Eglurhâd yr ail pwnc.

Yn rhodh eglurhewch i mi yn awr yr ail pwnc: Beth a arwydha Ag yn Iesu Grist ei vnic Fab ef eyn Harglwydh ni?

I'r Duw holhalhuawg, o'r hwn y trenthassom yn y pwnc cyntaf, y mae vn gwîr fâb naturiol, hwn a elwir Iesu Grist. Ag fal y galhochi frith dheualh, y modh y cenhedlodh Duw y mâb hwn, cymerwch geffely­biaeth drych: Pan ymedrycho dyn mewn drych, fe a ganfydh yno yn dhisymmwth ei lûn a'i dhelw eihunan, cyn debycced idho, na bydh dim hragor rhwngthynt: o herwydh y cyscod­dhelw [Page 22] a fydh debing i'r dyn, nyd vnic yn ei bryd a'i wedh; ond yn ei holh fenudieu a'i symmudiadeu, oblegyd os ysmudo a wna'r dyn, symmudo a wna'r dhelw hefyd: A'r dhelw hon cyn de­by [...]ed i'r dyn, a wneir yn dhiboen, heb orfod aros mo'r amser, na bod rhaid cael vn ermig neu gyfrwng i'w gweithio; ond hi a wneir yn dhi­symmwth ag vn golwc, neu droead lhygad. Felhy drwy fod Duw a lhygad ei dheualhedh, yn ymedrych ei hun yn y drych gloyw o'i Dhuwdod, rhoes fod i dhelw lhawn-debig idho ef ei hu­nan. Ag am rodhio Dhuw i'r dhelw hon ei holh sylwedh, a'r fodedigaeth eihun (y peth nys galhwn ni mo'i wneuthur wrth ymedrych mewn drych) am hynny mae'r dhelw honno yn wîr fâb i Dhuw, er na bo'n delweu neu'n cyscod ni a wnelom mewn drych, yn feibion i ni. Ag o hyn y mae i chwi [Page 23] gasclu, fod mâb Duw yn Dhuw, megys y mae'r Tâd; ag mae'r vn Duw ydyw ef a'i dâd, gan fod gantho yr vn syl­wedh ag y sydh gan y Tâd. Hefyd mae i chwi gasclu, nad ydyw Mâb Duw dhim iengach na'r Tâd; ond bod o honno ef bob amser, megys y bu'r Tâd; o ran ei gael a'r genhedlu, yn vnic drwy fod Duw yn ymedrych ei­hun; a Duw bob amser erioed oedh yn ymedrych eihun. Yn olaf mae i chwi gasclu, nad trwy gynhorthwy gwraig, y caed, neu y cenhedled Mâb Duw, nag mewn talm o amser, na thrwy dhyfyrwch cnowdol, na thrwy'r cy­fryw am-herffeidhrwydh aralh. Her­wydh, fal y dyweded o'r blaen, efe a genhedlwyd o'r Tâd eihun, drwy y­medrych eihunan, a phûr lygad ei dhu­wfol dheualhedh.

Paham y gelwir yr hwn Fâb Duw yn Iesu Grist?

Yr henw Iesu, sy'n arwydho Iachawdwr a Grist (yr hwn yw ei gyfhenw) sy'n arwydhocau Arch­offe [...]riad, a Brenin y Brenhinoedh: Herwydh fal y dywedais wrth eglur­hau arwydh y Grôc; Mâb Duw a wnaeth ei hûn yn dhyn, i'n rhy-brynu ni a'i waed, ag i'n harwaen i'r iechyd­wrieth tragwydhol. Ag felhy pan dhoeth ef yn dhyn, cymerodh yr henw hwn (Iachawdr) i dhangos dhyfod o hono fe i'n iachau, a'n hachub ni: A'i Dâd nefawl a'i vrdhodh ef, a braint Arch-offeiriad a Brenin gor­uchaf. Ganys hyn olh y mae'r henw Crist yn ei arwydhocau, ag o'r henw hwn yr henwir ninneu Cristnogion.

Paham y mae pawb yn diosc odhiam eu penneu, neu'n ymostwng, pryd yr henwer yr Iesu; y peth nys gwneir i'r henwae erailh sydh i Dhuw?

O achos mae henw priodawl i [Page 25] Fâb Duw, yw'r henw hwn Iesu, a'r lheilh ydynt henwae cyffredinawl: Hefyd, yr henw hwn sy'n coffau i ni, fal y darfu i Dhuw ymdharostwng ei­hun er eyn mwyn ni, gan ei wneuthur ei hûn yn dhyn; am hynny ninneu, er moliant, a diolchgarwch, ydym yn ymostwng idho yntef: Ag nyd ny-nî dhynion yn vnic; ond Angylion y Nef hefyd, a Chythreuliaid Vffern a ymo­styngant i'r henw hwn; yn nailh, er cariad, a'r lheilh, o'u gwîr anfodh: am fod ewylhys Duw yn mynnu i holh greaduriaid rhesymol, ymostwng i'w Fab ef; ynghyfer yr ymostwng a wna­eth yntef, er eyn mwyn ni i farw ar y Grôc.

Paham y dywedir fod Iesu Grist yn Arglwydh i ni?

O achos mae efe ynghyd a'i dâd a'n creawdh ni? am hynny eyn perchennog, a'n Harglwydh ni ydiw [Page 26] ef, cystal a'r Tâd; ag am dharfod idho fe drwy ei boen, a'i dhiodhefaint, yn rhydh-hau ni o gaethiwed y Cythreul, fal y dangosaf i chwi ar fyrder.

Eglurhâd y trydydh pwnc.

Mae'n calyn i chwi eglurhau y trydydh pwnc. Yr hwn a enilh­wyd o'r Yspryt glân, a aned o Fair forwyn.

Y pwnc hwn sy'n dangos y modh newydh, gwrthfawr, rhyfe­dhawl, o ymgnawdolieth Mâb Duw. Chwi a wydhoch y genir dynniō erailh o dâd, a mam; a'r fam ni bydh dim hwy yn forwyn, a'r ôl cael beichiogi, a dwyn plentyn. Eithr Mâb Duw, pan fu wiw gantho ei wneuthur eihun yn dhyn, ni fynnodh gael tâd ar y dhae­ar; ond mam yn vnic, a'i henw Mair; yr hon a barhâdh bob amser yn forwyn wyrf o'r buraf: oblegyd yr Yspryt glân [Page 27] (yr hwn yw'r trydydh berson duwfol, a'r vn Duw ag ydiw'r Tâd a'r Mâb) drwy ei alhu diderfyn, a lumodh o waed pur y Forwyn hon, o fewn ei chroth bendigedic hi, gorph bachgenyn howdhgar o'r perffeidhiaf; ag a grea­wdh, yr vn amser, enaid odidowg­wych, gan ei chyssulhtu hi ynghyd a chorph y bachgenyn; a hyn olh a gys­sylhdodh Mâb Duw ynghyd a'i berson eihun. Ag falhyn Iesu Grist (yr hwn o'r blaen nyd oedh dhim ond Duw) a dhechreuodh gida bod yn Dhuw, fod hefyd yn dhyn: Ag felhy yr hwn oedh gantho dâd heb fam, fal yr oedh yn Dhuw; sydh gantho yn awr fam heb dâd, fal y mae yn dhyn.

Mi a chwenychwn gael rhyw sampl, neu gyfflybiaeth, i dheualh pa fodh y galh morwyn wyryf fod yn fei­chiog, a pherhau er hynny yn forwyn.

Rhaid yw credu dirgelion [Page 28] Duw, pei rhon nas cerhendhech eu deualh; o herwydh Duw' alh wneu­thur mwy nag a alhwn ni ei dheualh: Ag am hynny y dywedir yn-nechreuad y Gredo, fod Duw yn helhalhuawg. Er hynny mae i ni gyfflybiaeth gym­mwys yng-hreadwriaeth y Byd. Chwi a wydhoch nad yw arferoli'r tîr dhwyn yd, nys cael yn gyntaf ei ardhu, ei hau, a'i wlychu gan y glaw, a'i wre­sogi gan yr haul: Ag etto y tro cyntaf yn-nechreuad y byd, dygodh y dhaear yd (megys morwyn yn ei rhyw hi) yn dhisymwth, heb na'iredig, na'i hau, na'i gwlychu, na'i gwresogi; dim ond ar erchymmyn yr holhalhuawg Dhuw, a thrwy ei râd, ai rinwedh ef: Felhy gwyryfol a morwynaidh groth y fen­digedig Fair; heb gyfeiliach gwr, ar orchymmyn Duw yn vnig, drwy râd a gwaith yr Yspryt glân, a dhûg i'r byd y gronyn yd gwerthfawr, sef [Page 29] corph byw mâb Duw.

Os câd ag enilhwyd Iesu Grist drwy râd, a gwaith yr Yspryt glân; mi a debygwn y gelhyd dywe­dyd, mae yr Yspryd glân yw ei dâd ef, fel y mae ef yn dhyn.

O, nyd gwîr yw hynny; O­blegyd i fod yn dâd, nyd yw dhigon gwneuthur y peth, ond rhaid y diw ei wneuthur o sylwedh y gwneuthurwr ei hûn; ag o ran hynny y dywedwn, nad tâd y ty yw'r saer a'i gwnelo, am idho ei wneuthur o goed, a cherrig; ag nyd o'i gnawd, a'i sylwedh ei hûn. Felhy yr Yspryt glân, a wnaeth gorph Mâb Duw; ond efe a'i gwnaeth o bûr waed y Forwyn, ag nyd o'i sylwedh ei­hun: Ag am hynny nyd yw Fâb Duw, yn Fâb i'r Yspryt glân, ond Mâb ydiw i Dhuw'r tâd, fel y mae'n Dhuw; a Mâb hefyd ydiw ef i'r Forwyn, fel y mae'n dhyn; oblegyd gan honn y ca­fodh [Page 30] ef ei gnawd dynawl.

Paham y dywedir mae'r Ys­pryt glân a wnaeth y weithred honn o'r ymgnawdolieth? Ond oedh y Tâd a'r Mâb yn ei chyd-weithio hi?

Y peth a wnelo vn person Duwfol, mae pôb vn o'r dhau berson eraith yn ei gyd-weithio: am fod gan­thyut, yr vn galhu, doethineb, a dae­oni. Etto er hynny gweithredoedh o alhu a ardhodir i'r Tâd, y rhai o dhoe­thineb i'r Mâb, a'rhai o gariad i'r Y s­pryd glân. A chan fod y weithred honn, yn dangos maint cariad Duw i dhyn, hi a ardhodir am hynny i'r Ys­pryt glân.

Mi a chwenychwn gael rhyw gyfflybiaeth i dheualh y modh y cyd­weithiant y tri pherson yr ymgnaw­doliaeth, heb ymgnawdoli yr vn o ho­nynt ond y Mâb yn vnic.

Pan fo dyn yn gwisco dilhe­dyn [Page 31] amdano, a dau erailh yn rhoi cy­morth idho i hynny, tri a fydh yno yn cydwisco; ag etto ni bydh ond vn ar wisc amdano: felhy pôb vn o'r tri pher­son Duwfol, oedhent yn cydweithio ymgnawdolieth Mâb Duw, ag etto'r Mâb yn vnic sydhwedi ei ymgmawdoli a'i wneuthur yn dhyn.

Paham y cysselhted yn y pwnc hwn y darn aralh. A aned o Fair forwyn.

Am fod y geiriau hynn yn cynnwys dirgeledh, a rhyfedhod or mwyaf; fal y doeth Mâb Duw i faes alhan o groth ei fam, ym-mhen y now­mis; heb na phoen, na dolur i'w fam, heb wneuthur dim niwed i'w morwyn­dod hi, heb adel nag ôl, nag arwydh o'i enedigaeth a'i dhyfodiad alhan: yn y cyfryw fodh, ag y doeth alhan o'r bedh cayad, wrth gwnnu, a chodi, o farw i fyw; ag fel yr aeth i mewn, ag [Page 32] alhan o'r stafelh, lhe yr oedh y dys­cyblion, er bod y drysse yn gayad. Ag o achos hyn y dywedir fod mam eyn Harglwydh Iesu Grist bob amser yn Forwyn wyryf; cyn escor, wrth escor, a chwedi escor.

Eglurhâd y pedwerydh pwnc.

Beth' arwydhant y geiriau sy'n calyn yn y pedwerydh pwnc? A dhiodhefodh dan Bontius Pilatus a groes-hoeliwyd, a fu farw, ag a gladhwyd.

Y pwnc hwn sy'n cynnwys y dirgeledh budholaf oth o'n prynedi­gaeth ni; yr hwn yn grynno yw fal hyn: We di byw o Grist yn y byd-yma ynghylch tair blynedh ar dhêg ar v­gein; a chwedi idho adrodhi, a dan­gos phordh iechydwrieth, drwy ei san­teidhiaf fuchedh, drwy ei Athra­waeth, a'i wrthieu; parodh Pontius [Page 33] Pilatus (yr hwn ydoedh lywodrae­thwr Iudea) ei flangelhu yn anghy­fion greulon, a'i hoelio ar bren Croes; ar yr hwn y bu farw; a rhai o'r gwyr duwiol a'i cladhasson ef.

Ynghylch y dîrgelwch hwn, mi a glywaf ymbelh betrussaidh, neu frith ammheueth, yn goflino sy me­dhwl: ag a chwenychwn gael gennych chwaneg o'i eglurhâd, fel y galhwyf wrth ei dheualh yn welh, fod yn dhiolchgarach i Dhuw, am y cyfryw dhirfawr gymwynas. Dywedwch ithe i mi yn rhodh, os Mâb Duw holhalhu­awg yw Crist, pam nas gwaredodh ei Dâd efe o Dhywylaw Pilatus? neu os ydiw Crist eihun yn Dhuw paham nad achubodh ef eihunan.

Galhasse Crist dhianc a'i wared ei hûn fil ofodhion pei mynnasse; ie ni alhasse'r holh fyd wneuthur idho fe dhim niwed o'i anfodh. A hyn sydh [Page 34] eglur, oblegyd ef a wydhe ymlaen­lhaw, ag a ragdhywedodh i'w Dhys­cyblion, fod yr Idhewon yn ceisio ei hoedlef; ag fel y flangelhent, ag ei gwatwarent, ag ar y diwedh, fal y rhodhent hwy fe i farwolaeth: Ag er hynny nyd ymgudhiodh ef dhim, ond fe aeth i gyfarfod eu gasseuon; a phan oedhent a'u bryd ar ei dhalef, heb ei adnabod; efe eihun a dhywedodh v­dhynt, mae ef oedh y gwr yr oedhent yn ei geisio: ag yn yr vn cyfamser, er eu bod nhwy gwedi cwympo ynwysc eu cefneu, yn gorwedh fel rhai meirw, nyd aeth ef ymmaeth, fel y galhasse, ond discwyl vdhynt godi; a chwedi hynny godhef odh ei dhal, a'i rwymo, a'i dhwyn fel oen gwirion i'r fann a fynnassont.

Gan fod Crist yn wirion di­dhrwg, am ba achos y godhefodh ei groes-hoelio, a'i ladh felhy ar gam?

Am lawer o achosion; yr achos pennaf oedh i fodloni, ag i wneuthur iawn i Dhuw, am eyn pechode, a'n camwedhe ni. Canys gwybydhwch y mesurir m'aintioleth y camwedh, wrth fesur mowredh, a gradh yr hwn y bo'r camwedh yn ei erbyn: ag yn y gwrthwyneb, maintioledh yr iawn­dal a fesurir, wrth fesur teylyngdra'r hwn a fo'n gwneuthur yr iawn. Mal (er cyfflybiaeth) pe rhoe wasnaethwr gernod, neu fonclust i'w Dywyssog; cyfrifid hynny yn dhirdra o gam, ag yn ammarch dirfawr; o ran mowredh y Tywyssog. Eithr os y Tywyssog a roe'r dyrnod i'r gwas, ni bydhe'r mat­ter ond bychan, yn ei herwydh; o ran gwaeledigaeth y gwasnaethydh. Yn y gwrthwyneb, os gwasnaethwr a dhiosc ei hettan, a'i fonet i'r Tywyssog, ni bydh fawr bris o hynny: Eithr os diosc y Tywyssog odhiam ei ben i'r gwâs, [Page 36] bydh hynny yn fawrhâd nodedig yn ôl y rheol a'r rheswm a dhywedassem. Gan yntau i'r dyn cyntaf gynt, ag i ninneu olh gydag ef, bechu yn erbyn Duw (mowredh ag vchel-radh yr hwn sydh dhigymar, ag anfeidrol heb fesur) yr oedh yr ammarch a'r camwedh yn gofyn bod o'r iawn-dal hefyd yn anfeidrol dhi-fesur: A chan nad oedh na Dyn nag Angel mor dei­lwng a hynny; daeth Mâb Duw eihûn i'r byd, yr hwn oedh Dhuw, o fowredh anfeidrol; A chwedi idho ymwisco mewn cnawd marwoledig, ef a ym­roes, ag a ymostyngodh er anrhydhedh i Dhuw, i ange, a marwolaeth y Groes; ag felhy drwy ei boen, a'i dho­lurie, y gwnaeth iawn helaeth-gy­flawn, am eyn camwedheu ni.

Am ba achos aralh y rhyn­godh fodh i Grist dhiodhe marwolaeth mor dost-lem?

I dhyscu i ni drwy ei sampl ei hun, v rhinwedhe hyn: Godhef­garwch, Gostyngeidhrwydh, Vfudh­dra, a Chariat Perffeith. Y rhai y­dynt y pedair rhinwedh, a arwydho­caed ym mhedwar pen y Groes. Canys ni eilh fod Godhefgarwch berffeidhi­ach, na diodhef ar gam, farwolaeth mor wradwydhys: Na Gostyngeidh­rwydh berffeidhiach, nag oedh i Ar­glwydh yr holh Arglwydhi, ymostwng i fod ynghrôg yn y canol, rhwng dau leidr: Nag vfudhdra berffeidhiach, na bod yn fodlon i farw, yn gynt na ga­del gorchymmyn ei dâd heb ei gyflow­ni: Na Chariad perffeth berfieidhiach, na rhodhi ei ennioes eihun, i achub a gwared ei elynion. A gwybydhwchi hyn, yr ymdhengys Cariad perffeith lhel bo, yn welh drwy weithredoedh, nag ar eiriau; ag yn welh wrth dio­dhe, nag wrth w [...]euthur. Ag felhu [Page 38] Crist yr hwn ni bu dhigon gantho wneuthur i ni gymwynasse anirif, nys idho-dhiodhe hefyb a marw er eyn mwyn, a dharfu idho dhangos yn e­glur, eifod ef yn eyn caru alhan o fe­ser.

Gan fod Crist yn Dhuw, ag yn Dhyn; fal y dywedassochi eusus; a chan fod yn gyffelyp, nas geilh Duw na dhiodhe, na marw; pa fodh yr y­dym yn dywedyd dharfod idho fe dhiodhe, a marw?

Yn hytrach o ran hynny, am fod Crist yn Dhuw agyn Dhyn, y gal­hodh ar vnwaith dhiodhe, a bod heb dhiodhe; marw, a bod heb farw: fel y mae'n Dhuw, nys galhodh na diodhe, na marw; fel y mae'n Dhyn, galhodh dhiodhe a marw. Ag am hyn­ny y dywedais dharfodidho (ag yntef yn Dhuw) ei wneuthur yn Dhyn, er mwyn gwneuthur iawn am eyn pe­chode [Page 39] ni; drwy dhiodhe gloesion ange, yn ei santeidhiaf gnawd eihun: y peth nys galhasse dhim o'i wneuthur, oni buasse ei wneuthur ef yn Dhyn.

Os darfu i Grist wneuthur iawn-dâl i'w Dâd am bechodae'r holh dhynion, paham y mae'r fath nifer o dhynion y golhedig, ag yn rhaid i ninneu hefyd benydio am eyn pechodæ?

Gwnaeth Crist iawn-dâl he­laeth-lawn am bechodae pôb dhyn: ond mae'n angenrhaid megys cymhwyso, ag arblygu'r iawn-daledigaeth hon'i bôb dyn, ar ei ben ei hun; i hwn-yma, ag i hwn-accw: yr hyn awneir drwy'r ffydh, drwy'r Sacrafennu, a thrwy weithredoedh da, ag yn enwedig drwy benyd. Ag am hynny mae'n rhaid pe­nydio, a gwneuthur gweithredoedh da, er darfod i Grist dhiodhe, a gwei­thio trossom. Ag o ran hyn, y mae bagad yn golhedig, neu'n perhau yn [Page 40] elynion i Dhuw. Rhai am nas derby­niant y ffydh, mal Idhewon, Tyr­ciaid, ag Haeredigiaid: rhai erailh eisie derbyn y Sagrafenneu, sef y sawl nys mynnant gael bedydh, neu gyffes, neu wneuthur y penyd, a alhont am eu pechode; a'r sawl nyd ymrodhant i fyw yn ôl cyfreith Dhuw.

Mi a chwenychwn gael rhyw gyffelybieth i dheualht hyn.

Cymerwch gyfflybieth o wr, a fae gwedi ennilh drwy dhygen boen, chwys, a lhafur, y fath bentwr mawr o arian, ag a wasnaethe'n dhigonawl i dalu holh dhyledion y dhinas hon; a chwedi rhodhi yr arian hynny mewn tryssor-dy cyffredin; i'w rhannu wrth ei raid, a'i eisie i bob rhyw dhyn, a dhele i'w cesio, ag arwydh odhiwrth y gwr pendefig hwnnw. Ni bydhe dhim yn ôl (o ran y cyfryw wr) nas todhid, ag nas telid a'r tryssor hwnnw, [Page 41] holh dhyledion y dhinas: ag etto er hynny, galhe fagad berhau mewn dy­led rhaglhaw, eisie myned i ofyn yr arwydh, a'i arwain i'r tryssordy, i dherbyn yr arian, nailh ai o falchder, neu o wir dhiogi, neu o ran rhyw a­chos aralh.

Eglurhâd y pummed pwnc.

Er mwyn cael deualh y pum­med pwnc sydh yn dywedyd, Descyn­nodh i vffern, y trydydh dydh y cododh o farw i fyw. Yr wyf yn chwenych câel gwybod, beth' arwydha Vffern yn hynn o fann?

Vffern, yw'r fangre issaf, a dyfnaf olh yn y byd; sef canol-berfedh y dhaear. Ag o herwydh hyn, mae'r Scrythur lân mewn bagad o fanneu, yn crybwylh y nef, megys y lhe gwr­thwynebaf olh i vffern; am fod y nailh yn vchaf olh, a'r lhalh yn dhyfnaf, ag [Page 42] yn issaf olh o gwbl.S. Tho. in 4 d. 45. q. 1. a. [...]. Eithr yn y dyfn­dra yma o'r dhaear, mae pedair me­gys ogofe mowrion aruthr, ag eheng: Vn i'r colhedig, yr hon yw'r dhyfnaf olh o gwbl; mal y gwedhe'n dha i'r Cy­threuliaid beilchion, ag i dhynion eu canlynwyr, fod yn y fan issaf, a phe­lhaf odhiwrth Baradwys, a alhe fod: Yn yr ail ogo, yr hon sydh beth uwch, mae'r eneidiau sy'n diodhe poenae'r Purdan: Yn y drydedh, yr hon sydh etto ychydig uwch, y maent eneidiau'r Plantos, a fuont feirw heb fedydh; y rhai nyd ydynt yn diodhe cospedigaeth gan dân; ond yn vnic eu colhedigaeth byth bythol o'r dedwdhwch, a'r gwn­fyd tragwydhol. Yn y bedwaredh, yr hon yw'r vchaf, yr oedhent gynt enei­diau'r Patriarchiaid, a'r Prophwydi, ag erailh o'r Saint a fuassent feirw cyn dyfodiad Crist. Oblegyd er nad oedh gan yr eneidiau santaidh hynny dhim [Page 43] i'w buro; etto ni alhent fyned i mewn i'r gwynfydol ogoniant, nys darfod i Grist drwy ei farwolaeth egoryd porth y bywyd tragwydhol. Am hynny yr oedh eu trigfa yn y lhe vchaf, a elwid Lymbo'r Tadeu santeidh, neu fyn­wes Abraham; lhe nyd oedhent yn diodhe dim poen, ond yn hidtrach yn medhiannu gorphwysfa esmwyth; drwy fawr lawenydh yn dyscwyl dy­fodiad eyn Harglwydh. Ag felhy yr ydym yn darlhen yn yr Efengyl, ar­wain or Angylien enaid y cardottyn santaidh Lazarus i orphywys ym­mynwes Abraham,Luc. 16. lhe ei canfu'r glwth goludog hi; yr hwn, fel yr oedh yn lhosci yn y fflammae vffernol, a gododh ei olwg i fynu, ag a ganfu o hirbelh Lazarus; mewn lhe oedh uwch o la­wer, yn lhawen drosben, ag yn lhawn didhanwch, yn medhiannu ffrwyth ei amynedh, a'i dhiodhef­garwch [Page 44] gynt.

I ba vn o'r pedair rhan hyn o vffern y descynnodh Crist ar ôl idho farw?

Di-ammeu yw dharfod idho dhiscyn i Lymbo'r Tadeu; ag idho yn dhysymwth i gwneuthur nhwy'n dhe­dhwydh, a'u harwain ar ol hynny gy­dag ef i deyrnas y nefoedh. Ymdhan­gossodh hefyd i'r manneu erailh o vf­fern, fel gorescynwr gorfoledhus yn peri braw, a dychryn ir cythreuliaid; fel vstus, neu yngnat goruchaf yn bygwth y rhai colhedig, mal cyfryn­gwr, a gwaredwr yn cyssuro, a didha­nu'r eneidiau ym-mhurdan. Descy­nodh yntef Crist i vffern, megys pette frenin weithiau yn discyn i garchar, i ymweled ar carchorion, i roi nawdh a madheuant i'r sawl a fynne ef.

Os oedh Crist y pryd hynn yn farw, a'i gorph ef yn gorwedh yn [Page 45] y bedh, ni dhescynnodh yntau Crist yn gyfa i vffern, onid enaid Crist yn vnig. Pam gan hynny y dywedir dhiscyn o Grist i vffern?

Bu ange mor nerthol a galhu yscar, a gwahanu enaid Crist, odhi­wrth ei gorph ef; etto nys galhodh dhidôli, ag yscar na'r enaid, na'r corph, odhiwrth berson duwfol yr vn Crist: Ag'am hynny y creawn, fod person Duwfol Crist, ynghyd a' i gorph yn y bedh, a discyn or vn person yn­ghyd a'i enaid i vffern.

Pa dhelw y gwirheir godi o'n Harglwydh o farw y trydydh dydh, gan nad oes o bryd-nhawn hwyr dhic-Gwener (pryd y cladhwyd ef) hyd y plygai [...] dhie-Sûl (pryd y cyfododh) mor dheudhydh gyfa?

Nyd ydym yn dywedyd godi o Crist ar ôl tridie cyfan, ond y try­dydh dydh, yr hyn sydh wir-iawn. [Page 46] Oblegyd efe a fu yn y bedh dhie-Gwe­ner, yr hwn oedh y dythwn cyntaf, [...]r na bu ef yno y diwrnod cyfa hwnw; [...]u yno hefyd dhie-Sadwrn trwy'r dydh (yr hwn oedh yr ail dythwn) ig a fu yno dharn o dhie-Sûl, yr hwn oedh y trydydh. Oblegyd y diwrnod naturiol sy'nYr vn vvedh, er dechreu'r divvrnod hanner nos, gan godi' on Hargvv­ydh ar ôl hanner nos, fe a gododh y trydydh dydh. dechreu fin y nos, a'r awr nessaf ar ôl machlad haul, yw'r awr gyntaf o'r dythwn a fo'n caulyn.

Am ba achos nas cododh Crist yn fyw, yn y mann ar ôl marw, ond mynnu discwyl y trydydh dydh?

O achos ei fod ef yn chwen­ychu dangos ei fod gwedi marw o dhifri, ag yn dhigon gwîr; am hynny y rhyngodh fodh idho aros yn y bedh, cy hyd o amser ag a wasnaethe i brofi yn dhigonawl hynny o wirionedh. Mi a ewlhyssiwn hefyd i chwi ystyrio, mae fel y bu Crist yn byw ym-mhlith dy­nion, dair, neu bedair blynedh ar dhêg [Page 47] ar vgein, fely y bu wiw gantho aros ym-mhlith y meirw, or hyn lheiaf, dair neu bedair awr ar dhêg ar vgein. Oblegyd hynny yw rhifedi'r orieu, o rhowchi ynghydDrvvy gyfri fod y divvr­nod yn darfod gyda ma­chlad haul; ond os cyfri o'r han­ner nos, yr oedh mvvy or Gvvener a pheth o'r Sûl. vn awr o dhie-Gwener (gan ei gladhu ef cyn machlâd haul) pedair awr ar vgein y Sadwrn, ag wyth awr, neu naw, o'r Sûl; oble­gyd cyfodi o Grist gwedi hanner nos, ynghylch dechreuad y wawr dhydh.

Paham y dywedir am Grist, Ef a gododh, ag am y meirw erailh, mal Lazarus, a Mâb y wraig wedhw, fe a dhywedir yn hwy a dodwyd o feirw?

Am dharfod i Grist (ag yn­tef yn Fâb i Dhuw) gyfodi o hono ei­hun, sef drwy nerth a grym ei dhuw­dod, adgyssulhtu ei enaid ynghyd a'i gorph; ag fel hynny ail-dhechreu byw o newydh. Ond y meirwon erailh, nys galhant dhynchwelyd i fyw, drw [...] [Page 48] eu nerth, a'u grym euhunain; ag an hynny y dywedir, gael o honynt hwy e [...] codi gan erailh; mal y cawn ni bad [...] dyn, yn codi dhydh farn gan Grist.

Oes dim rhagorieth aralh, rhwng adgyfodiad Crist, ag adgyfo­diad rhai erailh, a dheuthant o'i flaen ef ailwaith i fyw?

Oes hyn o ragor, gyfodi o'r lheilh yn farwoladwy,Rom. 6. ag am hynny buont feirw drachefn; ond Crist a gododh yn anfarwol, fel nas geilh farw byth ond hynny.

Eglurhâd y chweched pwnc.

Awn belhach ynghyd ar chwechèd pwnc, yr hwn yw ynghylch y derchafiad. Mi a chwenychwn gael gwybod, pahyd y trigodh eyn Harglwydh ar y dhaear, ar ôl ei adhyfodiad; ag am ba achos y trigodh cyhyd.

Deugein nhiwrnod y trigodh [Page 49] ef, mal y gelhwch ystyrio wrth gyfri'r dydhie o'r Pasc, digwyl yr Adgyfo­diad, hyd dhigwyl y derchafael. Ar achos paham y trigodh cyhyd, ydoedh, am fod Crist yn mynnu sicrhau, a gwneuthur yn dhiammeu, amhettrus [...]y dirgeledh o'i wîr Adgyfodiad; drwy ymdhangos euhun fagad, ag amryw o weithiau. Canys y dirgelwch hwn yw'r anhowsaf olh yn ei herwydh; a'r neb a gredo hwn, ni bydh anhawdh idho gredu'r lheilh. Oblegyd yr hwn a adgyfododh o farw i fyw, ispus yw ei fod o'r blaen yn farw, a hwn a fu farw, oedh gwedi ei eni yn gyn­taf. Ag felhy, hwn a gredo Adgyfo­diad Crist, hawdh idho gredu ei far­wolaeth a'i enedigaeth. Ag yn yr vn phunyd, gan nad ydiw'r dhaear drig­fa gymhwys, na chyfadhas i'r cyrph gogonedhus; ond y nefoedh, am hyn­ny, yr hwn a gredo Adgyfodiad eyn [Page 50] Iachawdr, hawdh a fydh idho gredu ei dherchafiad i'r nefoedh.

Mi a chwenychwn gael gwy­bod, paham y dywedir am Grist Der­chafodh i'r nefoedh; y peth nys dy­wedir am ei fam santeidhiaf, ond ei chymeryd hi i fynu i'r nefoedh?

Hawdh yw atteb hynny, Am [...] dharfod i Grist (ag yntef yn Dhuw, ag yn dhyn) dherchafu drwy ei nerth a'i rym eihun, megys ag yr adgyfo­dodh o farw, drwy ei nerth eihunan. Eithr ei fam, gan nad oedh hi ond Creadur, er ei bod yn deilyngef olh o honynt, a godwyd o farw i fyw, ag a arweinwyd i'r deyrnas nefawl; nyd trwy ei nerth hi eihun; ond trwy nerth a galhu'r goruchaf Dhuw.

Beth yw arwydh-hâd y gei­riau hyn: Sy'n eistedh ar dheheu­law Dhuw'r Tâd holhalhuawg?

Na fedhyliwch fod y Tâd ar [Page 51] law assw'r Mâb, na bod y Tâd yn y canol chwaith, megys pette'r Mâb ar ei law dheheu, a'r Yspryt glân ar y haw assw, yn gorphorawl. Canys mae'r Tâd cystal a'r Mâb, a'r Yspryt glân ym-mhob ryw fan, o ran eu Duwdod: Fel nas gelhir dywedyd mewn ymadrodh briodawl, gyfadhas, fod yr vn o honynt ar y lhaw dheheu, [...]ag ar y lhaw assw i'w gilydh.Greg. Na­zian. orat. 34 quae est de Nat. Domini. Amb. in ep. 82 ad Eccles. Vercell. Eithr [...]od ar y lhaw dheheu, sy'n arwydhau [...]n y pwnc hwn, bod yn gydradh mewn [...]cheldra, gogoniant, a mowredh. Oblegyd yr hwn a fo ystlys yn-ystlys ag [...]n aralh, ni bydh nag vwch nag îs [...]ag ef. Ag i beri i ni dheualh y cyfryw fath o ymadrodh, mae'r Scrythur lân vn y Psalm 109. sy'n dechreu Dixit Dominus Domino meo. Mewn vn fan yn dywedyd, fod y M âb yn eistedh ar law dheheu'r Tâd, ag mewn man aralh yn dywedyd, fod y Tâd ar law [Page 52] dheheu'r Mâb, i yspyssu i ni, eu bod nhwy in gydradh mewn vcheldra, mowredh: mal y dywedassom eusus Gan hynny Crist pan dherchafodh i' [...] nefoedh, a dherchafodh uwch-la [...] holh Goreu a gradheu'r Angylion, a uwchlaw'r holh eneidiau santaidh (y oedh yn eu harwein cantho) ag dhaeth i'r orsedhfainc vchaf olh sy' eidho Duw: Ag yno y gorphwysodh heb na derchafu uwchlaw'r Tâd, na aros îs ei law; ond lheteû (os cenna dywedyd felhy) wrth ystlys ei Dâd megys yn gwbl-gyfiwch, ag yn gydradh idho, mewn gogoniant, a ma­wrolieth.

Gan fod Crist yn Dhuw, ag yn Dhyn; mi a chwenychwn gael gwy­bod, ydiw ef yn vnic fel y mae fe'n Dhuw, yn eistedh ar dheheu law'r Tâd; yntau mal y mae hefyd yn Dhyn.

Crist fel y mae fe'n Dhuw [Page 53] sydh gydfraint a'r Tâd a lhai na'r Tâd, fel y mae fe'n Dhyn: Etto er hynny, gannad ydiw Crist Duw a Dyn dhau Grist, nag yn dhau berson; [...]nd yn vn vnic Grist, ag vn vnic ber­son; am hynny y dywedir fod Crist Duw a Dyn yn eistedh ar dheheulaw Duw'r Tâd: Ag felhy mae dynoliaeth [...]yn Harglwydh (sef ei gnawd a'i [...]naid) yn y Dhuwfol orsedh-fainc, [...]g ar dheheulaw Duw'r Tâd, nyd [...]rwy dylyngdra priodawl or eidhynt hwy; ond o ran eu bod yn gynglyn a pherson gwîr a naturiol Fâb y goru­chaf Dhuw.

Mi a chwenychwn gael cyf­felybiaeth i dheualh hynny?

Cymerwch gyfflybiaeth por­phor brenhinawl. Pan fo'r brenin mewn gwisc o'r porphor, yn eistedh yn ei gader, neu ar ei orsedh-fainc fren­hinawl a holh dywyssogion y deyrnas, [Page 54] yn eistedh is ei law ef; bydh porphor­wisc y brenin yn uwch ei lhe, na'r ty­wyssogion; am ei bod hi ynghader y brenin ehun, nyd o ran ei bod hi o dy­lyngdra yn gyd freiniol a'r brenin, on [...] am ei bod hi gwedi ei chyssulhtu yn­ghyd a'r brenin, megys ei wisc brio­dawl ef. Felhy cnawd ag enaid Crist, sy'n eistedh uwch-law'r holh Gherub­miaid, a'r Seraphiniaid ynghader Duw eihun, nyd o ran tylyngdra e [...] naturiaeth; ond o ran eu bod gwedi eu cyssulhtu, a'u cyfuno ynghyd a Duw, nyd yn vnic megys y wisc am y brenin; ond trwy ymglymmiad lhawer cyngly­nach nês, a diogelach, sef drwy gys­sylhtiad a chyfundeb personawl mal y dywedwyd vchod.

Eglurhâd y seithfed pwnc.

Odhyno y daw i farnw byw a meirw. Pa bryd y bydh hyno [Page 55] dhyfodiad eyn Harglwydh?

Yn-niwedh y byd: Canys deuelhtwch hyn, fod y byd hwn i dhiwedhu, ag i'w dhifethu gan dhiliw o dân: yr hwn a lysc yr holh betheu sydh ar y dhaear. Ag ni bydh ar ôl hynny, na dydh, na nôs; na phriodi,Mat. 24. 2. Pet. 3. Marc. 13. na merchnatta, na dim aralh a welwch ynawr. Gan hynny yn-nydh diwedh y byd (yr hwn dhydh in wyr neb na'i negosed, na'i belhed) Crist a dhaw o'r nef, i wneuthur y farn fawr gyf­fredin. A'r geiriau hyn: Odhyno y daw, ydynt i'n rhybudhio, na chre­dom i neb aralh, a'i galwo eihun yn Grist, ag amcano'n twylho ni, fel y gwna'r Anghrist, tua diwedh y byd. Oblegyd y gwîr Grist nys daw o ryw lwyn dirgel, neu loches dhierth, ond or nefoedh vchaf, yn y fath eglur o­goniant, a mawrhydi, nas galho neb amme, nad efe a fydh: megys y [Page 56] mae'r haul, pan gotto, yn dyfod a'r fath oleuni cantho, nas geilh neb am­me, nad yr haul ydiw'r hwn sy'n ym­dhangos, ag yn tywnnu:

Paham y dywedwn, y berniff y byw, a'r meirw? Oni fydh pawb y pryd hynny gwedi marw, a chwedi adgyfodi drachefn yn fyw?

Y rhai byw, elhir eu deualh y rhai da, sy'n fyw drwy ennioes ys­prydol; a'r meirw y rhai drwg, sy drwy bechod yn Ysprydolfeirw. Ond gwîr yw hefyd, y daw Crist, i farnu'r byw, a'r meirw corphorol: Oblegyd y dythwn hwnnw, lhaweroedh a fy­dhant gwedi marw, a lhaweroedh erailh a geir yn fyw; a'r hain er eu bod yn fyw,Aug l. 20. de ciuit. Dei c. 20. y dythwn diwedhaf hwnnw, ie, a bagad o honynt yn eingaidh, neu'n blant, etto ynhwy'fydhant feirw bado dyn, mewn mynudyn awr, i dalu'r dheled i ange, ag a adgyfedant ebolydh [Page 57] yn y mann.

Mi a glywais dhywedyd yn fynech, fod pwy bynag sy'n marw me­wn pechod marwol, yn myned yn y man, ag yn dhi-aros, i Vffern; a bôd pwy bynag sy'n marw yngrâs Duw, a'i râd, yn myned yn y man, ag yn gyn­drychol, i'r Purdan, neu i'r Nefoedh. Pa fodh yntau gan hyn, y mae pawb olh i gael ei barnu dhydh brawd, gan fod y farn wedi ei rhodhi'n barod?

Pôb dyn wrth farw, sy'n cael, ar ei ben eihûn, farn ei enaid, pan elo hi alhan o'r corph; etto gwedi hyn, ar y dydh diwedhaf, bydh barn gyffre­din, a chyhoedh i'r holh fyd; o her­wydh lhawer o achosion. Yn gyntaf, er anrhydedh i Dhuw; am fod bagad yrowron (wrth ganfod rhai drwg yn lhwydho, ag yn cael eu gwnfyd; a rhai da mewn helbul, ag adfyd) yn medhwl, nad ydiw Duw yn darbod yn [Page 58] dha o'r byd, nag yn ei lywodraethu yn iawn, fel y gwedhae. Ond y pryd hyn­ny, y ceir gweled yn eglur, fod Duw wedi canfod, a nôdi pôb rhyw bêth; ag fel y darfu idho, drwy dhirfawr gyfiownder, rodhi ymbelh wnfyd am­serol i rai drwg, yn daledigaeth, a gobrwy, am ryw weithredoedh da, a wnaethent, ni ryglydhent fawr; ag yntef ar odhe, ag ar fedr rhoi vdhynt, ar ôl hynny, boenae tragwydhol, am eu pechodeu marwol. Ag yn y gwrthwy­neb, fel y darfu idho drefnu adfyd amserol i rai da, er mwyn eu puro o­dhiwrth rhyw bechod madheuol, neu i rodhi vdhynt dhefnydh-achos o be­nyd, ag yntef ar fedr, ar ôl hynny, eu cyfoethogi nhwy, a thryssor an­f [...]idrol o ogoniant, am eu gweithre­doedh daeonys. Yn ail, er anrhydedh i Grîst, oblegyd gan idho fe gael ei far­nu, a'i fwrw drwy anghyfiownder, a [Page 59] bod heb ei adnabod, na'i anrhydedhu gan fagad, fel y buasse gwedhy [...]; cymwys iawn, a rhesymol ydoedh, dhyfod rhyw dhydh, pryd y caphe ei adnabod, a'i anrhydedhu gan yr holh­fyd, megys gwîr frenin ag Arglwydh y cwbl olh, nailh o'u hanfodh, neu o gariad. Yn drydydh, er anrhydedh i'r saint, fel y galho pawb weled, fel y darfu i Dhuw ogonedhu'r sawl a gows­sont eu herlid, a'u dragio yn y byd yma. Yn bedwerydh, er gwradwydhiad, cywilidh, a gwarthrudh i elynion beilchion Duw. Yn bumed, i gael o'r corph ynghyd a'r enaid ei farn, nailh ai i ogoniant, neu i boenæ tragwydhol.

Eglurhâd yr wythfed pwnc.

Yr wythfed pwnc sy'n dy­wedyd. Yr wyf yn credu yn yr Ys­pryt glân. Pa beth ydiw'r Yspryd glân?

Yma'r yspyssir y trydydh per­son o'r santeidhiaf Drindod, megys yr yspysswyd y person cyntaf, yn y pwnc cyntaf, a'r ail yn y chwêch erailh. Ag nyd ydiw'r Yspryd glân na'r Tâd, na'r Mâb, ond y trydydh person, yr hwn sydh yn dyfod, ag megys yn deilio, neu'n goferu o'r Tâd, ar Mâb; ag y mae'n wîr Dhuw, megys agy mae'r Tâd, a'r Mâb, ie yr vn Duw ag y­dynt hwytheu, am fod idho'r vn duw­dod, ag sydh i'r Tâd, a'r Mâb.

Mi a chwenychwn gael rhyw gyfflybiaeth, i dheualh hynny.

Y petheu Duwfol hynn, ni elhir mo'u egluro, yn gyflawn, wrth samplau petheu creadigawl; ag yn en­weding wrth y rhai corphorol; etto er hynny cymerwch gyfflybiaeth lhyn, a fydho yn cael ei dhwfr gan ryw afônic a'r afon honno gan ryw ffynnon; ag etto, yr vn yw dwfr pôb vn o'r tri. [Page 61] Felhy yn ei herwydh, mae'r tragwy­dhol Dâd megys ffynnon, yn rhoi ei sudh, a'i sylwedh i'r Mâb, megys i a­fon, a'r Tâd efo'r Mâb, megys ffyn­non, ag a fon, yn cyd-rodhi ei sudh, a'i sylwedh i'r Yspryt glân, megys i lynn: ag etto er hynny, y Tâd, a'r Mâb a'r Yspryt glân nyd ydynt dri Duw, ond vn vnic Dhuw.

Paham yr ydis yn galw'r try­dydh person o'r Drindod yn Yspryt glân? Ond ysprydion hefyd, a glân­santaidh yw'r holh Angylion, a'r holh eneidiau bendigedig?

Trwy ragorfraint y gelwir Duw yn Yspryt glân; o ran ei fod ef yn bennaf Yspryd, ag yn lân-santei­dhiaf; Ag o ran ei fod ef yn awdur yr holh Ysprydion erailh creâdic, a phôb glân-santeidhrwydh. Ag megys y mae ymysc dynion fagad o dadeu, o wyr santeidh nailh ai o ran eu swydh, [Page 62] neu dhaeoni eu buchedh: sef lhawe­roedh o Esgobion daeonys, neu'ffeiri­adeu, neu grefydhwyr; ag etto ni elwir yr vn o honynt y Tâd santaidh, ond y Pâb yn vnic; am fod yr henw hwn, drwy ragorfraint, yn gyfadhas idho fe yn vnie, o ran ei fod ef yn benn ar y tadeu erailh igyd; ag oblegyd y dylae fod yn santeidhiaf olh o gwbl, drwy dhaeoni buchedh, megys ag y mae yn vchaf olh wrth ei swydh, yn cyndrychôli, adbresennu, neu'n rhoi ger-bron eyn medhwl berson Crist.

Os ydiw henw'r Yspryt glân yn gyfadhas i Dhuw, drwy ragor­fraint; pam yr ydis yn ei ardhodi i'r Yspryd glân yn vnic? Ond Yspryt, a glân-santaidh hefyd drwy ragor­fraint yw'r Tâd, a'r Mâb?

Gwîr iawn: Etto, herwydh bod i'r person cyntaf henw priodawl idho eihûn, sef, y Tâd; ag i'r ail [Page 63] person henw aralh priodawl idho yn­tef, sef, y Mâb; gadawyd i'r try­dydh person, megys yn briodawl, yr henw cyffredin, i'w neulhtuo odhiwrth y dhau erailh. Gwybydhwch hefyd, pan alwer y trydydh person yn Yspryd glân, mae vn henw ydiw, wedi ei wneuthur o'r dhau air: Megys pan al­wer gwr Ioan-Maria vn henw yw'r dhau air Ioan Maria; er eu bod yn arfer o fod weithiau erailh yn dhau henw: Ioan, a Maria.

Paham y lhunir yr Yspryt glân yn rhith Colommen; yn enwedig uwch ben Crist, ag uwch ben yr Arglwydhes Fair?

Na fedhyliwch fod corph i'r Yspryd glân, nag y gelhir ei weled a lhygaid corphorol: etto'r ydis yn ei lunio felhy, fel y galhom dheualh y petheu, y mae fe'n eu gweithio mewn dynion. Ag o ran bod y Clommen yn [Page 64] wirion, yn bûr, yn zelaidh, ag yn ffrwythlawn; am hynny, ei lhunir uwch ben Crist, a Mair, fel y galhom dheualh, fod Crist a Mair yn lhawn o râd, a rhodhion yr Yspryd glân; ag yn enwedig o santaidh-wiriondeb, puredh, zêl eneidiau, a ffrwythlondra ysprydol, drwy'r hai, yr enilhassont anirif o blant; sef, yr holh ffydhlo­niaid, a'r Cristnogion da.

Paham y lhunir yr Yspryd­glân uwch ben yr Apostolion, yn rhith tafodæ tanlhyd?

Am dhiscyn o'r Yspryd glân ar yr Apostolion, dheng-nhiwrnod ar ôl derchafiad eyn Harglwydh; a'u cy­flenwi hwynt a gwybodaeth, cariad perffeith, a pharabl-dhoethineb; gan dhyscu vdhynt barablu ym-mhôb ta­fod-iaith, fel y galhent bregethu'r ffydh santaidh trwy'r holh Fyd. Ag yn arwydh o'r gweithredoedh rhyfedh [Page 65] hyn, parodh i'r tafodau tanlhyd hyn­ny ymrithio: oblegyd goleuni'r tân sy'n arwydhocau'r a gwybodaeth, a'r doethdra; gwrês y tân sy'n arwydho­cau cariad perffeith, a lhûn y tafod sy'n arwydhau'r ffraethineb. Ag am wneuthur o Dhuw ar hyn, gymwy­nas hyles, a budhfawr i'r Eglwys; am hynny'r ydis yn cadw'r gwyl par­chedig, a elwir y Sulgwyn, neu dhi­gwyl yr Yspryd glân.

Beth' arwydha hyn a dhy we­dir yn y nawed pwnc: Yr Eglwys lân Gathôlic, Cyffredinrw y dh y Saint?

Dymma dhechreu'r ail rhan o'r Gredo: y rhan gyntaf sy'n per­thyn i Dhuw; a'r ail i'r Eglwys, priod ferch Dhuw. Ag fel yr ydym yn credu, bôd yn Nuw vn Duwdod, a thri pherson; felhy yn yr Eglwys, yr ydym yn credu, ei bôd hi yn vn Eglwys, a [Page 66] bôd idhi dair brif-rhodh rhagorawl: y gyntaf yn perthyn i'r enaid, sef, ma­dheuant pechodeu; yr ail, i'r corph, sef, adgyfodiad y cnawd; a'r dry­dedh i'r corph a'r enaid ynghyd, sef y bywyd tragwydhol: mal y cawn weled yn y pynciau sy'n canlyn.

Eglurhewch i mi, er Duw, air-yng air y pwnc cyfan, ag yn gyntaf, Beth' arwydha'r gair hwn. Yr Eg­lwys?

Mae'n arwydhocau Cyd-alwa, neu Gynnulheidfa o dhynion gwedi eu bedydhio, yn cyfadhe, ag yn pryffessu ffydh, a chyfreith Crist, dan vfudh­dod y pen-bugail, Escop Rhufain. Ehi'elwir Cyd-alwa, am nas ganed neb o honom yn Gristnogion, mal yn ganed ni yn Gymru, rhai erailh yn Italiaid, ffrancod, neu o ryw wlâd aralh: Ond yn galw a wnaeth Duw, i fod yn Gristnogion. Ag i'r gynnulheid­fa [Page 67] hon yr ydym yn dyfod i mewn, drwy fedydh; yr hwn yw megys porth, neu dhrws yr Eglwys: Ag i fod o fewn yr Eglwys, nyd yw dhigon cael bedydh, ond rhaid yw credu hefyd, a chyfadhe ffydh a chyfreith Grist, mal y dyscont i ni y Bugeiliaid, a Phregethwyr yr Eglwys hon; ag nyd yw hyn chwaith lawn-dhigon, ond rhaid yw gyda hynny, fyw dan vfudhdod Pâb Rhu­fain, megys tan Vicar Crist, sef ei gydnabod a'i gyfri yn bennadur v­chaf, yn lhe Crist ar y dhaear.

Os cynnulheidfa odhynion yw'r Eglwys, padhelw ne ym-mha ystyr y gelwir yr adeiladau'n Eglwys, lhe i dywedir Offeren a gwassanaeth Duw?

Am fôd y ffydhloniaid (yr hai ydynt y wîr Eglwys) yn arfer o ymgyfarfod ynghyd, yn yr adeiladau hynny, i gyflowni rhan, a dyled-swydh [Page 68] Cristnogion; am hynny, gelwir yr adeiladau yn Eglwysi hefyd; yn enwe­dic pan font wedi eu hardhodi, a'u cyssegru i wassanaeth Duw. Eithr yn y pwnc hwn o'r Gredo, nyd ydym yn crybwylh nag yn sôn am yr Eglwys a wneir o goed, ag o gerrig; ond am yr Eglwys fyw, sef, y rhai ffydhlon a fedydhiwyd, ag sy'n vfudh i Vicar Crist, fel y dywedassom:

Paham y dywedir y Eglwys, yn anad yr Eglwysi; gan fod bagad o Gynnulheidfeudh o'r ffydhloniaid, mewn amryw fanne o'r byd?

Am nad ydiw yr Eglwys ond vn, er ei bod hi'n cynwys yr holh ffy­dhoniaid, sydh ar lêd trwy'r holh fyd: Ag nyd yn vnic yr hai sydh yrowron yn fyw, ond y rhai a fuont, er de­chre'r byd; a'r hai a fydhant hyd yn­niwedh y byd. Ag am hynny, dywe­dir fod yr Eglwys nyd yn vnic yn vn, [Page 69] ond y Gathôlic hefyd, sef Cyffredinol, yn cerheudhyd i bôb mann, ag yn cyl­chu'r holh amseroedh.

Pa reswm sydh i alw'r Eglwys yn vnic vn, a hithe yn cynwy y fath niferoedh o dhynion?

Ehi'elwir yn vn, am fod idhi vn vnic penn, yr hwn yw Crist, ag yn ei lê. Pâp Rhufain: Ag o ran ei bod hi hefyd yn byw trwy'r vn vn­rhyw Yspryd, a than yr vn vnrhyw gyfreith. Megys y gelwir Teyrnas yn vn, a fo idhi vn vnic frenin, a'r vn vnrhyw gyfreit [...]; er bôd yndhi fa­gad o wledydh, a lhawer mwy o dhi­nassoedh, a threfydh.

Paham y dywedir fod yr E­glwys hon yn lân, neu'n santeidh, gan fod yndhi fagad o dhynion diri­aid, drwg?

Ehi'elwir yn lân santaidh, am dri achos; Yn gyntaf, am fod ei [Page 70] phen hi (yr hwn yw Crist) yn lanaf, ag yn santeidhiaf olh: megys y dywe­dir fod gwr, yn wr glân howdhgar, o bydh ei wyneb ef felhy; er bod idho ryw fys gwyrgam, neu ryw graith hagr, a macul ar ei dhwyfron, neu ar ei yscwydh. Yn ail, am fod yr holh ffydhloniaid yn santaidh yn eu ffydh, a'u pryfess; gan fod genthynt yr vn wîr a duwfol ffydh, a'u bod yn pryfes­su'r Sacrafenneu, a'r dhedf, neu'r gyfreith gyfiownaf olh, yr hon nyd yw yn gorchymmyn dim, ond petheu daeonys, nag yn gwahardh dim, ond petheu drwg. Yn drydydh, am fod yn yr Eglwys bôb amser, rai gwîr san­taidh, nyd o ran eu ffydh, a'u pryffess yn vnic; ond o ran eu rhinwedhe da hefyd, a'u cenhedhfeu: lhe ni alh fod yr vn gwir sant ymysc Tyrciaid, Ha­redigiaid, a'r cyfryw boblach, sy'n byw alhan o'r Eglwys.

Beth yw ystyr Cyffredin­rwydh y Saint?

Dangos bod yr Eglwys gwedi ei chyfuno, yn y cyfryw fodh, ag y mae pôb aelod yndhi hi, yn gyfrannog o dhaeoni'r aelodeu erailh. Ag fethy er maint y rhifedi o Gristnogion mewn gwledydh pelh, ag er nad adwaenon monynt, er hynny mae eu fferenne, a'u gwedhie, eu gwassanaeth a'u gwei­thredoedh da nhwy, yn gynhorthwy hefyd i ninnau. Ag nyd ar y dhaear yma yn vnic, y mae'r cyffredinrwydh hyn; eythr mae'n Offerenne, eyn gwe­dhie; a'n gweithredoedh da ni, yn cynhorthwyo hefyd y sawl sy'n y Pur­dan: Agwedhi'r sawl sydh ym-Mha­radwys sy'n gynhorthwy i ni, ag i eneidiau'r Purdan.

Os gwir hynny, nyd rhaid na gwedhio dros neb ar ei ben eihûn, na pheri dywedyd Offerē dros enaid hwn, [Page 72] neu'r lhalh ym-Mhurdan, gan fod y daeoni igyd yn gyffrêdin.

O nyd gwir mo hynny, o her­wydh er bod y'fferen, a'r wedhi, a gweîthredoedh da erailh mewn modh, ag ystyr, yn gyffrêdin i bawb; etto er hynny maent yn ychwâneg o gynhor­thwy i'r sawl y gwneler nhwy tros­dynt, ar eu penneu euhunain; nag i rai erailh.

Beth am rai gwedi eu'scymu­no? Ydynt hwythen hefyd yn gyfra­nogion o dhaeoni'r ffydhloniaid, ynte nyd ydynt dhim?

Am hynny 'gelwir hwynt yn esgymmun, am eu bod alhan, a maes o gymmun, neu gyffredinrwydh y Saint; a'u bôd megys canghennau gwedi'scythru odhiwrth y pren byw, neu aelodau gwedi eu gwahânu, a'u torri ymeith odhiwrth y corph, y rhai nyd ydynt gyfrannog o'r sugun da, a [Page 73] rennir rhwng y canghennæ erailh, neu rhwng yr aelodau, sydh ynglyn wrth y corph. Ag o hyn y maei chwi gyn­nulh, faint y brî,Cypr. de vnit. Ec­cles. a'r brâw a dhylai fod o'scymundod; gan na dhichon y neb ni bo'r Eglwys idho'n Fam, gael mo Dhuw idho'n Dâd.

Wrth hynny, mae'r yscu­munedig alhan, a maes o'r Eglwys, megys yr Idhewon, a rhai anffydhlon erailh.

Gwîr iawn; Ond hyn sydh o ragor, fod yr I dhewon alhan o'r E­glwys, am das deuthant i mewn idhi erioed, gan na chowssont fedydh. Yr Haeredigiaid, yr hai a gowssont, ond a golhassont eu ffydh, ydynt alhan; am vdhynt ffoi ymeith i faes, a myned alhan, o'u gwaith euhunain; ag o her­wydh hynny mae'r Eglwys drwy am­ryw gospedigaeth, yn eu cymmelh i dhychwêlyd ailwaith i'r iawn ffydh, [Page 74] fel y bydh bugail a'i ffon, yn peri i'r dhafad droi yn ei hôl, a fydho wedi ffo ymeith odhiwrth y praidh defaid, neu alhan o'r gorlan. Eythr yr escy­munedig, am gael o honynt fedydh, a bod genthynt ffydh, a dheuthant i mewn, ag nyd aethont alhan o honynt euhunain, ond eu taflu alhan a wnaed, heb yn dhiolch vdhynt; megys y teifl bugail alhan i faes y dhafadan glwy­fys, glafr lhyd; i fod yn fwyd a phor­thiant i fleidhiaid. Ond nad ydiw'r Eglwys yn bwrw alhan yr escymune­dic, arfedr vdhynt drigo alhan yn oestadol, ond i'w denu i edyfeirwch am eu han-vfudhod, fel y delont yn ostyngedic, i ymbil am ymchwelyd, ag am gael eu derbyn i fynwes i mam, i gymmun, a chyffredinrwydh y Saint.

Eglurhâd y degfed pwnc.

Beth yw ystyr a deualh y gei­riau [Page 75] hyn; Madheuant pechodæ. Yr [...]ai ydynt y degfed pwnc?

Dymma'r cyntaf o'r tri prif­ [...]haeoni, a geir yn y lân Eglwys: Er mwyn yr hyn, rhaid i chwi wybod, y genir yr holh dhynion yn bechaduri­ [...]id, ag yn gasseuon i Dhuw; a'u bod fel y cynydhont, yn myned waeth­waeth beunydh, nys vdhynt (drwy râs Duw) gael madheuant o'u pecho­dæ, a dyfod i fod yn anwylion, ag yn blant i Dhuw. A'r grâs dirfawr hon, nyd ydiw i'w chael yn vnlhe alhan o'r lân Eglwys: yn yr hon y mae'r Sacra­fenneu santaidh, yn enwedig Bedydh a Phaenyd, megys medhiginiaethæ, a chyfaredhau nefawl, yn gwared dy­nion o'r holh glefyde'sprydol, yr hai ydynt eu pechodeu.

Eglurwch er Duw, yn fany­lach, faint y daeoni hyn o fadheuant pechodæ.

Nyd oes yn y byd dhrwg, n [...] dyhirwch sydh fwy, a gwaeth na phe­chod; nyd yn vnic, o ran bôd holh dhrygæ erailh y byd hwn, a'r byd nes­saf, yn ei dhilyn, ag megys yn tardhu, ag yn cynhyrchu alhan o hono; ond an fod y pechod hefyd, yn gwneuthu [...] dyn yn gâs-dyn i Dhuw; yr hwn'eilh wneuthur a fynno, heb dhichon o ne [...] ei wrthwynebu, na sefylh yn ei erbyn. Pwy'eilh dhiffyn, a s [...]fylh ar blaid y dyn, y bo Duw yn dhiglhon wrtho? Ag yn y gwrthwyneb, nyd oes yn y byd dhaeoni mwy, a gwelh na bôd mewn grâs a ffafor Duw; o herwydh pwy'eilh niwed i'r neb, y bo Duw ar ei blaid i'w dhiffynnu, gan fod pôb peth ar law yr vn Duw? Ag i fyrhau, chwi'wydhoch nad oes ymysc y petheu corphorol, dhim anwylach, nag an­howsach eich ei hepcor, nar ennioes, a'r hoedlbyw; o ran ei fod yn sylfaen [Page 77] o'r holh betheu da hoff-anwyl erailh; [...]g nad oes dim gassach nag ange, a [...]arwolaeth; o ran ei bôd yn wrthwy­ [...]eb i'r ennioes: Felhy, gan fod pechod [...]n farwolaeth ysprydol i'r enaid; a ma­ [...]heuant pechôdæ yn rhoi ennioes i'r [...]nrhyw enaid; hawdh i chwi fedhwl [...]aint y daeoni, a dherbynnir yn yr [...]glwys, yn yr hon yn vnic y mae ma­ [...]heuant pechodæ.

Eglurhâd yr vnfed pwnc ar dhêg.

Beth yw Adgyfodiad y cnawd. Yr hwn yw'r vnfed pwnc ar dhêg?

Dyna ail brif-dhaeoni'r lân Eglwys, sef bôd dychweliad ailwaith i fyw i'r heini olh, a fônt wedi cael madheuant o'u pechodæ.

A'r sawl sydh alhan o'r E­glwys, neu heb gael madheuant o'u pechôdæ, oni dhychwêlant hwythe he­fyd [Page 78] ailwaith i fyw?

1. Cor. 15.Pawb olh y rhai da, a'r hai drwg a dhychwêlant i fyw'r bywy [...] naturiol: Eythr o ran bôd y rhai drwg i adgyfodi i boene tragwydhol, heb fod i fwynhau dim cyssur,Amb. de fide resur. Iob. 1. na dae oni fyth: o herwydh hynny, en byw nhwy a el­wir marwolaeth oestadol, yn hytrach na gwîr fywyd. Ag felhy, y gwîr ad­gyfodiad i fywyd dymunedig, blyssa­dwy, a berthyn yn vnic i'r hai da, a font yn dhi-bechod wrth adgyfodi.

Mi a chwenychwn gael gwy­bod, ai yr vn cyrph ag sydh gennym ynawr, a adgyfodan drachefn, ynt au cyrph erailh tebig i'r hain?

Diamme yw mae'r vn cyrph a adgyfodant, ag oni bae hynny, ni bydhe hi wîr adgyfodiad, oni chyfo­de'r vn corph ag a gwympodh, ag om dychwele i fyw yr vn hwnnw, ag a fu farw. Drachefn, yr adgyfodiad a [Page 79] wneir i gael o'r corph fod yn gyfran­nog o'r gobrwy, neu'r gospedigaeth; fel y bu'n gyfrannog o'r gweithre­doedh da, neu'r pechôdæ: wrth hynny, rhaid idho fod yr vn corph, oblegyd ni rygledhe gorph aralh na'r gospedi­gaeth, na'r gobrwy.

Pa fodh y mae; n bossibl, a galhadwy i'r corph hwnnw dhychwe­lyd i fyw, a losced, ag a wasgared ei ludw gyda'r gwynt, neu gyda ffrydæ'r afonydh?

Am hyn y dyweded yn-ne­chreu'r Gredo, Aug. l. 22. de Ciuit. Dei c. 21. fod Duw yn holh alhuawg; am ei fod yn galhu gwneu­thur y peth a fo'n ymdhangos yn an­alhadwy, neu am-mhossibl yn eyn golwc ni. Eythr os ystyriwch wneuthur o Dhuw nef, a daear o dhim; ni bydb anawdh i chwi gredu, y geilh ef ail­drefnu, y peth a wneithid yn lhudw.

Mi a chwenychwn gael gwy­bod, [Page 80] a adgyfodant gwyr yn wyr, a gwragedh yn wragedh, yntau'r cwbl yr vn ffunyd?

Aug. l. 22. de Ciuit. Dei c. 21.Angenrhaid yw credu y bydh gwyr yn wyr, a gwragedh yn wragedh; Oblegyd oni bae hynny, ni bydhent yr vn cyrph ag oedhent o'r blaen: Ag ni a dhywedassom eusys, y bydhent yr vn cyrph. Gwîr yw, na bydh yn y byd nessaf, dhim cenhedlu plant; na gwyr a gwragedh yn briod a'u gilydh. Er hynny, fe fydh y rhagorieth sydh yn­awr, rhwng meibion a merched, fel y capho pôb vn fwynhau gobrwy cyfa­dhas i'r rhinwedheu, a arferodh yn ei ryw a'i rith eihûn. Ag fel y bydh hyfryd y golwg, weled vrdhuniant y Merthyri, a'r Cyffessoriaid: Felhy he­fyd, gwych a fydh gweled gogoniant y Gweryfon, ag uwch law pawb, Mam eyn Harglwydh.

Er Duw dywedwch i mi, ym­mha [Page 81] oedran, a mainttoli corphorol, yr adgyfodwn ni; gan fod rhai yn marw yn blantos, rhai erailh yn wyr iefenc, a rhai erailh yn gleiriachod hên?

Pawb a adgyfodant yn y maint a fu, neu a fuasse genthynt yn oedran tair ar dhêg ar vgein; sef, yn yr oed yr adgyfodh eyn Harglwydh. Ag felhy'r plant a adgyfodant o'r maint a fuasse genthynt, pei daethent i oed tair ar dhêg ar vgein; a'r henafgwyr a adgyfodant ym-mlodae'r oedran a fu genthynt, pan oedhent yn dair a'r dhêg ar vgein. A'r nêb a fu yn y byd yma yn dhalh, yn grwmm, neu'n gor­ryn, neu ag arno ryw anaf gwrthyn aralh, a adgyfyd yn holh-wych, dhi­anaf, ag yn gyflawn berffeith: oblegyd gweithredoedh Duw sydh berffeith. Ag felhy yn yr adgyfodiad (yr hon a fydh ei weithred briodawl ef eihun, [Page 82] efe a welha holh feiau, a diffic natur.

Eglurhâd y deudhegfed pwnc.

Beth yw ystyr a deualh, y Bywyd tragwydhol: yr hwn yw'r pwnc diwethaf?

Mae'n arwydhocau cyflawn dhedwdhwch enaid a chorph, yr hwn yw'r prif-dhaeoni pennaf, a'r pennod-diwedh eithaf, a gerheudhir, ag a dheir o hyd idho, wrth fod o fewn yr Eglwys.

Er Duw adrodhwch i mi yn fanwl, pa fath dhaeoni a fydh yn y bywyd tragwydhol.

Mi adrodhaf i chwi'r dirge­ledh hwn, wrth gyfflybiaeth petheu daeorol. Chwi'wydhoch, yn y byd yma, y chwenychir cael corph iach, gwedhus, bywiog, a grymmys; ag enaid dhoeth, bwylhog, a dyscedic, o ran y deualhedh; ag o ran yr ewlhys, [Page 83] ei chael hi yngyflawn o bob rhinwed. Athiwnt i hyn, fe'chwenychir cael y da odhialhan, cywaeth, anrhydedh, galhu a dyfyrwch. Yn y bywyd trag­wydhol bydh i'r corph yn lhe iechyd, an-farwoledigaeth, gyda bôd yn an­odhefadwy; sef, yn y modh na alho dim idho niwed; yn lhe gwedhusdra, a glendid, bydh idho egluredh, sef dyscleirio megys yr haul: yn lhe bywio­grwydh, bydh idho'r fath rodh o fu­andra cyflym, fel y dichyn yssymyd mewn mynudyn awr, ie mewn lhai na throead lhaw, o'r nailh gwrr eithaf o'r byd, i'r cwrr aralh; ag odhiar y dhaear i vcheldra'r nefoedh, heb dhim blindra; yn lhe grymysdra, bydh idho'r fath gryfdwr, fel y galho was­neuthu'r yspryd, yn dhi-boen, ym­mhôb peth a fo rhaid, heb orfod na bwytta, nag yfed, na chyscu, na gor­phywys; heb ofni, nag arswydo dim. [Page 84] Ag o ran yr enaid, bydh y deualhedh, yn lhawn gwybodaeth; o herwydh idho fod yn gweled achos yr holh betheu, yr hwn yw Duw: Yr ewlhys a fydh mor gyflawn o dhaeoni, a chariad per­ffeith, mal nas dichon byth mwy, dramgwydho i bechod madheuol. Cy­waeth y gwynfydedig Saint a fydh bôd yn dhi-angen,Luc. 2. Apoc. 5. cap. 20. dhi-eisie, yn medhu yn-Nuw pôb daeoni. Eu anrhydedh nhwy a fydh, bod yn etifedhion i Dhuw, ag yn gydradh i'r Angylion, bod yn Frenhinoedh a'ffeiriadau yspry­dawl yn dragywydh. Eu galhu nhwy a fydh, bod yn berchennogion-Ar­glwydhi o'r cwbl olh,Aug. l. 22 de Ciuit. Dei c. 30. a galhu gwneu­thur hyn olh a fynnont; o herwydh ynhwy fydhant yn vn a chyttun ag ewlhys Duw, yr hon ni eilh dim ei gwr­thwyneb, na'i hattal, na'i rhwystro. I fyrhau'r chwedl, eu dyfyrrwch a fydh anianol, an-adrodhadwy; oble­gyd [Page 85] pôb galhuedh or eidho'r enaid, a'r corph, a geiff fwynhau ei gyfarbeth cyfadas; o'r hyn y digwydh vdhynt, fodlonrwydh cyflawn, hedhwch a thannhefedh, ni chaed erioed dhim praw o'u chyffelyb; dyfyrrwch, cyssur, a lhawenydh tragwydhol.

Os ceiff pawb y petheu hyn i gyd olh, ag o bydh pôb vn yr vn modh yn lhawen-dhifir, ag yn lhawn fod­lon; wrth hynny ni bydh ym-Mhara­dwys neb dhedwdhach na'u gilidh.

Bydh yn dhiammeu: A'r hwn a ryglydhodb fwy yn y byd yma, a geiff yno'r gobrwy, a'r tâl yn fwy, a bôd yn dhedwdhach. Etto er hynny, ni bydh na chenfigen, nag an fodlon­rwydh gan neb: Oblegyd pôb vn a fydh cyn lhowned ag a ganno. Eythr mwy a enniff, ag a wedh yn y rhai a rygly­dhassont fwy, ag felhy'r heini a fy­dhant fwy eu gogoniant. Megys pette [Page 86] dâd, ag idho fagad o blant, heb fod o'r vn faint a'u gilidh; ond y nailh yn fwy ag yn dalach na'r lhalh, yn ôl rhagor eu hoedran; a chwedi trefnu i bôb vn o honynt wisc o frethyn-aur gymwys, a chym-mhesur i bôb vn, wrth ei hyd a'i faint: Di-amme y by­dhe wisc y rhai mwyaf yn fwy, ag yn dhruttach; ag etto pôb vn a fydhe fodlon o'i wisc, a'i dhilhad eihun, heb flyssio, na chwenychu o'r hai lheiaf newid am wisc y rhai mwyaf, gan nas bydhe gymmen a chymwys vdhynt.

Paham y gelwir dedwdhwch Paradwys, yn fywyd tragwydhol? Oni bydh y colhedig hefyd yn vffern, yn byw yn dragwydhol?

Y petheu a font yn galhu symud o honynt eu hunain, a dhywe­dir eu bod yn fyw, mewn priodawl yma­drodh; Ag felhy'dywedir mewn math ar destyn, fod dwfr ffynnon oer yn [Page 87] dhwfr byw, am ei fod yn yssymud; a bod dwfr y pylheu, yn farw, am ei fod yn aros yn ei vnlhe, heb yssymud. Fe­lhy'dywedir fod i Saint y nef fywyd tragwydhol, am eu bôd a phôb ga­lhuedh sydh eidhynt, odhimewn, ag odhialhan, yn galhu gwneuthur a fynnont, yn dhi-rwystr; a'u bod felhy, yn oestadol, yn eu harfer wrth eu bodh, ag fel y chweny-chont. Eythr y rhai colhedig yn vffern, er eu bod yn byw, am na dherfydh byth vdhynt nychu, a chael marw; er hynny, e dhywedhir fod vdhynt farwolaeth tragwydhol; am eu bôd ynglyn a'r tân, a'r gospedigeth, ag yn gorfod vdhynt, dhiodhe'n oestadol y peth nys myn­nent; heb alhu vn amser wneuthur dim a chwenychent. Gan hyn y Saint yn y nef, sy'n mwynhau pôb daioni, heb gymysc o dhrwg, na malhedh, ar colhêdig yn vffern, sy'n gorfod arnynt [Page 88] dhiodhe pôb drwg, ag an-esmwythdra, heb alhu fyth arfer, na chyflowm dim cyssurol a chwênychont.

Beth yw ystyr Amen yn­niwedh y Gredo?

Dangos y mae Amen yn hyn o fan, mae dyna'r gwirionedh; sef; hyn olh a dhywetpwyd sydh wîr dio­gel, am-mhetrys, di-amme.

Eglurhâd y Gorchymyn cyntaf.

Eglurhewch i mi belhach y gorchymyn cyntaf.

Mae'r gorchymyn cyntaf yr cynwys tair rhan. W [...]th y gyntaf, yr ydym yn rhwymedig i wneuthur cyfri o Dhuw megys Duw. Yr ail sy'n gwa­hardh na wnelom gyfri o dhim aralh megys o Dhuw. Y drydedh sy'n gora-fun, ag yn gwahardh i ni wneuthur pob rh w'eidol, sef pob math ar goeg­eulun a gwag-dhelw a gyfrifer yn Dhuw; ag na adholer chwaith mor cyfr [...]w ei holion, neu gau dhuwiæ.

Eglurwch i mi y rhan gyntaf.

Duw a fynn ei gyfri (fel y mae) yn wîr Dhuw. Yr hyn a wneir drwy ymarfer a phedair rhinwedh, ynghyfer ei dhuw fel fowredh, ffydh, Gobaith, Cariad perffeith, a Chrefydh. Y neb sy'n credu yn iawn [Page 141] yn-Nuw, sy'n cyfri Duw yn Dhuw; am ei fod yn ei gymeryd, ag yn ei gy­fri ef yn bennaf gwirion [...]ah. Ag yn erbyn hyn y mae'r Hæreticiaid yn pechu, yr hai nyd ydynt yn credu yn­dho yn iawn. Y neb a fo'n gobeithio yn-Nuw, ag yn rhoi ei oglyd, a'i hy­der arno, sydh yn cyfri Duw yn Dhuw; am ei fod yn ei gyfri ef yn ffydhlonaf olh ei air, yn drugarocaf, ie ag yn a­lhuocaf: gan ei fod yn hyder-goelio y geilh ef, ag y bydh ef ewlhysgar i'w gynorthwyo, yn ei holh angenrheidiæ. Ag yn y gwrthwyneb i hyn, y mae dif­fig, a phechod y sawl sy'n drwg-obei­thio trugaredh Duw, a'r sawl sy'n rhoi eu goglyd, a'u hyder ar dhyn, yn fwy nag ar Dhuw, neu'n gimint, ag ar Dhuw. Y neb sy'n caru Duw uwch­law pôb peth, sy'n cyfri Duw yn Dhuw, am ei fod yn ei gyfri ef yn brif-dhaeo­ni. Ag yn erbyn hyn, y mae pawb yn [Page 142] pechu sy'n caru creadur yn fwy na Duw, neu'n gystal a Duw; a mwy y­diw pechod y sawl sydh gâs ganthynt Dhuw. I orphen, y neb sy'n adholi Duw a'r vrdhuniant pennaf, fel y mae rhinwedh Crefydh, neu Gredhyf yn eyn dyscu, sy'n cyfri Duw yn Dhuw, am ei fod yn ei gyfri ef yn brif-dhe­chreuad, ag yn ben-awdur pôb rhyw beth. Ag yn y gwrthwyneb i hyn y mae'r heini yn pechu, sydh dhifraw, a di-bris o Dhuw; a'r sawl sy'n gwneu­thur ammarch ar y petheu y gysse­grwyd idho; megys Eglwysi, Careglæ, offeiriaid, a'r cyfflêlyb; a'r sawl sy'n rhoi cimaint o anrhydedh, ag vrdhu­niant i dhynion ag i Dhuw, neu fwy nag y maent yn ei rodhi i Dhuw.

Eglurhewch i mi'r ail rhan o'r gorchymyn hwn.

Yn yr ail rhan, mae Duw yn ewlhyssio ag yn gorchymyn, na chyfri­fom [Page 143] i ni dhim creuedig yn Dhuw. Ag yn erbyn hyn yr oedh y Cenhedloedh gynt yn arfer o bechu; heb gydnabod gwîr-Dhuw, ond cyfri, ag adhôli me­gys Duw, fagad ag amryw o greadu­riaid; fel yr haul, y lheuad, neu ryw dhynion meirw. Ag fel hyn hefyd y mae rheibiaid, a'r coeg-swynydhion yn pechu, y lhygatynwyr, y dewiniaid, a'r sawl sy'n codi cythreuliaid: y rhai sy'n rhoi i dhiawl vffernol yr anrhy­dedh ar vrdhuniant dhyledus i Dhuw. A rhai o'r hain syn adholi'r peth dif­faeth, y falh, ag yn ei gyfri ef yn lhe Duw; gan ymgredu ag ef, af ofer­goelio y galhant drwy ei gyfrwng a'i gynhorthwy ef, dhewino, amfrudo ym-mlaen-lhaw, a rhagdhywedyd pe­theu damweiniol a'r dhyfod, a chyfri­nacheu, neu gael tryssoreu cudhiedig, neu gyflowni rhyw fudr-ewlhys a chwenychont o anlhadrwydh. Am fod [Page 144] y Cythreul yn elyn glâs i bôb rhyw dhyn, mae fe'n dhyfal i hudo, ag i dwylho'r fath boblach druein a'r hain, drwy beri vdhynt a'i ofer-goelion, dramgwydho mewn anirif o bechodæ; ag y pen diwedh drwy beri vdhynt go­lhi eu heneidiau, ag yn dra-mynech eu [...]yrph hefyd.

Eglurhewch y drydedh ran.

Yn y drydydh ran mae Duw yn gorchymyn i ni, nyd yn vnic na chyf­rifom dhim creu [...]dig yn Dhuw, fel y dywetpwyd; ond na wnelom chwaith lûn dim olh i'w gymeryd, a'i adholi megys Duw: yn yr [...]yn pechodh gynt y Cenhedloedh, y rhai a fuont cyn dha­lhed, a gwneuthur edholion, sef coeg­eulynnod, ne wâg-dhelwæ o aur, neu arian; o goed, neu o gerrig, gan beri i bobul goelio, mae duwiæ oedhent, yn enwedig o ran bod Cythr [...]uliaid vf­fern yn fynech yn myned o'u mewn, ag [Page 145] yn peri vdhynt chwedleua, ag yssymud lhe, ag wrth hynny y deuthant i a­berthu vdhynt, ag i'w adhôli hwynt. Ag am nas gwnaent y Merthyri san­teidh yr vn rhyw beth, y gwnaethont vdhynt drwy dhiodhe pôb artaith, a diheunydh greulon, boeni hyd angæ.

Oes dim aralh yn y gorchy­myn hwn?

Cyssylhdodh Duw ynghyd a'r gorchymyn fygythiad dhechryn­lhyd yn erbyn y sawl a dorrent y gor­chymyn, gydag adhewid dêg bryd­ferth i'r sawl a'u cadwent. Canys ar ôl dodi'r gorchymyn, Duw a lefarodh fel hyn. Yr wyfi yn Dhuw eidhigus, yn cospi nyd yn vnic yr hai am cassa­ant; eythr eu heppul hwynt hefyd, hyd y bedwaredh genedlaeth; ag yn gwneuthur daeoni i'r sawl am caro, hyd at fil o genedlaethe. Nodwch yma yn graph, fod eyn Harglwydh yn ei [Page 146] alw eihun yn Dhuw eidhigus, fel y ga­lhom dheualh, y geilh es gossi'n dôst, o ran ei fod ef yn Dhuw; ag na fydh arno dhiffic ewlhys i gospi'n drwm, o ran ei fod ef yn eidhigus o'i anrhydedh eihun, o'r iawn a'r cyfiownder: Ag am hynny ni dhichon ef gyd-dhwyn a drigioni, ag anwiredh. Yr hwn beth sydh fawr aruth yn erbyn y sawl sydh beunydh yn pechu, ag etto'n byw yn lhawen-dhigri, dhiofal, megys pette Dhuw heb dhal, na thremmu arnynt. Ond wrth a dhywedasom, y gwelwch fod Duw yn dal yn graph ar eu gwei­thredoedh, fel y dengys pan dhêlo'r amser.

Beth yw ystyr bod Duw yn cospi'r sawl a wnelont dhrwg, hyd y bedwaredh genhedlaeth, ag yn rhoi gobrwy i'r sawl a wnelont dhaeoni, hyd at fil o genedlaethæ?

Mae Duw yn cospi hyd at y [Page 147] bedwaredh genedlaeth, oblegyd nad ydiw dyn (y rhan fynychas) arfer o fyw, ond i weled ei arwyrion, neu o'r hyn hwyaf, ei orescennydh; ag nyd y diw Duw yn ewlhyssio cospi, ond yr heppul, a alho'r pechadur eu gweled. Ond o ran gobrwyo, a gwneuthur dae­oni, mae Duw yn ystyn ei haeldra i gyrheudhyd nyd hyd at y bedwaredh genhedlaeth, ond hyd at fîl, pette'r fath rif o honynt: Oblegyd mae'n fwy tuedh, ag awydh eyn Harglwydh i roi gobrwy, a thrugaredh, nag i gospi, rhag mor rhyw ydiw i'w dhaeoni ef rodhi gobrwy; Ag am hynny mae fe'n gobrwyo yn ewlhysgar tros ben: ond y gospedigaeth, y cerydh, a'r dial sy'n tyfu o'n pechodæ ni, ag am hynny yn dyfod odiwrth Dhuw, megys o'i an­fodh pan fo'n drigioni a'n dyhirwch ni yn peri, yn annog, ag yn cymmelh­wascu arno, eyn cospi.

Pam y cyssylhded y bygy­thiad a'r adhewid hynny wrth y gor­chymyn cyntaf yn vnic?

Oblegyd mae hwn yw'r gor­chymyn pennaf, a mwyaf ei dheunydh, ag am ei fod ef yn gyntaf. Canys yr hyn a dhywedir am dorri, neu gadw'r cyntaf, a elhir ei dheualh o'r lheilh eu gyd sy'n canlyn.

Mi a chwenychwn gael gwy­bod, pa fodh nad ydiw yn erbyn y gor­chymyn hwn, yr vrdhuniant, y parch, a'r anrhydedh yr ydym yn ei roi i'r Saint, i'w Creiriau, ag i'w delwæ: Oblegyd mi a debygwn eyn bod ni yn adhôli'r petheu hyn eugyd; gan eyn bod yn penlino, ag yr gwedhio ger eu bron, megys gerbron Duw.

Dywedhi anwyl-gu a phriod­ferch Duw yw'r lan-Eglwys,1. Tim. 1. Ephes. 5. a'r Y s­pryd glan sydh idhi yn Athro: ag am hynny, nyd rhaid vno, nag ofni y twy­lhir [Page 149] hi byth, nag y gwna hi dhim a fo'n erbyn gorchymyn Duw, na dyscu i aralh ei wneuthur. Yr ydym mi yn anrhydedhu'r Saint,Aug. l. 20. contra Faust. ca. 21. ag yn galw ar­nynt yn eyn gwedhi, megys ar anwy­lion i Dhuw, a alhant lawer o gymorth i ni ger ei fron ef, drwy eu rhygly­dhid, a'u gwedhiæ. Ond nyd ydym­mi yn eu cyfri nhw'n dhuwiæ, mag yn eu adhôli hwynt fel duwiæ. Am y pen­lino, neue'r gostwng ar eyn gliniæ, nyd yw hynny vrdhuniant priodol i Dhuw yn vnic, o darferol, a chyne­fin o'i gwneuthur i greaduriaid a font o fraint, a gradh go-uchel megys i'r Pâp: A chrefydh-wyr mewn bagad o fanneu, a ostyngant ar eu glîn i'w pennaethiaid (yr hwn beth a wna plant i'w rhieni, a gweryn i'w brenin) Pa ryfedhod yntau yw gw­neuthur i'r Saint, sy'n teyrnassu gyda Christ yn y nef, y peth a wneir yn dhi­farn, [Page 150] ag yn dhi-fai i ryw dhynion ar y dhaear.

Ond beth a dhywedwnni am Greiriau'r Saint, petheu heb dheualh? ag etto'r ydym yn penlino vdhynt ag yn gwedhio ger eu bron.

Nyd ydym yn gwedhio dim ar y Creiriau, oblegyd digon da y gwydhom, nad oes genthynt dhim synwyr, na deualhedh: ond perchi, ag anrhydedhu'r Creiriæ'r ydym fel hoff-betheu, a fuont gynt yn ermi­gion, neu stryfenneu i'r eneidiæ san­teidh, i wneuthur lhawer o weithre­doedh da: ag a fydhant drachefn, pan dhêl yr amser, gyrph byw gogonedhys: ag ynawr yr ydym yn eu cadw fel arwydhion cu o gariad y Saint i ni.Amb. lib. de vid. Hier. cōt. Vigil. Ag am hynny yr ydym yn gwedhio ar y Saint, gerbron neu gyferbyn a'u Crei­riæ, gan erfyn ag attolwg ar y Saint, trwy'r anwyl arwydhion hyn yr ydym [Page 151] yn eu cadw o'r eidhynt, ar vdhynt gofio eyn cynorthwyo ni, fel yr ydym inneu yn cofio am eu anrhydedhu nhwythau.

Yr vn peth yn ei herwydh a elhir yscatfydh ei dhywedyd am y del­wæ.Concil. Nic. 2.

Gwir iawn; Oblegyd nyd ydym yn cyfri delw Grist, na delw Fair,S. Io. Da­masc. o [...]oe de Imag. na delwæ'r Saint yn dhuwiæ; ag am hyn­ny ni elhir mo'u galw'n eidholion, fel yr oedh rhai'r Cenhedloedh gynt: Ond eu cyfri'r ydym yn dhelwæ lhuniaidh, sy'n peri i ni gofio Crist, a Mair, ag erailh o'r Saint: ag felhy maent yn gwasneuthu yn lhe lhyfræ i'r sawl ni fedrant dharlhein:Greg. [...]p. ad Sere­num. Oblegyd fod y fath bobul wrth weled lhuniæ yn dyscu ba­gad o dhirgeloedh o'n ffydh santaidh, a buchedh hefyd, a marwolaeth bagad o Saintiæ. A'r vrdhuniant yr ydym yn ei roi i'r hain, nyd ydym yn ei roi o [Page 152] ran, nag er mwyn eu deunydh, am eu bod yn lhuniæ ar bapyr, neu ar fet­tel, neu am eu bod yn dêg eu lhiwiæ, neu gwedi eu lhunio'n gowraint: ond am eu bod yn cyndrychôli, yn ail-bre­sennu, ag megys yn rhoi ger eyn bron, Crist, neu Fair, neu aralh o'r Saint. Ag o ran eyn bod yn gwybod, nad y­diw'r delwæ betheu byw, ond gwaith lhaw dyn, heb alhu na gweled, na chlywed, na deualht, nyd ydym yn gofun dim ganthynt,Conc. Trid. sess. 25. ond gwedhio yr ydym gyferbyn a nhwy, ar y rhai y maent yn eu dwyn ar gôf, a'u hail­bresennu i ni, sef Crist, neu Fair, neu ryw vn o'r Saint.

Gan nad ydiw'r Creiriæ, na'r delwæ yn deualh, pa fodh y maent yn gwneuthur y fath rifedi o wrthiæ ar y sawl a font yn offrymmu vdhynt, neu'n ei hannerch, a'u gorchymyn eu huuain attynt?

Duw sy'n gwneuthur yr holh wrthiæ; ond ei fod ef fagad o wei­thiau, yn eu gwneuthur drwy gy­frwng, a gwedi'r Saint, yn enwedig ei fam fendigedig. Amynech y gwna Duw ei wrthiæ ar y sawl a fônt yn gwedhio ar y Saint, gyferbyn a'u Creiriau, neu eu delwæ: Ag ymbelh weithiae mae fe'n cymeryd y Crewiae, a'r delwæ yn lhe ermigion, neu stry­fenneu i weithio'r cyfryw wrthiæ, i dhangos i ni fod yn gymeradwy gan­tho'n, gofunedh defosionol tuag y Saint, a thuag at eu Creiriau, a'u delwæ.

Wrth hynny pan dhyweder dharfod i dhyn offrwm neu ei orchy­myn eihun i'r Crair a'r Crair, neu i'r dhelw a'r dhelw, a derbyn y rhodh a'r grâs yr oedh yn ei ofyn, rhaid yw de­ualh dharfod idho offrwm, a'i orchy­myn eihun i'r sant y bo'r Crair, neu'r [Page 154] dhelw yn perthyn idho; a darfod i Dhuw genhiadu y rhodh honno, a'r grâs drwy wedhi'r sant hwnnw, a thrwy gyfryngiad y Crair, neu'r dhelw.

Gwir iawn; A lhawen gen­nyf dheualh o honoch yn gystal hyn olh a adrodhais i chwi.

Mi a chwenychwn yn olaf, gael gwybod, pam yr ydis yn payntio Duw'r tâd, megys gwr hên; yr Yspryd glân megys Colomen, ar Angylion megys gwyr iefenc, ag adenydh; gan fod Duw a'r Angylion yn Ysprydion, heb na dulh, na dim lhûn corphorol vdhynt, a alho payntiwr eilunio a'i liwiæ, fel y geilh lunio delw dyn.

Pryd y peyntir Duw'r tâd yn rhith hên wr, a'r Yspryd glân yn rhith Colomen, a'r Angylion yn rhith gwyr iefenc, nyd y dis dhim yn payntio'r peth ydynt hwy yndhyn euhunain; oblegyd [Page 155] fel y dywedasoch, ysprydion ydynt hwy heb vdhynt gorph: ond payntio a dan­gos yr ydis y rhith, yn yr hon y darfu vdhynt weithiæ ymrithio, ag ymdhan­gos: Ag felhy Duw'r tâd yr ydis yn ei bayntio megys henawgwr; oblegyd yn y [...]yfryw rith yr ymdhangosodh i Dhaniel y Prophwyt mewn gweledi­gaeth:Dan. 7. Ar Yspryd glân yr ydis yn ei bayntio yn rhith Clomen,S. Tho. in 4. d. 48. q. 5. art. 2. am idho ym­dhangos yn y rhith honno uwch ben Crist, pryd yr oedh Siôn fedydhiwr, yn ei fedydhio fe. A'r Angylion yr ydis yn eu payntio'n rhith gwyr iefenc, am dharfod vdhynt ymrithio,Gen. 18.19. Tob. 5. & 12. ag ym­dhangos felhy yn fynech. Gwyby­dhwch hyn ychwaneg; fod yn payntio, ag yn lhunio bagad o betheu, i dhan­gos, ag i dhwyn i ni ar dheualh, nyd beth ydynt yndhyn euhunain, ond pa rinwedh, neu gynhedhfeu sydh gan­thynt, a pha beth y bydhant arfer o'i [Page 156] weithio. Felhy yr ydis yn payntio ffydh yn rhith merch, a charagl yn ei lhaw; a Chariad perffeith a bagad o blant bychein o'i hamgylch; etto er hynny, chwi a wydhoch nad merchet yw ffydh a Chariad perffeith, ond rhinwedæ. Felhy gelhir dywedyd, fod yn payntio Duw'r tâd yn rhith he­nawgwr, i dhwyn i ni ar dheualh, ei fod ef yn heneidhiaf olh; sef, heb fod idho erioed, dhechreuad, a'i fod ef er's oes-oesoedh, o flaen pob peth creue­dig. A'r Yspryd glân a beyntir yn rhith Colomen, i arwydhocau'r doniæ, a'r rhodhion O Wiriondeb, Puredh, a Santeidhrwydh a weithia'r Yspryd glân o'n mewn. A'r Angylion a beyn­tir yn rhith gwyr iefenc; o ran eu bod nhwy bôb amser yn dêg eu pryd, ag yn nerthol; ag adenydh, am eu bod yn gyflym-barod i dramwy i'r fan a fyn­no Duw; mewn gwiscoedh claer-wniō, [Page 157] ag ystolæ santaidh, am eu bôd yn bur­wirion, ag yn wenidogion or eidho'r duwfol fowredh.

Eglurhâd yr ail Gorchymyn.

Awn ynghyd a'r ail Gorchy­myn. Na chymer enw Duw yn ofer. Beth yw ystyr a deualh y geiriau hynny?

Treuthu mae'r Gorchymyn hwn yr anrhydedh, a'r am-march a wneir i Dhuw ar eiriau: sef, gorchy­myn yr ydis yr anrhydedh, a gwa­hardh yr amarch. A'r Gorchymyn a elhir ei rannu yn bedair rhan; oblegyd mewn pedwar modh y gelhir anrhyde­dhu; neu am-merchi Duw ar eiriau. Yn gyntaf, Duw a anrhydedhir wrth ei henwi, a'i grybwylh yn fynech o wîr serch tuedh, a chariad tuag atto; ag a'i am-mherchir wrth ei fynech henwi heb achos, aim ond o wîr orwa­grwydh, [Page 158] neu fursendod. Yn ail, Duw a anrhydedhir a lhw gwîr, cyfiawn, a chymwys; ag a'i amherchir wrth dyn­gu anudon. Yn drydydh, Duw a anrhy­dedhir, wrth wneuthur adhuned o beth da, nen roi diofryd peth drwg; ag a'i amherchir wrth dorri'r cyfryw adhuned, neu dhiowryd. Yn be­dwerydh, Duw a anrhydedhir drwy alw arnofe, a'i foliannu; ag a'i amher­chir drwy ei gablu, a'i dhifenwi.

Eglurhewch i mi y rhan gyntaf.

Henwi Duw, neu, Fair, neu sant, yn symlig heb dhim ond ei henwi, a elhir ei wneuthur yn dha, neu'n dhrwg: Oblegyd y sawl sy'n caru Duw yn anwyl, ag yn dirion, a'i coffant ef, ag a'i crybwylhant yn fynech, a hyn­ny a wnant mewn gofunedh defosiwn, a gwir gariad; fel y mae i'w weled yn lythyræ neu Epistôlae Sant Pawl; yn [Page 159] yr hai y darlhennir yn fynech-fynech henw Iesu Crist. Canys gan fod Crist yn anwyl gan Sant Pawl yn ei galon, hoff a melysaidh oedh gantho, ei henwi fe hefyd a'i eneu. Ond mae rhai erailh a henwant Dhuw, neu ryw sant yn fyrr-bwylh mewn rhyw gyffro, di­gofaint, neu ar gelhweir; o ran drwg­arfer, fel y peth cyntaf, a dhêl ar gip ar eu tafod, heb geisio fawr dhal ar y peth y bônt yn ei dhywedyd: a hyn sydh dhrwg, sef math ar dhysturu, a dirmygu enw santaidh y goruchaf Dhuw: megys pette (i roi sampl o beth gwaelach) wr a chantho ryw dhi­lhedyn drud-werth, ag a'i gwiscai beunydh ym-mhôb rhyw fan, heb ei arbed na'i eiriach vn amser.

Eglurhewch i mi'r ail rhan sy'n perthynu ai dyngu.

Tyngu neu roi lhw, nyd yw amgen na dwyn Duw yn dyst o'r gwi­rionedh. [Page 160] I wneuthur hynny yn iawn, rhaid i'r lhw fod yn gyfymwasc a thri o gefeilhion:Hier. 4. sef Gwirionedh, Cy­fiowndra, a Barnedigaeth. Ag fel y mae'r lhw a fydho felhy yn gynglo a'i amgylchion dyledys, yn anrhyde­dhu Duw, drwy gyhoedh bryffessu, a chyfadhe fod Duw yn canfod pôb peth, a'i fod yn bennaf geirwir, a diffynnydh y gwirionedh: felhy yn y gwrthwyneb, y gwneir amarch dirfawr ar Dhuw, o bydh ar y lhw dhiffic Gwirionedh, Cyfiowndra, neu Farnedigaeth; oblegyd fod y dyn a dyngo felhy, me­gys yn tenuru na wyr Duw dhim o'r petheu, neu ei fod ef yn caru'r cel­wydh, ag yn cyd-dhwyn ag an-wiredh.

Eglurhewch i mi etto'n fany­lach, beth yw tyngu mewn Gwirio­nedh.

I dyngu mewn Gwirionedh, rhaid i dhyn, na fanego dhim yn lhe [Page 161] gwîr, ar ei lw, ond y peth a wypo'n dhi-amme ei fod yn wîr: ag na adha­wo dhim a lhw, ond y peth a fo'n ei fryd ei gyflowni. Wrth hynny, anu­donwyr yn pechu'n orthrwm, yw'r sawl a fanegant ar ei lhw, yn lhe gwîr, y peth a wydhont ei fod yn am­gen na'r gwîr, neu'r peth nys gwy­dhont beth yw a'i gwîr, a'i celwydh, a'r sawl sy'n adho a lhw, y peth nyd oes yn eu bryd mo'i gywiro.

Beth yw tyngu gyda Chy­fiownder?

Nad adhawo dyn a lhw wneuthur dim ond a fo cyfiawn, a chy­freithlawn. Ag am hynny mae'r sawl yn pechu'n orthrwm, sy'n adho a lhw dhial eu cammeu, neu wneuthur rhyw beth aralh a fo'n adfodloni Duw. A'r cyfryw adhewidion, ni dhyleid mo'u cyflowni, ag nyd ydynd yn rhwymo, mewn ffordh yn y byd; am nas geilh [Page 162] dyn fod yn rhwymêdig i wneuthur drwg, gan fod cyfreith Dhuw yn ei rwymo i beidio a'i wneuthur.

Beth yw tyngu trwy Farne­digaeth?

Tyngu trwy bwylhedh di­amryfus, ag adhfedrwydh, drwy go­fio, a dyfa [...] ystyr, nad yw gymwys galw Duw yn dyst, ond mewn petheu angenrheidiol, ag o bwys: ar pryd hynny, nyd yn dhi-arswyd; ond trwy ofn, ag vrdhuniant dirfawr. Ag am hynny y pechant y sawl a dyng ant mewn mân-betheu, ie mewn celhwair, a chware: yr hai o ran y dhrwg-arfer o fynech dyngu, a dramgwydhant yn hawdh i'r tyngu an-udon: yr hwn yw vn o'r pechôdæ gorthrymmaf. Ag felhy mae'n Harglwydh yn yr Efen­gyl,Matth. 5. Iac. 5. a sant Iaco yn ei Epistol, yn gor­chymyn i ni na thyngom: sef yn dhi­r [...]d. A rhai o'r saint sy'n rhoi hyn o [Page 163] reswm,Aug. l. 1. de ser. Domini in monte. Chry. ho. 36. 37. 38. ad pop. Antioch. o herwydh darfod dychymig lhw, i fod yn gyfaredh yn erbyn gwen­did crediniaeth dyn; am fod yn a­nawdh gan dhynion gredu'r nailh y lhalh: am hynny y dylid arfer lhw megys medhiginiaeth, y peth nys cy­merir ond anfynycha fyth y gelhir.

Eglurhewch y drydedh ran ynghylch Adhuned.

Adhuned yw adhewid a wne­leir i Dhuw o beth da cymeradwy gan ei Dhuwfol fowredh ef. Ar yr hyn mae i chwi ystyr, a dal ar dri pheth; y cyn­taf,S. Tho. 2. 2 q. 48. art. 2. bod yn rhaid i Adhuned fod yn adhwid; ag felhy i wneuthur Adhu­ned o beth nyd yw dhigon bwriadu, neu, roi o dhyn ei lawn fryd, ar wneu­thur peth, neu chwenychu i wneu­thur; ond mae'n rhaid manegu, neu espryssu adhewid a'r geneu, neu o'r hyn lheiaf a'r galon. Nodwch hefyd y gwneir yr adhewid hon i Dhuw, i'r [Page 164] hwn yn briodol y perthynant yr holh Adhunedæ: A phan glywochi gry­bwylh gwneuthur Adhuned i Fair, neu i'r Saint, rhaid i chwi dheuath fod yn gwneuthur yr Adhuned hon­no yn bennaf i Dhuw, gydag anrhy­dedhu Mair, neu'r Saint, yn yr hai y mae Duw yn aros mewn modh rha­gorol, godidocach nag mewn creadu­riaid erailh. Ag felhy yr Adhuned a wneler i sant, nyd yw dhim amgen nag adhewid i Dhuw o anrhydedhu a pherchi coffa'r sant a rhyw anrheg, neu offrwm; hynny yw anrhydedhu a pherchi Duw yn ei sant. Yn drydydh rhaid i chwi wybod, na elhir gwneu­thur Adhuned, ond o beth da, cy­meradwy, ag wrth fodh Duw, megys o Dhiweirdeb santaidh, o dylôdi­wlhysgar, a'r cyffêlyb. A chan hyn­ny pwy bynag a amcane Adhuned, o wneuthur rhyw bechod, neu ryw or­chwyl [Page 165] am-mherthynas i wassanaeth Duw, neu o ryw beth daeonys, a alhe er hynny rwystro, a lhesteirio daeoni a fae fwy, ni bydhe'r adhewid o beth cymeradwy, ag wrth fodh ei dhuwfol fowredh ef; ag am hynny, nys anrhy­dedhe'r dyn hwnnw Dhuw,S. Tho. 2 2. q 13. ond ei am mherchi, ag efe a beche yn erbyn y gorchymyn hwn; fel y mae'r neb hefyd yn pechu'n orthrwm yn erbyn yr vn gorchymyn, a wnelo Adhuned heb ei chyflowni gynta galho. Canys mae Duw yn yscrythur lân, yn gorchymyn i'r ne ba wnelo Adhuned, Deut. 25. Eccles. 5. nyd yn vnic gofio am ei chyflowi, ond gyda hynny, nas hir oedo am ei chyflowni.

Eglurwch i mi y rhan dhiwe­thaf, sy'n treuthu moliant y goruchaf Dhuw, a'r modh y ceblir, ag ei difen­wir ef.

Yn y rhan dhiwethaf o'r ail gorchymyn hwn, mae Duw yn gwa­hardh [Page 166] ei dhifenwi; ag yn y gwrth­wyneb, yn gorchymyn ei foli: Ag yn gyntaf, am a berthynt o i'r moliant, nyd oes dim anhowsedh, gan fod yn eglur mae rhesymol, ag iawn yw môli, a bendith anrhydedhu Duw, ym­mhob rhyw beth gan yr hwn yr ydym yn cael pôb daeoni, a chan fod holh weithredoedh Duw yn lhawn doethi­neb, cyfiownder, a thrugaredh. Ag am y difenwi, neu gablu, rhaid i chwi wybod, nad yw difenwad, neu gabl, dhim amgen na gwneuthur ar eiriau, lhwyr-gam, ag amarch ar Dhuw, nailh ai yndho eihun, neu yn ei Saint. Ag y mae chwech math o gabl, a di­fenwad; Y gyntaf, pan ardhoder i Dhuw beth anghyfadhas, anwedhol, megys dywedyd bod idho gyrn, neu'r cyfryw anwedhol wrthyni. Yn ail, pan fo dyn yn gwadu bod gan Dhuw, y peth sydh berthynassol idho; megys [Page 167] Galhuedh, Doethineb, Cyfi­owndra, neu ryw odidowgrwydh aralh, megys dywedyd, na eilh Duw wneuthur peth, neu nad ydiw ef yn gweled petheu, neu nad yw ef gyfiawn. Y drydedh, pan ardhoder i greadur y peth fydh briodol i Dhuw; fel y mae'r sawl yn gwneuthur, sy'n dywedyd, fod y Cythreul yn gwybod pôb peth sydh i dhyfod, neu y geilh ef wneuthur gwir-wrthiæ. Y bedwaredh, pan re­ger, neu pan felhdidhier Duw, neu Fair, neu ryw sant aralh. Y bummed, pan henwer mewn amarch ryw aelod, neu fan ar gorph Crist, neu sant; me­gys pette'r fath beth yn wradwydhys yn dhyn hwy, fel y maent ynom mi. Y chweched, pan henwer rhyw fan o gorph Crist, neu'r Saint i'w boch­sachu, neu mewn gwatwor, fel dywe­lyd mewn celhwair di ystyr: At farf Crist, neu farfan Peder sant, neue'r [Page 168] cyffelyb ymadrodh, a dhychmygodh cenfigen y Cythreul, a drigioni dy­nion.

Mi a chwenychwn wybod pa fath bechod ei faint yw'r cablu, a di­fenwi.

Mae'n bechod mor orthwm, nad oes yn ei herwydh, odid o bechod yn y byd orthrymach. A hyn elhir ei dheualh wrth y dial, a'r gospedigaeth a ryglydha. Canys yn y Destafen hên, gorchmynodh Duw gael o'r difenwyr eu lhabydhio a cherrig, gan yr holh bobul:Leuit. 24. Iustin. Nouella 77. lib. 4. dial. c. 18. Ag wrth y gyfreith Ymero­drol, marwolaeth yw difenwi. Ag y mae Sant Gregor yn scrifennu, fel y digwydhodh i fachgennyn pum­mlwydh oed (a dhyscasse gablu a di­fenwi Duw) farw'n dhysymmwth ym­mreichiæ ei dâd: yr hwn am nas cery­dhadh ei blentyn, a ganfu'r Cythreu­liaid mewn rhith weledig anhowdh­gar, [Page 169] yn lhusco'r enaid, i'r tân a'r lhoscfa vffernol. Peth ni dharlhennir ei dhigwydh erioed, am bechod aralh yn y byd. Ag am hynny, wrth raid oedh i ni fod yn dhyfal dhi esceulys, ar ymgadw eyn hunain rhag pechod mor orthrwm sydh yn erfyn y Duwfol fowredh. Ag nyd anawdh gochêlyd y pe­chod hwn, yn anad vn; gan nad ydyw arfer o dhwyn gydag ef na lhês na di fyrrwch i'n lhithio, fel y bydh rhyw bechodæ erailh arfer o'n hudo, ond drigioni'r pechod megys yn noeth. Ag etto cofiwch hefyd, na dhyle neb fyth bechu i ennilh mowrles, nag i fwynhan y difyrrwch mwyaf a dhichon pechod ei arwain ne'i gynnig.

Eglurhâd y trydydh Orchymyn.

Deulhteys erbyn hyny dhau orchymyn cyntaf, attolwg eglurwch i mi y trydydh ynavvr.

Y trydydh gorchymyn yr hwn sy'n peri santeidhio a chadw dydhiæ gwylion yn barchedig, sydh a pheth rhagor rhyngtho, a'r lheilh. Oble gyd y lheilh eugyd, sef y dhau o'r blaen, a'r saith sy'n ôl, ydynt naturiol trwy­dhynt; ag yn rhwymo nyd Cristnogion yn vnic, ond yr Idhewon hefyd, a'r Cenhedlaid. Eythr y trydydh hwn, sydh o'r nailh du yn naturiol, ag yn rhwymo pob dyn; ag o'r tu aralh heb fod yn naturiol, ag heb rwymo pawb. Oblegyd santeidhio gwyl, sef cadw rhyw dhiwrnod yn santaidh barche­dig; yr hwn a dhylid ei dreulio mewn gorchwylion buchedhol, ag yn bennaf mewn gwassanaeth Duw, sydh orchy­myn naturiol; am fod rheswm natu­riol, yn rhoi hynny o dhysc i bôb rhyw dhyn; ag felhy ym-mhôb rhyw fan ar fyd, yr ydis yn cadw rhyw dhiwrnod yn wyl Ond nodi ar ei ben y nailh dhi­wrnod [Page 171] i'w gadw yn wyl, rhagor diwr­nod aralh, nyd yw yspys, drwy'r gor­chymmyn naturiol; am hynny ym­mhlith yr Idhewon y gwyl pennaf oedh y Sabboth ar dhie-Sadwrn, a'r Sûl a gedwir ym-mhlith Cristnogion.

Am ba achos y gorchmynodh Duw i'r Idhewon gadw'r Sadwrn yn wyl, yn anad rhyw dhiwrnod aralh?

Dau achos a rheswm enwe­dig sydh o hynny; y gyntaf o ran dar­fod i Dhuw ar y Sadwrn, orffen ydei­lad yr holh fyd; ag am hynny y myn­nodh gadw'r dythwn hwnnw'n wyl, er mwyn coffa'r fath dhirfawr gy­mwynas, o greadwrieth y byd. Yr hyn oedh yn gwasneuthu hefyd i dhad­wreidhio, ag i chwynny ymeith gam­syniad rhai or philosophydhion gynt, a deurent yn gelwdhog, fod y byd hwn ers oes oesoedh: Oblegyd trwy gadw gwyl er coffa creadwrieth y byd, y [Page 172] daeth dynion i gyfadhe gael o'r byd hwn dhechreuad: Yr ail rheswm, oble­gyd gwedi i dhyn flino ei wenidogion, a'i nifeiliaid yn lhafurio, ag yn gwei­thio chwe-diwrnod o'r wythnos, myn­nodh Duw y seithfed dydh, sef y Sa­dwrn, gael o'i wenidogion orphywys, a'i nifeiliaid; ie hyd yn oed yr ych a'r assen; fel y galhent perchen tai dhyscu bod yn drugarog, a gresynnol wrth eu gweithwyr, ie ag wrth eu nyfeiliaid hefyd, a pheidio a bod yn greulon, daeogaidh, di-resyn.

Pam wrth hynny, nad ydym inneu hefyd y Cristnogion, yn cadw'r Sadwrn yn wyl, cystal a'r Idhewon, gan fod y fath reswm da i'w gadw?

Duw a newidiodh y Sabboth, gan ysymud gwy y Sadwrn i'r Sûl, am fagad o resymæ; fel y troes [...]f hefyd y Cylch-doriad i'r Bedydh, yr Oen Pasc i Sagrafen yr Alhor, a'r holh [Page 173] betheu da erailh o'r hên Destâfen, i betheu erailh gwelh yn y Destâfen ne­wydh. Oblegyd os rheswm oedh gynt gadw'r Sadwrn yn wyl, er mwyn coffa creadwriaeth y byd, am orphen a phei­dio a'r gwaith y dythwn hwnnw; mwy o reswm sydh i gadw'r Sûl yn wyl,Iustin. Apol. 2. Leo. Ep. 81. ad Di­oscor. i goffa'r vn creadwriaeth; gan dhe­chreu o Dhuw'r creadwriaeth, ar y Sûl. Ag os yr Idhewon oedhent yn rhoi i Dhuw y diwrnod diwethaf yn yr wythynos, gwelh y mae'r Cristno­gion yn gwneuthur, ar rodhi idho'r cyntaf. Gyda hynny ar y Sûl y coffeir tri chymwynas rhagorol o'n prynedi­gaeth: Oblegyd ar y Sûl y ganed Crist; Ar y Sûl yr adgyfododh o farw i fyw; Ag ar y Sûl y danfonodh ef yr Yspryd glân ar yr Apostolion. Yn olaf, y Sa­dwrn oedh yn arwydho gorphwysfa'r eneidiau santaidh yn Lymbo, neu fynwes Abraham; a'r Sûl sy'n arwy­dho'r [Page 174] gogoniant sydh ynawr gan yr eneidiæ santaidh, ag y fydh ar ol hyn gan eu cyrph hefyd yn y nefoedh. Am hynny yr Idhewon oedhent yn cadw'r Sadwrn, am eu bod nhwy wrth farw, yn myned i'r Lymbo i orphywys: Eythr Cristnogion a barchant y Sûl, am eu bod wrth farw yn myned i wyn­fydedig ogoniant y Paradwys nefawl: sef, o bydh ganthynt weithredoedh da, fel y mae'r gyfrieth santaidh a roes Duw vdhynt, yn gofyn.

Ai rhaid cadw dydhiæ gwy­lion erailh heb law'r Sûl?

Rhaid yw cadw bagad o dhy­dhiæ gwylion erailh; sef dydhiæ gwyl eyn Harglwydh, dydhiæ gwyl yr Ar­glwydhes Fair, a dydhiæ gwyl erailh o'r Saint, sef, yr heini bado vn, a barodh y lân Eglwys eu bod yn orch­mynedig. Ond ni a dreuthasom yn en­wedig o'r Sûl, oblegyd ei fod yn hynaf [Page 175] vn o'r dydhiæ gwylion; ag yn wyl y gedwir yn fynychaf vn or cwbl olh: megys yr oedh ym-mysc yr Idhewon, fagad o dhydhiæ gwylion, ond hynaf vn, a mynychaf yn dyfod i'w gadw, ag vchafgwyl o'r cwble, oedh Sab­both y Sadwrn: Ag am hynny yn y deg orchymyn, nyd ydis yn crybwylh yr vn erbyn ei enw, ond y Sabboth; yn lhe'r hwn (fel y dywedassom) y daeth y Sûl i Gristnogion.

Beth sydh raid ei wneuthur i gadw'r dydh gwyl?

Dau beth sydh angenrheidiol: Yn gyntaf peidio a phôb caeth-orchwyl, sef y gorchwylion y bydh gwenidogion, a chrefftwyr, neu gelfydhydion arfer o'u gweithio, yr hai a arferant lafu­rio y rhan fynychaf a'u cyrph. Oble­gyd y gwaith neu'r gorchwyl, yn yr hwn y bo'r deualhedh yn bennaf yn gweithio, ni elhir mo'i alw'n gaeth-waith, [Page 176] neu'n orchwyl gwenidogawl, er bod y tafod, neu'r lhaw, neu ryw dharn aralh o'r corph, yn cyd-weithio i roi cymorth i'r deualhedh. Yr ail peth, yw eyn bod ni bob gwyl gorchmy­nedig, yn rhwym o fod yn bresennol ger bron yr aberth bendigedig, i wran­do 'fferen. Ag er nad ydyw'r lân E­glwys yn eyn rhwymo ni i Dhim chwa­neg; etto cymwys a gwedhol iawn y fydhe i ni dreulio'r dydh gwyl cyfa, neu'rhan fwyaf o hono, yn gwedhio Duw, a darlhein lhyfræ sprydol, yn ymweled a'r Eglwysi yng rando pre­gethæ, ag yn gwneuthur y cyffelyb arferæ buchedhol. Canys ar y cyfryw destyn y parwyd y tro cyntaf gadw dy­dhiæ gwylion.

Onys gelhir ar dhydh gwyl wneuthur gorchwyl, neu waith gwe­nidogawl, gan hynny ni elhir na cha­nu clych, na hilio byrdhæ, na thrvvy­sio [Page 177] bwyd; oblegyd gorchwylion gwe­nidogawl yw'r hain i gyd.

Y gorchymyn hwn o beidio a gorchwylion gwenidogawl, a dheue­lhir tan dhau ammod: Y cyntaf, na bo'r petheu'n angenrheidiol i gynnal ennioes dyn; ag am hynny yr ydis yn cenhiadu'r arlwyo bwydydh mewn ce­gin, paratoi'r byrdhe, a'r cyfryw be­theu, yr hai ni elhir mo'n gwneuthur yn iawn y dythwn o'r blaen. Yr ail, na bo'r petheu yn angenrheidiol tuag at wasneuthu Duw: Ag o ran hyn y cy­nhwysir canu'r clych, a gwneuthur gorchwylion erailh yn yr Eglwys: yr hai nys gelhir eu gwneuthur yn iawn, ar dhiuwrnod aralh. Ag heb law'r dhau ammod hyn, mae'n rhydh he­fyd gweithio gorchwylion gwenido­gawl, pan rodho'r Peruglor neu'r Praelat, gennad i weithio o herwydh rhyw achos a fo rhesymol.

Eglurhâd y pedwerydh gor­chymyn.

Mae belhach y pedwerydh gorchymyn yn canlyn, yr hwn sy'n peri anrhydedhu Tad a Man. Mi a chwenychwn gael gwybod, paham y mae gorchmynion yr ail dafulan yn dechreu ag anrhydedh yn rhieni.

Gorchmynion yr ail dafulan sy'n perthyn i'r cymydog, fel y mae rhai'r dafulan gyntaf, yn perthyn i Dhuw: A chan fôd Tâd a Mam dyn, yn gyfnessaf olh idho, ym-mhlith yr holh gymdogiō, a ninneu yn rhwyme­dicach vdhynt, nag i gymydog aralh yn y byd, gan yr hai y cowsom sylfaen pob daeoni amserol, sef y bod a'r byw sydh gennym; am hynny rheswm da oedh dhechreu'r ail dafûlan, ag an­rhydedh y Tâd a'r Fam.

Pa beth a dheulhir wrth yr [Page 179] anrhydedh hon sydh dhyledys ir Tâd, ag i'r Fam?

Tri pheth a dheulhtir; Cynhortwy, Vfudhdod, Pharch­vrdhuniant. Hier. in cap. 15. Matt. yn gyntaf yr ydym yn rhwymedig i roi cymorth, a chyn­horthwy, i'n Tâd ag i'n Mam. A'r cymorth hwn neu ymgeledh a elwir yn y Scrythur lân Anrhydedh. A­rheswm yw i'r plant (gan gael o ho­nynt eu henioes gan eu Tâd a'u Mā) wneuthur eu goreu ar gynnal, a man­timio'r vn-rhyw ennioes yndhyn hwythe, drwy ymgeledh. Heb law hyn, yr ydyn yn rhwymedig i vfu­dhau i'n Tâd a'n Mân ym-mhob peth, yn eyn Harglwydh, Colos. 3. Ephes. 6. medh San Pawl: sef ym-mhôb rhyw beth a fo'n gyttûn ag ewlhys eyn Har­glwydh. Oblegyd pan orchmynno tâd, neu fam i ni beth gwrthwynebawl i'wlhys Duw. y pryd hynny rhaid [Page 180] yw,Matt. 10. Luc. 14. yn ôl gorchymyn Christ, cassau Tâd, a Mam: sef nad vfudhom v­dhynt, ag nas gwrandawom arnynt, mwy na phettent gelynion i ni. Y o­laf, yr ydym yn rhwymedid i'w perchi, drwy dhangos mewn ym­dhygiad, eyn bod yn gwneuthur bri, a chyfry anwyl o honynt, drwy eu anrhydedhu a'n geiriau, ag a'n gweithredoedh odhialhan, fel y mae gwedol. A'r fath gyfri a wnaeth Duw a hyn, yn yr hên destafen, fel y gorchmynodh ladh yn farw, pwy by­nag a fedhie regu,Leuit. 20. new felhdidhio ei dâd neu ei fam.

Nyd wyf etto'n craffu'n iawn, paham y mae cyfreith Dhuw yn gorchymyn i'r plant, gynorthwyo, ag ymgledhu tâd, a mam; heb an­gênyd gair o orchymyn i'r tâd, a'r fam, am gynorthwyo, ag ymgledhu eu plant, yn enwedig tra font yn fy­chein, [Page 181] pryd y mae angenrhaid vd­hynt wrth goleth, ag ymgeledh.

Gwîr yw fod pôd vn o'r dhwy blaid yn rhwymedig i'w gilidh, ag fel y mae'r plant yn rhwymedid i roi cymorth, parch, ag vfudhdod i'r tâd, a'r fam; felhy mae'r hain yn rhwy­medig i drefnu i'r plant, nyd yn vnic bwyd, a diod, a dilhad; ond hyffor­dhiad hefyd, adhysy, ag iawn athra­waeth. Ond mae serch a chariad y tâd a'r fam, tuag at eu plant, mor duedhol, mor rhyw-naturiol, ag mor gyffredin, nad oedh raid wrth gy­freith aralh scrifennedig, i dhwyn ar gôf vdhynt eu rhwymedigaeth tuag at eu plant. Eythr yn y gwrth­wyneb, rhy-fynech y gwelir (yssy­waeth) fod y plant heb gyf-atteb, na thalu'r gwyth adref a gariad, a serch tuag eu rhieni: Ag am hynny, digon rhaid oedh wrth y gorchymyn [Page 182] hwn, i dhwyn ar gôf vdhynteu rhwy­medigaeth. Ag ni bu dhigon gan Dhuw roi'r gorchymyn, megys yn noeth, ond i beri ei gadw, fe' assiodh wrtho adhewid a bygythiad.

Hyfryd fydh gennyf gael gwybodaeth o'r adhewid, a'r bygy­thiad hynny.

Yngeyn wrth y pedwerydh gorchymyn y gyssododh Duw y geiri­au hyn: fel y bydhech di hir hoed­log ar y dhaear: i dhangos mae go­brwy'r sawl a anrhydedhant eu rhie­ny, a fydh cael hîr-hoedl. A'r sawl nys anrhydedhant monynt, gyda chospedigaetheu erailh, y gânt y byr­roes yn enwedid. A chymwys iawn yw'r gospedigaeth, a'r dial; oblegyd nyd yw reswm i'r dyn hwnnw gael mwnhaw ei hoedlyn hîr, a amhar­cho'r sawl a roesont idho yr ennios a'r hoedl.

Mae'n dyfod arnaf flys go­fun i chwi vn peth. Ydyw'r hyn a dhywetpwyd am dâd a mam, i'w dhe­ualh hefyd, am bennaethiaid erailh sydh i ni megys tadæ.

Da tros-ben yw gofyn felhy; oblegyd gwîr yw fod yn rhaid ystyn y gorchymyn hwn, fel y cyrheudho at yr holh bennaethiaid; yr Eglwysic, a'r hai bydol.

Eglurhâd y pummed gorchymyn.

Eglurhewch i mi ynawr y pummed gorchymyn.

Y gorchymyn hwn sy'n gwa­hardh Lhofrudhiaeth neu Gyfla­fan; self lhadh dynion: oblegyd lhadh petheu erailh nyd yw wahardhedig yn y gorchymyn hwn: A'r rheswm yw, canys y petheu byw hynny a greu­wyd er mwyn dyn, ag am hynny pan [Page 184] ryngo bodh, ei wasneuthu eihun au hoedl nhwy, mae'n rhydh idho eu lhadh. Eythr y nailh dhyn ni chreu­wyder mwyn, ag ar fedr dyn aralh, ond er mwyn gwasneuthu Duw: ag am hynny, nyd yw'r nailh dhyn ber­chennog, o hoedl dyn aralh; ag felhy nyd rhydh idho mo'i ladh ef.

Gwelwn er hynny fod Ty­wysogion, ag Vstusiaid, yn peri lhadh lhadron, a drygwyr erailh; ag etto dynion yw'r hain: ag nyd ydys yn cyfry eu bod ar hyn yn gwneuthur dim drug, ond gweithred dha.

Y Tywysogion, a'r Vstusiaid, yr hai sydh ganthynt gyhoedh aw­durdawd, sy'n lhadh, ag yn dwyn en­nioes y drygwyr, nyd fel perchenno­gion eu henioes; ond fel swydhogion tan Dhuw,Rom. 13. fel y dywed San Pawl: oblegyd fod Duw yn mynnu, ag yn ewlhyssio cerydhu rhay drwg, ie a [Page 185] dwyn eu hoedl odhiarnynt, pan font yn heudhu, fel y gelhont rhai da fod yn dhi-ofn, a byw yn hedhychol. Ag i hynny y rhodhes yr vn Duw y cledhe i law'r Tywysogion, a'r Vstusiaid, i wneuthur cyfiownder, drwy dhiffyn y rhai da, a chospi rhai drwg: Ag wrth hyn, pan dhyger ei hoedl odhi­ar y drygwas, drwy gyhoedh awdur­dod, ni elwir dim o hynny yn lhofru­dhiaeth, [...]na lhadh celaine; eythr gweithred o gyfiownder: A lhe mae gorchymyn Duw yn dywedyd, Na ladh; rhaid yw ei dheualh, na la­dher neb trwy awdurdod neulhtuol dyn eihun.

Braidh yr wyf yn medru deualh vn peth, sef beth yw ai bod y gorchymyn hwn yn gwahardh i dhyn ei ladh eihun, megys y mae'n gwa­hardh idho ladh dyn aralh.

Di-amme yw fod y gorchy­myn [Page 186] hwn yn gwahardh i dhyn ei ladh eihun;Aug. l. 1. de ciuit. Dei c. 17. & sequē ­tibus. oblegyd nad oes neb yn rhydh berchennog òi hoedl eihun, gan nas gwnaed dyn er ei fwyn, a'i fympwy eihun, ond ar fedr gwasneuthu o ho­no Dhuw. Ag am hynny nyd yw rydh i neb truy ei awdurned eihun fwrw ei hoedl heibio. Ag odigwy­dhod ymbeth sant, neu santes wneu­thur amgen trwy ei lhadh euhunain, rhag colhi eu Fydh, neu eu dyweir­deb, rhaid i ni fedhwl, gael o honynt gennad arbenning gan Dhuw i hyn­ny, a rhyw amnaid eglur oi wlhys: ag oni bae hynny, ni elhid mo'u escu­sodi nhwy odhiwrth bechod gor­thrwm. Oblegyd mae pwy bynnag sydh yn ei ladh eihun, yn lhadh dyn, ag wrth hynny yn gwneuthur lhofru­dhiaeth, yr hwn yw'r pechod yr ydis yn y pummed gorchymyn or gyfreith, yn ei wahardh yn bennaf.

Pam y dywedassoch yn ben­naf?

Oblegyd nyd lhadh yn vnic yr ydis yn ei wahardh, ond yr anâfu hefyd, yr anrheithio, a'r ffusto, a phôb rhyw gam-niwed a wneler yn erbyn hoedl neu berson y cymydog. Ag felhy mae Crist eyn Harglwydh yn yr Efengyl,Matt. 5. wrth egluro'r gor­chymyn hwn, yn gwahardh hefyd y dirmyg, cassineb, lhîd, a drygeiriau, a'r cyfryw dhrygnaws, a drwg an­wydæ, a arferant o fod ynwraidh, ag yn egin achos lhofrudhiaeth: ag yn y gwrthwyneb, yn ewlhyssio i ni fod yn adhfwynion, ag yn howdhgar, drwy geisio byw mewn clyfaredh he­dhych lawn, a chytundeb tyngnhe­dhol a phôb rhyw dhyn.

Eglurhâd y chweched gorchymyn.

Beth a gynwys y chweched gorchymyn?

Mae'n cynwys yn gyntaf gwahardhiad Godineb, sef pechu gyda gwraig briod gwr aralh. Oble­gyd gannad oes dim yn y byd, a wneir mwy a gyfri am dano, yn nessaf at yr ennioes, na'r vrdhas, a'r anrhy­dedh; am hynny yn nessaf at y gor­chymyn sy'n gwahardh lhofrudhi­aeth, rheswm da oedh wahardh y Godineb, sy'n dwyn odhiar dhyni­on eu hurdhas, a'u anrhydedh.

Pam y dywedasoch yn gyn­taf.

Oblegyd gan fod y deg or­chymyn yn gyfreith o gyfiownder; yr ydis yndhynt, yn gyntaf dim, yn gwahardh y cyfryw bechôdæ sydh [Page 189] egluraf eu bod yn erbyn cyfiownder:Aug. q. 71. in Exod. a'r fath bechod yw Godineb. Ond er hynny yr ydis yn gwahardh yn ail, pôb math a rhywogaeth aralh ar be­chodæ cnowdol; megys Cyssegr­lwgr, sef pechu gyda dyn a gysse­grwyd i Dhuw: Ymloscach, sef pechu ynghyd ag vn cyfagos o fewn gradhæ cerenydh: Di-flodeuad, sef pechu trwy halôgi morwyn dhiwair. Gordherchiad, neu Aniweirdeb, sef pechu ynghyd a merch rydh lygre­did, megys dyhirog o wraig wedhw, neu butten; a rhywogaetheu erailh dyhirach a phieidhiach, y rhay ni dhylid cimint a'u henwi ym-mhlith Cristnogion.

Er fy mod yn credu, mae canol y gwir yw hyn ol a dhyweda­soch; etto da fydhe gennyf dheualh y gwreidhin a'r sylfaen, pam y mae Gordherchiad ag Aniweirdeb, yn [Page 100] bechod, gan nad yw chwaith hynod iawn, ag amlwg fod Aniweirdeb symlig neu Ordherchiad yn gwneu­thur colhed, na cham niwed i neb.

A Aniweirdeb a wahardhw­yd ym mhob dedhf, a chyfreith. Yn y dhedhf a'r gyfreith naturiol, yn y dhedhf scrifennedig, ag yn y dhedh o râs. Wrth gyfreith natur, mae yw gael, fel y mynne gynt y Patriarch Iuda,Gen. 38. dhwyn hoedl gwraig a elwid Thamar, (a fuasse ei waudh, neu ei ferch yn y gyfreith, dim ond am idhi feichiogi, a hithe'n wedhw. Wrth yr hyn mae'n hawdh gweled, fod dynion y pryd hynny, cyn rhoi cifreith Moyses, yn gwybod, wrth dhysc ag athrawaeth natur; fod A­niweirdeb yn bechod. Ar ol hynny ynghyfreith Moyses, Deut. 23. 1. Cor 6. Gal. 5. Ephes 5. 1. Thes 4 Heb. 12. yr ydis yn gwa­hardh Aniweirdeb mewn bagad o fannæ. Ag yn Epistolæ San Pawl, [Page 191] yr ydym yn darlhein yn fynech, na chant [...]r Aniwair fyned i mewn i o­goniant Paradwys. Ag nyd gwîr nad yw Aniweirdeb symlig in gwneuthur colhed, na cham niwed i neb; oblegyd ma'n perid colhed i'r wraig eihun, yr hon, wrth hynny a fydh gyfatgen i bawb, ag yn dhi enw da; Mae'n drygu, ag yn gwneuthur niwed mawr i'r plentyn, yr hwn a enir yn fasterdyn, neu blentyn gor­dherch: Mae'n gwneuthur cam a Crist, Oblegyd gan eyn bod ni igyd yn aelodeu i Grist,1. Cor. 6. mae'r neb a wnelo Aniweirdeb yn gwneuthur aelod Crig yn aelod i buttein. Ag yn dhi­wethaf, mae'n gwneuthur cam y'r Yspryd glân; oblegyd mae'n cyrph ni yn demlau i'r Yspryd glân, ag felhy mae'r neb a dhifwyno ei gorph a bu­dredhi Aniweirdeb, yn holôgi telm yr Yspryd glân.

Ydiw'r chweched gorchy­myn hwn yn gwahardh dim aralh, ond rhywogaethae'r pechod a dhywe­dasoch?

Mae'n gwahardh hefyd pob a flendid aralh, a fo'n denu ne'u tywys dyn i Anlhadrwydh, Aniweir­deb, neu Odineb; megys y golw [...] drwg-serchaidh, yr a aflan ymgus­sanu, a'r cyffelyb; ag felhy mae'n Harglwydh yn eyn dyscu yn yr Efē. gyl:Mat. 5. lhe i mae'n dywedyd (wrth eg­luro'r chweched gorchymyn hwn) fod y neb a edrycho ar wraig i'w drwg-chwenychu hi, gwedy godine­bu a hi eusys yn ei galon. Ag am hinny, angenrhaid yw i'r neb a fynne mewn difri ochelyd y cyfryw becho­dæ, fod yn dhyfal, ag yn dhi-esceu­lys, ar gadw ei bum-synhwyr, yn enwedig ei lygaid: yr hai ydynt me­gys trwy'r hai, y mae marwolaeth yn [Page 193] dyfod i mewn i'r enaid.

Eglurhâd y seithfed gorchymyn.

Beth y mae'r seithfed or­chymyn yn ei gynwys?

Mae'n cynwys gwahardhi­ad lhedratta, sef cymeryd y da 'fo'n eidho dyn aralh, yn erbyn ewlhys y perchennog. Ag mewn pryd ag amser cyfadhas y gwahardhed Lhedrad, ar ôl gwahardh Lhofrudhiaedh, a Godineb. Oblegyd ym-mhlith holh betheu anwyl y byd hwn, yn nessaf at yr hoedl, anwylaf peth yw'r anrhy­dedh, ag yn nessaf at yr anrhydedh, anwylaf peth yw'r golud, a'r cy­waeth.

Passawl modh y gwneir yn erbyn y seithfed gorchymyn hwn?

Mewn dau fodh enwedig, at yr hai y perthynant yr holh fodhion erailh: Y modh enwedig cyntaf, yw [Page 194] dwyn yr eidho aralh yn dhirgelgu­dhiedig; a'r modh hwn a elwir yn briodol Lhedhrad. Yr ail modh en­wedig, yw dwyn yr eidho aralh yn gyhoedhys, trwy drais, fel y gwnant y sawl a speiliant ar fin ffordh, o'r modh hwn a elwir Crib-dheiliad, neu Drais-yspail. Ag er nad yw'r gorchymyn yn henwi ond y cyntaf, gan dhywedyd; Na ledratta. Etto fe a dheuelhir ei fod yn gwahardh yr ail hefyd: oblegyd gwahardh y drwg lheiaf, yw gwahardh hefyd yn dhi­amme, y drwg y fo mwy.

Pa bechodæ y [...]r heini a berthynant at ledrat, a speilio, sydh wahardhedig yn y gorchymyn hwn?

Yr hain yn gyntaf, pôb tw­ylh, a somiant, a wneler wrth brynu a gwerthu, a'r cyffêlyb fargeinio, a masnach.Aug. q. 17. in Exod. A'r hain a berthynant at edrat. Oblegyd bod y neb a wnelo'r [Page 195] cyfryw dwylh, yn dwyn yn gudhie­dic odhiar ei gymydoc, mwy nag sydh dhyledys idho. Yn ail, pob vsuriaeth, sef lhôg, neu occer a wneler wrth fenthygio arian, ne'u gwerth, tan ammod cael y nechwyn adref, gyda hyn a hyn ychwaneg o lôg. A hyn a berthyn at yspeilio, am fod y lhogydh a'r ocrwr, yn gofyn yn gyhoedh fwy nag a fenthygiodh. Yn drydydh, yr holh golhedion a wneler i'r cymydog, er na bo'r neb a barodh y golhea dim cywoethach o i herwydh: fel pan fo dyn o'i fodh yn lhosci ty ei gymydoc. A hyn a berthyna nailhai at ledrat, neu at yspeilio, wrth fel y gwneler y golhed, tan gudh, yntau yn gyhoedh. Yn bedwaredh, y sawl ni thalant, ag ni rodhant adref i'r cymydog, y peth y bont yn rhwymedig i'w dalu, a'i drefnu adref, a bechant yn erbyn y gorchymyn hwn, ag yr vn ydiw yn [Page 196] ei herwydh, a dwyn ynlhedrat; gan ei fod yn cadw, ag yn dal yn ei law yr eidho aralh, yn erbyn ewlhys y per­chennog. Yn bummed, mae'r neb a gaffo'r peth a golhodh dyn aralh wrth ei gadw idho eihun yn pechu'n erbyn y gorchymyn hwn. Dywedais y peth a golhodh dyn aralh, oblegyd nyd yw bechod gymeryd y petheu ni bont yn eidho neb fel rhy wdlws neu faen gwerth fawr, y gapher ar lân y môr. Yn chweched, at ledrad neu speilio y mae'n perthyn perchennogi megys yr eidho dyn eihun y peth y dhylae fod yn gyffrêdin i fagad oblegyd speilio'r cyffredinrwydh yw hynny, neu dhwyn odhiarnynt yn lhedrad y peth sydh eidhynt.

Mi a chwenychwn gael gwy­bod, ydiw lhedrad yn bechod mawr gorthrwm?

Pôb pechod marwol, a elhir [Page 197] yn hydha ei alw yn bechod mawr, ag yn orthrwm: am eu bod yn peri i dhyn golhi'r bywyd tragwydhol. Eithr hyn sydh megys priodawl ir lhedrad ei fod yn denu, ag yn lhithio dyn i lawer mowr dhrwg. Ag felhy gwelwn fel y dyg wydhodhi Sudhas, am idho gymeryd megys yn eidho eihun y peth a roesid i wasneuthu rhaid gyffredin eyn Harglwydh, a'r Apostolion santaidh; adel o hono ei hudo or diwedhi i fradychu ei Athraw santeidhiaf. A [...] ni a welwn beunydh fel y bydh [...]peilwyr arfer o ladh y dy­nion nys gwelson erioed o'r blaen a'u lhygaid, er na bo dim cas, na gelyn­astra [...]hyngthint a nhwy; dim ond er chwant medhu'r tippin cywaeth a fo centhynt. Ond ni bydh Duw arfer o genhiadu i'r sawl a dhyco'r eidho aralh eifedhu chwaith hîr Ag fel­hy Sudhas ar ol y brad, a ymgrogodh [Page 198] eihun yn ebrwydh, ag anfynech y dianc lheidr rhag y cebystr a'r croc­pren or diwedh.

Eglurhâd yr wythfed gorchymyn.

Beth y ma [...]'r wythfed gor­chymyn yn ei gynwys?

Traetassom hyd yn hyn o'r cammæ a wneir i'r cymydog ar wei­thredoedh; ynawr y caulynant y cam­mæ a wneir idho ar eiriau: ag am hynny, yr wythfed gorchymyn sy'n gwahardh camdystoliaeth: yr hwn yw vn o'r cammæ pennaf ag anfer­thaf a wneir ar eiriæ.

Mi a chwenychwn wybod ydiw yn erbyn y gorchymyn hwn dhywedyd ffûg, neu gelwydh, heb wneuthur niwed i neb.

Fe a dhigwydh dhyn dhy­ [...]edyd amgen na'r gwîr, mewn tri modh; Y cyntaf trwy dhrygu ei gy­mydog, [Page 199] megys pan fo dyn gerbron vstys, neu ynâd, yn dwyn tystiolaeth yn erbyn vn aralh, sef dharfod idho ledretta, neu ladh celain, trwy wy­bod yn dhigon yspys, nad yw hynny wîr, a hwn elwir; Celwydh dry­gawl maleusys. Yr ail, trwy gyn­horthwyo'r cymydog, fel pan d [...]y­wetto dyn i escusodi, i achub, a gwa­red ei gymydoc rhag rhyw berigal: A hwn a elwir: Celwydh Cym­wynasel. Y trydydh, heb wneithur idho na drwg, na da, sef trwy dhy­wedyd peth di-les di-niwed, y fo amgen na'r gwîr; a hwn a elwir Cel­wydh gwagawl, segurlhyd. Y cyntaf o'r modhion hyn, yw'r prio­dawl wahardhedig wrth y gorchy­myn hwn: Canys hwnw sydh dystio­laeth nyd celwdhog yn vnic, ond ar gam hefyd, ag anghyfion. Y dhau erailh er nas cynhwysant dim anghy­fiownder, [Page 200] ag nad ydynt bechodæ mor anferth a'r cyntaf;Aug. lib. contra mendaci­um. etto er hynny, gwîr bechodæ ydynt, or hyn lheiaf madheuol. Ag am hynny, er dim a fo, nyd yw rydh dywedyd celwydh.

A gynwys y gorchymyn hwn dhim aralh, ond gorafun y celwydh?

Mae'n cynwys tri rhywo­gaeth aralh o bechodæ a wneir a'r ta­fod, ag a elhir eu deualh tan henw Cam-dystiolaeth: a'r hain ydynt, Gwarth, neu Wradwydhiad; Cysswyn, enlhib, neu dhrwg absen; a Rhegu, neu Felhdithio.

Beth yw Gwarth a Gwra­dwydhiad.

Gair dirmygys angyfion, a dhyweder er ammarch ar gymydoc: megys dywedyd wrtho ei fod yn an­galh, gwan ei synwyr, gwadl, di-enw da, a'r cyffêlyb. A body cyfryw air yn bechod gorthrwm, pam dhyweder [Page 201] y gair ar fedr cythrudho dyn, a gwn­euthur idho gam,Matt. 5. ma [...]'n Achubwr yn yr Efengyl santaidh yn dangos; lhe i mae'a dywedyd, fod y sawl a alwo ei gymydog yn ffol, neu ynfyd, yn euog o dân vff [...]rn. Dywedais pan dhyweder y gair ar fedr cythru­dho dyn a gwneuthur idho gam. Canys pan dhyweder yr vn gair mewn celhwair, neu er mwyn rhy­bydh a cherydh, fel y dywedant y rhieni weithiau wrth eu plant, a'r Athro wrth ei dhyscyblion, heb fed­hwl eu drygu, na gwneuthur vdhynt dhim cam, yno nyd gwarth, na gw­radwdhiad yw, na phecod chwaith, odhigerth yscatfydh idho fod yn be­chod madheuol.

Beth yw Cysswyn, neu dhrwg Absen?

Cysswyn neu dhrwg Ab­sen yw dwyn odhiar y cymydog ei [Page 202] enw da, drwy dhywedyd rhyw dhri­gioni am dano: a hynny a wneir, nailh ai trwy deuru rhyw dhrwg, yn gelwdhog, neu trwy anirgelu, datgudhio, a manegu'r gwîr-dhrwg cy­frinachawl, gan beri idho golhed ar hynny o'i enw da, a'i gymheriad, gyda'r sawl ni wydhent dhim odhi­wrth y pechod. A'r drwg-absen hyn sydh aml, ag arferol trosben ym­mhlith dynion, ag y mae'n bechod gorthrwm, peryglys. Oblegyd anwy­lach yw'r enw da, na chywaeth, ie peth anwylach yw gan lawer vn, ei enw da; na'i enioes. Ag am hynny mowr-dhrwg yw peri idho ie golhi. A chida hynny, lhe mae hawdh cael i dhrygæ erailh gyfaredh, a medhi­giniaeth; vn o'r petheu anhowsaf yn y byd, yw ail-drefnu i dhyn ei enw da: Ag etto maer sawl a'i dûg odhiar ei gymydog, drwy dhrwg-absen; yn [Page 203] rhwymedig i'w ail-drefnu idho dra­chefn. Am hynny cyngor hyles, a budhol yw dywedyd y goreu bôb am­ser am bawb; phryd ni bo dim da i'w dhywedyd, tewi.

Beth yw rhegu a melhdi­thio?

Rhegu yw rhoi rhyw felh­dith i'r cymydog, megys dywedyd Melhdith idho; neu dhymuno ag erchi dyfod idho amryw rywogae­theu o feldithion; megys dywedyd: Deled it y drwg a'r drwg. A'r rhe­gu hyn sydh bechod o'r gorthrym if, pan dyfo alhan o gâs, a phryd y bo dyn yn dymuno a gwir ewlhys ei ga­lon ar dhiscyn or drygæ hynny ar y cymydog: Ond pan dhigwydho i'r rhegfa fod heb gâs, ag heb fod y galon yn chwenych idho'r drwg, y bo'r tafod yn ei grybwylh, nail ai mewn celhwair, neu o ran bod y ta­fod [Page 204] yn lhithrig, neu mewn rhyw dhi­gofaint bach disymwth, megys yn amryfus yn dianc alhan o'r geneu, hed fawr dhal ar y gair a dhyweder, mae'n lhai'r drwg: Ond etto'n dhrwg bôb amser am na dhyle dhyfod alhan o enau Cristion (yr hwn sydh an­sodh-fâb i Dhuw) dhim ond ben­dithion.

Eglurhâd y nawed gorchymyn.

Beth y mae'r nawed gor­chymyn yn ei gynwys?

Mae'n gwahardh chweny­chu gwraig y cymydog; oblegyd er gorafun y Godineb yn y chweched gorchymyn, mynne Duw er hynny, wahardh o'r neulthu, i dhyn chwe­nych y Godineb, i dhangos fod pob vn o'r dhaw yn bechod.

Mi a debygwn nad ydis yn y gorchymyn hwn, yn gwahardh i [Page 205] wraig chwenychu Godineb gyda gwr priod gwraig aralh; ond gora­fun yn vnic i wyr chwenychu'r Go­dineb a wneir gyda gwraig gwr a­ralh, gan ei fod yn dywedyd. Na chwenych wraig dy gymydoc.

Nyd gwir: Oblegyd yr ydis yn gorafun Godineb i'r wraig, cy­stal ag i'r gwr. Canys er bod y gor­chymyn yn dywedyd. Na chwe­nych wraig dy gymydog, er hyn­ny y peth yr ydis yn ci dhywedyd wrth y gwr, sydh raid ei dheuath, fod yn ei barablu hefyd wrth y wraig; am fod y gwr megys y go­didocaf, yn cynwys y wraig. A phob dyn a wyr, fod Godineb y wraig yn wrthunach, ag yn warthusach, o'r lheiaf yng-olwe y byd; nag yw Go­dineb y gwr, fel y mae rhinwedh Diweirdeb a lhedneisrwydh, yn heudhu mwy o glôd, mewn gwraig, [Page 206] nag mewn gwr. Wrth hynny gan fod yn wahardhedig i wr, chweny­chu gwraig ei gymydog; di-ame yw fod yn wahardhedig i wraig, chwe­nychu gwr ei chymdoges.

Chwi a dhywedasoch vchod, fod yn gorafun pob rhywogaeth a­ralh o bechodæ cnowdol, wrth wa­hardh o gorafun y Godineb. Mi a chwenychwn wybod, ai'r vn cyffê­lyb sydh i ni i'w dheualh am chwe­nychu.

Nyd amme nad ydis wrth wahardh chwenychu Godineb, yn gorafun hefyd chwenychu Gor­dherchiad, a phôb Aniweirdeb aralh, ag Anlhadrwydh. Oblegyd yr vn rheswm sydh am yr holh be­chodæ hynn.

Mi a chwenychwn gael gwybod, ydiw pob chwenychu gwraig gwr aralh, yn bechod, er na bo'r [Page 207] ewlhys yn cytûno ag yn cydsynnu a gwyn y cyfryw dhryg-chwant.

Mae San Gregor y Pâp,S. Greg. respons. ad. q. Aug. cap. vltimo. yn rhoi i ni hyn o dhysc fod tri gris, neu dair gradh yn y drwg chweny­chu: Y gyntaf yw Lhith, yr Annog, neu Echrys; Yr ail, Deleithiad, neu Ymdhyfyrwch; Y drydhed, Cyd-syniad, neu Gytundeb yr ewlhys. Lhith yw, pan fo'r cythreul yn gwthio i mewn, rhyw fedhwl a­niweir, i fynwes y galon; gyda'r hwn fedhwl, y bydh arfer o dhyfod fel cefailh, yn gynglyn, megys de­chreuad disymwth o'r drwg-chwe­nychu. Ag os y Lhithiad hyn a wrthwynebir yn gyflym dhi-aros, yn y modh nas cerheudho gyfwrdh a dim o'r Ymdhyfyrwch, nyd yw'r dyn yn pechu dim, ond yn hytrach yn rhyglydhu gerbron Duw. Eythr os y Lhith a'r echrys, a geiff gennad [Page 208] i nynnu, ag i fyned rhagdhi yn dan­lhyd, heb ei diffodhi, nys dyfod i beth cnowdol Ymdhyfyrwch, a delei­thiad; ag etto heb Gydsyniad, a chyflawn Gytundeb y rheswm, a'r ewlhys: y pryd hynny nyd yw dyn yn dianc heb ryw be [...]hod madheuol. Ond os y Lhith a'r dyfyrwch a gânt vnwatth Gydsyniad, a chyf­lawn Gytundeb y rheswm, a'r ew­lhys, drwy fod y dyn yn gweled, ag yn dal ar y d [...]yg-beth, y bo'n ei fe­thwl, a'i chwenychu, ag etto o'i wir fodh yn ewllysgar ymaros yn y cyfryw dhrwg-chwenychiod; dyna f [...]'n pechu pechod marwol. Ag fel dyna'r peth a wahardhed yn briodol yn y gorchymyn hwn.

Eglurhâd y degfed orchymyn.

Beth y mae'r degfed orchy­myn yn ei gynwys?

Mae'n gwahardh chweny­chu da bydol o'r eidho rhai erailh, yn gystal y di-gynyrchol, megys eu tai, a'i tiroedh, a'r cynyrchol; me­gys eu haur, a'u harian, eu anifei­liaid, eu ffrwythydh, a'r cyffêlyb be­theu erailh. Ag fel hyn y cyflownir cyfiowndra perffeith, pryd nys gwne­lom gam-niwed i'n cymydog, nag a gweithred, nag a gair, nag a drwg fedhwl, neu dra-chwenychu.

Vn peth sydh anian ryfedh gennyf, gan dharfod i Dhuw orafun, a gwahardh Lhofrudhiaeth Godi­neb, a Lhedrad; paham nas gwa­hardhe chwenychu'r Lhofrudhia­eth, megys y mae'n gwahardh chwant y Godineb a'r Lhedrad.

Y rheswm yw hyn; am na bydh dyn arfer chwaith mynech o chwenychu ond y peth a fo âr dhw­yn idho ryw dhaeoni, neu o'r hyn [Page 210] lheiaf rith daeoni; ag felhy chwe­nych dyn y Godineb, am ei fod ar dhwyn idho dhyfyrwch: fe a chwe­nych y Lhedrad, am ei fod ar dhw­yn idho elw. Ond y Lhofrudhiaeth a'r lhadh celain, ni dhwg dhaeoni yn y byd: ag am hynny, nyd ydis ar­fer o'i chwenych er ei fwyn ei hun; ond yn vnic er mwyn godhiwes y Godineb, neu'r Lhedrad, neu ryw dhrwg-amcan aralh, y bo dyn yn ei chwenych. Am hynny er bod chwe­nychu Lhofrudhiaeth, yn bechod anferth; er hynny, ni welodh Duw fod yn rhaid ei orafyn ar ei ben ei hun, rhag howsed oedh dheualh ei fod yn wahardhedig, wrth wahardh y Lhofrudhiaeth eihun. Duw he­fyd wrth gloi'r drws rhag tra-chwe­nychu difyrwch, ag elw; a gauodh alhan chwant y Lhofrudiaeth; yr hwn nys chwenychir chwaith my­nech, [Page 211] ond nailh ai i gael rhyw elw bydol, new dhyfyrwch.

Mi a chwenychwn gael gwy­bod, pam na weled erioed wrth gy­freithiæ dynion, or afyn chwenychu'r drwg, fel y gwelir ei fod yn wahar­dhedig wrth y gyfreith hon or eidho Duw.

Y rheswm o hynny sydh e­glur: Oblegyd nad yw dynion (er eu bod yn Bapæ, neu Emerodrwyr) yn canfod y galon odhimewn, ond y petheu odhialhan yn vnic; am hyn­ny nys galhant na barnu'r medhy­liæ, a'r chwantæ, na'u cerydhu. Ag felhy nyd gwiw, na gwedhol vdhynt ymyrryd a'u gwahardh. Eythr Duw yr hwn a fedr dharlhein calon pôb dyn, a dhichon gerydhu y drwg fe­dhyliæ, a'r trachwantu; ag o her­wydh hynny, mae fe'n ei gyfreith santaidh yn eu gwahardh.

O'r Bedydh.

Dechreuwch (o rhynga fodh i chwi) eglurhau'r Sagrafen gyn­taf, ag yn gyntaf peth, dywedwch i mi hyn, paham y gelwir hi Bedydh?

Yr henw hwn Bedydh, sy'n goferu o air groeg yn arwydho golchiad; A'r lan Eglwys a welodh yn dha arfer o'r gair hwn, am fod yr enw, a'r gair Golchiad, yn rhy sathredig, gan fod yn ei arfer beu­nydh i arwydho petheu o'r gwaelaf. Ag am hynny er mwyn cael o'r Sa­grafen hon henw priodol, a'i hadna­bod yn welh a'i pherchi, hi a alwed Bedydh.

Beth sydh angenrhaid i [Page 229] wneuthur Bedydh?

Tri pheth o'r hyn leiaf, sydh mor angenrhaid na elhir mo'u hep­cor, a deliwch arnynt yn grâff i'w dyscu; Canys mewn ymbelh dham­wein, a chyflwr o angen, pôb rhyw dhyn a wasnaetha i roi Bedydh; fel y dangosaf ar fyrder. Ag am hynny, da i bawb wybod pa fodh y mae ei wneuthur. Y gyntaf peth, mae'n rhaid cael gwir dhwfr naturiol; ag a hwnnw gwlychu, neu drochi'r dyn a fo i'w fedydhio. Yn ail, yr vn cy­famser, ag y gwlycher y dyn a'r dwfr, rhaid yw dywedyd y geiriau hyn: Yr wyf yn dy fedydhio dy, yn e­nw'r Tâd, a'r Mâb, a'r Ysprid glân. Yn drydydh, mae'n rhaid i'r dyn a fo'n rhoi, neu'n gwneuthur y Bedydh, fod yn ei fryd fedydhio, sef rodhi, neu wneuthur y Sacrafen, a dref­nodh ag a dharparodh Crist, ag y [Page 230] mae'r Eglwys yn ei harfer, a'i rhoi, pryd y bo hi'n bedydhio. Canys o bydhe heb dhim ym-mryd y dyn a wnae'r weithred hon, ond celhwair, neu olchi ymeith ryw fudredhi'r corph yn vnic, y pechod a fydhe or­thrwm, a'r truan o dhyn, a fydhe heb gael y gwyr Fedydh.

Pa beth y mae'r Bedydh yn ei weithio?

Tri effeith, neu dri math o betheu. Yn gyntaf mae'n adnewy­dhu dyn, yn berffeidhiol, drwy rodhi rhâd, a grâs Duw idho, drwy'r hon y mae fe'n dyfad o blentyn i dhiawl, i fod yn blentyn i Dhuw, o bechadur, i fod yn dhy cyfiawn; ag yn glanhau'r enaid, nyd yn vnic odhiwrth holh frychæ pechod, ond ei gwared hefyd odhiwrth holh boenæ vffern, a phur­dan; yn y cyfryw fodh ag y cae dhyn fyned yn dhi-aros i'r nefyn vniawn, [Page 231] pe digwydhe idho farw yn dhisym­wth ar ôl cael y Bedydh, megys a phe buasse heb pechu dim erioed. Yn ail, mae Bedydh yn gadel yn yr e­naid, fath ar nôd-arwydh ysprydol, yr hwn ni elhir byth i dynnu ymeith; ag wrth hwnnw y bydh hynod yn dragwydhol, ei yn y sawl a elont i vf­fern, gael o'r dyn hwnnw Fedydh, a'i fod ef vnwaith yn vn o dhefaid Crist; fel yr adweinir yn y byd hwn, ag y gwydhis, pwy pia'r ceithion, neu'r anifeiliaid, wrth nôd, a marc y perchennog. Ag fel dyma'r achos, paham na eilh dyn gymeryd Bedydh ond vnwaith, am nas gelhir fyth mo'i golhi, gan fod effeith a nôd o waith y Bedydh, yn oestadol yn aros megys wedi ei stampydhu, a'i fathu'n yr enaid. Yn drydhydh, mae dyn drw­y'r Bedydh; yn dyfod i mewn i'r E­glwys, ag yn gyfrannog o'i holh dha­eoni [Page 232] hi, fel plentyn o'r eidho'r lân E­glwys, ag y mae'n pryfessu bod yn Gristion, a bod yn barod i vfudhau i'r sawl sy tan Grist, yn lhywodrae­thu'r Eglwys.

Pwy pia'r swydh, neu i bwy' perthyn yn briodl roi'r Bedydh?

Mae'n peth I 'ffeiriad wrth ei swydh, yn enwedig i'r sawl a fo a chûr eneidiau ar eu dwylaw. Ond lhe ni bo'ffeiriad, e berthyn i Dhia­gon: ag mewn angen mawr, sef pan fo dyn mewn perigl o farw heb Fe­dydh, mae'n perthynu i-bob rhyw dhyn rodhi Bedydh; pwy vn bynag a fo'n y fan, ai'ffeiriad, ai lhyg; ai gwr, yntau gwraig; ond trwy gadw bob amser hyn o drefn, ag ordr dha, na fedydhio gwraig, na merch; o bydh gwr, neu fâb, iw gael, na lhyg yngwydh gwyr Eglwysig; ag ym-m­hlith yr Eglwyswyr, yr issaf eiradh o [Page 233] Vrdhæ, a rydh le i'r vchaf.

Go-ryfedh gen [...]yf, fod yn rhoi Bedydh i blant newydh eni, y rhai ni wydhant dhim odhiwrth y peth y maent yn ei gymeryd.

Mae Bedydh mor angen­rhaid,Ioan. 3. na eilh neb fyned i'r nefoedh heb ei gymeryd, neu o'r hyn lheiaf ei dhymuno: a chan fod plantos bych­ain yn hawdh vdhynt feirw, ag etto heb synwyr ganthynt i chwenychu cael y Bedydh; am hynny wrth raid yw eu bedydhio gyntaf gelher, ag er nas gwydhant beth y maent yn ei gy­meryd, mae'r Eglwys yn cyflowni trosdynt, hyn olh sydh raid; yr hon drwy gyfrwng Tad bedydh, neu'r Fam fedydh, sydh yn atteb trosdynt a hynny a wasneutha, ag ysydh dhi­gonawl: Canys megys ag y cwym­passom mewn pechod, ag y colhassom râd, a grâs Duw, drwy gyfrwng a [Page 234] gwaith Adha, heb wybod o honomi dhim odhywrth y peth; felhy mae Duw yn fodlon i ni gael gwared o'r pechod, a dymchwêlid i'w râs drwy gyfrwng, a gwaith y Bedydh, a'r Eglwys, er na bom yn gwybod dim odhiwrth y peth.

Beth yw'r Tâd bedydh, a'r Fam fedydh, a dharfu i chwi eu crybwylh, a pha swydh sydh vd­hynt?

Hên arfer yr Eglwys yw rho­i'r Bedydh, drwy gymorth Gwr, neu Fâb, a elwir yn Dâd Bedydh, am ei fod megys yn ail Dâd; ag weithiau hefyd drwy gymorth Gwraig, neu Ferch,S. Dion. Eccles. Hier. c. vltimo fine. a elwir Mam Fedydh, am ei bod megys ail Mam. A'r dhau hyn neu vn o honynt, a fydh yn dal y plentyn wrth ei fedydhio, ag yn atteb trosdo, pan ofyno'r Offeiriad i'r plen­tyn, a fynn ef ei fedydhio; ag ydiw [Page 235] ef yn credu pynciau'r ffydh, a'r cy­ffelyb. A chwedi hynny, pan dhelo'r plentyn i oedran, maer Tâd, a'r Fam Fedydh yn rhwymedig i ofa­lu am gael o'r plentyn Athrawaeth, ag adhysc o'r iawn ffydh, a chynedh­fæ da; o digwydh e i'r Tâd, a'r Fam esgluso hynny. Ag yma da fydh nodi, fel ag y mae trwy'r Bedydh geren­nydh ysprydawl, neu gyfathrach yn tyfu rhwng hwn a fedydhier, ei dâd a'i fam, o'r nailh blaid, a hwn a ro­dho'r Bedydh, a'r Tad bedydh a'r Fam fedydh or blaid aralh.

O'r Chrysm neu fedydh Escop.

Ni a draethasom dhigon o fedydh, dywedwch i mi ynawr beth yw Crysma, neu Fedydh Es­cop, yr hon yw'r ail Sagrafen?

Henw'r ail Sacrafen yn lhadin yw Cōfirmatio; sef Cadarn­hâd; [Page 236] canys effeieth a gweithiad y Sagrafen hon yw cryfhau, a chadar­nhau dyn yn y ffydh, fel y dywedwn ar fyrder. Hi a elwir hefyd Crys­ma, yr hwn sydh air groec yn arwy­dhocau eneiniad, am fod yn y Sagra­fen hon yn eneinio talcen y dyn a gy­mero'r Sagrafen; Oblegyd megys ag yn y Bedydh, y golchir y dyn a fedy­dhier a dwfr, i arwydh o fod Grâs Duw yn golchi'r enaid o frynti ei holh bechodæ; felhy wrth roi Sagra­fen Crysma neu Fedydh Escop, yr eneinir y talcen, i arwydho fod Grâs yn eneinio'r enaid, ag yn ei chyssuro, a'i chryfhau, fel y galho hi ymladh yn erbyn y cythreul, a chy­fadhe'r ffydh santaidh yn hydha, heb arswydo nag arteith, na dihenydh marwolaeth, neu angeu.

Pa amser y dyleid cymeryd y Sagrafen hon?

Cymeryd hon a dhyleid, pan dhelo dyn gyntaf ei oedran, a synw­yr: oblegyd y pryd hynny y mae fe n dechreu pryfessu'r ffydh, ag wrth raidh idho gael ei gryfhaw, a'i ga­darnhau yngrâs Duw.

A wna'r Sacrafen hon ef­feith, neu wayth aralh, ond nerthu, a chryfhau'r enaid?

Mae hi'n bathu nod-arwydh megys stampedig yn yr enaid, yr hwn ni elhir byth bythol ei dhiflannu, na'i grafu ymeith, ag am hynny ni elhir cymeryd y Sagrafen hon ond vnwaith.

Pam y rhaid bathu nôd-ar­wydh aralh yn yr enaid, pan alhe nôd y Bedydh wasneuthu'n dhigonawl?

Nyd heb achos yr ydis yn bathu'r ail nôd hwn yn yr enaid; oblegyd wrth y nôd cyntaf, ni wydhis dim, ond bod dyn yn Gristion; sef o [Page 238] deulu Crist Eythr wrth yr ail nôd hwn, yr adweinir fod dyn yn filwr i Grist; ag am hynny mae'n arwein yn ei enaid, arfæ ei Gapten, megys y gwna milwr y byd yma ar ei dhilhad; a r sawl a elont i vffern gwedi v­dhynt gymeryd y Sagrafen hon, a gant gwilidh mawr, a gwarth; oblegyd pob dyn afydh yn gweled dharfod vdhynt hwy bryffessu bod yn filwyr i Grist a chwedi hynny, tro'n frwnt i wrthryfela yn ei erbyn

O'r Eucharist neu Sagrafen yr Alhawr.

Eglurwch i mi ynawr y drydedh Sagrafen, ag yn gyntaf dywedwch i mi beth yw ystyr y gair Eucharist?

Gair groec yw hwn hefyd, yn arwydhocau coffa diolchgar, neu ro­dhiad diolch: am fod yn y dirgelwch [Page 239] hwn, yn gwneuthur coffa, ag yn rhoi diolch i Dhuw, am y gymwynas odi­docaf olh o dhiodhefaint eyn Achu­bwr: A chyda hynny, yn rhodhi i ni wir gorph, a gwaed eyn Harglwydh. Am yr hyn yr ydym yn rhwymedig i rodhi diolch i Dhuw yn oestadol.

Eglurwch i mi'n gyflow­nach, hyn olh a gynhwysir yn y Sa­grafen santaidh hon, fel y galhwyf trwy gydnabod ei gadidowgrwydh, ei anrhydedhu hi yn barchedicach.

Yr aferlhaden a welwch ar yr Alhor, cyn ei chyssegru, nyd yw dhim ond ychydig fara, a grased yn rhith tisennau dene, neu waffrysen; Eythr er cyflymed, ag y darpho i'r Offeiriad dhywedyd y geiriau cysse­gredigawl, mae'n rhith yr aferlha­den honno, wir gorph eyn Harglw­ydh. A chan fod gwir gorph eyn Harglwydh ynawr yn fyw, ag yn­glyn [Page 240] gysunedic wrth y Duwdod, ym­mherson Mâb Duw; am hynny, gy­da'r corph, mae'r gwaed hefyd, a'r enaid, a'r Duwdod, ag wrth hyn­n y cyfa o Grist, Dhuw a dyn. Yr vn modh yn y caregl, cyn y cyssegriad, nyd oes dim ond ychydig wîn, y gy­mesced ag ymbelh dhefnyn o dhwfr. Ond er cynted ag y darfo gorphen y cyssegriad, mae gwir waed Crist yn y caregl, a chan nad ydiw gwaed Crist yn awr alhan o'i gorph, am hynny, mae yn y caregl ynghyd a'r gwaed, gorph, ag enaid, a Duwdod yr vn Crist, ag fel hynny y cyfan a Grist Duw a Dyn.

Mi a welaf er hynny, fod i'r aferladen arôl ei chyssegru, rith ba­ra, megys or blaen a bod rhith gwin i'r peth sydh yn y caregl, arôl y cys­segriad, megys o'r blaen.

Gwir yw fod yr aferlhaden [Page 241] yn perhau ag idhi yr vnrhith, a lhûn, yr vn lhiw, a blâs y bara, ag oedh o'r blaen: ond nyd oes yndhi dhim o sudh, o sylwedh y bara oedh o'r bla­en; ag felhy nyd oes dim bara daea­rol yndhi, ond corph eyn Harglwydh tan lûn, a rhith y bara. Ag i dhe­ualh hynny yn welh, mi a rôf i chwi gyffelybrwydh.Gen. 19. Chwy a glywsoch droi, a chyfnewid gwraig Loth gynt, yn dhelw o halen. Pwy bynnag yn­tau a wele'r dhelw honno, fe a gan­fydhe lûn, a rhith gwraig Loth, ag etto heb ei bod yn wraig, ond halen tan lûn, a rhith gwraig. Felhy me­gys ag y darfu yn y gyfnewid honno, newid y sylwedh odhimewn, gan barhau yr vn lhun, ar vn rhith odhi­alhan; felhy yn y dirgelwch hun, y ne­widir sylwedh y bara odhimewn, yn gorph eyn Harglwydh, drwy barhau odhialhan, yr vn rhith bara, ag oedh [Page 242] y tro cyntaf. Yr vn cyffelyb sydh i'w dheualh o'r caregl, sef fod yno rith gwîn, lhun, a lhiw, blâs, ag aroglau gwin; ag etto nyd oes yno dhim o syl­wedh y gwîn, ond gwaed eyn Har­glwydh yn rhith y gwin.

Rhyfedhod mawr gennyf, alhu o gorph o faint yr eidho'n Har­glwydh, enni, agymgynnwys, mewn rhith, a lhe cyn lheied, ag ydiw'r a ferlhaden gyssegredic.

Di-amme yw, mae peth rhy­fedh-fawr ydiw; ond mawr hefyd a rhyfedh yw galhu Duw; yr hwn a alh wneuthur mwy nag a alhwn-ni ei dheualh. Ag felhy Crist pan dhy­wedasse yn yr Efengil santaidh, y galhe Duw wneuthur i Gamel (sef anifel sydh fwy ei faint,Matt. 19. na chephul) fyned trwy grau nodwydh-dhûr, a dhrwedodh y chwaneg, fod y petheu hyn yn am-mhossibl, ag an-alhadwy i [Page 243] dhynion; ond bod pôb peth yn bossibl, a galhadwy i Dhuw.

Gwych fydhe gennyf gael rhyw gyffelybrwydh, i dheualh pa fodh y geilh yr vn corph o'r eidho'n Harglwydh, fod ar vnwaith yn y fath rifedi o aferthadæ cyssegredic, ag ysydh yn y fath nifer o Alhoræ.

Gwrihiæ Duw nyd angen­rhaid eu cyflawn dheualh, ond digon yw eu credu yn ffydhlawn; oblegyd bod yn dhi-amme gennym na ailh Duw mo'n sommi: etto er cyssur, a didhanwch i, cymerwch gyfflybiaeth. Di-amme yw, mae vn peth vnic, a di-dharn, yw enaid dyn; a'i bod hi yn gyfa yn y corph cyfa, ag yn gyfa hefyd ym-mhôb rhan, a man o gorph y dyn. Mae'r enaid gyfa yn y pen, ar vn enaid gyfa yn y traed, ag felhy yn gyfa yn y derryn byw lheiaf o gorph dyn: Ai rhyfedh yntau wrth hynny, [Page 244] alhu o Dhuw wneuthur i gorph ei fab, fod mewn lhawer o aferlhadæ, gan ei fod yn gwneuthur bod yr vn enaid gyfan, a dhi-dharn, yr vn­waith yn yfath nifer fannæ o gorph dyn, ag yn y rhannæ sydh cym-mhe­lhed odhywrth eugilidh. Darlhein yr ydis ym-Muched Sant Antoni o Badua, fel y digwydhodh ar vnwaith i'r sant hwn, yn y cyfamser, ag yr ydoedh yn pregethu mewn Dinas o'r Eidal; fod hefyd ar yr vn pryd drwy nerth, a galhu'r goruchaf, yn gw­neuthur daeoni aralh o fewn teyrnas Portugal. O galhe Duw wneuthur i Sant Antoni, fod ar vnwaith yn ei rith eihun, mewn dau le cym-mheled odhiwrth eugelidh; pam nas geilh yr vn Duw wneuthur fodo Grist mewn bagad o aferlhadæ, yn rhith yr afer­lhade euhunain.

Dywedwch i mi yn rhodh [Page 245] ydiw Crist yn ymadel a'r nef, pryd y, mae'n dyfod i'r aferlhaden, yntau y­diw ef yn aros yn y nef hefyd?

Pan dhechreuo Crist fod yn yr aferlhaden, nyd yw ef yn ymadel a'r nef; ond y mae, yr vn amser yn y nef, ag yn yr aferlhaden hefyd. Cy­merwch gyfflybrwydh yr vn enaid. Tra fo plentyn heb nemor o dhydhiæ o oedran, nyd yw ei gorphyn, fel y gwelwch, ond bachigin; ag wrth fe­sur, ni bydhe fawr fwy na rhychwant neu droedfedh o hyd; or ol hynny, fe a gynydha i fod yn dhau cimint, ag yn dhaw hwy, nag oedh y [...]ro cyntaf, ag wrth fesur, fe a fydh in fwy na dwy droedfedh o hyd. Yno y gofynaf i chwi hyn, yr enaid oedh y tro cyntaf, mewn vn troedfedh o gorph yn vnic beth a wnaeth hi, ai ymadaw a'r droedfedh gyntaf, i fyned i r ail droedfedh, yntau peidio? Diamme [Page 246] ywenad ymadawodh hi dhim, ag nas darfu idhi mor ymysl yn ei hun, i fod yn helaethach: am ei bod yn beth symlig, di-dharn, di-dhrylh; gan hynny, heb ymadaw a'r droedfedh gyntaf, hi a dhechreuodh fod yn yr ailh droedfedh hefydh. Felhy eyn Harglwydh nyd yw ymadaw a'r nef, i fod yn yr aferlhaden, nag yn yma­daw a'r naild aferlhade, i fyned i vn aralh: ond y mae fe ar vnwaith yn y nef, ag yn yr holh aferthadæ cyssegre­dic hefyd.

Dyscais beth a gynhwysir yn y Sagrafen hon, ynawr y chweny­chwn wybod, beth sydh raid i dher­byn y Sagrafen hon, yn deilwng.

Tri peth sydh angenrhaid, Yn gyntaf cyffessu o dhyn ei bechodæ, a rhoi cais ar fod mewn Grâs Duw, pan 'elo i gymuno, a derbyn y Sagra­fen; Canys vn achos o roi'r Sagra­fen [Page 247] hon i ni, yn rhith bara, oedh i be­ri i ni dheualh ei rhoi hi i rai byw, ag nyd i rai meirw, i chwanegu, a chynydhu Grâs Duw ynom. Yr ail peth angenrhaid, yw bod dyn ar ei gythlwng; sef or hyn lheiaf, er han­ner nos, heb gorphi dim, ie heb gy­meryd cimint a lhymeidyn o dhwfr. Y trydydh peth angenrhaid, yw fod o'r dyn yn deualh y peth y boyn ei wneuthur, fel y bo gantho dhefosi­wn, a gofunedh tu ag at y cyfryw dhirfawr dhirgeledh. Ag am hynny, nyd ydis yn rhoi'r Sagrafen hon i blantos, nag i ynfydion, nag i rai e­railh di-synwyr.

Pasawl gwaith y dylemî gy­muno, a derbyn y Sagrafen hon?

Rhwymedigaeth y lân E­glwys,Cap. om­nis vtri­us (que) sexus de poeni­tentia & remiss. yw cymuno vnwaith yn y flwy­dhyn, o'r hyn lheiaf, a hynny yn­ghylch y Pasc: ond hyles, a chymwys [Page 248] yw, cymuno yn fynychach, fel y cynghoro'r Tâd enaid.

Eglurwch i mi ynawr y ffrw­yth, y geir gan y Sagrafen hon, ag er mwyn para amcam, neu bennod­diwedh y trefnwyd hi.

Er mwyn tri achos y tref­nodh Crist yr odidocaf Sagrafē hon; Yn gyntaf i fod yn fwyd, a phorthi­ant i'r eneidiau. Yn ail i fod yn A­berth o'r gyfreith newydh. Yn dry­dydh i fod yn goffa tragwydhol o'i dhiodhefaint, ag yn wystl-arwydh anwyl-gu oi gariad tuag attom.

Pa beth a weithia hi o fewn yr enaid, fel y mae hi yn fwyd?

Y cyffelyb peth ag a weithia bwyd corphorol yn y corph, ag am hynny y rhoed hi yn rhith bara: oble­gyd megys y mae'r bara yn cynnal y gwres naturiol; ar yr hwn y mae eni­oes y corph yn sefylh: Felhy'r Sagra­fen [Page 249] hon pan gymerer hi yn deilwng, sy'n cynnal, ag yn chwanêgu cariad perffeith, yr hon yw iechyd yr enaid.

Beth a wna'r Sagrafen hon, fel y mae hi yn Aberth?

Mae hi yn hedhychu Duw tuag an y byd,Chry. in psal. 95. Aug. l. 1. contra Aduers. Leg. & Prophe­tar. c. 10. ag yn peri idho rodhi lhawer cymwynas, nyd yn vnic i rai byw, ond hefyd i'r meirw, sy'n y Purdan. Rhaid i chwi wybod fod yn yr hên Destâfen, yn aberthu i Dhuw amryw offrwm o'nyfeiliad; ond yn y Testâfen newydh, yn lhe'r holh of­frymmæ hynny, y daeth Aberth yr Offeren, yn yr hon, drwy dhwylaw yr Offeiriad yr offrymir i Dhuw, yr Aberth cymeradwyaf o gorph, a gwaed ei fâb ef, yr hwn yr oedh holh offrymmæ yr hên Destâfen yn ei ar­wydhocau.

Beth a weithia'r Sagrafen hon, fel y mae hi yn goffa, a gwystl­arwydh [Page 250] o gariad eyn Harglwydh tu­ag attomi?

Mae hi yn eyn gwneuthur ni yn fedhylgar o'r fath dhirfawr gymwynas, ag yn cynne cariad ynom­minnau tuag at y neb a'n carodh ni, mor hoff-anwyleydh. Ag felhy me­gys ag y mynnodh Duw, yn yr hên Destâfen i'r Idhewon, nyd yn vnic fwytta'r Manna a dhanfonodh vd­hynt,Exod. 16. o'r nef, ond cadw hefyd lhoned lhester, er mwyn coffa'r holh gym­wynasseu, a wnaethe Dhuw vdhynt, wrth eu dwyn alhā o'r Aipht. Felhy'-mynodh Crist nyd yn vnic, fod o'r Sagrafen hon i ni yn fwyd, ond ei chadw hefyd ar yr Alhawr, a'i har­wain weithiau mewn ymdeith­gylch, a phryfessi, fel y galhom bob amser y gwelom hi, gofio ei gariad anfesurol tuag attom. Ond yn enwe­dig, crynnodeb yw'r Offeren san­taidh [Page 251] o holh fuchedh eyn Harglw­ydh, fel nad elo byth alhan o'n me­dhwl.

Da fydhe gennyf gael gwy­bod, pa fodh y mae'r Offeren yn grynnodeb o holh fuchedh Crist: Canys bydh hynny gynorthwy i beri i mi fod a mwy o dhefosiwn gennyf, a gofunedh, wrth ei gweled, a'i gwrando.

Dangosaf i chwi hynny yn dal-fyrr. Yr Introitus sef dechre­uad yr Offeren, sy'n arwydho hi­reath yr hên Dadeu gynt, am dhyfo­diad Crist i'r byd. Y Kyrie eleison, syn arwydho'r lhefain yr oedh yr vn rhai. Y Patrieirch, a'r Prophwydi ar Dhuw gan daer-ymbil am yr vn dyfodiad dymunedig honno. Y Glo­ria in excelsis, sy'n arwydho Gene­digaeth eyn Harglwydh. Y Gwe­dhiæ nessaf ar ol hynny, Presen­niad, [Page 252] ag Offrymiad Crist yn y Deml. Yr Epistol a dhywedir wrth ys [...]lys assw'r Alhawr, sy'n arwydho pregethiad Siôn fedydhiwr; hwn oedh yngwahadh dynion at Grist. Y Gradual sy'n arwydho troead y bo­bul, trwy bregethe Sant Siôn. Yr Efengyl yr hwn a dharlhenuir wrth yr ystlys deheu i'r Alhawr, sy'n ar­wydho pregethiad eyn Harglwydh, yr hwn sydh ynyssymud ni, o'r lhaw assw, i'r lhaw dheheu: sef odhiwrth petheu amserol, i'r tragwydhol, ag odhiwrth bechod, i ras. Canhwylheu hefyd a arweinir, ag arogl-darth a arferir, wrth ganu'r Efengyl, i arwydho mae'r Efengyl a oleuodh y byd, ag a'i lhenwodh ag arogle têg gogonedhus i Dhuw. Y Gredo sy'n arwydho troead yr Apostolion san­taidh i'r ffydh, a Dyscyblion erailh o'r eidho Crist. Y Gwedhiæ dirgel [Page 253] y rhai a dhechreuant ar ol y Gredo, sy'n arwydho bwriadæ cyfrinachol yr Idhewon yn erbyn Crist. Y Præfas, neu'r rhag-dhywediad, yr hwn a genir a lhef vchel, ag a dhywedhir ar geiriau hyn, Hosanna in excelsis, sy'n arwydho'r modh gogonedhus, yr aeth Crist i mewn i Gaer-Selem, ar dhythwn y blodeu. Y Gwedhiæ dirgel o'r Canon, sy'n canlyn, a arwydhant dhiodhefaint eyn Har­glwydh: A derchafiad neu godi­ad yr aferlhaden, sy'n arwydho, fel y codwyd Crist i'r awyr, wedi ei gro­es-hoelio ar y Grôg. Y Pader no­ster sy'n arwydho'r wedhi a wnaeth Crist, pryd yr oedh ynghrôg ar y Groes. Torriad yr aferlhaden, sy'n arwydho briw, ag archolh yr ystlys, o waith y waiw-ffon. Yr Agnus Dei sy'n arwydho wylofain, a galar-nad y tair Mair, wrth dyn­nu [Page 254] Crist i lawr odhiar y Groes. Cy­mun yr Offeiriad, sy'n arwydho'r cladhedigaeth. Y Post-Comunio; sef y Gwedhiæ ar ôl cymuno, yr hai a genir yn lhawen, sy'n arwydho'r Adgyfodiad. Bendith yr Offeiriad sy'n arwydho dyfodiad yr Ys­pryd glân. Yr Efengyl diwethaf ar dhiwedh yr Offeren, sy'n arwydho pregethiad yr Apostolion, pryd (a nhwy'n lhawn o'r Yspryd glân) y dechreuassont bregethu'r Efengyl, trwy'r holh fyd, a throi'r Cenhedl­oedh i'r ffydh.

O Sacrafen Pænyd, neu Gyffes

Mae'n canlyn ynawr y be­dwared Sagrafen, yr hon a elwir Pænyd, eglurwch i mi beth yw'r Sagrafen hon?

Mae Pænyd yn arwydho tri pheth. Yn gyntaf mae'n arwydho [Page 255] rhinwedh arbennig; trwy'r hon y bydh dyn yn ediferhau am ei bechô­dæ: A'r camwedh gwrthwyneb a elwir An-edyfeirwch; sef pryd nys mynno dyn ediferhau, ond myn­nu perhau ag ymaros yn ei bechod. Yn ail, Pænyd y gelwir pob poen, a blinder a gymero dyn, er mwyn gw­neuthur iawn i Dhuw, am y drygæ, awnaeth yn ei erbyn. Ag ar y te­styn hwn y dywedir fod rhyw dhyn yn gwneuthur Pænyd mawr, am ei fod yn poeni'r corph, trwy ymprydio, dirwest, a gweithredoedh erail ge­irwon, an-esmwyth ag atgas i'r corph. Yn drydydh, mae Pænyd yn arwydho Sagrafen, a dharfu i Grist ei darparu, a'i threfnu i fadhe pecho­dæ'r sawl, a golhent Râs Duw, wedi cael Bedydh, pan fydhe edifar gen­thynt bechu, gan chwenych ymchwe­lyd i râs Duw eilchwel.

Ar ba ryw beth yn bennaf, y mae'r Sagrafen hon yn sefylh?

Ioan. 20.Ar dhau beth, Cyffes y pechadur, ag Absolfeniad, neu rydhâd yr Offeiriad: Oblegyd Crist a wnaeth yr Offeiriad yn swydhogion ag ynfarn wyr, ar y pechodæ a wneler ar ôl Bedydh, ag a roes vdhynt aw­durdod tano eihunan, i rydhau, a madhe'r pechodæ; os y pechadur a'u cyffesu, ag a'i darpara eihun fel y gweahe, i gael madheuant. Ag fel­hy ar hyn y mae'r Sagrafen hon yn sefylh; sef, megys y bo'r pechadur odhialhan, yn adrodh geiriau'r Ab­solfeniad, a'r rhydhâd felhy mae Duw odhim [...]wn, drwy gyfrwng y geiriau hynny o'r eidho'r Offeiriad, yn rhydhau'r enaid honno, odhiwrth glymmæ, a rhaffeu pechod, oedhent yn ei rhwymo; ag yn rhoi idhi ail­waith ei râs, gan ei gwared odhy­wrth [Page 257] y rhwymedigaeth oedh arni, o gael ei thaflu i waelodion vffern.

Pa beth sydh angenrhaid i gymeryd y Sagrafen hon?

Tri pheth sydh angenrhaid, Cystudh, Cyn-nhoriant, neu Gydfriw calon, Cyffes geneu, ag Iawn-waith gweithred: y rhai ydynt dair rhan Pænyd.

Beth yw Cystudh, Cyn­nhoriant, neu Gyd-friw calon?

Bod o galon neu fedhwl y pechadur, yn fedhalaidh, ag yn tor­ri, ag ymdhrylhio yn gandrylh, o wir ofid, ag edifeirwch; am dharfod idho wneuthur yn erbyn Duw; ond dau beth enwedig sydh raid wrth­ynt, i fod gan dhyn Gynhoriant, neu Gyd-fryw calon. Yn gyntaf, rhaid yw bod yn wir edifar gan y pe­chadur, yr holh bechodæ a wnaeth ar ol Bedydh; ag am hynny rhaid idho [Page 258] fanwl-chwilio, ystyrio, ag ymholi yn dhyfal ei holh weithredoedh, a gofei­dio yn edyfeiriol, nas gwnaeth mo­nynt wrth reolaeth cyfreith Dhuw, Yn ail rhaid yw bod gan y pechadur fwriad, a lhawn-fryd, ar na phecho byth mwy.

Beth yw Cyffes?

Na bo digon gan y pecha­dur, fod gantho Gyd-friw, a Chy­studh calon; ond ymostwng o hono hefyd, wrthdraed yr Offeiriad (fel yr ymostyngodh Mair fadlen gynt, wrth draed Crist) gan fanegu,Luc. 7. a chyfessu ei bechodæ Mewn gwiri­onedh, heb na'u chwanegu, na'u lhaihau, na chymyscu dim celwydh. Yn Symlig-wirion, heb escusodî eihunan, na bwrw'r bai ar rai erailh, nag omlhau chwaith gormod o eiriau heb raid. Yn gyfan, drwy fanegu ei bechodæ eugyd bado vn, heb gelu [Page 259] dim o wladeidhdra, ond dangos rhy­wogaeth, a rhifedi pôb vn, gyda'r holh amgylchion gorthrym-bwys, nessaf galho, hyd y dêl yn ei gof. Ag yn olaf Drwy gwilydh, a gostyn­geidhrwydh; ag nyd manegu ei be­chodæ fel dyn yn dywedyd rhyw stori, neu hen-chwedl: ond eu cyf­fessu, fel petheu gwradwydhys, cwi­lydhgar, ag anwedhol i Gristion eu gwneuthur, gan ymbil yn daer-ost yn­hedig ambardwn a madheuant-am danynt.

Beth yw'r iawn-waith?

Bod ym-mryd y pechadur benydio, ag am hynny derbyn yn ew­lhysgar y pœnyd-waith a rodho'r Tâd enaid arno, a'i chyflowni gyntaf galho, drwy ystyrio, fod Duw yn dā ­gos trugaredh o'r fwyaf, wrth fadhe idho'r poenæ vffern tragwydhol, a'i fodloni ei hun a phoen amserol lhawer [Page 260] lhai naga ryglydhod ei bechodæ.

Dywedwch i mi para ffrwyth y geir odhywrthy Sagrafen hon?

Pedwar ffrwryth rhagorawl y geir odhywrth y Sagrafen hon. Y ffrwyth cyntaf, yw'r hwn a henwais eusys; bod Duw yn madhe i ni'r holh bechodæ a wnaethom ar ôl Bedydh, ag yn cyfnewid poen vffern dragwy­dhol i ryw boen amserol, i'w dhio­dhe nailh ai yny byd hwn, neu'n y Purdan. Yr ail, bod y gweithredo­edh da a wnaethom mewn gras Duw (ag y golhasom drwy'r pechod ar ôl eu gwneuthur) yn ymchwelyd i ni ail­waith, drwy gyfrwng y Sagrafen hon. Y trydydh, eyn bod ni yn cael eyn rhydhau adhywrth gwlwm a rhaff yscymundod, o digwydha i ni fod yn rhwym a'r cyfryw gaeth gw­lwm. Canys gwybydhwch mae ce­rydh, a chospedigaeth drom drist [Page 261] yw'r escymyndod, yr hon sy'n pery na bom gyfrannogion o wedhi 'r lân Eglwys, na th [...]ylwng i dherb [...]n y Sagrafennæ, nagi fwynhau cymdei­thas y ffydhloniaid, nag i gael cla­dhedigaeth mewn daear gyssegr. Ag odhywrth y gospedigaeth ofnadwy hon, yr ydym yn cael rhydhid drwy Sagrafen Pænyd, wrth fel y bo'r awdurdod a fo gan y Tâd enaid, o­dhywrth yr Escop, neu'r Pâb. Etto gwir yw hefyd, y gethir rhydhau ag absolfennu dyn odhywrth escy­mundod heb Sagrafen Pænyd, ag er na bo'r Prælat, neu'r Pennaeth yn offeiriad. Y pedwerydh ffrwyth, ar olaf, yw bod yn eyn darparu ni, i fod vn barod ag yn gymmwys i dherbyn a mwynhau'r Madheuan­næ, neu'r Pardynæ y bydh Pabæ ar­ferol o'u cyfrannu yn fynech.

Beth yw'r Madeuanne a'r [Page 262] Pardynæ hynny?

Math ar haelioni y mae Duw yn ei dhangos i'w ffydhloniaid, drwy gyfrwng ei Vicar a'r swydhog Eglwysig, gan bardyn, a madhe v­dhint, beth neu'r cwbl o'r boen am­serol, yr oedhent yn rhwymedig o'i diodhe, nailh ai yn y byd hwn, ai yn y Purdan.

Beth sydh angenrhaid i gael mwynhau'r Medheannæ, a'r Pardynæ hyn?

Angenrhaid yw bod dyn mewn grâs Duw, ag am hynny rhaid yw i'r sawl, a fo mewn pechod, gyf­fessu yn gyntaf; a chyflowni gyda hynny, y peth y bo'r Pâp yn orchy­myn, wrth genhiadu'r Madheuan­næ.

Passawl gwaith y mae an­genrhaid gymeryd Sagrafen Pæ­nyd?

Gorchymyn y lân Eglwys yw i bawb gyffessu vnwaith yn y flw­ydhin o'r hyn lheiaf.Cap om­nis vtri­us (que) sexus de poeni­tentia & remiss. Eythr gyda hynny, ang [...]nrhaid i dhyn gyfessu bob gwaith yr elo gymuno, obydh et gydwybod yn euog o bechod mar­wol, ag yn yr vn modh, pryd y bo ar fron marw, neu ar dhechreu taith, neu orchwyl a'i dygo mewn perigl am ei hoedl. A chyda'r rhwymedigaethæ hyn, godidawg o'r da yw cyffessu yn fynech, a chadw'r gydwybod yn bur­lan; yn enwedig rhag anhowsed i'r sawl a gyffessant yn an-fyn [...]ch, wneu­thur ei cyffes yn iawn.

Mae' n ôl i mi gael gwybo­daeth gennych, parai yw'rgweithre­doedh da, cym [...]radwy gan Dhuw yn lhe iawn am bechodæ.

Gelhir eu cynnwys tan y tri hyn, Gwedhi, Ympryd, a Lu­seni. Oblegyd felhy 'dyscodh yr An­gel [Page 264] Raphael i Tobias; Tob. 12. a'r rheswm yw felhyn. Gan fod gan dhyn enaid, corph, a da bydol: trwy'r Wedhi, mae'n offrymu i Dhuw beth o dhaeo­ni'r enaid; trwy'r Ympryd peth o dhaeoni'r corph, trwy' Luseni, peth o'i dha bydol. A than enw Gwedhi, y cynhwysir wrando 'fferen hefyd, dywedyd y saith Salm edyfeiriol, gw­asanaeth y meirw, a'r cyffêlyb. Tan enw Ympryd y deuelhir pôb lhafur, a dirwest penol i'r corph, megys gw­isco rhawn, ei flangelhu a gwiel, cyscu ar y lhawr, perindotta, a'r cyffêlyb. Tan enw Luseni, y deulhir pôb gweithred o drugaredh, a phôb gwasanaeth, a chymwynas a wneler i'r cymydoc, er mwyn ag er cariad ar Dhuw.

Beth sidh angenrhaid i ga­dw'r ymprydyn iawn?

Tripheth sydh angenrhaid: [Page 265] na fwytatho dyn ond vn pryd yn y dydh, a'r pryd hwnnw ynghylch ca­nol dydh (a goreu po hwyraf) ag na fyttether dim cîg; nag wye chwaith o fewn y grawys, na lhaeth­fwyd. Odhigerth bod arfer gy­freithlawn rhyw wlâd, neu gen­nad yr Eglwys yn cyd-dhwyn a'r gwrthwyneb.

Pa vn oreu i dhyn ai ceisio eihun wneuthur iawn dal i Dhuw trwy'r gweithredoedh hyn; yntau cymeryd y Madheuannæ.

Gwelh i dhyn eihun geisio gwneuthur iawn-dal, drwy'r gwei­thredoedh hyn; obleg yd trwy'r Ma­dheuannæ, ni wneir ond cyflowni, a gwneuthur iawn am y boen amse­rol, oedh yn ôl i ni i'w dhiodhe. Ond trwy'r gweithredoedh da, gyda'r iawn-dal, a dianc y poenæ, fe a rygly­dhir hefyd y bywyd tragwydhol: ond [Page 266] y goreu o gwbl, yw arfer pôb vn o'r dhau gynhorthwy hyn, drwy wneu­thur o dhyn eihun hyn a alho o iawn­dal, a bod yn of alys i ennilh y Ma­dheuannæ hefyd.

O'r Olew, neu'r Eneiniad olaf.

Pa beth yw Olew, neu'r Eneiniad olaf.

Olew, neu'r Eneiniad olaf yw Sagrafen, a drefnodh ag a dharparodh Crist, er mwyn y cleifion. Hi a elwir Eneiniad, am fod yn ei gwneuthur drwy encinio, neu iro'r claf-lesc, ag olew bendigedig, gyda dywedyd rhai gwedhiæ vwch ei ben. Hi a elwir yn Olaf, am ei bod yn o­laf vn o'r holh eneiniadæ arferedic mewn Sagrafennæ'r Eglwys. Oble­gyd yr Olew, a'r eneiniad cynt af a ar­ferir wrth roi Bedydh; yr ail, wrth roi Crysma, neu Fedydh Escop; [Page 267] y trydydh, wrth roi Vrdhæ; yr olaf a rodhir i dhyn, ar ei glaf wely; ag a elhirei galw'r Eeneiniad dhiwethaf, am fod yn ei rhoi ar dhiwedh yr eni­oes.

Pa beth a weithia'r Sagra­fen hon.

Tri pheth a weithia hi; Yn gyntaf madhe'r pechodæ, a fydhant weithiau yn perhau yn yr enaid ar ol cael Sagrafennæ erailh; sef yr heini aethent yn angof gan y dyn, neu'r hai nys edwyn, a phe adwaene, neu pe delent i'w gôf, fe fydhe' wlhysgar i ediferhau am danynt, ag i'w cyffes­su. Yr ail lhawenychu'r dyn clâf, a rhoi cyssur idho, pryd y ho îng y cle­fyd, gyda brawfeu, a phrofedigae­theu'r Cythreul yn ei fl [...]n-wascu: Y trydydh ail drefnu idho iechyd cor­phorol, pryd y bo hynny da ar lês e­naid y dyn clâf, tuag at iechydwri­aeth [Page 268] tragwydhol A'r tri effeith hyn, y mae'r Olew yn ei harwydho, yr hwn vr ydis yn ei arfer yn y Sagra­fen hon; Canys Olew a gryfhâ, a esmwythâ, ag a wna friw yn iach.

Pa amser y dyleid cymeryd y Sagrafen hon?

Ar hynny mae bagad yn camsynnu'n aruthr, y rhai ni fyn­nant gymeryd y Sagrafen hon, hyd oni bont yn trengu. Eythr yr am­ser cyfadgas i'w chymeryd yw pryd y bo'r physygwyr yn barnu bod y clefyd yn beryglys, ag yn gyfflybol gen­thynt, na dhichon cyfaredh dynawl achub yr hoedl. Oblegyd y pryd hyn­ny, mae'n fadwys ceisio cyfaredhæ nefawl. Ag felhy y digwydh yn fy­nech i'r claf-lesc dhianc marwolaeth drwy gyfrwng yr Olew bendigedig. Ag am hynny ni dhyleid nag ymgais am gael y Sagrafen hon, nys bod pe­rigl [Page 269] marwolaeth; nag oedi chwaith ei chymeryd, nys darfod yr holh o­baith o alhu byw. Ag fel dyma'r achos, pam nad ydis yn rhoi'r Sagra­fen hon i'r sawl a font yn myned i dhiodhe marwolaeth, drwy orchy­myn y swydhog, am nad ydynt glei­fion, na gobaith vdhyn er hynny alhu cael byw.

O Sagrafen Vrdhæ.

Beth yw Sagrafen Vrdhæ?

Sagrafen yw Vrdhæ, yn yr hon y rhodhir awdurdod i gyssegru'r Eucharist santeidhiaf, sef Sagra­fen yr Alhawr; ag i roi'r Sagrafen­næ erailh i'r bobul; neu awdurdod i wasneuthu (wrth ei swydh briodol) y sawl sydh genthynt y cyfryw aw­durdod. Ag hi a elwir Vrdhæ, neu Ordr, am fod yn y Sagrafen hon fa­gad o radhæ, y nailh tan y lhalh, me­gys [Page 270] Offeiriaid, Diagoniaid, ag erailh îs eu gradhæ. Ond ynghylch y Sagrafen hon, nyd rhaid egluro i chwi dhim ychwaneg; oblegyd nad ydiw hi yn perthyn i bawb; ond yn vnic i wyr a fo ag oedran a dyscei­diaeth genthynt; y rhai nyd rhaid vdhynt wrth dherbyn adhysc o'r Athrawaeth Gristnogawl, am fod yn eidhynt hwy ei dyscu hi i rai e­railh.

O Sagrafen Priodas.

Beth yw Sagrafen Priodas?

Sagrafen Priodas yw cy­freithlawn gyssylhdiad, ag ymgly­miad gwr a gwraig, yn briod i'w gil­idh.Ephes. 5. Yr hon gyssylhdiad sy'n arwy­dho, rypresennu, new gyndrychôli y cyfundeb, a'r ymglymiad cyfym wasc sydh rhwng Crist, a'r Eglwys, drwy gyfrwng yr ymgnawdoliaeth; [Page 271] a'r cyssylhdiad sydh rhwng Duw ag enaid dyn drwy gyfrwng grâs.

Pa beth a weithia'r Sagra­fen hon?

Mae hi yn gyntaf yn rhoi grâs a'r gwr a'r wraig briod i gydfod a'u gilidh yn wedhol, ag i garu'r nailh y lhalh yn ysprydol, megys y câr Crist yr Eglwys, a Duw yr enaid ffydhlawn, a chyfiawn. Yn ail, mae bi yn rhoi grâs i fedru, ag i fynnu meithrin eu plant, a'u dwyn i fynu mewn ofn Duw. Yn drydydh,1. Cor 7. mae hi yn gwneuthur y cyfryw gaeth gw­lwm a rhwymedigaeth rhwng y gwr priod a'i wraig, nad yw alhadwy mewn modh yn y byd ei dhattod, a'i rydhau, mwy na dattod, gwneu­thur yn rhydh y cwlwm diogel sydh rhwng Crist a'r Eglwys. A hyn sy'n peri na dhichon neb genhiadu i wr priod ymadel a'i wraig gyntaf a chy­meryd [Page 271] vn aralh, nag i wraig briod ymadel a'i gwr cyntaf, a phriodi gwr aralh.

Beth sydh angenrhaid i wneuthur Priodas?

Tri pheth sydh angenrhaid: Yn gyntaf eu bod nhwy ilh deuwedh yn dhynion cymwys, ag abl i alhu ymgyssylthu, a myned ynghyd, sef rhai a font mewn oed, gyfreithlawn, heb na chyfathrach rhyngthynt o fewn y bedwaredh radh; ag na bo'r vn o'r dhau gwedi gwneuthur adhu­ned solem o dhiweirdeb, na'r cyffelyb. Yn ail mae'n rhaid gwneuthur y Bri­odas vngwydh dau neu dri o dystion, o'r hyn lheiaf; ag yn enwedig yn­gwyd Peruglor cyfreithlawn, neu 'ffei­riad y plwyf.Con. Trid. sess. 24. c. 1. Yn drydydh, mae'n rhaid i bôb vn o'r dhwy-blaid, gyd­synnu a chytuno o'u gwir fodh i brio­di, heb eu gyrru, o'u cymmelh i [Page 273] hynny, trwy fraw, ag ofn dirfawr; ag y mae'n rhaid vdhynt yspyssu'r cyfryw gyd-syniad, nailh ai a gei­riau, neu ag amnaid yspus, ag am­lwg. Ag yn-niffig yr vn o'r tripheth hyn, ni bydh hi Briodas a dheil. Odhigerth bod y diffic yn yr ail pwnc. Canys yn y gwledydh lhe nys darfu etto gyhoedhu'r Cwnseli o Drent, Conc. Tol. 3. c. 10. Later. 2. 6. 51. er bod priodi heb Offeiriad yn bechod mar­wol, a ryglydha gerydh, a chos­pedigaeth gan yr Eglwys; er hynny y Briodas sydh gadarn dhi-yscaredig.

Pa vn oreu ai priodi, ai ym­gadw yn dhiwair yn dragwydhol?

Darfu i San Pawl egluro hyn o amheueth, drwy 'scrifenu fod y neb sy'n ymglymmu mewn Priodas, yn gwneuthur yn dha;1. Cor 7. ond bod y sawl sydh heb ymglymmu, er mwyn [Page 274] cadw Morwyndod yn gwneuthur ynwelh.Amb. I. de virgin. A'r rheswm yw; Canys, peth dynawl yw Priodas, peth An­gylaidh yw Morwyndod: Peth cy­fadhas i naturiaeth yw Priodas, peth vwch ben natur yw Morwyndod. Ag nyd y Morwyndod yn vnic, sydh welh na Priodas; ond y Gw­edhdod hefyd. Am hynny lhei dy­wedodh eyn Achubwr mewn parobl, dhwyn o'r hadyd,Matt. 13. a heuessid mewn tir da,Cyp. de habitu virg. Hier l. 1. in Iouin. Aug. ser. de virgi­nit. c. 44. dheg ar vgein yn y nailh, trigiein yn y lhalh, a chant mewn vn aralh; Athrawon, a Doctoriaid yr Eglwys, a dharfu vdhynt esplygu, ag egluro, mae'r ffrwyth deg-ar­vgein yw Priodas, ffrwyth y trigiein yw Gwedhdod, a ffrwyth y cant, yw Morwyndod.