Y PRYLOG NE'R RHAgḍoediad yn cynnụys yr achos a fu i son am y gymraeg ag i'mryssymu ynghylch y gramadeg.
Mae yn esmụythach arnom o beth, ag yn ḷai'r boethfa, er pan ḍoethom ir ụinḷan hon, nog ydoeḍ tra fuom yn ty gartref. Canys yno'r oeḍ gụres anosparthus i'n poeni, a myḷni (o eisiau aụyr a gụynt) ḍygon i fygu dynnion: Ond yma, mae cangau a daily gụinụyḍ i'n cadụ rhag pelydr yr haul, a'r gụynt ar af aiḍ o'r gogleḍ yn oeri, ag yn difyḷu y rhodfa a'r eisteḍfa hon, fal na bo cyn flined arnom ganol dyḍ, ag a fu y dyḍiau aeth heibio.
Erbod yn deg y fangre ḷe'r ydym, ag yn hyfryd gụeled y dail gụrḍleision yn gyscod [Page 2] rhag y tes, ag yn ḍigrif cloụed yr aụel hon o'r gogleuụynt yn chụythu tā frig y gụinụyḍ i'n ḷaụenychụ yn y gụres anrhysymol hụn, syḍ drụm ụrth baụb a gafoḍ i geni ai meithrin meụn gụlad cyn oered ag yụ tir cymru: etto mae arnaf hiraeth am laụer o bethau a gaid ynghymru, i fụrụ'r amser heibio yn ḍifyr, ag yn ḷaụen, ụrth ochel y tes hirḍyḍ haf. Canys yno, er poethed fai'r dymyr, ef a gaid esmụythdra, a diḍanụch i bob bath ar ḍyn. Os byḍai vn yn chụennychu digrifụch, e gai bu ror ai delyn i ganu mụyn bynciau, a datceiniad peroslau i ganu gida thāt, hụn a fynnychụi ai maụl i rinụeḍ, yntau gogā i ḍrụgcampau. Os mynnych chụithau gloụed arfer yụlad yn amser yn teidiau ni, chụi a gaech henafgụyr briglụydion a ḍangossai iụch ar [Page 3] dafod laferyḍ bob gụeithred hynod, a gụiụglod a ụneithid trụy dir cymruer ys talm o amser. Ond os myfyrio a ḍamunych ne ḍarḷain ar ych pen ych hū, chụi a gaech ḍeụis ḷe cymụys i hynny, er maint fyḍa i boethni'r tes; naiḷ ai meụn tai gleission hafaiḍ, ne gar laụr dufr rhedegog meụn glyn ag irgoed, ne meụn dyphryn ḷysseuaụg, ne ar ael doldir meiḷionaug, ne meụn cadlas o fedụ, ne o ynn planedig, ne ar fynyḍ amlụg aụelog, ne meụn rhyụ gyfle araḷ, le ni byḍai na blinder na ḷuḍed ụrth ụres yrhinon. Ond ynghylch y dref hon, nid oes dim tebig; canys os i ogo y cyrchụch, ne i gilfach heb haul yn toụynnu vnamser arni, chụi a geụch oerfel angheuaụl, os yntau meụn ḷe amlụgy trigụch, y brydni a daụḍ frain ag adar, os aros a ụneụch yn ty, chụi a fy [Page 4] gụch gē fyḷni, a'r gụinḷannau o'r fath yma, er i bod yn deg yr olụg arnyn, ag yn hyfrydach aros ynḍyn nog meụn mā noeḍ eraiḷ o'n hamgylch: etto ni chynhessa calon cymro ụrthynt, megis y gụnai ụrth lan dyfrḍuy, ne laụr dyphryn clụyd, ne ụrth aml o leoeḍ a fedrụn i henụi o faenol ḍeụi i gaerg ybi ym mō. A phe bai'r ḷe ohono ihun yn gystal ar fan ore ynghymru, etto e laụenychai fynghaloni yno yn gynt vrth gloụed y gog yn canu, nog a ụnai yma vrth gloụed perbynciau'r eos, ne fụynlais brō fraith, nè lathreiḍg an mụyalch, ne pe gụnaid musig cysson cyfang an o gydlais paradụyssaiḍ hoḷ adar y byd yn yr vnḷe.
ych dirfaụr gariad i'r ụlad syḍ yn peri hynny: gụir feḷy a doụad y phylosòphyḍ, na byḍ vniaụn barn ḷe bo cariad negas yn rheoli. Canys dig asseḍ [Page 5] a ụyl fai ḷe ni bo, a chariad ụeithiau a farna'r bai yn rhinụeḍ. Vrth hynny tra fo cimaint ych serch i gymru, anoḍ iụch fod yn vstus cyfiaun rhyng thi ag estrōụḷad yn y byd. Feḷy, am fod cyn hophed gennych y ụlad ar bobl, ni ụelụn i ḍim ụel i ḍifyrru'r amser na siarad am bethau cymreig, ag edrych be th a ụnai les iḍynt, a fyḍai ar ych ḷaụ chụi i ḍụyn i ben.
Gụir iaụn a ḍoedụch, am hynny moessuch ụeled a fyḍai bossibl ini ụneuthur mal y gụnaeth ḷaụer o'r groegụyr, ar ḷadinụyr gynt, pan yrrid nhụy ar darfysc i ryụ gilfach neuḷtuaụl i dario: yno'r scrifonnent hụy ryụ beth i hyphorḍi gụyr i gụlad meụn rhinụeḍ, dysc, ne bethau eraiḷ, a fyḍai les, vrḍas, a gogoniant iḍyn, fal y gụnaeth Tụlliụs i lyfrau o philosophyḍiaeth gan mụyaf igyd.
Nid gụiụ ini edrych am ụneuthur yn debig i'r gụyr o'r amser, a'r gụledyḍ hynny, gan nad oes yn y to syḍ heḍiụ un synụyr abl i'm gystadlu ar athrylith oeḍ genthynt hụy. Heblau hyn mae arnom mi eisiau [...]aụer peth oeḍ genthynhụy yn baroa oi cynhorthụyau pā fyḍent meụn cyfinggyngor. Canys yr ydoeḍ genthynt yn i hiaith ihunan, i gyfeḍach, ag imgynghori a hụynt, ramadegụyr celfyḍ,ymryssymụyr ystroụgar, areithụyr ymadroḍus, ḍadleuụyr parablḍoeth, philosophyḍion dyfnḍysc fyḍygon coụraint, gyfreithụyr arḍerchaụg, ḍinasụyr pụyḷaụg, ryfelụyr enụog, a gụyr godidaụg ymhob celfyḍyd, graḍ, a trheigl syḍ yn damụain ymysc dynion, fal y gaḷent gael, pan chụennychent ụybodaeth am bob peth a ḍamunent, a chloụed dyledus henụau pob cyfriụ [Page 7] beth, gen baụb yn i gylfyḍyd ihun A ninnau syḍ heb yrun o'rhain gennym, nachụaith (am yn bod cyn beḷed o ḍicartref) foḍ i graphu ar yr iaith sathredig ymysc y cyphredin. O herụyḍ hyn, pe gaḷem gael gụybodaeth ụrth ḍarḷen ḷyfrau o ieithiau er aiḷ, am laụer o bethau a dalent i dyscu ai treuthu, etto, e fyḍ caledi maụr pan geissier cyfieuthu a trhoi yr vnrhiụ hethau i'r gymraeg, am fod yn brin y geiriau gēnym, erbod yr iaith o honi ihum cyn gyfoethocced ag un araḷ
Gedụch iḍo, er nas gaḷom ụneuthur yn gystal ag y damunem; e faḷe y bernir yn eụyḷys ni yn ḍa am ụneuthur a aḷem: canys ḷe paḷo'r grym eụyḷys da a haeḍa glod. Hefyd gụeḷ, rhag bod yn segur, ag i difyrru'r amser, siarad am y gymraeg, yn gynt nog am [Page 8] ofereḍ gan na ad y brydni anfeidraụl i ni yr oụr an, studio dim a phrụyth ynḍo.
Yn enụduụ, gyfynnuch y peth a fynnoch, minnau a'ttebaf yn orau mettruyf. Ond, yn fymarni, gorau oeḍ yn gyntaf son am ramadeg: Canys o ḍyno byḍai ḍechrau, os mynnem i'r iaith gynnyḍu yn ḷụydiannus. Etto gan nad yụ i'n bryd, ond son o'ra beḍ amdani gofynnụch y peth cyntafa ryngo boḍ iụch grybụyl o honof.
Minnau a ḍechreuaf gē hynny a gramadeg, ag yno mi a ụnaf fal y gụelụyf achos.
Beth yụ gramadeg a phessaul rhann arbennig syḍ iḍi. Cap. 1.
DOedụch ithe feḷy, yn enụ ḍuụ, beth yụ gramadeg.
Gramadeg yụ celfyḍyd, i ḍoedyd ag i'scrifennu pob ymadroḍ [Page 9] yn goụir, ag yn gyfaḍas.
Pessaụl rhan arbennig syḍ i ramadeg?
Pedair, a, rhain a elụir pedair colofn Gràmadeg. Iaụnscrifenyḍiæth, Cyfiachyḍiæth, Tonyḍiæth.
Beth yu Iaunscr?
Rhan o Ramadeg yn dyscu a pha lythrennau y dylid scrifennu a siḷafụ pob gair.
Beth yụ Cyfiach.?
Rhan o Ramadeg yn dangos megis iachau pob gair ar i bē ihun aḷan o blethiad ymadroḍ: mal manegi tadogæth epil, cenedl, rhif, treigliad gair cyn i roi meụn cymlheth ym adroḍ.
Gen ḍechrau onoch, moessụch gloụed descreifiad y ḍuy golofn eraiḷ. Beth yụ Cystraụiæth?
Rhan o ramadeg yn hyphorḍi vn i gyssyḷdu yn iaụn ag yn gysson ymrafael ramau o'madroḍ ynghyd ụrth y cynghordiadau ai perthynas.
Belach [Page 10] i ụneuthur pē ar y pedair colofn, doe dụch beth yụ Tonyḍiaeth?
Rhā o ramadeg i gyfrụyḍo dyn i adnabod iaụn dō, a chymụys fessurau ymadroḍ. At y, rhan hon y perthyn pob dosparth ar gynghaneḍ a messurau cerd dafod
Ai digon gụybod y pedair rhan yma, i ụneuthur vn yn rhamadegụr perphaith? Pam nad digon? Canys os medr vn scrifennu'n goụir, a siḷafu'n iaụn bob gair, ag adnabod i hanes, i dreigl, ai eppil yn gyntaf ar i ben ihun ụedi hynny yn hyphorḍ cystraụennu'r geiriau yn gynhordiaụl i ụneuthur, perpheiḍbleth ymadroḍ, a chidahyn dosparthu ton, accen, meidir, a messurau damụyniaụl i'madrod ai rhnnau ni byḍai ḍim yn ol a berthynai at sụyḍ gramadegụr arderchaụg.
Yn ụir nid oes dim amgen oi ofyn ar i laụ [Page 11] ef. Ond yroụrā ụedi iụch ḍangos meụn ychydig ò eiriau, beth yụ gramadeg ai phedair colofn, chụi a yrrasoch arnaf flys cloụed desparth manylach ar bob un o honyn, i gyfrụyḍo un a chụennychai scrifennu cymraeg, ai doed [...]d yn iaun, ag i gadu yn hiaith rhag i mynd ar gyfyrgoḷ.
Anaụḍ ini yma ụneuthur hynny yn berphaith, oblegid y drapherth syḍ i'n gorthrymu Hefyd yrydym ymheḷ aḷan on gụlad, ag a fuom yn hir, fal na aḷom na gofyn cyngor eraiḷ na dal ar yr iaith yn hunain. nid oes chụaith gennym neb a'mcanoḍ y ḷụybr hụn yn y gymraeg on blaen ni, fal y geḷid ụrth ol i droed, gael peth cyfrụyḍyd. feḷy nid gụiụ i ninnau ar hyn o amser amcanu, a dyfeissio phorḍ a ḷụybr neụyd, ai ḍuyn i ben perphaith a'runuaith, ag nis gaḷoḍ [Page 12] (meḍ Aristotiles) yr vn gụr erioed ḍychmygu celfyḍyd oi dechrau, ai gụneuthur yn berphaith hefyd.
Gụir diamau yụ'r peth a ḍoedassoch, erhynny rhyglyḍus yụ cychụyn gụaith da, ernas gaḷo dyn i ḍụyn ef i'r pen y damunai, Hefyd meụn ieithoeḍ eraiḷ, nid oeḍ i bob celfyḍyd ond dechrau disas, ag ynol i dechrau vnụaith, er aiḷ o amser i amser ai trefnoḍ hụynt, ag ai chụanegoḍ nes i dụad o ḍechreuad bychā amherphaith, ir perpheithrụyḍ y maent ynḍo yroụran. Ni byḍai hụyrach ond dechrau onochụithau ar y gramadeg cymraeg, y canlhynai eraiḷ a ụnai ben ar y gụaith, ag ai trụssiai le methai gennychụi.
Ni aḷafinnau mo'r gụad, nad yu'r ḍihareb yn ụir, dechrau'r gorchụyl yụ hanner y gụaith, a phan ụeler cychụyn peth moliannus [Page 13] rhagḍo pob dyn dihụstr a fyḍ parod i gymorth, Amhynny, gan ụeled ych bod chụi yn chụennych, mi a ụnaf or au gaḷuyf: gụeḷ gēnyf ụeled onochụi ụrth fyngụaith, fod diphig gaḷu ynof, na thybied ohonoch fod eisie eụyḷys i ụneuthur a orchmynnoch. Ag feḷy edrychụn beth aḷom i ḍoedyd ynghylch y golofn gyntaf i ramadeg, ni a oedụn i tair eraiḷ nes cael mụy o ennyd a seibiant.
Moessụch, yn enụ duụ, y rhan yma yn gyntaf, a phan darpho yụch ụneuthur pē ar hon, ni siariadụn am yḷaiḷ.
Iaunscrif. aphessaul punc syd oi'styriaụ yn i chylch. a phump peth pyrthynassol i lythyren oi draethu. Cap. 2.
BEth syḍ raid i fanegi ụrth dreuthu [Page 14] Iannscr.
O heruyḍ bod yn scrifen nu pob gair a [...]ythyrennau, yn gyntaf dim rhaid yụ gụneuthur dosparth byr ar y ḷythyrēnau, ag ụedi hynny son am y siḷafau ar geiriau.
Pessaul pụnc syḍ oi'spyssu ụrth ḍosparth y ḷythyrennau?
Pump, [...]n gyntaf dim da oeḍ fanegi, beth yụ ḷythyren; yn yr ail fan gụeḍus oeḍ ḍoedyd y nifer syḍ o honynt, yn y trydyḍ ḷe cyfaḍas yụ dangos henụ pobun; ynol hynny cymhesur oeḍ ḍụyn ar ḍalt, pa vahan syḍ rhyngthynt, yn ḍiụaetha o, r cụbl y bydai foḍus yspyssu y moḍ syd yụ cyssyḷdu nhụy i ụneuthur siḷafau.
Beth yụ lythyren. Canys am hynny mae'n rhaid, ụrth a ḍoedassoch, cael adrybeḍ yn gyntaf.
lythyren yụr, elfen leiaf meụn ymadroḍ.
Beth yụ elfen? Gr. Rhan ḍiụahanrhedaụl o beth cysansoḍeḍig, [Page 15] a fo mor sengl na eḷir moi pharthu i amrafaelion rannau eraiḷ y ḷadinụyr ai geilụ elementū: y cymru elfyḍ, ne elfen.
Ʋrthynny nid ydiụ dd.ph.ch.th.ll. lythyrennau, o herụyḍ i cyfansoḍi o dụy elfen.
ydynt erhynny igyd. Canys nid oes ond galụ vn ḷythyren gan bobun o honynt, er i' scrifennu a dụy elfen, eisie i'r cymru ḍychmygu vn fath ar elfen i ụasneuthu tros bobûn megis y gụnaeth y groegụyr yn ḷe ph, th, a'r vn phunud yn ḷe dd, ag, ch. A phe buassai sain. ll. genthynt, in adousid dim honihithau heb i ḷun sengl o'r neuḷtu. Ond am gael onō mi yn ḷythyrēnau gan y ḷadinụyr, e orfu clyttio hyn o ḍiphig, naiḷ ai trụy fụrụ, h, at lythyren, ne truy ḍyblu'run, mal y mae'r arfer fụyaf etto, yn y dụy yma, dd. ll. Ond cynnhụyssach yụ, (ynanụedig [Page 16] os mynnem breintio dim) roi titl dan odre.d.yn le dd.dan odre. l. yn ḷe.ll.ag.fely tā odre.u.yn ḷe'r chụeched fogail; mal, ḷaụ ḍuụ:ne ryụ nod hynod meụn man araḷ, imụared a gụrthundra i dyblụ.
Lun henụai a nifer. y ḷythrennau. Cap. 3.
Maer ḷun ar henụ syḍ i bob lythyren?
Vrth y dafụlan yma e geir gụybod pobun o honynt. Ond e fuassai raid yn gyntaf ḍoedyd pessaụḷ vn syḍ o'r lythyrennau igyd, Canys hynny oeḍ yr ail bụnc a'ḍaụyd i fanegi ynghylch y ḷythyrennau: etto gan ofyn onoch yn gyntaf am i ḷuniau, ai heụau, mi a ụnaf ynol ych dysyfiant chụi delluch yn ḍa ar y dafulan yma ag chụi a geụch ụeled [Page 17] pobun o'r ḍau. s. yụ i lụniau ai henụau igyd.
| A | a | a | L | ḷ | eḷ |
| B | b | be | M | m | em |
| C | c | ce | N | n | en |
| CH | ch | che | O | o | o |
| D | d | de | P | p | pe |
| D | ḍ | ḍe | R | r | er |
| E | e | e | S | s | es |
| F | f | fe | T | t | te |
| G | g | ge | TH | th | the |
| I | i | i | Ʋ | u | u |
| H | h | he | V | ụ | ụ |
| L | l | el | Y | y | y |
Mae heblau'r rhain dair eraiḷ, nid ydyn lythyrennau cymraeg. s. penrh. Q X.Z. cyphr. q.x.z. henụau, cuụ, ecs, zed. etto rhaid vrth y dụy gyntaf i'scrifennu [Page 18] ymbeḷ air ḷadin, ag ụrth y ḍiụaethaf i siḷafu rhyụ air groeg a fenthycier ụeithie.
mae'r phorḍ i ḍaḷt y dafụlan yma.
Chụi a ụelụch dair rhes i bob ḷythyren, yn y gyntaf mae ḷuniau maụr iḍynt, a'rheini a elụir pen rheithiaụl, yn yr ail res mae ḷuniau bychain, a'rheini a elụir ḷythyrennau cyphreḍinaụl, yn y drydeḍ y mae henụau pob vn.
Paham y gụnaụd dau lun i hobun o honynt? a oes le ụrth iaunscr. y dylid scrifennu'r naiḷ a gochel y ḷaḷ?
Oes: ynnechrau pob rhessụm cyflaụn gụeḍusoeḍ scrifennu 'rhai mụyaf, a hefyd pob henụ priodauḷ a ḍylid i ḍechrau ag vn or pērheithiaul, mal, Iesu. Mair. Gruphyḍ ḷundain. Hafren: ag am i bod yn bennaf ụrth ḍechrau 'rhain, ei gelụir penrheithiaụl ond y rhai mán a scrifennir [Page 19] ymhob man araḷ, am hynny cyphredinaụl y geluir nhụy oblegid nad oes un le nodedig yḍynt, mụy noigiliḍ.
Beth a ụnaeth ichui neụiḍio henụau rhai o'r cysseiniaid, mal. eg yn ge, ec, yn ce; eḍ, yn ḍe, ag feḷy rhai er aiḷ hefyd.
Am fod yn haụs gụybod ụrth yr henụau yma, pa rai o honynt syḍ fudiaid a pha rai syḍ hanner seiniaid: canys ụrth galyn yr henụau yma iḍynt pobun syḍ ag e, ynnechrau i henụ, a gyfrifir yn hannersain, a'r cysseiniaid eraiḷ syḍ yn fudiaid. Ond pe cedụid yr henụau hen, ni ụasnaethai mor rheoledigæth yma ḍim, a haụs a fyḍ rhoi rheoledigaethau byrrion erail, onid i galụ nhuy fal hyn.
Beth a ụnaeth K, yn ych erbyn chụi, pan daflech yhî aḷan o fysc y ḷythrennau cymraeg, a hyd y bu hi vn o honynt?
Am [Page 20] fod, c, yn ḍaḍigon yn i ḷe hi. Ag nid iaụn oeḍ adel aḷan. c; syd ụeḍussacb i ḷun yn gymhuyssach i ḷe, yn haus i'scrifennu, ag yn gymoraduy ymhob iaith y ma'r elfyḍion ḷadin yn arferedig ynḍi, a'r K, nid yụ ond aḷdudes ymhob vn, oḍieithr y saesnaeg ag ieithoeḍ Germania, ḷe cafaụḍ y saæsnæg i dechreuad.
Aụasnaetha, c. ymhob gair ḷe y gụasnaetha K, fal y gaḷer i galụ vn aḷu a hi?
Ymhob gair cymraeg maent iḷdụeḍ vn aḷu yn ḍifaḍe. Ond meụn geiriau ḷadin a chuennycher i ḷaferu yn ḷadinaiḍ c; o flaen. e, ne. i. a fyḍ vn aḷu ag. s. gannuyaf. Ond ḍa oeḍ yn y mannoeḍ hynny roi'r nod yma tan i throed hi, mal y mae'r phrancod yn gụneuthur, Cyprianus, syd raid i ḍoedyd Syprianus etto pan ḍarpho gụneuthur gair ḷadin yn gymreugaụl, [Page 21] a rhoi iḍo megis i fraīt yn y gymraeg, e geidụ y ḷythyren hon yr vn gaḷu o flaen pob bogail, mal cælo, celu, cano, canu, cenais, cecini. yr vn peth syḍ oi farnu ynghylch g; megis y doedais am c: canys hithau yn y ḷadin a neụidia i galụ oflaen. e. ag i,.
A gyfrifir. h. ymysc y lythyrēnau?
Nid yụ hi lythyrē ḍim, ond arụyḍ chụthiad ne anadl cryf ar y fogail ne'r ḍyphḍong ai canlhyno; mal hael, haus: ụeithie hi a bar grychu, ag anadlu y gyssain a fo oi blaen; mal, ymlhith, rhai, ynnhy duụ.
Pessaul ḷythyren syḍ yn y gymraeg ụrth hynny?
Nid oes ond pedair arhugain angenrheidiaụl i'scrifennu pob gair cymraeg: canys e ḍarfu difeḍu.h.o fraint ḷythyren. Tu ag at am y tair eraiḷ diuaetha fo ḍoettụyd or blaē nad rhaid ụrthynt [Page 22] ond meụn geiriau groegne ladin.
Gen ḍarfod doedyd digon ynghylch tri o'r pum peth oeḍ oi traethu ụrth ḍosparth y ḷythyrennau; madụs beḷach yụ son am y ḍaụ erail.
Gụahaniad rhụng y ḷythrennau. Cap. 4.
Ma'r gụahan syḍ rhyngthynt, canys hyn ny yu'r pedụeryḍ peth?
Yn gyntaf ei rhennir nhụy yn fogeiliaid, ag yn gysseiniaid.
Pabeth yụ bogail ne gyssain?
Bogail yụ ḷythyren, a ụna ar i phen ihun lafar perphaith. A chyssain yụ pob vn, ni ụna lafar perphaith yn y byd heb gymorth bogail i gydseinaụ a hi.
Pessaụl bogail syḍ yn y gymraeg? Saith. a; e; i; o; u; ụ; y. ond e ụna rhai ụyth, o herụyḍ bod dau lafar i y, vn toụyḷ mal y mae. iḍi [Page 23] yn y geiriau hyn, phyḍ, crefyd, yf, a phob amser y bo yn y silaf diụaethaf i air: canys yna nid oes eglur rhagor rhyngthi ag. u. ond pan fo hi meụn siḷafau er aiḷ, o flaē y ḍiụaethaf, ef a fyḍ eglurach i ḷais a'r rhagor rhyngthi ag u. mal yma, phyḍlon, crefyḍol yfed. Am hynny y gelụir hi yn y cyfleoeḍ yma, y eglursain, ne y agored: yn y ḷeoeḍ eraiḷ o, r blaen, ef ai henụir. y, doụyḷ, ne y gauedig.
Mi a ụn ụrth a ḍoedassoch o'r blaen pam y gelụir hi eglur, ne doụyl: Ond ni ḍoedassoch etto pam yr henụir hi. y. agored, ne. y. gauedig.
Pan fo hi a sain doụyl iḍi, rhaid caụ muy ar y gụefussau ụrth i doedyd hi: eithr pan fo hi yn eglursain, rhaid agori'r guefussau yn ḷed, ag ynol hyn ny y cafoḍ amrafael henụaụ.
Dosparth ar y dyphdongiaid. Cap. 5.
Aeḷir cyssyḷdu dụy fogail i ụneuthur vn siḷaf?
Geḷir, ag ụeithiau dair, a'r rheini a elụir dyphdongiaid.
Beth yụ dyphdong?
Dụy fogail ne dair ynghyd, yn gụneuthur vn siḷaf a sain cyfansodedig.
Pa foḍ y parthir y dypḍongiaid yma?
Eirhennir nhụy yn ḍyphḍongiaid rhoụiaụg, ag yn ḍyphḍongiaid afroụiaụg.
Pam y geluir nhuy dyphḍoniad rhouiog?
Yrhain syḍ ḍyphḍōgiaid rhoụiog? a fyḍant ụedi i cyssyḷtu o ḍụy fogail yn vnig, a'r flaenor yn cael i chụbl-lais, a'r ḍylynaul hefyd heb goḷi moi ḷafar hithau chụaith, mal, ai, ei.
Beth yụ bogail flaenor, a bogail ḍylynaụl.
Ygyntaf or ḍụy fogail meụn dyphḍong a elụir [Page 25] blaenor, yr ail a henuir dylynaụl.
Pessaul dyphḍong roụiog y syḍ?
Pedair arḍeg. vi y mae. ụ. yn ḍylynaụl ynḍynt, a thair y mae. i, yn diụaethaf, dụy y mae. e.a dụy y mae. ụ; yn canlhyn ag. y. syḍ ḍylynaụl meụn vn yn vnig; a; ag. o, ni byḍant ḍylynaụl byth meụn dyphḍong roụiog.
Mi a ụelaf nad oes ond pum bogail a eiḷ fod yn ḍylynaụl meụn dyphḍong roụiog. s. ụ; i; e; u; y; doedụch pessaụl blaenor a fyḍ i bobū.
Fal dyma'rmoḍ i ụeled.
| a | ḷaụ | ||||||
| e | leụ | a | rh [...] | ||||
| blaenor | i | mal | ḷiụ | 3. blaenor | e | mal, | rhei [...] |
| ụ. | o | oụ | i, | o | rh [...] | ||
| u | duụ | ||||||
| y | yụ | 2. flaenor e, | a | mal | ae [...] | ||
| o | oe [...] | ||||||
| a | aur | ||||||
| flaenor | mal | ||||||
| u. | e | euthum | 1 flaenor | ụ | mal | [...] | |
| y. |
Onid ydiụ e, yn flaenor i y, hefyd, mal yn y gair yma teyrnas?
Nid dyphḍong ydyụ ey yno, eithr dụy silaf ụahahanedig. etto erhynny, ụrth fesuro cerḍ ni byḍ fynychaf ond ymraint vn siḷaf, megis hoeụ, gloeụ.
Mi ach cloụais chụi amser araḷ yn doedyd, mae vn siḷaf oeḍ hoeụ a gloeụ.
Feḷy y doụad y prydyḍion i minnau. Ond yn hyn o beth gụeḷ gennyf ganlhyn y ḷadinuyr, a farnāt yn amrafael siḷafau, ḷe bo amryụ accennau, megis y mae yn y geiriau yma, vn ar hoe, a honno yn ḷem, ne yn ḍyrchafiaụl, vn araḷ ar ụ, a honno syḍ bụl, ne dyscynniaụl: yr vnphunyd y mae barnu am y gair gloeụ, mal y cair gụeled rhagḷaụ pan elom i ḍosparth yr accennau.
Ʋrth of yn, hyn, mi ach dugum chụi oḍrụith y peth oeḍ oi draethu. s. blaenorion [Page 27] y. Beth am a, yn y gair yma baych, ne yn hụn baytio.
Nid feḷy y dylyd i'scrifennu nhụy, eithr, baich baetio, mal y gụelir rhagḷaụ.
Mi ach cloụais yn son am dyphḍongiaid talgrynnion, guib, ḷeḍfau, a ḍieithr, beth yụ pob vn o'rheini.
Nid yma mae dosparth y'rheini, eithr yn y rhan ḍiụaethaf, a elụir tonyḍiæth. canys at y cynghaneḍion y perthynant yn gynt nog at iaunscr. A digon yụ son yma am bynciau anhepcor i ụr, a chụē nychai ḍyscu scrifennu yn goụir. etto, i dorri ych blys chụi rhaid yụ doe dyd pa rai ydynt. Talgron y gelụir, au, a phob dyphḍong roụiog y bo, u, dylynaụl ynḍi a hefyd ymbeḷ dyphḍōg a froụiog, mal, gụas, gụin, gụych. Pob dyphḍong roụiog aral, a elụir ḷeḍfau.
Beth yụ dyphḍong afroụiog, ne dieithr, Canys [Page 28] maer ḍau henu hụnnụ iḍi hi.
Pob dyphḍong y bo, ụ. ne. i. yn flaenoriō, heb gael nai sain, nai haccē ond yn egụan doụyḷ, a'r ḍylynaụḷ yn myned a phob vn or ḍaụ ganmụyaf igyd, mal gụan, gụaith, gụyḍ, chụyn, chụith, iar, iaith. Chụi a ụelụch fod. ụ. ag. i. ụedi toḍi i haccen ai ḷafar. Ag am i bod yn dieithro o ḍiụrth natur dyphḍong roụiog, a ryḍ ran o'r accen a'r ḷafar i'r flaenor yn gystal ag i'r ḍylynaụl, ei gelụir, dieithr, ne a froụiog.
Pessaụl peth syḍ yn gụahan y naiḷ odiụrth y ḷaḷ.
ḷaụer ond tri yn anụedig; yn gyntaf, ni byḍ meụn vn roụiog fyth ond dụy fogail: yn yr afroụiog ụeithiau e gair, tair, mal, iaith heblaụ hynny y roụiog a ryḍ i rhan o'r ḷafar a'r accen i'r flaenor ag ir ḍylynaụl yn gyslal bobun aigiliḍ. yr afroụiog a ryḍ y rhan [Page 29] fụyaf ir fogail, ne i'r ḍyphḍong ḍylynaụl. Hefyd ụrth ganu, ni chydodla'r roụiog ond a hi i hunan, yr afroụiog a gydodla ụeithiau a bogail sengl ne a dyphḍong roụiog.
Pessaụl blaenor a eiḷ fod i ḍyphḍong afroụiog?
dụy, i, ne ụ. Ni chair ụ fyth heb naiḷ ai ch, yntau. g. oi blaen mal chụith, gụan.
Pessaụl dylynaụl syḍ i'r ḍụy flaenor yma?
Pob dyph ḍong roụiog, gan muyaf a phob bogail sengl, megis y mae oi gụeled yn y dafụlan yma.
| ụ oflaen bogail | a | gụan | |
| e | gụen | ||
| i | mal, | gụin | |
| y | chụyn | ||
| o | gloeụon |
| V. o flaen dyphḍong | au | gụaụḍ | |
| ai | chụain | ||
| ae | chụaer | ||
| au | mal, | gụau | |
| ei | gụeini | ||
| eu | gụeuyḍ | ||
| oụ | gụoụdyḍ |
| i o flaen bogail | a | iar | |
| e | lerụerth | ||
| o | mal, | ior | |
| ụ | iụrch | ||
| y | iyrchod |
| i o flaen dyphḍong | ai | iaith | |
| ae | iaeth | ||
| au | iau | ||
| aụ | mal, | iaụn | |
| ei | ieithyḍ | ||
| oụ | ioụnach |
Veithiau e gymrir. i.o flaen y bogeiliaid ner dyphḍongiaid hyn a'r i phen ihun ag yna nid dyphḍong eithr dụy filaf fyḍant mal yma, priod, dial a da oeḍ yn y cyphelib leoeḍ, roi dau ditl uụch i pennau falhyn prïod, dïal.
Paham y rhoessochụi ụy ymysc y dyphḍ. rhouiog: a chụedi hynny chụi ai bụrias soch ymlhith y rhai afroụiog.
Am fod ganthi ḍau sain: canys nid vn alụ yụ hi yn y geiriau yma gụyn, cụyn, gụyḍ, gụyd, celụyḍ, arụyḍ.
Oes foḍ, î'ḍnabod pa bryd y byḍ hi yn rhoụiog, a pha bryd yn afroụiog?
Os afroụiog a fyḍ hi, ni sai hi ond yn niụeḍ gair a phan ystynner y gair, nes i bod yn aildiụaetha hi a dry yn. ụ. mal gụynn gụnnach; gụinụyḍ, gụinụḍen celụyḍ, celụḍog: etto pan fo'n ḍyphḍ. roụiog hi a drig ymhom man cystal ai [Page 32] giliḍ mal, cụyn, cụynaụ, gụyḍ gụyḍau arụyḍ arụyḍhau.
Mi aụelaf yn ioụnḍa beth yụ bogail, a phessaụl un syḍ o honynt, a pha foḍ i gụnair dyphdongiaid oi cyssụlt nhụy. Moessụch beḷach ḍosparth ar y cysseiniaid: ag o flaen pob peth doedụch beth yụ cyssain.
ḷythyren ne elfen ni ụna fyth laferyḍ perphaith ar i phen i hụn, heb gymorth bogail.
Pessaụl vn syḍ o honyn?
Dụy ar bymtheg. chụech a eḷir i galụ hanner ḷaferaug ne hanner bogeiliaid: l.ḷ.m.n.r.s. a'rvn arḍeg eraiḷ a gyfrifir yn fudiaid: ag o'rhain mae tri theulu mud anghenrhaid i gụybod.
Airhaid dosparthu yn fanylach na hyn y cysseiniaid yma?
Rhaid yn ụir, os myn dyn ụybod y ḷụybr syḍ i' scrifennu ne i ḍoedyd cymraeg yn ḍilediaith: Am hynny y byḍ da [Page 33] dyscu yn fyfyr y gụhā a'r henụau syḍ iḍynt. ụrth yrhain y geḷir rhoi rheoledigaethau byrrion i ḍangos pa foḍ y neụidir y naiḷ lythyren a'r ḷaḷ ụrth gystraụennu'r geiriau ynghyd. Ag o eissiau gụybod y pethau hyn, y mae cymanint o floescni a ḷediaith ar y saessō ụrth ḍoedyd cymraeg. Canys in neuidiāt hụy mo'r ḷyth [...]ren gyntaf i'r gair, ond i chadụ ymhob man, a hynny syḍ yn erbyn tegụch a phriodoldeb yn hiaith ni, a diflas ynglhust cymro: megis pe doedai vn, pen, fy pen i, dy pen di, a pen y bryn. Os yn gymreigaiḍ i doedid, rhaid oeḍ neụidio. p. falhyn, pen fymhen, dy ben, a pheb y bryn. Arun peth syd raid i ụneuthur meụn geiriau a ḍechreuant, a ḷythyrennau eraiḷ, megis y dā gossaf rhag ḷaụ.
I bessaụl rhan y gụahenir y cisseiniaid yn gyntaf, ụrth [Page 34] hyn?
yn ḍuy ran: canys mae pob cyssain naiḷ ai yn ḷefn, yntau yn grech Crychion y gelụir pob vn a fo a grym h. ynḍi; ysef yụ, yn anadlog ụrth i ḷaferu, megis. ch.ph.th.d.f.rh.lh.ḷ. a'r cyphelib, y ḷaiḷ igyd a elụir ḷyfnion.
Pessaụl bath syḍ ar lythrennau crychyion?
Rhai o honynt syḍ o naturiæth yn grychion, ag ai gelụir crychion anianaụl: mal.ch.ph.th. erail o naturiæth syḍ lyfnion, ond o ḍamụain nhụy a gant anadl cryf ụeithiau: mal. lh.rh. megis yma, fymlhaid, fymrhen. Heblau r'hain mae rhai ag anadl yscafnach ynḍynt nog syḍ gen y crychiō anianaụl nid o ḍamụain, ond o naturiæth, ag ai geḷụir yscasngrychiō. mal, ḍ.f. eithr. rh.ag.lh.a eḷir i galụ crychiō damụeiniaul. A hefyd da oeḍ nodi hynnyma, nad oes vn gair cymrae gaụl [Page 35] ai ụreiḍiaụl yn l, ne r, lefn od oes yroụron vn gair ymysc y cymru ai ụreiḍiaụl yn r.lefn:ne yn l.mal ladl. Roger: diau yụ mae estron ydyụ heb gael moi fraint dyledys yn y frutanniæth, ond bratho onof i meụn heb ụybod pa foḍ. Yr hen Gymraegụyr pan fenthycient gan y ḷadinụyr air yn dechrau ag l. ne r'lefn, nhụy a ụnaent yrheini yn grychion i'r cymru.mal, liber, ḷyfr; laboro ḷafurio; lapidare, ḷabyḍio; latinum, ḷadin, Roma Rhufain, rebello, rhyfelu, rete, rhụyd: megis y doedaf yn helaethach, os rhyḍ duụ iechyd a seibiant i ụneuthur traethiad, a dosparth ar y moḍ syḍ i droi ḷadin i'r gymraeg.
Gen son ohonoch am lythyren ụreidiḍiol i air, doedụch beth yu honno?
y gyntaf i bob gair cyn i roḍi meụn cymlheth ymadroḍ, megis yn y geiriau [Page 36] yma pen, bụyd; caụs, P, b, c, syḍ lythren nau gụraiḍ. Ag ni aḷ fod i'r vn gair, ond vn ụreiḍiaụl, ond e fyḍ ụeithiau laụer o lythrennaụ cyrch iḍo.
Beth yụ ḷythyren gyrch?
y ḷythyrē, a ḍel yn ḷe'r ụreidiol ụrth gystrauennu'r gair meụn cymlheth ymadroḍ: mal yn ḷe.p.e ḍaụ ụeithiau. b, ụeithiau eraiḷ ph, ag ụeithiau mh, megis pen o ben, a phen, fymhen. Ag feḷy y mae i'r p; dair cyrchfa; megis y mae i'r c ag i'r t.mal y dangossaf ebohir yn eglurach.
Ni fedraf ond gofyn pethau sy amherthynassol i'r dosparth a gychụnned, oblegid fy chụennocced i gloụed pob peth: madụs yụ beḷach son am y cysseiniaid ḷyfnion, gen ḍarfod iụch fanegi hynny oeḍ angenrheidiol i ụybod ynghylch y rhai crychion.
e farnụyd o'r blaē bob cyssain yn ḷefn [Page 37] ni bo grym.h.ynḍi. Ag megis y rhannụyd y rhai crychion, yn annianaụl ag yscafngrychion, feḷy y perthir yrhain hefyd canys mae tair ohonynt yn fudiaid trymion, tair eraiḷ yn fudiaid yscafn, a thair yn ḷythrēnau taụḍ: y tair tromlefn yụ p.c.t.y. tair yscafnlefn.b.g d.y, t air taụd yụ. l.n.r. canys yrhani a doḍant ụ ag.y.pen ḍelont oi blaen meụn rhyụ siḷaf au, mal na chyfrifer monynt meụn messur cerḍ, ag ụrth î ḷafe ru hefyd ni chant faụr oi sain megis y gụelir yn y geiriau yma, gụnaeth gụraig, tylaụd.
Digon yụ hyn ynghylch y ḷythrennau taụḍ, ond mae'n rhaid cloụed mụy o son am y muḍiaid oblegid chụi a ḍoedassoch ymlaen ḷaụ fod tri theulu onynt.
Fely y mae, age gaiph pob vn o'r tri thelu i henụ o'r fan ar y genau, ne'r ermig a fo mụyaf [Page 38] i gụaith yn i ḷaferu hụynt, y teulu cyntaf a henụir gụefussaụl, am fod yn doe dyd pob vn o honynt ụrth nerth y gụefussau yn bennaf, megis.p.b.f. ph. m.o'r ail deulu y mae.t.d.ḍ.th.n.ag ei gelụir ḷythrennau deintiaụl, am fod y tafod ar y danneḍ ụrth i henụi hụynt. y trydyḍ teulu sy'n cynnụys y ḷythrennau tafloḍaụl c.g.ch.o herụyḍ bod y tafod, ụrth i ḷaferu hụynt; ynnhaflod y genau.
Os tri theulu mud yụ'rhain pam y rhoḍụyd.m.yn y cyntaf, ag.n. yn yr ail syḍ bob vn onyn yn hanner ḷaferaụg.
O herụyḍ dau beth, y cyntaf yụ bod yn i doedyd trụy nerth yrvn ermygion ar teulu mud, y maent ynḍo. s. m, ụrth nerth y gụefussau; n. truy. rym y danneḍ. Ar ail achos yụ, body mudiaid o'r teulu cyntaf, pan font hụy gụ reiḍiol, yn cyrchu at.m.ne.mh.mal buyd [Page 39] fymụyd, pen fymhen A'r vnphunyd y mudiaid deintiaul a gyrchant. at.n.ne.nh.mal daint, fynaint: ty, fynhy. Ag am i bod yn cyfeḍach ar mudiaid falhyn, heb fod o'r vn genedlaeth a hụynt, ei gelụir gụesteion mud, maḷ y maen haụḍ i ụeled yn y dafụlan issod.
| Tromlefn | yscafnlefn | yscafngrech | Crechanianaul | Guestai yscafnlefn | Guestau tromlefn | |
| Gụefussaul | p. | b. | f. | ph. | m. | mh. |
| Deintiaụl | t. | d. | d, | th. | n. | nh. |
| Taflodlaụl | c. | g. | ch. | ng. | ngh. |
Mae. tair rhes yn y dafụlan: vn i bob teulu, ag ymhob vn mae'r gyntaf yn drō lefn, yr ail yn yscafnlefn; y drydeḍ (yn y ḍau deulu gyntaf) yn yscafngrech; y [Page 40] bedụareḍ, ymhobvn yn grechāianaụl, y bumed yn ụestai yscafnlefn, y chụeched yn ụestai tromlefn.
Chụi a ḍangosassoch o'r blaen, pam y gelụir rhai yn ḷyfnion, rhai yn grychion doedụch pam yḍydych yn galụ'r tair syḍ yn y bumed fan ir dafụlan ymhob teulu yn ụestai yscafnlefn?
Guesteion ydyn am i bod nhụy, syḍ o rouiogæth araḷ, yn dyfod megis i uesta i'r fāle'r oeḍ mud yn ụreiḍiol ag yn feḍiannaul Ond am na chyrch mud yn y byd, ond yscafnlefn at yrheini, yr ydys yn i galụ nhụy gụesteion yscafnlefn.
Os gụir yụ hynny, pob gair sy a b, yn ụreiḍiol a gyrch at.m,d.at n,g,at ng:ag ni chyrch gụreiḍiol araḷ yn y byd at yr heini. Gr. Diamau yụ hynny, mal y maer geriau yma yn dangos. bara, fymara. duụ fynnụ gụr fyngụr.
Oni [Page 41] chyrch yrun, at ụestai tromlefn, o ḍieithr y tair tromlefn.p.t.c. sy yn gyntaf yn y dafụlan?
Na chyrch ḍim a phob gair sy ai ụreiḍiol yn vn o'r tair tromlefn a eiḷ gyrchu, at i ụestai o'r teulu y bo'r dromlefn ynḍo.mal.p. at, mh; paụl. fymhaul t.at nh. ty. fynhy. c. at ngh, cylch. fynghylch.
A gyrch ḷythyren o'r naiḷ deulu, at vn o deulu araḷ: yntau pob cyrchfa a fyḍ rhụng y rhai o'r vn teulu?
Ni chyrch gụreiḍiol ụefussaụl fyth, ond at lythyren ụefussaụl, na deintiaụl ond at ḍeintiaụ na chụaith taflodaụl onid at daflodaụl.
Pessaụl cyrchfa, a eiḷ fod i'r vn ụreiḍiol?
i bob tromlefn y mae tair, vn at i'scafnlefn ihun, araḷ at i chrech anianaụl, y drydeḍ at i gụestai.
Paryụ henụau a rodụch a'r y cyrchfau hyn?
y gyntaf a eḷir i [Page 42] galụ, cyrchfa o, oblegid pan ḍoder: o. yr arḍodiad o flaen gair yn dromlefn i ụreiḍiol, e gyrch y ụreiḍiol at i'scafnlefn. mal prē, darn o bren. caụs, tamed o gaụs, tir, ḷain o dir. yr ail a elụir cyrchfa a, oherụyḍ bod pob tromlefn ụreidiaụl yn cyrchu at i chrech anianaụl, pan roḍer a,'r cyssyḷtiaụl cyssyḷtedig oflaen y gair hụnnụ mal ḷyssau a phrenniau eig, a chaụs daear, a thir y drydeḍ gyrchfa i dromlefn a eḷir i galụ, cyrchfa, fy: canys bod y dromlefn ụreidiol, pan roer fy, o flaē y gair yn cyrchu at i gụestai mal, fymrhen, fyngaus, fyn hir. Dau beth syḍ raid i'styriaụ yn y gyrchf a yma, vn yụ, bod yn orau scrifennu fy. yn vn a'r gair, nid yn ụahanaụl: canys rhy anoḍ yụ siḷafu, fy ngụaith, fy nghaus. oḍieithr i cyssyltu nhụy ynghyd. yr ail beth syḍ oî farcio yma, [Page 43] yụ bod yn rhaid, pan del l.ne.r, ar ol tromlefn ụreiḍiol, cyfleu, h. yn y gyrchfa yma: nid yn nessa at m.megis meụn geiriau eraiḷ, ond ụedi r.ne.l.mal pren fymrhen, nid fymhren. plaid, fymlhaid nid fymhlaid clyst, fynglhyst. crinder, fyngrhinder, trino, fynrhino. tlodi fynlhodi.
Digon yụ hyn ynghyḷch tair cyrchfa tromlefn. Pessaụl cyrchfa a fyḍ i'scafnlefn ụreiḍiol?
dụy. s.cyrchfa.o.at i, scafngrech, a chyrchfa.fy. at i gụestai. mal, bụyd, tamed o fụyd, fymụyd. gụraig laụer o ụrageḍ, fyngụraig dụr galụyn o ḍụr fynụr.
ond oes i'r yscafnlefn gyrchfa a, megis i'r dromlefn?
Ni sylf scafn lefn ụreiḍiol er rhoi a, oi blaen, mal, di od a buyd, a gụraig a dụr am hyn nid oes iḍi vn gyrchfa a.
Meḍyliụch yn ḍa dau beth ar a ḍoedassoch or blaē [Page 44] vn, fod cyrchfa o, i'r yscafnlefn at i'scafngrech ihun y ḷaḷ na chyrch ḷythyren o vn teulu, at vn o deulu araḷ. Mi a velaf nad gụir yrun o'r ḍau yn y teulu taflodaụl: canys nid oes yno un yscafngrech, fal y gaḷo'r yscafnlefn gyrchu atti ynghyrchfao. A hefyd ynghyrchfa fy. e gyrch.g.at ng.ag. n. syḍ or teulu deintiaul.
Gụir yu'r ḍihareb, ḷe ni bo dim oi gael e gyḷ y brenin i haụl. Diryfeḍ feḷy i.g.na aḷo gyrchu at yscafngrech, onid oes yrun yn i theulu.etto mae cyn gassed genthi roi i ḷe i vn o deulu araḷ ag y byḍai ụeḷ genthi fod i ḷe yn ụag ynghyrchfa o.no dụ yn benthig gen deulu estronaụl: mal gụlad gụr o ụlad. gụyḍe, tair e ụyde, tu ag at am ng. mae.g.yno yn peri i.n.fod yn fyngus i sain, Amhynny, er i bod hi a'r i phē i hun yn ḍeintiaụl, pan ḍoder [...] [Page 45] ilḍueḍ ynghyd nhụy a fyḍant daflodaụl. Nid oes vn gyrchfa a,i'r yscafnlefn vreiḍiol. Am nad yscig pan roḍer a, oi blaen: gụḷad, tref a gụlad, duụ a dyn: diod a bụyd.
Paham y doedụchi hynny, onid yụ'r yscafnlefn yn y geiriau yma a chyrchfa a, genthi? dan a than y dụr. beth a pheth syḍ yna? gentho, a chentho.
Gureiḍiol yrhain syḍ drymion, od yscrifennir nhụy yn iaụn: mal tan. peth. centho. Ond nid gụiụ gụad fod yn arfer i'scrifennu nhụy ai doedyd, megis pettai yn yscafn lefn i gụraiḍ Hynny a ḍechreuoḍ, o heruyḍ bod yr hen gymru yn arfer i dan.i gā.pa beth. ag.i.a pha. syd yn mynnu ar ihol gyrchfa o. bob amser: mal pa ben.pa gig. pa ḍyn.i ben y bryn, i, gaer ḷeon i dy duụ. Ond yn y geiriau vchad yḍydys yn fynych, ụrth ḍoedyd [Page 46] ag meụn scrifen yn torri pa, ag i ymaith, ag yn gadel pob ḷyth yren aral, mal pe baent heb i torri i phorḍ fe [...]y hefyd yn y geiriau ym a fal: tros i fal. fegis: tros i fegis gydagef: tros i gydagef. Tair phord syḍ i'scrifennu'r fath eiriau, a phob vn yn goụir: tan, i ḍan, dā mal i fal. fal. tros, i dros, dros. peth yu ef? pabeth, beth ond yn y drydeḍ phorḍ mae yn rhaid dealt pa.ne.i.i beri'r ụretḍiol neidio i gyrchfa o.
Mi a velaf fod i dromlefn dair cyrchfa, a pha rai ydynt: a bod dụy i'scafnlefn. Doedụch beḷach, pessaụl cyrchfa syḍ i'r yscafngrech, ag i'r grechanianaụl.
Nid oes yrun, na chụaith. i n, nag. is. canys ni neụidian hụy fyth pan font yn vreiḍiol, odieithr yn y gair feḷy. s, ni vna na bod yn gyrchfa i vreiḍiol araḷ na chyrchu at vn araḷ, pan fo hi gụreiḍiol.
Beth am m.l.ḷ.r.
m, ụreiḍiol syḍ a chyrchfa o, iḍi yn vnig at f mal, mynyḍ o fynyḍ, yrū gyrchfa syḍ i.ḷ. vreiḍiol at l.mal, ḷaụ, o laụ. A hefyd i rh. at r. mal, Rhufain o rufain. Tu ag at am l. ner.lefn, ni byḍant gureiḍiauḷ byth meụn gair cymr aeg aụl.
Moessuch yn grynno gimaint, ag, a ḍoedassoch ar vascar ynghylch pob cyrchfa.
Vrth y dafụlan syḍ yn canlhyn y mae i chụi ụeled ar un olụg y cụbl.
Cyn dyfod at y dafụ lan, da oeḍ vybod pessaụl gair o flaen y ụreiḍiol a vna iḍi neidio i gyrchfa, o.
Lauer iaụn, eithr gụneuthur heḷaethfaur ḍosparth a'r yrheini a berthyn at Gystrauiæth, nid, at y fan yma. Digon yụ doedyd yroụron fod pob gair syḍ yn dyfyn vn ḷythyren at cyrchfa, o, ne a.ne. fy yn peri i'r ḷythrennau eraiḷ [Page 48] fyned at yrū cyrchfau, ynol i teulu ai braintnhụy mal, dy, a fyn gyrchfa o; bid y ụreiḍiol a fynner: dy ben, dy dir, dy ụlad; feḷy na, a ḍyfyn bob gụreiḍiol i. gyrchfa, a os byḍ yrun iḍi mal nid oes na phen, na throed, na chlust gyfa iḍo.
Beth am gyrchfa, fy, oes vn gair araḷ yn gụysso'r ụreiḍiol at honno?
oes, yn; ụeithie, mal ymhen y ty, ymrig y pren, ynnhy ḍuụ etto, e doedir meụn amrafel ḍeaḷt, yn dy i ḍuụ, yn ben i'r bryn; a hefyd mae ef yn ty: mal i dangossụn o sonniụn am Gystraụiæth Mae yn amser beḷach edrych ar y dafulan yrhon syḍ yn cynnụys hoḷ ḍosparth y cysseiniaid gụreiḍiol, cyrchiaụl, ai cyrchfau,
Aneụiadia 'r lythyrēnau ar ol o, a, ne fy, mal y doedassoch, hyd na bo dim ar aḷo i rhụyflro vn amser?
Nid oes dim a rụystra fy, rhag cyrchụ yn y moḍ y doedais, na chụaith o, ne a, odie ithr i cyfansoḍi a'r rhagụas 'r, ne ar ryụ raghenụ, mal, o'r pen, nid o'r ben. ath gap, nid ath chap. Canys yn y cyfansaụd yma, nid y blaenor, ond y dylynaụl a gaiph i gyrchfa. O'r, syḍ ụedi i ụeueuthur o o, yr arḍodiad ag yr, y rhagụas. yrhụn a fyn y ụreiḍiol ar i ol, os byḍ y gair o genedl ụrụy Ag ath, a gyfansodụyd o a, a dy y rhaghenụ meḍiannaụl. a hụn syḍ bob amser yngyrrụ'r vreiḍiol at gyrchfa o, dy gap, dy laụ, dy glust. ond hyn a ụelir yn eglurach yn y gair. oi, a ḍarfu i gyfansoḍi o o, ag i: ụrth fod. i, veithiau tros y gụrụy vnig, ụeithiau tros y fanyụ vnig, [Page 50] ụeithiau tros y ḷiossaụg rif: ag ymhob vn o'r mannau hynny yn mynnu amrafael gyrchfa. Oi a ụna 'run peth yn y cyfryụ leoeḍ; mal o flaen y gụrụy, i gap, i laụ, i glust: feḷy darn oi gap, oi laụ, oi glust ag falhynny meụn geiriau eraiḷ nhụy a fynnant gyrchfa. o.
Eithr pan font tros y genedl fanyụ nhụy a darfant y ụreiḍiol at gyrchfa: a, mal am ụraig, i phen, oi phen, i chlufl oi chlust, i chap darn oi chap. Tros y ḷiossaụg rif, bid ef gụrụy, bid ef banyu y ụreiḍiol a sai ar i hol nhụy i pennau, i cappiau, i clustiau nhuy.
Mae'n haụḍ gụeled ụrth, a ḍoedassoch fod i bob gụreiḍiol anụadal gyrchfa. o, i bob yscafnlefn gyrchsa o, a chyrchfa fy. Ag feḷy oni phar o, ir ụreiḍiol gyrchu at vn araḷ, ni phar gair yn y byd iḍi neụidio. Mi a velaf hefyd ụrth y [Page 51] dafụlan fod pedair ni chyrchan at neb, pump in byḍan gụreiḍiol vn amser, a phump ni byḍant fyth gyrchfaụ. Manegụch beḷach pa les syḍ er gụybod yrhain igyd.
Y gyrchfa ne'r ụreiḍiol a ḍengys yn fynych synụyr rhyụ ressum, a pha'mser y byḍ gair yn henụedigaụl i'r ferf, pamser yn achusiad ne'n ḍerbyniaụl; mal e draụoḍ gur, homo percussit. e draụoḍ ụr, percussit hominem. Ag ụeithiau e ḍengys y genedl, gur glan, march penụyn, ych corniog, gụraig lan, casseg benụen buụch gorniog. Pā roḍer henụ gụan banyụ i ganḷaụ ar ol i ganḷaụ yn nessaf, i ụreidiaụl ef a dyn at gyrchfa o, os byḍ y ganlaụ o rif vnig. Eithr os gurụy fyḍ i ganḷau, ne liossaụg, ni sylf y ụreiḍiol fal, merch deg, gụr teg, merched teg. Ʋrth y cyrchfau hyn y mae [Page 52] ini roi rheoledig aethau i gystraụenu ag i ḍoedyd i geiriau cymreig yn gynghorḍiaụl ag yn ḍilediaith. Ar neb a fettro g [...]fleu pob cyrchiaụl a chyrchfa yn i dyledus le, a eiḷ ḍoedyd fod gentho y peth clettaf a rheitiaf ụrtho yn y gystraụiæth gymreig.
Oes vn gyrchfa i fogail ne i ḍiphdong pā fo gair yn dechrau ag vn onynhụy.
Nag oes ḍim, etto pan fo henụ a bogail ne ḍiphḍong yn ụr aiḍ iḍo, e roir h, oi blaen pan el. i, y rhaghenu banyụ perchnogaụl, ne yn, syḍ yn arụyḍhau noster yn ḷadin; oi flaen ef, mal aelụyd, i haeluyd hi, yn haelụyd ni, annerch, i hannerch hi, yn hanaerchni.
Siḷafiæth .s. y phorḍ syḍ i ụneuthur silafau o gyssụḷty y ḷythrennau. Cap. 6.
Mae'n fadụs beḷach iụch son am [Page 53] y siḷafau a'r geiriau. Canis hyn oeḍ y pumed peth a'ḍoụssoch i fanegi ynghylch yr iaụnscrifenyḍiæth.
Rhy fachgennaiḍ im yma son pa foḍ y gụnair pob siḷaf megis meụn agụyḍor. Digon in grybụyḷ pynciau anaụḍ i gụybod, a pherthnassaụl hefyd at y rhan yma i ramadeg. E ụyr paụb y byḍ meụn fiḷaf ụeithiau vn ḷythyren, mal a, e, i, arc. ụeithiau ḍụy, megis ab, ai, bo: vethiau dair, fal tir, ụeithiau bedair, ifal trum, tair. ụeithiau bump. mal trump. ymbeḷ ụaith chụech, fal guraig, gụnair, gụnaeth. ag meụn rhyụ vn saith, fal trụmpls.
Beth a ḍoedụchụi feḷy am y siḷafau syḍ galed ag anhepcor i vn a fynnai gael dysc i scrifennu brutaniaeth yn gylfyḍaụl.
Yn gyntaf da oeḍ edrych pa foḍ yr'scrifennir siḷafau trymion ag yscafn, fal [Page 54] y capher gụybod ụrth i, scrifenniad pa vn syḍ drom a pha vn syḍ yscafn. Trō yụ pob siḷaf y bo grym dụy gyssain or vn fath ar ol bogail ynḍi, mal carr phlamm, tonn, dụll, gụenn. a'r siḷafau yma a laferir yn ḷym ag yn grụn. Yscafn fyḍ y siḷaf a fo nerth vn gyssain ar ol bog ail ynḍi, ai ḷafar hi syḍ hirḷaes, mal phram, car, dol, gụen.
Maer moḍ yr scrifennir siḷaf drom yn gelfyd?
Rhai a fynnant ḍybblu'r vn gyssain, fal tann, ḷann. Eithr hyn syḍ ụrthun a rheir, hefyd anharḍ yụ gụeled dụy o'r vnrhyụ gysseimaid yniueḍ gair. Am hynny rhai a fyn nad yscrifenner ond vn gyssain inniụeḍ gair, a gadel i baụb ụrth i glust ag arfer ụy bod pabryd y bo'r siḷaf yn drom ne'n yscafn. ond mae hyn yn rhy amherphaith yn y frutaniaith, syḍ o naturiæth [Page 55] mor ḷaụnḷythyr ag eithoeḍ eraiḷ. Rhai eraiḷ a roḍant deitl naiḷ ai uụch ben y gyssain ne'n i hystlys, yn ụir maen anhaụḍ cymryd vn phorḍ dref nus oi chadụ ymhob ḷe.
Doedụch pessaụl cyssain a eiḷ, yn yr vn siḷaf, ụasneuthu, i fogail, o rhyn mụyaf.
Dụy oi blaen hi, ag ụeithiau ar i hol hi bedair, mal trụmpls; veithie dair malcụḷtr, yn fynych dụy, mal tant, parc, meidr, meigr, cụpl, anadl. A phan fo'n canlhyn bogail ne ḍiphdōg fud a thaụḍ ynghyd, megis meụn ḷeidr, a'r siḷafau vchod, ef a elụir y siḷafau hynny, yn siḷafau cedyrn.
Oni byḍai or au roḍi. y, ag ụeithiau ụ, rhụng y fud ar daụḍ mal ḷeidyr, meigyr, meidyr, pụyntyl, cụpụl, trụmplys.
Na orau ḍim: canys nid yụ'r geiriau yma ond vn siḷafog. Eithr pan [Page 56] fon dausiḷafog, rhaid yụ rhoi vn o'r bogeiliaid rhyng thynt mal trestel, nid trestl.
Pa foḍ y cair gụybod pa bryd y maēt vnsiḷafog, pa bryd yn ḍụy siḷaf.
Pe rhoid siḷaf at ḍiụeḍ y gair e ụelid hynny yn eglurach, canys amlyccach fyḍ sain bogail ynghanol gair, nog yn y siḷ af diụæthaf. trestelau, chụe dl chụedlau, ḷeidr ladron, cụpl cyplau. Pe biassai'r cyntaf yn ḍụy siḷaf, e fuassai 'r ail ymhob vn yn dair, am roi siḷaf o yst yn ynḍo. Feḷy eụythr, dụy siḷaf, eụythryḍ tair silaf, hefyd dieithr dieithred. Pe biassai y, o flaen; r, ne l, cyn ystyn y gair. e fuassai yn yr a ilḍiụaethaf ar ol i ystyn ef. ond rhaid yụ ymḍieithro oḍiụrth yrhain, ḷythr, vn silafog; ḷythyren, tair siḷaf,
Pan roḍer siḷaf yn ḍarn at obenyḍiad gair, a drig y fogail ne'r ḍiphḍong oeḍ yn y ḍiụaethaf [Page 57] o'r blaen, yn yr ailḍiụaethaf pan ystynner y gair mal y gụelaf yn yrhain yma, anụedig anụedigaụl; trestel, tresteḷau?
Na fyḍ ḍim canys bogeiliaid a diphḍengiaid a gair yn fynych meụn silaf ḍiụaethaf. Ond pan el honno ụrth ystyn y gair yn ail ḍiụaethaf, nhụy a neụidian yn y moḍ sy'n canlhyn.i, o flaen g, yn y, fal dirmig dirmygu, benthig benthygiaụ etto pob cyfranniad yn dig, a geidụ i, mal caredig, caredigion, ar henụ boneḍig bonheḍigaiḍ. ụ, a droir yn; y, mal golụg golygon, drụg drygụas, dụfn dyfnder, manụl manylach. Eithr pan ḍel; ụ, o flaen. r, heb gyssain yn nessaf ar ihol hi a daring yn yr ailḍiụaethaf, mal bụrụ buriaụḍ, gụr gụrol; feḷy ei cair hi yn yr ailḍiụaethaf os byḍ. ụ, sengl, yn y ḍiụaethaf, mụdụl mụnụgl. Ond ynhụy [Page 58] igyd a droir yn; y, pan ystynner y geiriau hyn nes bod bogail araḷ yn y pen diụaethaf, mynyglụen, mydylu, cyplyssu. Os byḍ cyssain ar ol. r, ụeithiau ni sylf ụ, dụrd dụrdiaụ, tụrstan. Ond fynychaf hi a dry yn y, mal dụrn dyrnod, tụrf tyrfa. ụy diphḍong afroụiog a dro ir yn y mannoeḍ hyn yn ụ, dedụyḍ dedụḍụch, gụinụyḍ gụinụden, diụyd diụ drụyḍ. Yụ yn oụ, mal byụ boụiaụg, rhyụ rhoụiog clyụ cloụed. Ond mae, r ḷyfrau hen yn dal yn ụestad er ystyn y gair, mal byụ, byụiaụl. etto gụeḷ i ni galyn yr arfer syḍ ymysc y bobl yn hamser ni. Aụ yn oụ; rhoụiaụg rhoụioụgrụyd, ne yn o, mal tlaụd tlodi. Ai, yn; ei, mal gair, geiriau, tail teilo, ḷigaid lygeidiog, iaith ieithoeḍ. Au, yn eu, mal dau deu deg aur, eur aụg, euraid. Y gaiedig yn, y agored mal dyḍ ḍyḍiau, phyḍ phyḍlon, [Page 59] beunyḍ beunyḍaụl. Arhain a eḷir i galụ bogeiliaid ne ḍiphḍongiaid gobennyḍgar, am na fynnant fan yn y byd ond y siḷaf diụaethaf o ḍieithr yn anfynych iaụn.
Doedụch cyn ymado ar siḷaf au, pessaụl bogail a eiḷ foḍ fụyaf meụn vn siḷaf.
Tair, mal iaith, iaụn, gụaith, gụaụd, gụan, chụaer arc. ḷe bo diphḍong roụiog dylynaul meụn diphdong afroụiog.
oni byḍ tair bogail meụn siḷaf o dieithr bod diphḍ. afroụiog yndi?
Byḍ ụeitbiau, pan ḍel l, n, ner, ar ol. ụ; ne y, a diphḍong roụiog yn i canlhyn, mal tylaụd er bod yn i'scrifennu ef ụeithiau tlaụd, gụnnaeth gụneuthum, gụraig, gụraiḍ. yrydys yn toḍi ganmụyaf ụ, ag y, ag yn rhoḍi'r accē a'r ḷafar ir diphdong sy ar ol y ḷythyren daụḍ.
A eiḷ cyssain ar i phen ihun ụneuthur [Page 60] dim vn amser?
Geiḷ, uerthiau hi a fyḍ tros rif, mal.i.tros vn.v.tros bump, x. tros ḍeg.l.tros ḍeg a deug ain. c. tros gant. M. tros fil. D. tros bumcāt. Amser araḷ hi a fyḍ. ond i'scrifennu yn benrheithiaụl dros henụ gụr, ne le mal. H. ụythfed. E. y chụeched. Caer. ḷ. caer. l. H. tros Harri E. tros Edụart. ḷ. yn ḷe ḷeon. l. tros luḍ. etto ni vasnaetha arfer mo hyn, ond pan fo'r henụ hụnnụ yn hynod yn y cyfle y byther yn i'scri fennu ef. feḷy e fyḍir ụeithiau yn rhodi s. gyphredin tros, ys ef yụ.
Beḷach e ḍarfu iụch son am y pum peth a'ḍoụssoch ụrth ḍechrau. Oes dim anghenrhaid i iaụnscrifynyḍiæth, heb nai aḍo nai fanegi?
Oes yn gyntaf dim y tair accen, ụedi hynny gụahaniadau 'madrod; yn drydyḍ da oeḍ fanegi pa foḍ y dieithir oḍiurth y phorḍ faụr fynychaf [Page 61] i thramụy, a hynny ụrth phugr. Achida hynny son am y gyssiḷafiæth iaụn a threfnus.
Ynghylch accē pessaụl peth syḍ raid i'styrriau?
Tripheth, yn gyntaf i hennuae, yn ol hynny i ḷuniau, yn diụaethaf sụyḍ, a gaḷu, a chyfle pob vn.
Doedụchụithau pa foḍ y gelụyr nhụy?
Accen, ne don a elụir naiḷ ai dyrchafedig dyrchafiaụl, ḷem: yntau dyscynedig dyscynianaụl, pụl, trụm: ne amgylchedig, amgylchaụl, cymhedrol, hirḷaes.
Mi a ụelaf fod ir accen lem dri henụ a phedụar ir accen bụl, achimint araḷ ir gymhedrol, mae beḷach y ḷunniau syḍ i bob vn o honynt.
Lun accen lem yụ guialennig uụch ben bogail ne diphḍong yn codi tu ar ḷaụ ḷeau, mal á.é.í.û. y. ó. uy arc. Lun accen bụl syḍ ụyrthụyneb i hon yn gostụng ar [Page 62] y ḷaụ ḍeau, mal. à.è.ì.ò.ù. Lun accen gymhedrol a ụnair o gyssụḷt y ḍụy yma ynghyd, mal. a.ai.au, tan. lain.
Mae sụyḍ a chyfle pob accen, oblegid mae hynny och aḍeụiḍ chụi yn ol?
Sụyḍ ylem yụ dyrchafu a chodi y siḷaf y bo uụch i phen yn grassach i ḷais nor ḷaiḷ, mal dîgon pennod, gụaefi, dydí. Sụyḍ y bụl yụ gostụng yn issel lafar y silaf y bo uụch i phen yn is i ḷais nog un a fai lem i haccen, mal y gụelụch yn y siḷafau yma, digon, isseḷ. Ar gymhedrol syḍ yn peri i'r siḷaf danihi fod yn uch el ag yn hirḷaes i ḷafar mal tan, gụnaeth, glan: a phob gair vnsiḷafog y bo diphḍong roụiog ynḍo, ne fogail yscafn. s. heb rym dụy gyssain ar i hol, mal phram, dol, arc. Yr accen bụl a fyḍ ym hob ḷe ni bo yrun o, r ḍuy erail, er nad yscrifennir dim honi vn amser, etto i [Page 63] grym hiafyḍ yno, am nad ydys yn dyrchafu y cyfriụ siḷafau. Y dụy eraiḷ a fyḍant yn vnig ar vn o'r ḍụy ḍiụaethaf, mal difai diḍaụn, myfi, myfy, di fai, guaethaf. Pā goder diphḍ. roụiog yn uụch no'r ḷail, cymhedrol fyḍ yr ac cen, mal difai, diḍaụn, phraethder. ond os bogail sengl a ḍyrchefir meun gair amlsiḷafog yn yr ailḍiụaethaf heb phael ḷem fyḍ yr accē, mal iyrchod ḷundain, Ierụerth, siarad. Ʋeithiau yn y ḍiụaethaf e fyḍ accen gymhedrol uụuch ben bogail sengl, mal tan, gụiụlan ne ụiụlan.
Pa foḍ y gelụir y geiriau syḍ ag accen lem ar i ḍiụaethaf?
Geiriau blaenḷymiō, ag os y lem a fyḍ ar yr ail ḍiụaethaf; ail flaen ḷym yu'r gair. Yrun phunyd y gelụir hụynt. blaengymhedrol, ne flaembụl, ag ail gymhedrol ne eiḷbụl pan [Page 64] fo'r accennau yma uụch ben y cyfriụ siḷafau.
Ai rhaid yscrifennu 'rhain uụch ben pob siḷaf y damụeiniant iḍi, megis canụyḷ.
Nid rhaid fyth scrifennu mo'r bụl, ond bụrụ i bod hi ḷe nid oes yrun o'r ḷaiḷ, ag nid gụiụ chuaith scrifennu bob amser mo'r ḷaiḷ. Digon yụ gụybod mae accen lem syḍ i'r siḷaf a dyrchafer yn feingras, a chymhedrol i honno a goder yn hirḷaes. etto os byḍe vn gair a eḷid i ḍeaḷt amryu phyrd, da oeḍ scrifennu'r accen i dynnu'r petruster ymaith os geḷyd, mal, tál, tal, cûl, cul.
Digon yụ hyn am yr accennau: moessụch gloụed peth ynghylch gụahaniadau 'madroḍ.
Ʋyth arụyḍ guahaniaeth y' maḍroḍ. Cap. 7.
Mae tu ag ụyth o arụyḍion i iaụn ụahanu 'madroḍ, a elụir falhyn: perpheithnod gụhannod, rhagụahannod, gofynnod, dieithrsang, anorphennod, scythrnod, didolnod.
Beth yn pob vn ohonyn?
Perpheithnod a'scrif'enir fal hynn,. ag syḍ arụyḍ ụneuthur pen ar ressụm perphaith. Gụahannod a ụnair o ḍau deitl mal.: ag a ḍengys ressum megis hanner perphaith. Rha gụahānod syḍ o'r fath yma;, yn arụyḍo bod yn y ḷe hụnnụ uahā, ond amherphaith. Ar tri a eḷir i ụeled yn y pēniḷ yma, Ti yu'r gụan, taụ ar y guir: arrian da a ụrandeụir. Gofynnod syḍ a'r luniau yma ido,? Yn arụyḍhau fod yn gofyn rhyu beth ụrth y claụs hynny, mal yn y penniḷ hụn. Ple try hediụ, plaid [Page 66] rhoḍion, preseb sais heb Rys ab siō? Dieithrsang a'scrifennir a'r ḍeunod yma. () i ḍuyn ar ḍeaḷt fod y claụs syḍ rhụng y rhain megis peth dieithr ụedi i sengi yna, heb fod yn angenrhaid i gyfloụni synụyr yr ymadroḍ hōno, mal yma, blaiḍ ag oē (ble 'ḍa gụānur) yntuy ḍau aen gynt i ḍụr. Anorphennod a lunnijr falhyn, ynniueḍ ḷîn ne res i rybuḍio fod y gair yn anorphen yno, a bod y ḍarn araḷ ynnechrau'r ḷin syn canlhyn. Scythrnod a ụnairdụy phord, ụeithiau ai gyrn tu ar ḷaụ ḍeau, mal. '.ụeithiau araḷ tu a'r laụ assai, mal.'. ụrth y nod yma yr yspissir fod ụedi scythru a thorri ymaith fogail ne diphḍōg, naiḷ ai i ochel drygsani yntaụ i achub messur meụn penniḷ. Odid iḍo fod ynunḷe onḍ pan ḍel dụy fogail ynghyd, un ynnụed gair, a'r ḷaḷ ynnechrau'r [Page 67] gair a ganlhyno, mal yn ḷe ai i yr ụlad? a'i'r ụlad, tros, o ymadroḍ, o'madrcd, ueithi ai laụ, ụyth a loụiai, tros ụeithiau; blaiḍ ag oen ble'ḍa gụa nụr tros bleyḍa: a phob amser e ḍoedir y ḍau air yn vn, megis pe baent vn gair mae'n, tros mae yn, taro'r gụr, tros taro y gur.
Pam yḍydys yn neụidio y, yn 'r, meụn manoeḍ o'r fath yma, yụ'r peth, mae'r gụr, tros yụ y peth, mae y gụr.
Iochel drygsain, canys anụeḍaiḍ a diflas fyḍ ḷafar cimaint o fogeiliaid ynghyd. Amhynny e dynnụyd. y, rhagụas yr henụ, ymaith, agfal y geḷid gụybod y dylai ef fod yno, e ḍodụyd r, ḷe dylassai ef fod, a pha bryd hynnag yr scythrir y, rhagụas yr henụ, e roḍir r, yn i le.
Pes saụl mod yr scrifēnir y rhagụas yma?
Naiḷ ai y, yr, ne'r, pan ḍel cyssain [Page 68] ynnessaf oi flaen ef ag ynnessaf ar i ol hefyd. y, a'scrifennir, mal doeth y gụr, os cyssain a ḍaụ o'r blaen, a bogail ne diphd ar yr ol, yr, a gyfleir; mal gụas yr arḍụr, ne pan ḍel gair yn dechrau ag st, sc, ne, sp, ariol, mal yr stalụyn, yr scyphthr, yr spodol. etto rhai a ryḍ y, ynnechrau'r cyfriụ eiriau, mal yr ystalụyn. Ond os bogail a fyḍ o flaen ag ò ol i'r rhaguas, ne oi flaen ynvnig, teccaf oeḍ scrifennu'r 'r, mal da'r gụr, plu'r adar. Cyrn yr schthrnod bob amser a fyḍ tu ag at y gair a goḷoḍ i fogail, mal ụed'imi ḍyfod, gụae'r neb ai gụelai.
Digon yụ hyn am yr scythrnod; beth yu'r deḍolnod sy'n ol.
Didolnod a scrifennir uụch ben dụy fogail falhyn, aï, i ḍangos na chymerir mor bogeiliaid hynny ynghyd megis vn ḍiphḍong ond bod yn i didoli [Page 69] nhụy i ụneuthur dụy siḷaf, mal prïodas, cyrchfau.
Mi a ụelaf beth yụ gụahaniadau'madroḍ, mae syḍ an ghenrhaid i ụybod ynghylch y phugrau.
Phugrau iaunscrifennydiæth a descreifiad pob vn honynt. Cap. 8.
Yn gyntaf, beth yụ phugr, ụedi hyn ny pessaụl vn syḍ o honyn yn pyrthynu at y rhan yma o ramadeg.
Feḷy Beth yụ phugr?
Lụybr ne fath ar ḍoedyd ag scrifennu ụedi dieithro yn ḍifarn ag yn gelfyḍus oḍiurth y phorḍ gyphredin.
Pa bryd y dieithrir yn ḍifarn o ḍiar y phorḍ vnion?
Pan fo i arḍel gentho o ụr aụduredig ne henafiæth, ne o arfer a chytūdeb gụyr dyscedig. Canys ni eḷir barnu ar neb a ganlhyno aụdurdod gụr hynoḍ yn y [Page 70] gylfyḍyd, a defod hir o amser, ag ol traed gụyr cyfarụyḍ.
Pamser y dieithrir yn gylfyḍus o ḍiar y briphorḍ
Pā aḷo gụr roḍi rhessụm trosto yn hynny o beth, megis i ochel drygsain, i achub penniḷ, ne i ryụ beth araḷ a fyḍai ressymol.
Pessaụl vn syḍ yn pyrthynu at Iaụnscr.
Etto digon i ni son am ụyth syḍ reitiaf ụrthyn: o'r hain, tair a ryḍ ir gair chụaneg o ḷythrennau ne siḷafau. s. gụraiḍdyfiad, gurth drychiad, brigdyfiad; tair eraiḷ syḍ ụrthụyneb i rhain, ag a dynnant ymaith lythyren, ne siḷaf o'r gair, mal gụraiḍdorriad, trychiaḍ, brigdorriad dụy a neụidia ḷythrennau, fal troselfe niad, traụsmansaụḍ.
Beth yụ guraiḍdyfiad?
Phugr ne phorḍ i roḍi at ḍecrau'r gair ḷythyren ne siḷaf, mal yr yscrifen. tros yr scrifen; ydụ [Page 71] yf, tros ụyf.
Beth yụ gụrthdrychiad?
Moḍ i frathu ḷythyrem ne siḷaf ynghanol gair, mal oḍiụrth, tros o iụrth; ḷeụrch tros leụych; oḍigartref tros o igartref.
Beth yụ brigdyfiad?
Phorḍ iḍodi ḷythyren, ne siḷaf at ḍiueḍ gair, maḷ annogi, tros annog.
Beth yụ gụraiḍ dorriad?
Moḍ i dorri ymaith ḍarn o ḍechrau'r gair, mal menyn, tros ymenyn sprydol, tros ysprydol; ab sion yn ḷe fab sion.
Bet yụ trychiad?
Phorḍ i dynnu aḷan lythyren ne siḷaf o berfeḍ gair mal ḷythrennau, tros ḷythyrēnau; rhoi, tros rhoḍi; cael, tros caphaeḷ, mynd, tros myned.
Beth ụrthynny yḍyụ brig doreiad?
Phugr yn torri i phorḍ ben y gair, mal gofyn, dyfyn, tros gofynnu, dyfynnu; canys o'r gair mynnu, y cyfansoḍụyd y ḍau.
Moessụch ụeled dyscreifiad troselfynniad.
Hō syḍ phugr yn gossod vn elfen ne lyth yren yn le'r ḷaḷ, mal meneginiæth, tros meḍeginiæth, sarthes, tros sarphes: canys o'r gair meḍig a serpēs y maent yn dyfod.
I ụneuthụr pē ar y phugrau, doedụch beth yụ traụsymansaụḍ ne draụsymsymud?
Phorḍ i droi, din drospen, y naiḷ lythyren yn ḷe'r ḷaḷ, a'r ḷaḷ yn i ḷe hithau, mal ḷassụyr, tros saḷụyr, or gair psalterium.
Cyssiḷafiaeth. s. moḍ i ụneuthur geiriau o'r silafau. Cap. 9.
Doeḍụch beth ynghylch cyssiḷafiæth, ag yno hi a fyḍ madụs yn gadụ nosụyl.
Siḷafu yụ o'r lythrennau yn gymụys, gụneuthur siḷafau. ond cysfiḷafu [Page 73] y byḍ vn pan fo yn gụneuthur gairo gyssụḷt amrafael fiḷasau. ụrthyn ny cyssi [...]afiæth a dengys pa ryụ siḷafau a scrifenir ynghyd, a pharai a roir yn ụahannedig, mal pa vn a scrifennir ai ụrth [...]fi, yntau ụrthy fi. rheir a fyḍai son yma am bob gair ar i ben ihun, ne ụneuthur dosparth manụl a'r hyn o bụnc. Digon yụ ystyriaụ tri pheth yroụran: vn yụ, pa bryd y cyfansoḍir rhagụas ai bennaeth ynghyd, yrail, pamser y rhoir y rhagụas ynglyn ụrth i ber thynas; y trydyd yụ, pan ḍel dau air araḷ i gyfarfod, a eḷir i cyfansoḍi, pob vn o'r ḍau, nei cymeryd ar ụahan pa vn a ụnair ai scrifennu nhụy megis vn gair, yntau ar i pennau i hunain.
Doedụch yn gyntaf beth yụ rhagụas.
Gair heb arụyḍhau dim, ond yn vnig gụasneuthu i ryụ air araḷ. [Page 74] a fo pennaeth iḍo, ụeithiau i henụ mal y gụr, yr arth, ne'r amser; ụeithiau e vasnaetha i ferf, mal yr ụyf, y mae, Ifan a drauoḍ ḍafyḍ. Chụi a ụelụch nad yu, y, ag. a, yn arụyḍo dim, ond y, veithiau yn gụasneuthu i henụ, ụeithiau i ferf; a, i ferf ynvnig y ladinụyr a eilụ hụn articụlụs.
A gyssyl dir hụn ai bennaeth vn amser?
Pan fo berf yn bennaeth iḍo; ni lefys ef gyfụrḍ a hi vn amser, nag a henụ ond yn anfynych, megis yma yroụrō, tros yr aụr hon. Eithr pan fo rhaghenụ yn bē naeth iḍo, e fyḍ hyfach i'mụascu ag ef mal hụn, yrhụn, yrhon, yrhyn, yrhain, yrheini, ne ụrth ụraiḍdorriad ei cụttoccir nhụy mal rhụn, rhain, rheini. Pa bryd y gụnair hyn, mae'n haụs ụrth y glust farnu, nag ụrth reoledigaethau i draethu.
Beth am raghenụ, [Page 75] a eḷir doedyd yrun peth amdano?
Rhaid yn gyntaf gụybod y byḍ yn byrthynas i raghenụ, ụeithiau henụ, amser araḷ arḍodiad, ag ụeithiau berf. Ni roḍir dim onof ynglyn ụrth henụ, odieithr fy, yn vnig, pan fō gụestai mud yn i galyn, a hynny a fyḍ ymhob gair y bo trōlefn ne 'scafnlefn yn ụreiḍiol ynḍo, mal fymhen, fynhir, fynglhust, fymarf, fynyn: fyngụlad. Ond os arḍodiad fyḍ i byrthynas, ei cyssyltir fynychaf, mal attaf, attafi, attafinau: feḷy ith ụlad, im gụlad, ich gụlad, in gụlad, iụ, ne oi ụlad, megis y cair gụeled yn helaethach (os daụ arnom son am yr ụthran o'madroḍ) ụrth ḍospar th rhagenụ, ag arḍodiad. Tu ag am y ferf, mae yn anaụḍ cymryd phorḍ rụyḍ ḍibaḷ a chyphredin, oblegid meụn aml o leoeḍ ef a eḷir roi'r rhaghenụ yn [Page 76] vn ar ferf, mal gụelafi, gụelụchụi gụelanhuy; meụn mannoeḍ er aiḷ ni eḷir cyn gynhụssed, gụyl ef, ni velais ti.
Doedụch pessaụl phorḍ y geḷir scrif'enu'rhain, a'r phorḍ or au yn ych meḍul chụi.
Tair phorḍ syd i scrifēnu'rhain, mal gụelafi, guelaf i, guelaf fi, gụelụchụi, gụelụch ụi, gụelụch chụi; gụelantụy, guelanhụy, guelant yntuy ne ynnhụy ne huynt.
Maer moḍ gorau yn ych barn chụi i scrifennu'nhụy.
O'r phyrḍ yma igyd, honno syḍ raid i barnū yn orau, a fo yn fyrraf iụ scrifennu, yn rhụyḍaf iụ ḷaferu, ag yn nessaf at y moḍ syḍ arferedig fụyaf ymysc y cymru ụrth siarad, tā gadụ'r iaith erhyny mor ḷaụnlythr ag y geḷid. I ḍechrau feḷy a'r berson gyntaf, gụelaf fi, o guelais si, mi a ụelais fi, pe gụelụn ni; e droir; f, ụeithiau [Page 77] yn y rhaghenụ fi, i'r ḷythyren nes saf oi blaē, yn rhyụ le, i.s. mal o guelais si; meụn ḷe araḷ i; n, mal o gụelụn ni. Etto ni sylf.f, yn y cyfryụ fannoeḍ, os rhoid. mi, o flaē y ferf, mal mi a ụelais fi, mi a uelụn fi yn ḍa. Yn yr ail berson hefyd da oeḍ scrifennu'r rhaghenụ ar neuḷtụ, mal gụelî di, guelaist di, pe gụelyd di. Aphan fo; d, ynniụeḍ y ferf, e fyḍ d, yn y rhaghenụ a galụ. t, gēthi; ag fely meụn geiriau er aiḷ ḷe bo.d, yn diụeḍu vn gair ag vn dechrau'r nessaf, fal tynged dyn, ei doe dir megis tynged tyn. Diau am y dryded bersō, mae gorau i gụahanu 'nhuy, fal yma, gụyl ef gụeloḍ ef, os gụelai ef yrunphunyd am y gyntaf liossog mal gụelụn ni, pe guelē mi, tan droi. n, yn. m, i ochel dryg sain, ni a ụelsom ni, o gụelsom mi; pryd na ḍybler mo'r rhaghenụ o bopparth [Page 78] ir ferf, e droir. n. yn, m, yn y fan yma, mal yn y diụaethaf, o gụelsom mi. ond n. ni sylf pan ḍoder. ni, o flaen y ferf, ni a glousom ni, megis y doedassom am. f. yn y gyntaf ụnig. Yr ail liossaụg a eḷid yn ụeḷ i scrifennu ynghyd a'r rhagenụ bob amser, mal gụelụchụi, pe gụelychụi, gụelsochụi, a hyn oeḍ fyrach, a digō gụeḍaiḍ. Etto nid gụiụ didoli mo hon oḍiụrth y personaụ eraiḷ, ag nid yụ'r phorḍ yma mor laụnḷythr a phed scrifennid y rhaghenụ ar i ben ihun. Am hynny gorau ag egluraf yụ i scrifēnu 'nhụy yn vahanrhedaụl, a hyn syḍ haụḍ i gadụ ymhob ḷe; eithr ynghyd e fyḍ ụeithiau rheir y geiriau, mal schrifennụchụithau. Yrun peth syḍ iụ farnu am y drydeḍ liossog. Ond od scrifennir. t, ar ol. n, mal guelsont, teccach fyḍ huynt, ne hụy; mal gụelfont hụy, ne gụelant [Page 79] hụynt. Eithr pan adaụer.t, aḷan, rhụyḍach a ḷyfnach, iụ laferu, fyḍ nhụy mal guelson nhụy. Rhaid yn bēnaf dim yma a hefyd ụrth scrifennu'r geiriau eraiḷ, edrych yn ḍyfal pa rai a'mụascan yng hyd yn gymụys, yn ḍigymeḷ, yn deg i cyflafar, ag yn esmụyth iụ doedyd: a hyn sy haụs dal arno, ụrth ymḍiḍan, scrifennu, a darlain; nai draethu meụn scrifen i fodloni paụb.
Moessụch air ne ḍau cyn ymado ynghylch cyfansaụḍ geiriau a rhānau eraiḷ o'madrod.
Yn, pen fynno ar i ol ụestai mud a ḍodir yn vn ar gair; mal ynnhy, ynnuụ, ynnyn, ymlhith, ymol, ymhob, yngụlad for gan, ynghaer ḷeon, Heblaụ hynrhaid yụ gụybod fod yn toḍi.n.pan ossoder. yn, o flaen gụeflai ụefussaụl ne daflodaụl, mal ymhob, ymarn Siō, ynghalon y pren. Canys gurthyn [Page 80] fyḍ dụy. m, yn yrun gair, a dirym yụ. n, o flaen. ng. Ond. m. ynghanol gair a laferir▪ bobamser yndrụm, ag hefyd ynniụeḍ gair fynychaf, mal tamed, a ḍoe dir tammed; feḷy trụm, a laferir trụmm, ymhob a leissijr ymmhob, ymarn sion, a ḍoedir ymmarn, ernad scrifennir ond vn. m, oherụyḍ gụeḍeiḍdra 'r scrifen. Pan ḍel dau air ynghyd, o vn siḷaf bob vn, os byd yr accen ar y gyntaf yn bennaf, gorau yụ i cyssyḷtu nhụy, os ar y ḍiuaethaf y byḍ y don gryfaf, cymrer nhụy yn ụahannedig; mal gụiụlan gụiụ lán; ụythran, ụyth rán; meingoes, main goes; seithbunt, saith būt. Ond pan fo'r diụaethaf o'r hain yn amlsiḷafog ni ụasnaetha mo'r rheoledigaeth yma ḍim; mal yma; ailḍiụaethaf, gụraiḍdyfiad. Da hefyd oeḍ ḍodi 'rhain yngyd; ụrthyn, ganhyn [Page 81] ganhynny, amhynny, amhyn, pam paham, pamser, palé; ne (ụrth drychiad) ple, ynamser, trospen, ynaur, yroụron. A ḷaụer o'r fath yma mal y byḍ eglur i'r neb a chụennycho fyned trụy'r ụythran o'madroḍ ai styrriaụ yn ḍisceulus ag yn estyd, ag edrych pa phorḍ or au a theccaf; rụyḍaf a byrraf i scrifennu pob gair.
Mi a ḍeuheḷdais ụrth a doedassoch or dechrau hyd yma, beth yụ ḷythyren, a pha foḍ y rhannir ḷythrennau yn fogeiliaid, ag yn gysseiniaid, ụedi, mi a ụelais y phorḍ i ụeneuthur diphdongiaid rhoụiog ag afroụiog o gyssụlt y bogeiliaid, a bod or cysseiniaid rai yn grychion, rhai yn ḷyfnion rhai yn yscafngrychion, rhai yn hanner ḷaferog rhai yn fudiaid, rhai yn ụesteion mud; a pha bryd y byḍ cyssain; a pha rai o honynt, [Page 82] yn ụreiḍiol ne yn gyrchf a meụn gair, a phessaụl cyrchfa syḍ i bob gụreiḍiol. Heblau hyn mi a ferciais ḍeubeth ne dri anghenrhaid i ụneuthur yn iaụn siḷafau o gyssụlt y ḷythrēnau. ynnolhynny mi a nodais a ḍoedassoch ynghylch yr ụytb arụyḍ syḍ i ụahanu'madroḍ yn drefnus. Gida hyn igyd, mi a grephais yn oụnḍa ar a ḍoedassoch am yr ụyth phugr pyrthynassol at Iaụnscr. a bod tair onyn yn rhoḍi chụaneg, tair eraiḷ yn tynnu ymaith, dụy yn neụidio ḷe ḷythrēnau. yn ḍiụaethaf o'r cụbl mi a gefais beth ḍysc ụrth a ḍoedassoch am gyssyḷafiæth. Ond yn y rhan yma chụi a fuoch fyrrach nog y mynnassun iụch fod. Canys fy'ụyḷys si oeḍ gael cloụed dosparth helaeth a manụl i'm hyphorḍi yn gyfarụyḍ i gyssilafu pob rhā o'madrod.
Ni eḷir gụneuthur dosparth [Page 83] ar gyssilafiæth mor berpaith a hynny, nes traethu yn gyntaf o gyfachyḍiaeth, yno y cair gụeled y moḍ syḍ i scrifennu'r ụythrā o'madroḍ o'r naiḷ gụr hyd y ḷa [...].
Feḷy mae'n rhaid bod yn fodlon ar hyn o amser, ïr dosparth byr yma. Ond yn gyttrym ag y rhoḍo duụ seibiāt, ag amser cyn gymhụyssed a hụn a goụssom mi naụr, ni a roḍụn gais ar fynd trụy gyfiachyḍiæth.
Chụi a ụydoch nad oes dim hyfrydach genyfi, no son am y gymraeg a phettai yn boenus phorḍ aral, ych dysyfiad chụi ai gụnai yn hyfrydlon.
Ni ụasnaetha i ni fyned hyd adref fal hynn megis dau ḍyn mud heb ḍoedyd vn gair on pennau rhyd y phord. Gụeḷ ynny, (am na ụydom pa bryd y caụn rhyụ fath odfa drachefn a chimaint o seibiant i'mḍiḍan) sō am vn [Page 84] o'r tair rhann eraiḷ i ḍifyrru'r phorḍ oḍyma i'n ḷetty. pechod yụ coḷi miḷdir o dir heb na phrụyth na diḍanụch, ag yn gaḷu siarad ynghylch ḷaụer o bethau a fyḍai hyfryd gennyfi i cloụed, a diboen i chụithau grybụyl amdanynt.
Amhossibl i ni fyfyrio yn ḍyfnḍụys a chụilio yn fanụl am ḍim a fo na rhụystrus na dụfn i ystyriæth tra fom yn cerḍed y phorḍ yma syḍ mor arụ a chynn ḷoụned o gerrig, torlānau, a thụmpathau. Canys ni byḍ estyd myfyrdod, o dieithr meụn ḷe neuḷtual, dirgel, a didụruf, mal na bo dim i lestr gofeg, a medụl dyn i'mroi yn gụbl i'styriaụ'r peth, a fo oi studiaụ. Eithr tra fom yn myned rhyd y fath lụybr mae'n anaụd i'r meḍụl selyfyn ystig ar ḍim yn y byd rhụng edrych dan draet rhag tripio, a chyfarch gụel i'r phor ḍolion syḍ gimaint [Page 85] o honynt yn cyfarfod a ni. Amhynny harḍach yn oedi'r peth, a gobeithio y denfyn duụ fan ag amser cymhessurach i son am yrheini ag iụ dosparth yn fanụl.
Bodlon, ar hydr feḷy cael diụrnod i'mryssymu ynghylch cyfiach. syḍ nessaf ụrth gụrs yn canlyn, mi a gloụn arnaf oedi y rhann honno tros heḍyụ. Ond rheir iaụn gēnyf ḍisgụyl am ḍiụrnodiau ynol hynny i fyned truy'r ḍụy golofn eraiḷ ag anhoụssed ych cael chụi aḷan o'ch phau tra fo'ch meistr yn ych cadụ i meụn cyn gaethed. Amhynny bụrụch megis goụni ar gystrauiæth, a thonyḍiæth i dorri peth ar fymlys i, rhag ym goḷi fymeichiogi.
Nid iaụn i mi naghau i chụi ḍim a ofynnoch ymy: gan nad oes ḍim ar fy helụ ond a gefais truochụi. ni a nodụn bụnc ne dau ymhob vn o'r [Page 86] ḍụy; erbyn ḍarpho hynny ni a fyḍụn ymhē y dref, mal na aḷom siarad mụy yn gyntaf dim rhaid yụ deaḷt, mae ụrth y ḷythrennau gụreiḍiol, cyrchriaụl, ai cyrchfau y rhoir y rhann fụyaf o'r rheoledigaethau i gystranenu'r gymraeg yn gynhordiaụl. Amhynny onis medrir yn rhugl, ag yn fyfyry dosparth a ụnaethom o'r blaen ar yrhain, y. 40. ḍolen nid gụiụ amcanu ar ḍim yn y gystraụiæth fruttanụl.
A oes yn y gymraeg dri chynghordiad megis meụn ieithoeḍ erail.
Oes vn rhūg y ferf ai henụedigaụl, araḷ rhụng yr henụ damụeiniaụl ai sylụeḍaụl, y trydyḍ rhụng y cofhadigaụl ai flaenor.
A. guttuna'r ferf bob amser ai henụedigaụl meụn rhif, a pherson?
cyttuna, odieithr veithiau y drydeḍ berson liossog. Canys yn fynych henụ [Page 87] ḷiossaụg a ụasnaetha i ferf o'r rhif vnig, ond rhaghenu pa berson bynnag fo, a fyḍ vn rif, a pherson ai ferf bob amser, mal, doeth y gụyr adref, diēgaụḍ y cyrcharorion.
Beth am henụ damụeiniaụl, a fyḍ ef vn genedl, a rhif, ai sylụedaụl bob amser? canys nid oes gan y gymru mo'r achosiaid a eilu'r ḷadinụyr casus.
am y genedl mae'n ḍifaḍe y cyttunant. Ond ụeithiau e fyḍ y damueiniaụl o rif vnig er bod i ganḷau ar iol, o if ḷiossaug, mal; onḍ gụych y gụyr? ne ond gụchiō y gụyr? mae'r rhann fụaf o'r henụau damụeiniaụl heb ragor rhụng gụrụy a banyụ na chụaith rụng vnig a ḷiossog mal; teg. glan. ụeithiaụ e fyḍ y ganlau vnig. a'r damụeiniaụl ḷiossaụg mal tri gụr tair guraig.
Bet yụ canlaụ damụeiniaul.
I [Page 88] sylụedaụl, a chanḷaụ berf yụ i henụedigaụl, a chāḷaụ cofhadigaụl yụ i flaenor.
meụn pessaụl peth y cynghordia'r cofhadigaụl ai flaenor?
meụn cenedl, rhif, a pherson, mal; mair yrhonn, oeḍ fam ḍuụ; o Iessu yrhụnn a ḍioḍefaist trossom: myfi'rhụnn a delais amdano, a ḍylụn gael y march.ag ụeithiau e ụasnaetha; a ne; y, rhagụas berf yn ḷe'r cofhadigaụl; rhụn, mal: Christus qui est filius Dei, passus est, pro nobis, Crist y syḍ fab i ḍuụ, a ḍiodefoḍ trossom. Peccator qui con uertetur ad Deum, misericordiā consequetur. y pychadur a dro at ḍuụ a gaiph trugareḍ. Mae yn ḍigon haụd i'r cymru gyfieithu; qui, ne, quem, tra font henụedigaụl ne ḍerbyniaụl i ferf. Onḍ cuius, cui, per quē, a quo syḍ anhoụssach i troi yn gymreigaiḍ, ag yn [Page 89] gyfattebaụl i'r ladin. Nid oes i ni ḍim yn y cyfryụ leoeḍ ond ceissio adroḍi rhessum yr ymadroḍ ladin tann gadụ priodoldeb yn hiaith ynhun mal: Deus cuius ē misereri. duụ yrhụnn syḍ ryụ iḍo trugarhau, Ego cuius liber iste est. myfi'rhụn syḍ eiḍof y ḷyfr ne'rneb pie'r lyfr'ne, perchen y lyfr yma. Ego cuius est tibi in omnibus obedire. myfi yrhụn a ḍylụn fod yn vfyḍ yt ymhob peth. arc. Ego cui nemo obedit myfi yrhụn nid yụ neb yn vfyḍ ymy. tu, Cui omnes obediunt, tydi y mae paụb yn vfyḍ yt. Ille cui omnia seruiunt. efo y mae pob peth yn gụasnaethu iḍo, ne, y mae pob peth yn i ụasnaethu. fely hefyd; ille a quo accepi: efo, y neb ne'rhụn, y cefais gantho. Ego a quo accepisti, myfi, y neb y cefaist gennyf. Tu a quo acceperunt, tydi y neb y coụssant gennyt. Eithr y fath [Page 90] bethau a hynn ni pherthynant at gystraụiæth. Ond at y ḷụybr syḍ ir cymrụ i gyfieithu ḷadin.
gụir: ni a sonniụn am hynny amser araḷ. mae'r moḍ ụrth y ḷythrennau syḍ i roi rheoledigæthau?
yn gyntaf dim, pa ryụ air bynnag a fyno cyrchfa; ò, ar i ol, meụn vn ḷythyren, y gair hụnnụ a fynn yr vn gyrchfa, bid y ụreiḍiol a fynnochụi. Ymbeḷ arḍodiad a ḍyfyn y ụreiḍiol i bob gair, ar i ol, mal: meụn ty, meụn caer. gar ḷaụ gar bron. y rhann fụyaf a fynnāt gyrchfa; o, mal: trụy loegr, tān laụ, ụrth bren, ar gefn, i dy ḍuụ arc. Y dyrbiniaụl, a eilu'r ḷadinụyr Accusatiuum patientis, os roir ef yn nessaf ar ol i ferf, a dry i ụreidiol i gyrchfa; o, mal: guelais ferch; curais ụr, canoḍ bē nil, etto os byḍ y ferf o'r moḍ āherfynnedig ni sylf y ụreiḍiol mal: gụeled merch; [Page 91] curo gụr Canu penniḷ. Ond pā rother arḍodiad, ne rhagụas, ne raghenu rhụng y ferf ai dyrbyniaụl, y gyrchfa a fyḍ ynol y gair hunnụ nid ynol naturiæth y ferf mal: torri pen, torri i pē nau nhụy, i phenn hi, i benn ef, fymheni, canu pēniḷ canu, dau bennil, canu tri phennil, canu ar delyn, canu a thelyn, canu fynhelyn. ai gụir ḍarfod iḍo daro gur? ai gụir daro honofe ụr
pa eiriau a fynnant gyrchfa, ò
pob arḍodiad ganmụyaf, y rhaghenụ, dy, mal: dy laụ, a laụer o eiriau eraiḷ syḍ reir i cyfrif ar hyn o amser pob peth a prisir a gaiph ụreiḍiol i bris ar i ol mal pot ceiniog, march trigain, menig dụy geiniog. feḷy y peth a perchnogir am i berchennog. lyfr Gruphyḍ merch dafyḍ, ond pāroḍer gair araḷ rhyngthynt hunnụ a fynn i gyrchfa mal ḷyfr i ruphyd, [Page 92] merch i ḍafyḍ, ty i ḍuụ.
digon yụ hynn yroụrō am gystrauiæth ni a luniụn ụrth yrhain reoledigæthau eraiḷ pan gapher mụy o ennyd a ḷonyḍ.
os byḍ anaụḍ gụybod meụn rhyụ eiriau pa ḷythyren syḍ ụreiḍiol, rhoer; a, ne; o, o i flaē, ag ụrth y gyrchfa e fyḍ eglur y ụreiḍiol. mal: dā, gan, gida, beth, mal: arno a thano gennyfi, a chan fymrraụḍ. A pheth syḍ yna? Pabryd bynnag y bo crech anianaụl yn gyrchfa; a, ef a fyḍ tromlefn yn ụreidiol: pā fo yscafnlefn yn gyrchfa; o, yụreiḍiol syḍ dromlefn hefyd.
mi a ụelafurth y dosparth a ụnaethoch o'r blaen ynghylch yḷythrennau cyrch, pa foḍ y mae chụilio am ụraid, a chyrchfa pob gair beḷach rhaid teụi gāyn dyfod i'r dref, pan, ḍelom i'r ty ni a sonniụn air ne ḍaụ am tonyḍiaæth tra fon yn rho i'r ḷien ar y bụrḍ.