SYNOPSIS Communium Locorum, Ex Poetis Latinis COLLECTA, &c.
CAP. I.
Vigilantis vota dormientis somnia.
a S Omnia fallaci ludunt temeraria nocte,
Et pavidas mentes falsa timere jubent.
b Et quam te fusco somnus velavit amictu,
Vanum nocturnis fallit imaginibus.
c Omnia quae sensu volvuntur vota diurno,
Pectore sopito, reddit amica quies:
Venator defessa toro cum membra reponit,
Mens tamen ad sylvas, & sua lustra redit.
Judicibus lites, aurigae somnia currus,
Vanaque nocturnis meta1 cavetur equis.
Furto gaudet amans; permutat navita merces;
Et vigil elapsas quaerit avarus opes.
Blandaque largitur frustra sitientibus aegris
Irriguus gelido pocula sonte sopor.
[Page 2] Vatem Musarum studium sub nocte silenti
Artibus assuetis sollicitare solet.
d Somnia quae mentes ludunt vigilantibus umbris,
Non2 delubra Deûm, nec ab aethere Numina mittunt,
Sed sibi quisque facit; nam cum prostrata sopore
Urget membra quies; & mens sine pondere ludit;
Quicquid luce fuit, tenebris agit; oppida bello
Qui quatit, & flammis miserandas saevit in urbes,
Tela videt, versasque acies, & funera regum;
Atque exundantes perfuso sanguine campos.
Qui causas orare solent, legesque, forumque,
Et pavido cernunt inclusum corde tribunal.
Condit avarus opes, defossumque invenit aurum;
Venator saltus canibus quatit; eripit undis
Aut premit eversam periturus navita puppim.
Scribit amatori meretrix, dat adultera munus,
Et canis in somnis leporis vestigia latrat.
e Somnia ne cures; nam mens humana, quod optat
Cum vigilat, sperans, per somnum cernit id ipsum.
Somnia nam curas referunt nocturna diurnas.
CAP. II.
Corruptio optimi fit pessima.
b Nil prodest, quod non laedere possit idem.
Igne quid utilius? siquis tamen urere tecta
Comparat, audaces instruit igne manus.
c Terra salutiferas herbas, eademque nocentes
Nutrit; & urticae proxima saepè rosa est.
d Eripit interdum, modo dat medicina salutem,
Quaeque juvat monstrat, quaeque sit herba nocens.
Et latro, & cautus praecingitur ense viator;
Ille sed insidias, hic sibi portat opem.
Discitur, innocuas ut agat, facundia, causas;
Protegit haec sontes, immeritosque premit.
Ad vitium mores instruit4 inde suos.
f Nil igitur matrona legat, quia carmine ab omni
Ad delinquendum doctior esse potest?
g Omnia perversas possunt corrumpere mentes.
Sunt tamen illa suis omnia5 tuta locis.
CAP. III.
Poetarum laus perennis.
CArmina morte carent, vatum inclyta fama perennis,
a Non solet ingeniis summa nocere dies.
b Nam neque Pyramidum sumptus ad sydera ducti,
Nec Jovis Elaei coelum imitata1 domus,
Nec2 Mausolei dives fortuna sepulchri,
Mortis ab extremâ conditione vacat:
Aut illis flamma, aut imber subducet honores,
Annorum aut ictu pondere victa cadunt:
At non ingenio quaesitum nomen ab aevo
Excidet, ingenio stat sine morte decus.
c Casibus hoc nullis, annis delebile nullis,
Vivet;3 Apellaeum cum morietur opus.
Nil tibi quod demus, majus habemus, ait.
Pigra per hunc fugies ingratae flumina5 Lethes;
Et meliore tui parte superstes eris.
Marmora6 Messalae findit caprificus; & audax
At nec furta nocent chartis, nec saecula praesunt,
Solaque non norûnt haec monumenta mori.
Quasque vides moles,10 Appia, marmoreas,
Pyramidasque ausas vicinum attingere coelum,
Pyramidas, medio quas fugit umbra die,
[Page 5] Et Mausoleum, miserae solatia mortis,
Concutiet sternetque dies; quoque altius exstat
Quodque opus, hoc illud carpet edetque magis.
Carmina sola carent fato, mortemque repellant,
Carminibus vives semper, Homere, tuis.
CAP. IV.
Vina venusque nocent.
a NEc Veneris, nec tu vini capiaris amore,
Nam parili exitio vina Venusque nocent.
Ut Venus enervat vires, sic copia Bacchi
Et tentat gressus, debilitatque pedes.
Multos caecus Amor cogit secreta fateri,
Arcanum demens detegit ebrietas.
Bellum saepe parit ferus exitiale Cupido,
Saepe manus itidem Bacchus ad arma vocat.
Perdidit horrendo Trojam Venus improba bello,
Deniquè cum mentes hominum furiârit uterque,
Et pudor, & probitas, & metus omnis abest;
Nè te muneribus laedat uterque suis.
Vina sitim sedent, natis Venus alma creandis
Serviat, hos fines transiluisse nocet.
b Turpis amor, vinumque, nihil tolerabile suadent,
Nempe pudore vacat2 Liber, Amorque metu.
c Ah pereat, quicumque meracas repperit uvas,
Corrupitque bonas nectare primus aquas.
Pampineus nôsti quam sit amarus odor.
Tu quoque, ô Eurytion, vino, Centaure, peristi;
Nec non Ismario tu,5 Polypheme, mero.
Vino forma perit, vino corrumpitur aetas▪
Vino saepè suum nescit amica virum.
d Certa tibi à nobis dabitur mensura bibendi;
Officium praestent mensque, pedesque, suum.
CAP. V.
Vtendum est aetate.
a TEmpora labuntur, tacitisque senescimus annis,
Et fugiunt, fraeno non remorante, dies.
b Utendum est aetate; cito pede praeterit aetas,
Quàm cuperes votis hunc revocare diem.
c At tu dum primi floret tibi temporis aetas
Utere; non tardo labitur illa pede.
d Venturae memores jam nunc estote senectae▪
Sic nullum vobis tempus abibit iners.
Dum licet, & veros etiam nunc editis annos,
Discite; eunt anni more fluentis aquae.
Nec, quae praeteriit, iterum revocabitur unda,
Nec, quae praeteriit, hora redire potest.
e Ah si tardus eris, errabis; transiet aetas:
Quàm cito non segnis it remeatque dies!
Quàm cito purpureos deperdit terra colores!
Quàm cito purpureas1 populus ante comas.
f Vidi jam juvenem, premeret cum serior aetas,
Maerentem stultos praeteriisse dies.
g Dum vires annique sinunt, tolerate laborem,
Jam veniet tacito curva senecta pede.
Aut mare remigiis, aut vomere findite terras,
Aut fera belligeras addite in arma manus.
Utere, ne quis eat absque labore dies.
i Festinat rapido cursu decurrere velox
Flosculus angustae, miseraeque brevissima vitae
Portio; dum bibimus, dum serta, unguenta, puellas
Poscimus;2 obrepit non intellecta senectus.
Et sibi jam seri vitam ingemuêre relictam.
l Invigilate viri; subito nam tempora gressu
Diffugiunt, nulloque sono convertitur annus.
m Labitur occultè fallitque volatilis aetas,
Et nihil est annis velocius.—
—n Currit mortalibus aevum;
Nec nasci bis posse datur; quis5 luce supremâ
Dimisisse bonas sero non ingemit horas?
CAP. VI.
Foelicium multi comites, infoelicium nulli.
a DOnec eris foelix, multos numerabis amicos;
Tempora si fuerint nubila, solus eris.
Aspicis, ut veniant ad candida tecta columbae?
Accipiet nullas sordida turris aves.
Horrea formicae tendunt ad inania nunquàm,
Nullus ad amissas ibit amicus opes.
Utque comes, radios per Solis euntibus umbra est;
Cum latet hic pressus nubibus, illa fugit;
Mobile sic sequitur Fortunae lumina vulgus,
Quae simul inductâ nube teguntur, abit.
b Diligitur nemo, nisi cui Fortuna secunda est;
Quae simul intonuit, proxima quaeque fugat.
En1 ego non paucis quondam munitus amicis,
Dum flavit velis2 aura secunda meis;
Ut fera nimboso tumuerunt aequora vento;
In mediis, lacerâ puppe, relinquor aquis.
c Dum juvat & vultu ridet Fortuna sereno,
3 Indelibatas cuncta sequuntur opes;
At simul4 intonuit, fugiunt; nec noscitur ulli,
Agminibus comitum qui modo cinctus erat.
d Vix duo tresve mihi de tot superestis amici▪
Caetera Fortunae,5 non mea, turba fuit.
CAP. VII.
Nemo clarus, nisi qui bonus.
a CLarus, nominibus qui cum generosus avitis,
Exsuperat morum nobilitate genus:
Cujus inest animo patrii candoris imago,
Non scutum Insigni cujus inane micat.
b Nam genus, & proavos, & quae non fecimus ipsi,
Majorum & titulos, vix ea nostra voco.
c Si modo nec census, nec clarum nomen avorum,
Sed probitas magnos ingeniumque facit:
d Magnus, qui clarum nomen virtutibus implet,
Nec sinit ingenium nobilitate1 premi.
e Sit licet & titulus plenis tibi fructibus ingens,
Ipsa tamen virtus ordine major erit.
Indicium tectae nobilitatis erant.
Ignavus haeres: nobiles non sunt mihi
Avi, nec altis inclytum titulis genus:
[Page 11] Sed clara virtus; qui genus jactat suum,
Aliena laudat.—
Vide Juven. Satyr. 8. totam.
CAP. VIII.
Tam deest avaro quod habet, quàm quod non habet.
a QUid mihi divitiae; quarum si demseris usum,
Quamvis largus opum, sempèr egenus ero?
Immo etiam poena est partis incumbere rebus,
Quas cum possideas, est violare nefas.
Non aliter sitiens vicinas Tantalus undas
Captat, & appositis abstinet ora cibis.
Efficior custos rerum magis ipse mearum,
Conservans aliis, quae periere mihi.
Sicut in auricomis pendentia plurimus1 hortis
Pervigil observat non sua poma Draco.
Hinc me sollicitum torquent super omnia curae,
Hinc requies animo non datur ulla meo:
Queis uti nequeo, sempèr retinere laboro,
Et retinens, semper nil tenuisse puto.
Non bibit inter aquas, poma aut pendentia carpit
Tantalus infoelix, quem sua vota premunt:
Qui timet, & sicco concoquit ore famem.
c Quid mihi fortunae tantum, quid regna sine usu?
Quid nisi possedi dives avarus opes?
Sic aret mediis taciti2 vulgator in undis,
Pomaque, quae nullo tempore tangat, habet.
d Tantalus à labris sitiens fugientia captat
Flumina, quid3 rides? mutato nomine, de te
Fabula narratur: congestis undique saccis
Indormis inhians; & tanquam parcere sacris
Cogeris; aut pictis tanquam gaudere tabellis.
Nescis quo valeat nummus? quem praebeat usum?
—e Avaros scilicet urit
Defectus miseri metus, & miser ardor habendi,
Atque ita & inter opes inopes, quasi Tantalus ille,
Inter aquas sitiunt, nec habent quod habere videntur.
CAP. IX.
Mors grata miseris.
a NOn mihi mors gravis est, posituro morte dolores,
Mors cita solliciti meta laboris erit.
b Morte mori melius, quàm vitam ducere mortis;
Et sensus membris sic sepelire suis.
c Felicem Nioben, quamvis tot funera vidit!
Quae posuit sensum, saxea facta, mali.
Vivimus, ut sensu nunquam careamus amaro,
Et gravior longâ fit mea poena morâ.
Sic inconsumptum2 Tityi, semperque renascens,
Non perit, ut possit saepe perire, jecur.
Me puta velle mori, & moriendo perdere sensus,
d Gaudeo finitis tot mihi morte malis.
Fila dedit vitae non breviora meae.
f Non letum timeo, genus est miserabile leti,
Demite naufragium mors mihi munus erit.
(Ah praecepisset mors properata fugam!)
Exstimulate precor cessantia fata; meique
Interitûs clausas esse vetate fores.
Succiduo dicor procubuisse genu.
Vix socer Iphiclus, vix me grandaevus Acastus,
Vix mater gelidâ moesta refecit aquâ.
[Page 14] Officium fecere pium, sed inutile nobis,
Indignor miserae non licuisse mori.
i Una tamen spes est quae me soletur in istis,
Haec fore morte meâ non diuturna mala.
k Quam nocet esse Deum? praeclusaque janua lethi
Aeternum nostros luctus extendit in aevum.
Nec finire licet tantos mihi morte dolores.
CAP. X.
Sua cuique est patria dulcis.
a NEscio quâ natale solum dulcedine captos
Ducit, & immemores non sinit esse sui.
Quid melius Româ? Scythico quid frigore pejus?
Huc tamen ex illâ barbarus urbe fugit.
Cum bene sit clausae caveâ1 Pandione natae,
Nititur in sylvas illa redire suas.
Assuetos tauri saltus, assueta Leones
(Nec feritas illos impedit) arva petunt.
b Sic omnes patriae dulci tanguntur amore,
Quâ misere amissâ gaudia nulla placent.
c En fugiunt ut bruta novos animalia campos,
Et repetunt celeres pascua nota greges.
[Page 15] Sub quâ decubuit requiescens diligit umbram
Taurus, & amissum quaerit ovile pecus.
Dulcius in solitis cantat1 Philomela rubetis,
Estque suum rapidis dulce cubile feris.
Fumum de patriis posse videre focis.
CAP. XI.
Nulla potentia longa est.
Et subito casu quae valuere ruunt.
b Nam dat opes cuicunque libet fortuna, rapitque,
Irus & est subito, qui modo Croesus erat.
Divitis audita est cui non opulentia Croesi?
Nempe tamen vitam captus ab2 hoste tulit.
Ille3 Syracosiâ modo formidatus in urbe,
Vix humili duram reppulit arte famem.
Quid fuerat4 Magno majus? tamen ipse rogavit
Submissâ fugiens voce clientis opem.
Ille5 Jugurthino clarus Cimbroque tumultu,
Quo victrix toties Consule Roma fuit;
[Page 16] In coeno latuit Marius, cannâque palustri,
Pertulit & tanto multa pudenda viro.
Ludit in humanis divina potentia rebus,
Et certam praesens vix habet hora fidem.
c Qui modo sublimes rerum tractabat habenas
6 Patricius, rursum verbera nota timet;
Culmine dejectum vitae fortuna priori
Reddidit, insano jam satiata joco.
d Quem dies vidit veniens superbum,
Hunc dies vidit fugiens jacentem;
Nemo confidat nimium secundis,
Nemo desperet meliora lapsis:
Miscet haec illis, prohibetque Clotho
Stare fortunam: rotat omne fatum.
Nemo tàm Divos habuit faventes,
Crastinum ut possit sibi polliceri.
Res Deus nostras celeri citatas
Turbine versat.—
CAP. XII.
Vera amicitia adversis probatur.
a CUm Deus intonuit, non se subducere nimbo,
Id demum pietas, id socialis amor.
b Scilicet ut fulvum spectatur in ignibus aurum,
Tempore sic duro est inspicienda fides.
Prospera si navis vento ferretur amico,
Ignoraretur forsitan1 ista fides.
Thesea Pirithoüs non tam sensisset amicum,
Si non infernas vivus adîsset aquas.
Ut foret exemplum veri Phocaeus amoris,
Fecerunt2 Furiae, tristis Oreste, tuae.
Si non Euryalus Rutulos cecidisset in hostes;
Hyrtacidae Niso gloria nulla foret.
Dum juvat, & vultu ridet fortuna sereno,
Indelibatas cuncta sequuntur opes.
At simul intonuit, fugiunt; neque noscitur ulli,
Agminibus comitum qui modo cinctus erat.
c Magnum utique, in magnis rebus, populis (que) virisque,
Adversis servare fidem—
Dum trepidae res, & medicinam vulnera poscant.
Is locus officio; cum cessant prospera, cumque
Dura ad opem fortuna vocat; nam laeta sovere
Haudquaquam magni est animi decus.—
d Poscant fidem secunda, at adversa exigunt.
CAP. XIII.
Magnanimi faciles ad ignoscendum.
a QUo quisque est major, magis est placabilis irae,
Et faciles motus mens generosa capit.
Corpora magnanimo satis est prostrâsse leoni,
Pugna suum finem, cum jacet hostis, habet.
At lupus, & turpes instant morientibus ursi,
Et quaecunque minor nobilitate fera est.
Majus apud Trojam forti quid habemus Achille?
1 Dardanii lachrymas non tulit ille senis.
Praeclarique docent funeris exequiae.
Crede mihi, pulchrum vitam donare minori;
b Manibus Hectoreis atrox ignovit Achilles.
Reddidit Alcides Priamo, quas coeperat, arces.
Pellaeum2 juvenem Regum flexêre ruinae.
4 Darium famulis manibus doluisse peremptum
Fertur; & ingenti solatus fata sepulchro;
Tradita captivo spatiosior India3 Poro.
Conditor hic patriae; sic hostibus ille pepercit.
—c Nempe minuti
Semper & infirmi est animi, exiguique, voluptas
Ultio; continuò sic collige, quod vindictâ
Nemo magis gaudet quam foemina.—
CAP. XIV.
Mors certa, tempus incertum.
a OMnibus est eadem leti via, non tamen unus
Est vitae cunctis exitiique modus.
Hâc pueri, atque senes pariter, juvenesque ferentur,
Hâc par divitibus pauper egenus erit.
b At vos incertam mortales funeris horam
Quaeritis, & quâ sit mors aditura viâ.
c Fata manent omnes; omnes expectat avarus
1 Portitor, & turbae vix satis una ratis.
Tendimus huc omnes, metam properamus ad unam,
Omnia sub leges mors vocat atra suas.
d Quàm rigidum jus est, & inevitabile fati!
Stant rata non ullâ2 fila movenda manu.
e Sed tamen huc omnes, huc primus, & ultimus ordo;
Est mala fed cunctis ista terenda via.
f Quis furor est atram bellis arcessere mortem?
Imminet, & tacito clam venit illa pede.
CAP. XV.
Mori praestat, quam Gloriae superesse.
a HEu! quantum distant à morte silentia vitae?
Ipse mori mallem quam sepelire decus.
A3 Capitolino reppulit arma Jove.
Quam bene (Dii magni!) pugnâ cecidisset in illâ,
Defensor solii, Jupiter alte, tui.
Vixit, ut occideret damnatus4 crimine regni;
Hunc illi titulum longa senecta dedit.
c Nonne fuit melius me tali tempore fungi,
Quo nulli merito despiciendus eram.
Quàm, postquam periit quicquid fuit antè decoris,
Extinctum meritis vivere criminibus.
Debuerant fusos evoluisse meos,
Cum potui Medea mori bene; quicquid ab illo
Produxi vitae tempore, poena fuit.
Et mendicatus victâ Carthagine panis,
7 Hinc causas habuêre; quid illo cive tulisset
Natura in terris, quid Roma beatius unquam;
Si circumducto captivorum agmine, & omni
Bellorum pompâ, animam exhalâsset8 opimam,
Cum de9 Teutonico vellet descendere curru?
CAP. XVI.
Misericordia regibus ornamento.
a SIt piger ad poenas Princeps, ad praemia velox;
Quique dolet, quoties cogitur esse ferox.
Qui vincit semper, victis ut parcere possit;
Claudit & aeternâ civica bella1 serâ.
Multa metu poenae, poenâ qui pauca coercet;
Et jacit invitâ2 fulmina rara manu.
b Aspice magnanimi mitissima Caesaris arma,
Quâ vicit, victos protegit ille manu.
Flectitur iratus voce rogante Deus.
Et qui fulmineo saepe5 sine igne tonat.
[Page 22] Qui cum triste aliquid statuit, fit tristis & ipse;
Cuique fere, poenam sumere, poena sua est.
Tam nunquam, factâ pace, cruoris amans:
f Scilicet ejusdem est, (quamvis pugnare videtur,)
Supplicibus facilem, sontibus esse trucem.
CAP. XVII.
Minuuntur Carmine curae.
a DEtineo studiis animum, falloque labores,
Experior curis & dare verba meis.
Sic animum tempusque traho; meque ipse reduco,
A contempl [...]tu semoveoque mali.
Carminibus quaero miserarum oblivia rerum,
b Mens intenta suis ne foret usque malis.
Hoc est cur cantet victus quoque compede fossor,
Indocili numero cùm grave mollit opus.
Cantet & innitens limosae pronus arenae,
Adverso tardam qui trahit amne ratem.
Quique refert pariter lentos ad pectora remos,
In numerum pulsâ brachia versat aquâ.
Fessus ut incubuit baculo, saxoque resedit
Pastor; arundineo carmine mulcet oves.
[Page 23] Cantantis pariter, pariter data pensa trahentis,
Fallitur ancillae decipiturque labor.
3 Haemoniâ curas attenuâsse lyrâ.
Cum traheret sylvas Orpheus, & dura canendo
Saxa; bis amissâ4 conjuge moestus erat.
CAP. XVIII.
Vsus promptos facit.
a QUod malè fers, assuesce; feres bene: multa vetustas
Lenit, at incipiens omnia dura putat.
Et labor est unus tempora prima pati.
Aspicis, ut prensos urant juga prima juvencos?
Et nova velocem cingula laedat equum?
c Tempore difficiles veniunt ad aratra juvenci,
Tempore lenta pati fraena docentur equi.
Ferreus assiduo consumitur annulus usu,
Interit assiduâ vomer aduncus humo.
Quid magis est durum saxo, quid mollius undâ?
Dura tamen molli saxa cavantur aquâ.
Penelopen ipsam (perstes modo) tempore vinces,
Capta vides serò Pergama, capta tamen.
Praebet & incurvo colla premenda jugo;
Tempore paret equus lentis animosus habenis,
Et placido duros accipit ore2 lupos.
Tempore Paenorum compescitur ira leonum,
Nec feritas animo, quae fuit ante, manet.
Quaeque sui monitis obtemperat Inda magistri
3 Bellua; servitium tempore victa subit.
e Sed neque vector equum, qui nuper sensit habenas,
Comparibus fraenis,4 artificemque reget.
f Ferre novae nares taurorum terga recusant,
Assiduo domitas tempore fallit odor.
CAP. XIX.
Mater Artium Necessitas.
a INgenium mala saepe movent; quis crederet unquam
Aërias hominem carpere posse vias?
Daedalus at medio pendebat in aere pennis.
b O quantum est subitis casibus ingenium!
Haud facilem esse viam voluit, primusque per artem
Movit agros, curis acuens mortalia corda.
Ut varias usus meditando2 extunderet artes
Paullatim, & sulcis frumenti quaereret herbam,
Et scilicis venis abstrusum excuderet ignem.
Tunc alnos primum fluvii sensere3 cavatas;
Navita tum stellis numeros, & nomina fecit.
Tum laqueis captare feras, & fallere visco
Inventum, & magnos canibus circumdare saltus.
Tum variae venere artes: labor omnia vincit
d Provocet ut segnes animos, rerumque remotas
Ingeniosa vias paullatim exploret egestas?
Utque artes pariat sollertia, nutriat usus?
e Sed cum longa dies acuit mortalia corda,
Et labor ingenium miseris dedit; & sua quemque
Advigilare sibi jussit fortuna premendo;
[Page 26] Et quaecumque sagax tentando repperit usus,
In commune bonum commentum laeta dedere,
Omnia conando docilis sollertia vincit.
—f Grande dolori
Ingenium est, miserisque venit sollertia rebus.
CAP. XX.
Otio corpus animusque recreatur.
a COnteritur ferrum, scilices tenuantur ab usu,
Sic & continuâ messe senescit ager.
b Quod caret alternâ requie, durabile non est,
Haec reparat vires, fessaque membra novat.
1 Arcus & arma Deae tibi sunt imitanda Dianae,
Si nunquam cesses tendere, mollis erit.
c Otia corpus alunt, animus quoque pascitur illis▪
Immodicus contra carpit utrumque labor.
Fortia taurorum corpora frangat opus?
Quae nunquam vacuo solita est cessare novali,
Fructibus assiduis lassa, senescit humus.
Occidet, ad2 Circi si quis certamina semper,
Non intermissis cursibus ibit, equus.
Firma sit illa licet, solvetur in aequore navis,
Quae nunquam liquidis sicca carebit aquis.
Intermissa minus sarcina pondus habet.
CAP. XXI.
Avaritia insatiabilis.
a CRescit amor nummi, quantum ipsa pecunia crescit,
Nec finem voto ponis, avare, tuo.
b Sed crescunt & opes, & opum furiosa cupido,
Et, cum possideant plurima, plura volunt.
Quo plus sunt potae, plus sitiuntur aquae.
Quaerere ut absumant, absumpta requirere, certant;
Atque ipsae vitiis sunt alimenta vices.
c Utque fretum recipit de totâ flumina terrâ,
Nec satiatur aquis; peregrinosque ebibit amnes;
Utque rapax ignis non unquam alimenta recusat;
Innumerasque trabes cremat; & quo copia major
Est data, plura petit;2 turbâque voracior ipsâ est.
Sic quod sat fuerit populo, non sufficit uni;
Plusque cupit, quo plura suam demittit in arcam.
Tempestas pretiosa4 Tagi; non stagna rubentis
Ardebit majore siti.—
e Sed quo divitias haec per tormenta coactas,
Cum furor haud dubius, cum sit manifesta phrenesis,
Ut locuples moriaris, egenti vivere fato?
Interea pleno cum turget sacculus ore;
Crescit amor nummi, quantum ipsa pecunia crescit;
Et minùs hanc optat, qui non habet; ergo paratur
Altera villa tibi, cum rus non sufficit unum.
Hinc bibat aestivum septeno gurgite8 Nilum,
Par semper, similisque manet; sic fluctibus auri
Oceanum teneas; laxet tibi Lydia10 fontes;
Nunquam dives eris, nunquam satiabere quaestu:
Semper inops, quicumque cupit.—
g Crescentem sequitur cura pecuniam
Majorumque fames. Scilicet improbae
Crescunt divitiae, tamen
Curtae nescio quid semper abest rei.
h Crescit indulgens sibi dirus hydrops;
Nec sitim pellit, nisi causa morbi
Fugerit venis; & aquosus albo
Corpore languor.
CAP. XXII.
Juvat inconcessa voluptas.
a CUI peccare licet, peccat minùs: ipsa potestas
1 Semina nequitiae languidora facit.
Desine (crede mihi) vitia irritare vetando:
Obsequio vincas aptiùs illa tuo.
Vidi ego nuper equum, contra sua fraena tenacem
Ore reluctanti fulminis ire modo;
[Page 30] Constitit, ut primum concessas sensit habenas,
Fraenaque in effusâ laxa jacere jubâ.
Nitimur in vetitum semper, cupimusque negata,
Sic interdictis2 imminet aeger aquis.
Quicquid servatur, cupimus magis; ipsaque furem,
Cura3 vocat; pauci, quod sinit alter, amant.
5 Ferreus est, si quis, quod sinit alter, amat.
Cuilibet eveniat, nocet indulgentia nobis.
Quod sequitur fugio; quod fugit usque sequor,
Quod licet, & facile est, quisquis cupit; arbore frondes
Carpat; & è medio flumine potet aquam.
c Multis peccandi studium permissa potestas
Abstulit, atque ipsum talia6 velle fugit.
Permissum fit vile nefas, & languidus ardor.
Vicerunt morbum languida corda suum.
Quod refugit, multi cupiunt; odere, quod7 instat.
d Acrior admonitu est, irritaturque retenta,
Et crescit rabies;8 moderaminaque ipsa nocebunt.
Sic ego torrentem, quà nil obstabat eunti,
Leniùs, & modico strepitu decurrere vidi;
At quacunque trabes, obstructaque saxa jacebant,
Spumeus, & fervens, & ab obice saevior ibat.
CAP. XXIII.
Alta fuge, alta cadunt.
a VIve sine invidiâ, mollesque inglorius annos
Exige; vive tibi, & nomina magna fuge.
Vive tibi, quantumque potes praelustria vita;
Saevum praelustri fulmen ab arce venit.
Effugit hybernas demissa antenna procellas,
Lataque plus parvis vela timoris habent.
Aspicis, ut summâ cortex levis innatet undâ,
Cum grave nexa simul retia mergat onus.
Qui cadit in plano, (vix hoc tamen evenit ipsum,)
Sic cadit, ut tactâ surgere possit humo.
At miser1 Elpenor tecto delapsus ab alto,
Occurrit2 regi debilis umbra suo.
Quid fuit, ut tutas agitaret Daedalus alas?
Icarus immensas nomine signet aquas?
Nam pennas ambo non habuere suas.
Crede mihi; bene qui5 latuit, bene vixit: & infra
Fortunam debet quisque manere suam.
Stultus Achillêos non adamâsset equos.
Nec natum in flammâ vidisset, in arbore8 natas,
9 Cepisset genitor si Phäethonta Merops.
[Page 32] Tu quoque formida nimiùm sublimia semper,
Propositique memor contrahe vela tui.
—b Qui nimios optabat honores,
Et nimias poscebat opes; numerosa parabat
Excelsae turris tabulata, unde altior esset
Casus, & impulsae10 praeceps immane ruinae.
Quid Crassos, quid Pompeios evertit? &11 illum
Ad sua qui domitos deduxit flagra12 Quirites?
Summus nempe locus, nullâ non arte petitus.
c Ut lapsu graviore ruant; tolluntur in altum.
d Saepius ventis agitatur ingens
Pinus; & celsae graviore casu
Decidunt turres; feriuntque summos
Fulmina montes.
CAP. XXIV.
Vati post funera gloria major.
a QUod vivo vati detraxerit invida turba,
Post obitum duplici1 foenore reddet honos.
Omnia post obitum fingit majora vetustas,
Majus ab exequiis nomen in ora venit.
Ille gravis Trojae casùs memorator Homerus
Posteritate suum crescere sensit opus.—
Meque inter seros laudabit Roma nepotes;
Illum post cineres auguror esse diem.
b Scripta placent à morte fere; quia laedere vivos
Livor, & injusto carpere dente solet.
c Pascitur in vivis Livor; post fata quiescit:
Tum suus ex merito quemque tuetur honos.
Ergo, etiam cum me supremus adederit ignis,
Vivam; parsque mei magna superstes erit.
d Esse quid hoc dicam, vivis quod fama negatur,
Et sua quod rarus tempora lector amat?
Hi sunt invidiae nimirum, Livide, mores,
Praeferat antiquos semper ut illa novis.
Et sua riserunt tempora4 Maeoniden.
Rara coronato plausere theatra5 Menandro:
Nôrat Nasonem sola6 Corinna suum.
[Page 34] Temporibus defuncta videt, fastidit & odit.
Sic fautor veterum, ut8 tabulas peccare vetantes,
Pontificum libros, annosa volumina vatum,
Dictitet Albano Musas in monte locutas:
Ceu meliora dies, ut vina, Poëmata reddat.
Quod mecum ignorat, solus vult scire videri:
Ingeniis non ille favet, plauditque sepultis;
Nostra sed impugnat, nos nostraque lividus odit.
g Virtutem incolumem odimus,
Sublatam ex oculis quaerimus invidi.
CAP. XXV.
—Opes irritamenta malorum.
a IMproba sollicitae tu causa, pecunia, vitae es,
Per te immaturum mortis adimus iter.
Tu vitiis hominum crudelia pabula praebes,
Semina curarum de capite orta tuo.
b Admonui quoties? auro ne pollue mentem,
Saepe solent auro multa subesse mala.
d Sed rude divitias extollit vulgus inanes:
Nec meminit, quantis sit caput inde malis.
Divitiae fera bella viris Iethumque tulerunt,
Nam priùs aeternâ pace vigebat humus.
Divitiis natoque pater, natusque parente
Caeditur, & charo fratre verenda soror.
CAP. XXVI.
Florescunt omnia Vere.
a DIC age frigoribus quare novus incipit annus,
Qui meliùs per ver incipiendus erat?
Omnia tum florent, tunc est nova temporis aetas,
Et nova de gravido palmite gemma tumet.
Et modo formatis operitur frondibus arbos;
Prodit & in summum seminis herba solum.
Et tepidum volucres concentibus aëra mulcent,
Ludit & in pratis luxuriatque pecus.
Tum blandi soles, ignotaque prodit hirundo,
Et luteum celsâ sub trabe fingit opus.
Tunc patitur cultus ager, & renovatur aratro,
Haec anni novitas jure vocanda suit.
b Quid? quod hyems adoperta gelu, tum denique cedit;
Et pereunt victae sole tepente nives.
Arboribus redeunt detonsae frigore frondes,
Vividaque è tenero to palmite ge mma tumet.
Quaeque diu latuit, nunc, quà se tollat in auras
Fertilis occultas invenit herba vias.
Nunc faecundus ager; pecoris nunc hora1 creandi;
Nunc avis in ramo tecta2 laremque parat.
c Nec Veneri tempus, quàm ver, erit aptius ullum:
Vere nitent terrae; vere3 remissus ager.
Nunc herbae ruptâ tellure cacumina tollunt;
Nunc tumido gemmas cortice palmes agit.
Arboribusque4 comae.
Mutat terra vices, & decrescentia ripas
Flumina5 praetereunt.
CAP. XXVII.
Est quaedam Virtutum Vitiorumque confinitas.
a QUàm mala sunt vicina bonis; errore sub illo
Pro vitio virtus crimina saepe tulit.
Turgida, si plena est; si fusca est, nigra vocetur:
In gracili macies crimen habere potest.
Et poterit dici petulans, quae rustica non est:
Et poterit dici rustica; si qua proba est.
At si quem contra species delectat honesti;
Praetendat culpae splendida verba suae.
Nigrior Illyricâ cui pice sanguis erit.
Si paeta, est Veneri similis; si flava Minervae;
Sit gracilis, macie quae malè viva suâ est.
Dic habilem, quaecumque brevis; quae turgida, plenam:
Et lateat vitium proximitate boni.
c Vellem in amicitiâ sic erraremus, & isti
Errori virtus nomen posuisset honestum.
At, pater ut gnati, sic nos debemus, amici,
Si quod sit vitium, non fastidire:4 strabonem
Appellat paetum pater; &1 pullum, malè parvus
Si cui filius est; ut2 abortivus fuit olim
Balbutit4 scaurum, pravis fultum malè talis.
Parciùs hic vivit, frugi dicatur. Ineptus
Et jactantior hic paulo est; concinnus amicis
Postulat ut videatur: at est truculentior, atque
Plus aequo liber; simplex fortisque habeatur.
Caldior est; acres inter numeretur, opinor.
At nos virtutes ipsas5 invertimus, atque
Sincerum6 cupimus vas incrustare: probus quis
Nobiscum vivit, multùm est dimissus homo: Illi
Tardo cognomen pinguis damus: Hic fugit omnes
Insidias, nullique malo latus7 obdit opertum;
—Pro bene sano,
Ac non incauto, fictum astutumque vocamus.
—d Quid pulchra vocabula pigris
[Page 39] Praetendas vitiis? probitatis inertia nomen,
Justitiae formido subit:e plerumque modestus
Occupat obscuri speciem; taciturnus, acerbi.
CAP. XXVIII.
Diversis diversa placent.
a SCinditur incertum studia in contraria vulgus.
b Mille hominum species; & rerum discolor usus;
1 Velle suum cuique est; nec voto vivitur uno.
Mercibus hic Italis mutat sub sole2 recenti
Rugosum piper, & pallentis grana cumini.
Hic satur, irriguo mavult turgescere somno.
In Venerem5 putret.—
c Denique non omnes eadem mirantur, amantque;
Carmine tu gaudes; hic delectatur6 Iambis;
Ille7 Bionaeis sermonibus, & sale nigro.
Tres mihi convivae propè dissentire videntur,
Pascentes vario, multum diversa, palato.
Quid dem? quid non dem? renuis tu, quod petit alter:
Quod petis; id sanè est invisum, acidumque duobus.
Collegisse juvat, metaque fervidis
[Page 40] Evitata rotis:—
Est, qui nec veteris pocula9 Massici,
Nec partem solido10 demere de die
Spernit:—
Multos castra juvant; & lituo tubae
Permistus sonitus, bellaque matribus
Venator; tenerae conjugis immemor.
Seu visa est catulis cerva fidelibus:
Seu rupit teretes13 Marsus aper plagas.
CAP. XXIX.
Sine Baccho friget Venus.
a VIna parant animos, faciuntque caloribus aptos;
Sed Venus in vinis ignis in igne fuit.
d Qui bibit, inde furit; procul hinc discedite queîs est
Cura bonae mentis, qui bibit, inde furit.
Saltat, & imprudens discit amare mero.
Ebrius ad durum formosae limen amicae
Cantat; habent unctae mollia serta comae.
[Page 41] Nulla coronatâ peraguntur seria fronte;
Nec liquidae vinctis flore bibuntur aquae.
f Dant Veneri positis aditum convivia mensis;
Est aliquid, praeter vina, quod inde petas.
Saepe illic positi teneris adducta lacertis
Purpureus Bacchi4 cornua pressit Amor;
Vinaque cum bibulas sparsere Cupidinis alas.
Permanet, & coepto stat gravis ille loco.
Ille quidem pennas velociter excutit udas,
Sed tamen aspergi pectus amore nocet.
g Saepe mero volui flammam compescere, at illa
Crevit; & ebrietas ignis in igne fuit.
CAP. XXX.
Virtus optima Nobilitas.
a ANtiquis quanquam regum bene fulta triumphis
Stat domus; & tantis se sibi jactat avis:
Majorum tua non titulis innixa recumbit
Gloria, nec priscis gestit imaginibus.
Sed certat magnos virtus anteire parentes,
Aeternum & verâ laude parare decus.
b Mens tua sublimis supra genus eminet ipsum,
Grandius ingenio nec tibi nomen erit.
Indicium mores nobilitatis habet.
Non tua majorum contenta est gloria famâ;
Nec quaeris quid quâque2 index sub imagine dicat;
Sed generis priscos contendis vincere honores,
Quam tibi majores, majus decus ipse futuris.
e Hinc tua nos virtus rapit, & miranda per omnes
Vita modos; quae, si deesset tibi forte creato
Nobilitas, eadem pro nobilitate fuisset.
Nam quid imaginibus, quid3 avitis fulta triumphis
Atria, quid pleni numeroso consule4 fasti
Profuerint; si vita labat? perit omnis in illo
Gentis honos, cujus laus est in origine solâ.
CAP. XXXI.
Amor non celandus.
a QUa licet, & possum, luctor celare furorem,
Sed tamen apparet dissimulatus amor.
b Hunc malè dissimulo, quis enim celaverit ignem,
Lumine qui semper proditur ipse suo?
c Certe difficile est abscondere pectoris aestus,
Panditur & clauso saepiùs ore furor.
[Page 43] Nam subito inficiens vultum pallorque, ruborque,
Interdum certae vocis habebat opus.
Nec minùs ipsa meas prodebant somnia curas,
Somnia secreti non bene fida mei.
Nam quum sopitos premerent oblivia sensus,
Confessa est facinus conscia lingua suum.
d Moesta neque assiduo tabescere lumina fletu.
Nec tristi cessant imbre madere genae.
e Mille modis pateat; qui [...]nim bene celet amorem?
Eminet indicio prodita flamma suo.
Heu quot1 Phaedra dabas concepti signa furoris?
f Non potuit penitus flamma recepta tegi.
CAP. XXXII.
Amantium iraea moris redintegratio.
a UT poene extinctum cinerem si sulphure tangas,
Vivet, & è minimo maximus ignis erit;
Sic, niti vitâris quicquid renovabit amorem,
Flamma retardescet, quae modo nulla fuit.
Dixisse in2 Pyladen verba proterva putas?
Nec procul à vero est, quod vel pulsârit amicum;
Mansit in officiis non minùs ille suis.
c Quae modo pugnârunt, jungunt sua rostra columbae,
Quarum blanditias verbaque murmur habet.
d Ut levis absumptis paulatim viribus ignis
Ipse latet, summo canet in igne cinis:
Sed tamen extinctas admot [...] sulphure flammas
Invenit: & lumen, quod fuit ante, redit.
e Nulla vis major pietate verâ est:
Jurgia externis inimica durant:
Quos amor verus tenuit, tenebit.
Ira cum magnis agitata causis
Gratiam rupit, cecinitque bellum;
3 Quod movet crebro furibundus ictu
Sanguinem Mavors cupiens recentem,
Opprimit ferrum, manibusque junctis
Ducit ad pacem pietas4 negantes.
f Redire pietas, unde summota est, solet:
Reparatque vires justus amissas amor.
CAP. XXXIII.
Forma amat artificium.
a DIscite, quae faciem commendet cura, puellae;
Et quo sit vobis forma tuenda modo.
Cultus humum sterilem1 Cerealia pendere jussit
Munera; mordaces interiêre rubi.
Cultus & in pomis succos emendat acerbos;
Fissaque2 adoptivas accipit arbor opes.
Culta placent, auro sublimia tecta linuntur:
Nigra sub imposito marmore terra latet.
Forsitan antiquae,3 Tatio sub rege, puellae
Maluerint, quam se, rura paterna4 coli.
At vestrae teneras matres peperere puellas,
Vultis inauratâ corpora veste tegi.
Vultis odoratos positu variare capillos:
Conspicuam gemmis vultis habere manum.
Induitis collo5 lapides Oriente paratos:
Munditiae vestrae crimina nulla merent.
Non etenim indignum, si vobis cura placendi,
Cum comtos habeant saecula nostra viros.
b Corpora si veteres non sic coluêre puellae;
Nec veteres cultos sic habuêre viros.
c Cura dabit faciem; facies neglecta peribit;
6 Idaliae similis sit licet illa Deae.
Admotae formam dantque, negantque manus.
Provenit; & culto stat seges alta solo.
Pondus iners quondam duraque massa fuit.
Annulus ut fiat, primo colliditur aurum:
Quas geritis vestes, sordida lana fuit.
Cum fieret, lapis asper erat; nunc nobile signum
Nuda10 Venus madidas exprimit imbre comas.
Tu quoque dum coleris, (gratissima foemina cultu!)
Aptiùs à11 summâ conspiciare manu.
g Formosae minùs artis opem, praeceptaque curant;
Est illis sua dos, forma sine arte potens:
h Rara tamen facies mendâ caret; occule mendas;
Quàque potes, vitium corporis abde tui.
i O quantum vestro indulget Natura decori;
Quarum sunt multis damna12 pianda modis!
CAP. XXXIV.
—Non omnia possumus omnes.
a OMnia non pariter rerum sunt omnibus apta,
Fama nec ex aequo ducitur ulla jugo.
Gloria1 Lysippo, est animosa effingere signa;
Exactis1 Calamis se mihi jactat equis:
In Veneris tabulâ summam sibi ponit1 Apelles;
1 Parrhasius parvâ vindicat arte locum:
1 Phidiacus signo se Jupiter ornat eburno;
1 Praxitelem propriâ vindicat arte lapis.
Sunt quibus2 Eleae concurrit palma quadrigae;
Sunt quibus in celeres gloria nata pedes:
Hic satus ad pacem, hic castrensibus utilis armis;
Naturae sequitur semina quisque suae.
b Navita de ventis, de tauris narrat arator,
Enumerat miles vulnera, pastor oves.
c Non tellus eadem parit omnia: vitibus illa
Convenit; haec oleis: hâc bene farra virent.
d Dux bonus, huic centum commisit vite regendos;
Huic equites, illi signa tuenda dedit:
Vos quoque de vobis,3 quem quisque erit aptus ad usum.
Inspicite; & certo ponite quemque loco.
e Quid tibi cum gladio? dubiam rege, navita, puppim;
Non haec sunt digitis arma tenenda tuis.
Fluminibus salices, crassisque paludibus alni
Nascuntur; steriles saxosis montibus orni:
Littora myrtetis laetissima; denique apertos
5 Bacchus amat colles; Aquilonem & frigora taxus.
h Hic segetes, illic veniunt foeliciùs uvae;
i Nosce soli vires, nemori quae commoda rupes;
Quis foelix oleae tractus; quae gleba faveret
Frugibus; aut qualestegeret6 vindemia colles.
CAP. XXXV.
Pereunt optima sine usu.
a QUod latet, ignotum est; ignoti nulla cupido:
Fructus abest, facies cum bona1 teste caret.
Non erit ignotae gratia magna lyrae.
Forma, nisi3 admittas, nullo exercente, senescit;
b Indigna est pigro forma perire situ.
c Aera nitent usu; vestis bona quaerit haberi,
Canescunt turpi tecta relicta situ.
Hinc famae vigilare juvet; quis nôsset Homerum,
Ilias aeternum si latuisset opus?
[Page 49] Quis Danaen nôsset, si semper clausa fuisset;
Inque suâ turri perlatuisset anus.
d Quo tibi fortunae tantum? quo regna sine usu?
Quid nisi possideas dives avarus opes?
Sic aret mediis taciti4 vulgator in undis;
Pomaque, quae nullo tempore tangat, habet.
Quid caecum Thamyran▪ picta tabella juvet?
f Heu quantum distant à morte silentia vitae!
g Major & utilior fato conjuncta potenti,
Vile latens Virtus; quid enim submersa tenebris
Proderit obscuro? veluti sine remige puppis;
Vel lyra quae reticet; vel qui non tenditur arcus.
h Abdita quid prodest generosi vena metalli,
Si6 cultore caret? quid ineirt condita portu,
Si ductoris eget, ratis efficit? omnia quam vis
Armamenta gerat; teretique fluentia malo
Possit, & excusso dimittere vela rudente?
i Paulùm sepultae distat inertiae
Celata virtus.—
CAP. XXXVI.
Amor in moribus, meliùs quàm formâ fundatur.
a PRima sit in vobis morum tutela, puellae:
Ingenio facies conciliante placet.
Certus amor morum est; formam populabitur aetas,
Et placitus rugis vultus1 aratus erit.
Sufficit, & longum probitas perdurat in aevum;
Fertque suos annos: hinc bene pendet amor.
b Sit procul omne nefas; ut ameris amabilis esto,
Quod tibi non facies, solave forma dabit.
Solus ad extremos pervenit ille rogos.
Cura sit ingenuas pectus coluisse per artes,
Ingenii dotes corporis adde bonis.
Non formosus erat, sed erat facundus Ulysses;
Et tamen aequoreas torsit amore4 Deas.
Ergo age fallaci timidè confide figurae,
Quisquis es; aut5 aliquid corpore pluris habe.
c Si tibi difficilis formam natura negavit,
Ingenio formae damna repende tuae.
—Male quaeritur6 herbis,
Moribus aut formâ conciliandus amor.
CAP. XXXVII.
Sors omnia versat.
a PAssibus ambiguis fortuna volubilis errat,
Et manet in nullo certa tenaxque loco.
Sed modo laeta manet, vultus modo sumit acerbos,
Et tantùm constans in levitate suâ est.
Vidi ego; navifragum qui riserat, aequore mergi;
Et, Nunquam, dixi, justior unda fuit.
Vilia qui quondam miseris alimenta negârat,
Nunc mendicato pascitur ipse cibo.
Versatur celeri tam levis orbe rota.
Quem summum dubio sub pede semper habet.
Quolibet est folio, quâvis incertior aurâ:
Par illi levitas, foemina, sola tua est.
Tu quoque fac timeas; &, quae tibi laeta videntur
Dum loqueris, fieri tristia posse puta:
d Humanaeque memor sortis, quae tollit eosdem,
Et premit; incertas ipse verere vices.
[Page 52] Si volet haec eadem; fies de consule rhetor.
Sydus, & occulti miranda potentia fati?
Servis regna dabunt, captivis fata triumphos.
f Multos ex humili magna ad fastigia rerum
Extollit, quoties voluit fortuna6 jocari.
g Fortuna saevo laeta negotio, &
Ludum insolentem ludere pertinax,
Transmutat incertos honores,
Nunc mihi, nunc alii benigna.
CAP. XXXVIII.
Spe vivimus.
a FInirent multi letho mala, credula vitam
Spes alit, & meliùs cras fore semper ait.
Spes etiam validâ solatur compede vinctum;
Crura sonant ferro; sed canit inter opus.
Spes alit agricolas; spes sulcis credit aratis
Semina, quae magno1 foenore reddat ager.
Haec laqueo volucres, haec captat arundine pisces,
Quum tenues hamos abdidit antè cibus.
b Haec facit, ut vivat vinctus quoque compede fossor;
Liberaque à ferro crura futura putet.
Haec facit, ut videat cum terras undique nullas
Naufragus; in mediis brachia jactet aquis.
Saepe aliquem solers medicorum cura reliquit;
Non spes huic, venâ deficiente, cadit.
Carcere dicuntur clausi sperare salutem;
Atque aliquis, pendens in cruce, vota facit.
Haec Dea, quàm multos laqueo sua colla ligantes,
Non est propositâ passa perire nece!
Haec Dea conantes gladio finire dolores
Arcuit, injectâ continuitque manu.
c Spem retine, spes una hominem nec morte reliquit,
Vivere spe vidi, qui moriturus erat.
Vivere ne3 nolim, deficiamve, facit.
CAP. XXXIX.
Reddunt misero solatia vitam.
a REddita confusae nuper solatia menti
Auxilium nostris spemque tulêre malis.
Lenito medicam vulnere sensit opem:
Sic3 ego mente jacens, & acerbo saucius ictu,
Admonitu coepi fortior esse tuo:
Et jam deficiens, sic ad tua verba revixi,
Ut solet infuso vena redire mero.
b Cujus ab alloquiis anima haec moribunda revixit,
Ut vigil, infusâ4 Pallade, flamma solet:
Cum pariter nobis illa, tibique dares.
d Hoc ubi fortunae sensi, quod amicus abesses,
Qui mihi praesidium grande futurus eras:
Tecum tunc aberant aegrae solatia mentis,
Magnaque6 pars animae, consiliique mei.
CAP. XL.
Regina pecunia rerum.
a HEu nunc desertis cessant sacraria lucis!
Aurum omnes, victâ jam pietate, colunt.
Aurea nunc verè sunt saecula; plurimus auro
Venit honos, auro conciliatur amor.
Auro pulsa fides; auro venalia jura;
Aurum lex sequitur, mox sine lege pudor.
b Munera (crede mihi) capiunt hominesque Deosque;
Placatur donis Jupiter ipse datis.
c Hinc fortè admonitus, nihil esse potentius auro,
d Vix auro quenquam possis regnante videre,
Cujus non animo dulcia lucra sorent.
In pretio pretium nunc est; dat census honores,
Census amicitias; pauper ubique jacet.
Tempore crevit amor, qui nunc est summus, habendi:
Vix ultra, quò jam progrediatur, habet.
Pluris opes nunc sunt, quàm prisci temporis annis;
Dum populus pauper, parvaque Roma fuit.
Nempe quod alter egens, altera pauper erat.
f Quisquis habet nummos, securâ naviget aurâ;
Fortunamque suo temperet arbitrio.
Uxorem ducat Danaen; ipsumque licebit
Acrisium jubeat credere, quod Danaen▪
[Page 56] Carmina componat, declamet, concrepet, omnes
Et peragat causas, sitque5 Catone prior.
Multa loquor; quodvis, nummis praesentibus, opta,
Et veniet; clausum possidet arca Jovem.
CAP. XLI.
Tu nè cede malis.—
a TU nè cede malis, sed contra audentior ito;
Fortiter edisce & tristia posse pati;
b Omnia deficiant; animus tamen omnia vincit;
Ille etiam vires corpus habere facit.
Sustineas ut onus, nitendum est vertice recto;
At flecti nervos si patiare, cadas.
c Posse pati, facile est; tibi ni sapientia desit,
d Fortiter ille facit, qui miser esse potest.
e Indignata malis mens est succumbere, seque
Praestitit invictam, viribus usa suis.
f Quo fortuna magis saevit, magis ipse resistis;
Utque decet, nè te vicerit illa, caves.
—g Patientia casus
Dulcia virtuti: gaudet patientia duris;
Laetius est quoties magno sibi constat honestum.
k Illud decebit roboris magni virum,
Non esse sub dolore; nec victum malis
Dare terga: non est vera nam virtus,3 pater,
Timere vitam, sed malis ingentibus
Obstare, nec se vertere, ac retro dare.
[Page 58] Virtutis est, domare quae cuncti timent.
—l Quid juvat multo mala
Gravare questu?4 regium hoc ipsum reor
Adversa capere: quoque sit dubius magis
Status, & cadentis imperii moles ruat:
Hoc stare certo pressiùs fortem gradu.
Haud est virile, terga fortunae dare.
CAP. XLII.
Ne prospera animos efferant.
a SPes heu fallaces, oblitaque corda! caducum
Jupiter horruerat, quem fracto gurgite Pontus,
Et veneratus erat submissa2 Bosphorus undâ;
Prô pudor! imperii deserto nomine fugit:
Ut fortuna levis Magni quoque terga videret.
c Nescia mens hominum fati, sortisque futurae,
Et servare modum, rebus sublata secundis.
d Desinat elatis quisquam confidere rebus;
Instabilesque Deos, & lubrica numina discat.
e Adspiciat, quisquis nimium sublata secundis
Colla gerat; triviis calcandus spargitur ecce,
Ornatura suos exstruxit culmina5 Manes;
Nudus pascit aves:f jacet ingens littore truncus,
Avulsumque humeris caput, & sine nomine corpus.
Heu vanae mentes, tumefactaque corda secundis!
—g Quo fortuna altiùs
Evexit, & levavit humanas opes;
Hoc se magis supprimere foelicem decet;
Variosque casus tremere; metuentem deos
Nimiùm faventes: magna momento obrui
Vincendo discis, victor:h hinc placidus preces,
Patiensque recipe; quoque te celsum altiùs
Superi levârunt, mitiùs lapsos preme:
Misero datur quodcumque;6 Fortunae datur.
CAP. XLIII.
Re fias, quod te simulas.
a QUod non es simula; positosque imitare furores;
Sic facies verè, quod meditatus eris.
Saepe ego ne biberem, volui dormire videri;
Dum videor, somno lumina victa dedi.
Deceptum risi, qui se simulabat amare;
In1 laqueos auceps decideratque suos.
[Page 60] Intrat amor mentes usu, dediscitur usu;
Qui poterit sanum fingere, sanus erit.
b Saepe etiam verè coepit simulator amare;
Saepe, quod incipiens finxerat esse, fuit.
Quo magis ô faciles imitantibus este, puellae:
Fiet amor verus, qui modo fictus erat.
CAP. XLIV.
Tuta paupertas periculosâ melior opulentiâ.
a PAuperiem modico contentus semper amavi;
Et rerum dominus, nil cupiendo, fui.
b Divitias alius fulvo sibi congerat auro,
Et teneat culti jugera multa soli.
Dum meus assiduo luceat igne focus.
Miles; & aeternum sanguine nomen emat;
d Plaude tuo, miles Marti; nos odimus arma;
Pax juvat, & mediâ pace reperta quies;
Quaerat avarus opes, & quae3 lassarit arando
Aequora, perjuro naufragus4 ore bibat.
Plaudite Neptuno, nimium qui creditis undis,
Nil mihi cum pelago; me mea terra capit.
e Non ego divitias avidus sine fine parandi
Latum mutandis mercibus aequor aro.
Nec quas terrarum sustinet orbis opes.
Haec alii cupiant, liceat mihi paupere cultu
Securo, charâ posse quiete frui.
g Nec nos ambitio, nec amor nos tangit habendi;
Contempto colitur lectus & umbra foro.
CAP. XLV.
Veterani imbecilli.
Quàm cui sunt tardâ brachia fessa morâ.
Nempe est non minimum, vires afferre recentes;
Nec praeconsumptum temporis esse malis.
Integer est melior nitidis gladiator in armis,
Quàm cui tela suo sanguine tincta rubent.
Fert bene praecipites navis modo facta procellas;
Quamlibet exiguo solvitur imbre, vetus.
b Conteritur ferrum, silices tenuantur ab usu,
Sic & continuâ messe senescit ager.
Scilicet & veteres fugiunt juga curva juvenci;
Et domitus fraeno soepe repugnat equus.
Qui prior Elaeo est2 carcere missus equus?
4 Herculis ad postem fixis, latet abditus agro,
Ne populum extremâ toties5 exoret arenâ.
Solve senescentem maturè sanus equum, nè
Peccet ad extremum ridendus, &6 ilia ducat.
e Tandem sollicito cedit vis dura labori,
Belligeramque datur somno7 componere mentem.
f Sicut fortis equus, spatio qui saepe supremo
Vicit8 Olympia, nunc senio confectus quiescit.
CAP. XLVI.
Fit vivax carmine virtus.
a FActa ducum vivent, operosaque gloria rerum,
Haec manet: haec avidos effugit una rogos.
Pars erit historiae, totoque legetur in aevo:
Seque opus ingeniis carminibusque dabit.
Et quisquis3 contra, vel simul, arma tulit.
[Page 64] Carmine fit vivax virtus; expersque sepulchri,
Notitiam serae posteritatis habet.
Quis4 Thebas, septemque duces, sine carmine nôsset?
Et quicquid posthaec, quicquid & ante fuit?
Carmina magnarum peragunt praeconia laudum,
Neve sit actorum fama caduca cavent.
c Quem referent Musae, vivet; dum robora tellus,
Dum coelum stellas, dum vehet amnis aquas.
d Corpora debentur moestis exsanguia bustis;
Effugiunt structos nomen honorque rogos:
Occidit & Theseus, & qui5 comitavit Oresten;
Sed tamen in laudes vivit uterque suas.
e Ergo cum silices, cum dens patientis aratri
Depereant aevo; carmina morte carent.
Cedant carminibus Reges, regumque triumphi,
Cedat & auriferi ripa beata Tagi.
CAP. XLVII.
Vino pelluntur curae.
a CAndide, Liber, ades; sic sit tibi mystica vitis;
Sic1 hederâ semper tempora vincta feras.
Aufer & ipse meum pariter medicando dolorem,
Cura gravis cecidit munere victa tuo.
Chare puer, madeant generoso pocula Baccho,
Et nobis pronâ funde Falerna manu.
Ite procul curae, durum genus; ite labores:
Fulserit hic niveis Delius alitibus.
b Vince mero curas, & quicquid fortè, remordet
Comprime; deque animo2 nubila pelle meo.
Nox curam si prendat alit: malè creditur illi
Cura, nisi à multo marcida facta mero.
c Vina parant animos, faciuntque caloribus aptos,
Cura fugit, multo diluiturque mero.
Tunc veniunt risus, tunc pauper3 cornua sumit,
Tunc dolor, & curae, rugaque frontis abit.
d Ille liquor, docuit voces inflectere cantu,
Movit & ad certos nescia membra modos.
[Page 66] Bacchus & agricolae magno confecta labore
Pectora tristitiae dissoluenda dedit.
Bacchus & afflictis requiem mortalibus affert;
Crura licet durâ compede pulsa sonent.
e Ergo, ô Bacche, tuis humiles advolvimur aris,
Da mihi pacato vela secunda, pater.
Tu potes insanae Veneris compescere fastus,
Curarumque tuo fit medicina mero.
Per te junguntur, per te solvuntur amantes;
Tu4 vititum ex animo dilue, Bacche, meo.
Semper enim vacuos nox sobria torquet amantes;
Spesque timorque animum versat utroque modo.
Seposuisse graves, vacuâque agitâsse remissos
Cum Junone jocos.—
Saepe Notus, neque parturit imbres
Perpetuos, sic tu sapiens finire memento
Tristitiam, vitaeque labores,
Molli saepe mero.—
CAP. XLVIII.
Principia rerum parva.
a DUm novus errat amor, vires sibi colligat usu:
Si bene nutrieris, tempore firmus erit.
Quem taurum metuis, vitulum mulcere solebas;
Sub quâ nunc recubas arbore, virga fuit.
Nascitur exiguus, sed1 opes acquirit eundo,
Quaque venit, multas accipit amnis aquas.
Parva etiam primo quo tempore condita Roma,
Roma, triumphati quae caput orbis erat.
b Nam mora dat vires, teneras mora percoquit uvas,
Et validas segetes, quod fuit herba, facit.
Quae praebet latas arbor spatiantibus umbras,
Quo posita est primum tempore, virga fuit.
Tum poterat manibus summâ tellure revelli;
Nunc stat in immensum viribus aucta suis.
[Page 68] Flumina pauca vides, de magnis fontibus orta;
Plurima collectis multiplicantur aquis.
c Dum novus in viridi coalescit cortice ramus.
2 Concutiat tenerum quaelibet aura, cadet.
Mox eadem ventis, spatio durata, resistet;
CAP. XLIX.
Praeda quàm caeca Cupido est.
Praeda tamen multis est2 operata malis.
Praeda feras acies cinxit discordibus armis,
Hinc cruor, hinc caedes, mors propiorque venit.
Praeda vago jussit3 geminare pericula ponto,
Bellica quum dubiis rostra dedit ratibus.
Praedator cupit immensos obsistere campos,
Ut multo innumeram jugere pascat ovem.
b Lucra petens habili tauros adjungit aratro,
Et durum terrae rusticus urget opus.
[Page 69] Lucra petituras freta per parentia ventis
Ducunt instabiles sydera certa rates.
c Nam reditus jam quisque suos amat; & sibi quid sit
Utile, sollicitis computat4 articulis.
d Quod si dolosi spes refulserit nummi,
Corvos5 Poëtas, & Poëtrias picas
Cantare credas6 Pegaseium melos.
CAP. L.
—Heu quantum poenae mens conscia donat.
a COnscia mens ut cuique sua est; ita concipit intra
Pectora, pro facto spemve metumve suo.
b Exemplo quodcumque malo committitur, ipsi
Displicet auctori; prima est haec ultio, quod se
[Page 70] Judice, nemo nocens absolvitur; improba quamvis
c Heu! quam difficile est crimen non prodere vultu!
d Nam scelere admisso, rubet hic, cui conscia mens est
Criminibus, tacitâ sudant praecordia culpâ.
e Nec fugisse putes; quos diri conscia facti
Mens habet attonitos, & surdo3 verbere caedit;
Occultum quatiente animo tortore flagellum.
Poena autem vehemens, ac multo saevior illis,
Nocte, dieque suum gestare in pectore6 testem.
f Nam metus in vitâ poenarum pro malefactis
Est insignibus insignis, scelerisque luela.
Quae tamen etsi absunt, at mens sibi conscia facti
Praemetuens, adhibet stimulos; torquetque flagellis:
Nec videt interea, qui terminus esse malorum
Possit, nec quae sit poenarum denique finis;
Atque eadem metuit, magis haec nè in morte gravescant.
CAP. LI.
Difficilia magnanimis pulchra.
a IN causâ facili cuivis licet esse diserto;
Et minimae vires frangere quassa valent;
Subruere est arces & stantia moenia virtus;
Quamlibet ignavi praecipitata premunt.
b Ardua molimur; sed nulla nisi ardua virtus,
Difficilis pulchrâ poscitur arte labor.
c Magnum iter ascendo; sed dat mihi gloria vires,
Non juvat ex facili lecta1 corona jugo.
d Venator sequitur fugientia, capta relinquit;
Gloria pugnantes vincere major erit.
e Quae venit ex tuto, minùs est accepta voluptas,
Gloria non minimo parta labore juvat.
f Difficile est, fateor; sed tendit in ardua virtus:
Et talis meriti gratia major erit.
CAP. LII.
Fama mendax veloxque.
a FAma malum, quo non aliud velocius ullum,
Mobilitate viget, viresque acquirit eundo:
Parva metu primò; mox sese attollit in auras;
Ingrediturque solo, & caput inter1 nubila condit;
Tam ficti pravique tenax, quàm nuncia veri.
b Ipsa quid in coelo rerum, pelagoque geratur,
Et tellure, videt; totumque inquirit in orbem.
Namque domus Famae tota est ex aere sonanti,
Tota fremit; vocesque refert; iteratque quod audit.
Atria turba tenet; veniunt leve vulgus, euntque;
Mistaque cum veris passim commenta vagantur
Millia rumorum; confusaque verba volutant.
E quibus hi vacuas implent sermonibus aures,
Hi narrata ferunt alio; mensuraque ficti
Crescit, & auditis aliquod novus adjicit autor.
—c Linguis Fama loquacibus ales
Pervolat Oceanum;d quae veris addere falsa
Gaudet; & è minimo sua per mendacia crescit.
e Non Erebi, non diva poli; terrasque fatigat
Quas datur; audentem primi spernuntque foventque;
Mox omnes agit, & motis quatit oppida linguis.
f Fama per Ausoniae turbatas spargitur urbes,
Et gliscit gressu; volucrique citatior Euro,
[Page 73] Terrificis quatit attonitas rumoribus arces.
5 Pascere rumorem, vulgi pavor.—
CAP. LIII.
Dolores levat questus.
a CRede mihi, miseris est quaedam flere voluptas:
Expletur lacrymis, egeriturque dolor.
b Est aliquid, fatale malum per verba levari;
Hoc erat, in gelido quare3 Paeantius antro
Voce fatigaret4 Lemnia saxa sua.
Strangulat inclusus dolor, atque exaestuat intus,
Cogitur & vires multiplicare suas.
c At poteras, inquis, meliùs mala ferre silendo;
Et tacitus casus dissimulare tuos.
Exigis, ut nulli gemitus tormenta sequantur:
Acceptoque gravi vulnere, flere vetas:
Edere mugitus, & bovis ore queri.
Cùm7 Priami lacrymis offensus non sit Achilles.
Tu8 fletus prohibes, durior hoste, meos?
Cum faceret Nioben orbam9 Latonia poles;
Non tamen & siccas jussit habere genas.
Magìs exurunt, quos secretae
Lacerant curae; juvat10 in medium
Deflere suos.—
CAP. LIV.
Foemineis nec tu lachrymis, nec credito verbis.
a CRede mihi, mulier cupido quod dicit amanti,
In1 vento, & rapidâ scribere oportet aquá.
b At tu nec voces (quid enim fallacius illis?)
Neve puellarum lacrymis moveare caveto;
Ut flerent, oculos erudiere suos.
c Credidimus lacrymis; an & hae simulare docentur?
Hae quoque habent4 artes, quáque jubentur, eunt.
e Quoque volunt plorant tempore, quoque modo.
f Crede ratem ventis, animam ne crede puellis;
Namque est foemineâ tutior unda fide;
g Quae levior foliis, tunc cum, sine pondere succi,
Mobilibus ventis arida facta volant.
Et minus est in quâ, quàm summâ pondus arist [...],
Quae levis assiduis solibus usta riget.
h Verba puellarum, foliis leviora caducis,
Irrita, quo visum est, ventus &3 aura ferunt.
Siquis adest,6 jussae prosiliunt lacrymae.
Non dolet hic, quisquis laudari, Gellia, quaerit,
Ille dolet verè, qui sine teste dolet.
CAP. LV.
Desidiâ corpus animusque corrumpitur.
a ARS quaecumque fuit, nullo exercente, refugit;
Et longo periit1 arida facta situ.
b Scilicet ingenium longâ rubigine laesum
Torpet, & est multo, quàm fuit ante, minus.
Fertilis assiduo si non renovetur aratro,
Nil, nisii cum spinis gramen, habebit ager.
Tempore qui longo steterit, malè curret; & inter
2 Carceribus missos ultimus ibit equus.
Vertitur in teneram cariem, rimisque dehiscit,
Siqua diu solitis cymba3 vacavit aquis.
c Cernis, ut ignavum corrumpant otia corpus,
Ut capiant vitium, ni moveantur, aquae:
Deficit; estque minor factus inerte situ.
d Et veluti tellus flores, nec semina profert,
Ni sit continuo victa labore manûs;
Sic puer, ingenium si non exercitet; ipsum
Tempus & amittit; spem simul ingenii.
CAP. LVI.
Garrula lingua nocet.
a EXigua est virtus praestare silentia rebus;
At contra gravis est culpa tacenda loqui.
O benè; quod, frustra captatis arbore pomis,
1 Garrulus in mediâ Tantalus aret aquâ!
b Quaerit aquas in aquis, & poma fugacia captat,
Scilicet hoc illi garrula lingua dedit.
c Percunctatorem fugito, nam garrulus idem est,
Et peperit misero garrula lingua malum.
d Delituit bene pasta inter dealbata columbas,
Dum novit vafris pica silere dolis;
Mox oblita doli, linguâque effusa loquaci;
Excidit incautâ garrulitate cibis.
Ne nos offendat improba garrulitas.
f Quid, de quoque viro, & cui dicas, saepe videto;
g Quis minor est autem quàm tacuisse labor.
3 Corve loquax, subito nigrantes versus in alas.
Lingua fuit damno: linguâ faciente loquaci,
Qui color albus erat, nunc est contrarius albo.
Plus dapis, & rixae multo minùs, invidiaeque.
k Virtutem primam esse puta, compescere linguam:
Proximus ille5 Deo, qui scit ratione tacere;
l Rumores fuge, nè incipias novus author haberi:
Nam nulli tacuisse nocet, nocet esset locutum.
CAP. LVII.
Pax bello potior.
a QUis fuit horrendos primus qui protulit enses?
Quàm ferus, & verè1 ferreus, ille fuit?
Tunc caedes hominum generi, tum praelia nata;
Tum brevior dirae mortis aperta via est.
b Quippe ubi non pax est, trepidant formidine belli;
Nec quisquam presso vomere sulcat humum.
[Page 79] Aut videt, aut metuit rus tum, quem non videt, hostem:
Cessat iners rigido terra relicta situ.
c Hostis equo pollens, longeque volante sagittâ,
Vicinam latè depopulatur humum.
Diffugiunt alii; nullisque tuentibus agros
Incustoditae diripiuntur opes.
d Sed mollis pax arva colit; pax candida primùm
Duxit araturos sub juga dura boves.
Pax aluit vites, & succos condidit uvae;
Funderet ut nato testa2 paterna merum.
Militis in tenebris occupat arma si tus.
Libera per tutas ambulat illa vias.
Sanguine letifero totus5 miscebitur orbis;
Ni teneant rigidae condita bella6 serae.
g Candida pax homines, trux decet ira feras.
h Nulla, salus bello; pacem nos poscimus omnes.
i Quippe ubi fas versum, at (que) nefas: tot bella per orbem:
Tam multae scelerum facies: non ullus aratro
Dignus honos;8 squallent abductis arva colonis;
Et curvae rigidum falces conflantur in ensem.
Hinc movet9 Euphrates, illinc Germania bellum:
Vicinae ruptis inter se10 legibus urbes
Arma ferunt: saevit toto Mars impius orbe.
—k Pax optima rerum
[Page 80] Quas homini novisse datum est; pax una triumphis
Innumeris melior; pax custodire salutem,
Et cives11 aequare potens.—
CAP. LVIII.
Post luctum gaudia.
a NUlla dies adeo est australibus humida nimbis,
Non intermissis ut fluat imber aquis.
Non sterilis locus ullus ita est; ut non sit in illo
Mista ferè duris utilis herba rubis.
Nil adeo fortuna gravis miserabile fecit;
Ut minuant nullâ gaudia parte malum.
b Durat in extremum, tristisque novissima vitae
Prosequitur fati, qui fuit ante,1 tenor?
Nec venit inceptis mollior aura meis?
d Nam solet interdum fieri placabile Numen,
Nube solet pulsâ candidus ire dies.
Fuderit assiduas nubilus Auster aquas;
Lumine coelesti Solem fulsisse serenum.
Venit post pluvias, una serena, dies.
g Et tibi, vexatae per mille pericula vitae
Extremo veniat6 mollior hora die.
CAP. LIX.
Principiis obsta.—
a QUale sit id quod amas, celeri circumspice mente;
Et tua laesuro subtrahe colla jugo.
Principiis obsta; serò medicina paratur,
Cum mala per longas conval [...]êre moras.
b Tempore nam tacitae serpunt in viscera flammae,
Et mala radices altiùs arbor agit.
Debuerat celeri praesecuisse manu.
d Si cito sensisses, quantum peccare parares,
Non tegeres vultus cortice,2 Myrrha, tuos▪
Vidi ego, quod fuerat primò sanabile, vulnus
Dilatum longae damna tulisse morae▪
Flamma recens parvâ sparsa residit aquâ.
Et tuus incipiens ire resistat equus.
Si piget, in primo7 limine siste pedem.
h Tu nova, si possis, sedare incendia tentes.
Ne serae redeant, post aucta pericula, curae.
Poscentes videas; venienti occurrite morbo.
Namque solent, primò quae sunt neglecta, nocere.
CAP. LX.
Publica utilitas autori honores divinos parat.
a CRede mihi, utilitas magnos hominesque Deosque
Efficit; auxiliis1 quoque favente suis.
Numina; si demas velle juvare Deos?
Jupiter oranti surdas si praebeat aures,
Victima3 pro templo cur cadit icta Jovis?
Si4 pacem nullam Pontus mihi praestat eunti,
Irrita5 Neptuno cur ego dona feram?
Vana laborantis si fallat vota coloni;
Accipiet gravidae cur suis exta6 Ceres?
Nec dabit intonso jugulum caper hostia7 Baccho;
Musta sub adducto si pede nulla fluant.
Tam bene quòd patriae consulit ille suae.
Per populos dat jura; viamque affectat12 Olympo.
CAP. LXI.
Omnia vincit amor.
a OMnia vincit amor, & nos cedamus amori.
Tu post extinctos, debellatosque Gigantes,
Excutis irato2 tela trisulca Jovi.
Tu cogis rapidas affectus discere tigres,
Per te blandus amans redditur ipse leo.
Nec memorare pudet tali me3 vulnere victum,
Subditus his3 flammis Jupiter ipse fuit.
Non potuit Juno vincere, vicit Amor.
d Inter Iöniacas calathum tenuisse puellas
Diceris, &6 Dominae pertimuisse minas.
Non fugis, Alcide, victricem mille laborum
7 Rasilibus calathis imposuisse manum.
e Plus tibi, quàm Juno, nocuit Venus; illa premendo
Sustulit; haec humili sub pede colla tenet.
f Quicquid Amor jussit, non est contemnere tutum;
Regnat, & in dominos jus habet ille Deos.
g Ille facit molles animos Deus, ille ferocem
Contudit, & dominae misit in arbitrium.
[Page 85] Armenias tigres, & fulvas ille leaenas
Vicit; & indomitis mollia corda dedit.
h Omne adeò genus in terris hominumque, ferarumque,
Et genus aequoreum, pecudes, pictaeque volucres,
In furias ignemque ruunt; amor omnibus idem.
i Improbe amor, quid non mortalia pectora cogis?
Potensque totâ mente dominatur Deus.
Ipsumque flammis torret indomitis Jovem.
10 Opifex trisulci fulminis sensit Deus,
Et, qui furentes semper11 Aetnaeis jugis
Versat caminos, igne tam parvo calet.
Ipsumque12 Phoebum, tela qui nervo regit,
Figit sagittâ certior missâ13 Puer;
Volitatque coelo pariter, & terrâ gravis.
CAP. LXII.
Obsequium molliendo vincit.
a DExtera praecipuè capit indulgentia mentes:
Asperitas odium, saevaque verba movent.
Odimus accipitrem, quia semper vivit in armis,
Et pavidum solitos in pecus ire lupos.
At caret insidiis hominum, quia mitis, hirundo;
Quasque colit, turres1 Chaonis ales habet.
Este procul lites, & amarae praelia linguae:
Dulcibus est verbis mollis alendus amor.
b Flectitur obsequio curvatus ab arbore ramus;
Frangis; si vires experiere tuas.
Obsequio tranantur aquae; nec vincere possis
Flumina; si contra, quàm rapit unda, nates.
Obsequium tigresque domat, Numidasque leones;
Rustica paulatim taurus aratra subit.
Difficiles aditus impetus omnis habet.
Stultus, ab obliquo qui cum descendere possit,
Pugnat in adversas ire natator aquas.
d Ergo nè dubita blandas adhibere querelas;
Vincuntur molli pectora dura prece.
e Quod violenta nequit, peragit tranquilla potestas.
f Acrior admonitu est, irritaturque retenta,
Et crescit rabies,3 remoraminaque ipsa nocebunt.
Sic ego torrentem, qua nil obstabat eunti,
[Page 87] Leniùs, & modico strepitu, decurrere vidi:
At, quacunque trabes,4 obstructaque saxa tenebant;
Spumeus, & fervens, & ab5 objice faevior ibat.
g Cede repugnanti, cedendo victor abibis.
h Quem superare potes, interdum vince ferendo:
Maxima enim morum semper Patientia virtus.
i Vincere cum possis, interdum cede sodali:
Obsequio quoniam dulces vincuntur amici.
k Cede locum laesus fortunae, cede potenti:
Laedere6 qui potuit, prodesse aliquando valebit.
CAP. LXIII.
Omnia divitibus linquenda.
Nudus ab infernâ, stulte, vehêre2 rate.
Victor cum victis pariter miscebitur umbris:
b Nil feret ad manes divitis umbra suos.
c At cum permenso defunctus tempore lucis,
Nudus2 Letheâ cogeris ire rate.
d Hinc & perpetuus nulli datur usus, & haeres
Haeredem alterius, velut unda supervenit undam.
Quid vici prosunt, aut horrea? quidve7 Calabris
[Page 88] Grandia cum parvis, non exorabilis auro.
e Cum post emeritam mortalia saecula vitam
Descendunt; ibi nulla manent discrimina fati,
Nullus honos; vanoque exutum nomine regem
Proturbat plebeius egens.—f Fugit hora, rapitque
Tartareus torrens, & tecum ferre sub umbras,
Si qua animo placuere, negat.g Quid regia quondam
Praefulgens ebore, & possessa mapalia soli
Jam prosunt? quid rapta juvant? quid gentibus auri
Nunquam extincta sitis? modo quem fortuna fovendo
Congestis opibus, donisque refersit opimis,
Nudum2 Tartareâ portavit navita cymbâ.
—h Croesi mox advolat umbra
Dives apud superos, sed mors aequârat egenis.
CAP. LXIV.
Opes non reddunt beatum.
a NE tibi tu cupias totum quaecunque per orbem
Fortis arat valido rusticus arva bove.
Nec tibi gemmarum quicquid faelicibus undis
Nascitur: Eoi quà maris unda rubet.
b Nam grave quid prodest pondus mihi divitis auri?
Arvaque si findant pinguia mille greges?
Quidve domus prodest1 Phrygiis innixa columnis,
Et nemora in domibus, sacros imitantia lucos?
Aurataeque trabes, marmoreumque4 solum?
Quidve in5 Erythraeo legitur quae littore concha?
Tinctaque Sidonio6 murice lana juvat?
Et quae praeterea populus miratur? in illis
Invidia est; falsò plurima vulgus amat.
Non opibus mentes hominum curaeque levantur,
Nam fortuna suâ tempora lege regit.
c Non ergo inviso pectus mihi carpitur auro;
Nec bibit è7 gemmâ divite nostra sitis.
Nec mihi mille jugis8 Campania pinguis aratur;
Nec miser aera paro clade,9 Corinthe, tuâ.
d Quod satis est, cui contingit, nihil amplius optet;
Non domus, aut fundus, non aeris acervus & auri,
[Page 90] Aegroto domini deduxit corpore febres,
Non animo curas.—
e Non possidentem multa vocaveris
Rectè beatum; rectiùs occupat
Nomen beati, qui Deorum
Muneribus sapienter uti;
Duramque callet pauperiem pati.
CAP. LXV.
Nil manet aeternum.
a CUnctis stare diu Parcarum lege negatur,
Magna repente ruunt: summa cadunt subito.
b Omnia tempus edax depascitur, omnia carpit;
Omnia sede movet, nil sinit esse diu.
Flumina deficiunt; profugum mare littora siccat;
Subsidunt montes; & juga celsa ruunt.
Quid tam parva loquor? moles pulcherrima coeli
Ardebit flammis tota repente suis.
Omnia mors poscit: lex est, non poena perire.
Hic aliquo mundus tempore nullus erit.
c Et querimur, cito si nostrae data tempora vitae
Diffugiunt? urbes mors violenta rapit.
Fata trahunt homines, fatis urgentibus, urbes,
Et quodcunque vides auferet1 una dies.
d Nil equidem durare diu sub imagine eâdem
Saecula; sic toties versa es, fortuna locorum.
Vidi ego, quod fuerat quondam solidissima tellus,
Esse fretum: vidi factas ex aequore terras.
—e Sic tempore verti
Cernimus, atque illas assumere robora gentes;
Concidere has: sic magna fuit3 censuque, virisque,
Et pro divitiis, tumulos ostendit avorum.
Membra aevo; cum regna8 palam moriuntur, & urbes?
CAP. LXVI.
Constat parvo fames, magno fastidium.
a OMnia quae miseras possunt finire querelas,
Vile olus, & duris haerentia mora rubetis
3 Pugnantis stomachi composuere famem.
Flumine vicino stultus sitit, & riget Euro:
Cum calidus tepido consonat igne focus.
Quod satiare potest, dives natura ministrat;
Quod docet infraenis gloria, fine caret.
b Messis erant primis virides mortalibus herbae;
Quas tellus, nullo4 sollicitante, dabat.
Et modo carpebant vivaci cespite gramen;
Nunc epulae tenerâ fronde cacumen erant.
Post modo glans nata est; bene erat jam glande repertâ:
Duraque magnificas quercus habebat opes.
c Pro domibus frondes nôrant, pro frugibus herbas:
Nectar erat, palmis hausta duabus aqua.
[Page 93] Prima Ceres, homini ad meliora alimenta vocato,
Mutavit glandes utiliore cibo.
Sylva fuit domus his, cibus herba, cubilia frondes:
Arbuteos soetus, montanaque fraga legebant.
Fonte sitim, & purâ soliti defendere lymphâ.
—f O prodiga rerum
Luxuries, nunquam parvo contenta paratu!
Et quaesitorum terrâ, pelagoque ciborum
Ambitiosa fames; & lautae gloria mensae;
Discite, quam parvo liceat producere vitam;
Et quantum natura petat. Non erigit aegros
Vita redit; satis est populis fluviusque8 Ceresque.
g Vivitur exiguo meliùs; Natura beatis▪
Omnibus esse dedit, siquis cognoverit uti.
Haec si nota forent; frueremur simplice cultu:
Classica non fremerent: non stridula fraxinus iret:
Non ventus quateret puppes; non machina muros.
CAP. LXVII.
Nil nisi nomen amicitia.
a ILlud amicitiae sanctum ac venerabile nomen,
Re jam pro vili sub pedibusque jacet.
b Tuta frequensque via est, per amici fallere nomen;
Tuta frequensque licet sit via, crimen habet.
c Turpe quidem dictu, sed (si modo vera fatemur)
Vulgus amicitias utilitate probat.
Cura1 quid expediat prius est, quàm quid sit honestum:
Et cum fortunâ2 statque caditque fides.
Nil nisi quod prodest charum est; i, detrahe menti
Spem fructûs avidae, nemo petendus erit.
Respicit antiquum quis lapsis rebus amicum?
d Quis vult ingeriti prostratum mole sodalem
Visere, & alloquii parte levare sui?
e Quis largitur opes veteri fidoque sodali?
Heu colit4 ingratas pauper amicitias!
f Illud amicitiae quondam venerabile nomen
5 Prostat, & in quaestu pro meretrice sedet.
g Cum fortuna manet, vultum servatis amici;
Cum cecidit, turpi vertitis ora fugâ.
CAP. LXVIII.
Nummi apud amicos reponendi.
a HOc habeo, quodcunque dedi; sunt caetera sortis,
Caetera praetereunt more fluentis aquae.
b Callidus effractâ nummos fur auferet arc [...];
Debitor usuram pariter,2 sortemque negabit;
Non reddet sterilis semina jacta seges;
Dispensatorem fallax spoliabit amica:
Mercibus extructas obruet unda rates.
Extra3 fortunam est, quicquid donatur amicis;
Quas dederis, solas semper habebis, opes.
c Non leviora datis grati nam dona remittunt,
Foenore cum duplici haec semina reddet ager.
Quae dederis animo.
Nec tenebris damnavit opes; sed largior imbre
Sueverat innumeras hominum ditare catervas.
Quippe velut densos currentia munera nimbos
Cernere semper erat; populis undare6 Penates;
Assiduos intrare inopes, remeare beatos.
Aurea dona vomens.—
CAP. LXIX.
Amarum sii salubre.
a PErfer, & obdura; dolor hic tibi proderit olim,
Saepe tulit lassis succus amarus opem.
b Dura aliquis praecepta vocet bona; dura fatemur
Esse: sed ut valeas, multa dolenda seres.
Saepe bibi succos, quamvis invitus, amaros
Aeger; & oranti mensa negata mihi.
c Cogimur à gratis animum suspendere rebus:
Atque, ut vivamus,1 vivere desinimus.
d Ut corpus redimas ferrum patiaras & ignes;
Arida nec sitiens ora levabis aquâ:
Ut valeas animo, quicquam tolerare negabis?
At pretium pars2 haec corpore majus habet.
Quaedam ferre juvat, nè mala plura feras.
h Cuncta priùs tentanda; sed immedicabile vulnus
i Ulcera possessis altè suffusa medullis
Non6 leviore manu, ferro sanantur & igni;
Ne7 coëat frustra, mox eruptura cicatrix.
Ad vivum penetrant flammae, quo sunditus humor
[Page 97] Defluat, & vacuis corrupto sanguine venis
Exundet8 fons ille mali; truncantur & artus;
Ut liceat reliquis securum degere membris:
CAP. LXX.
Solamen miseris socios habuisse doloris.
a NAufragus ejectâ nudus rate, quaerit eodem
Percussum1 telo; cua sua fata legat.
Grandine qui segetes, & totum perdidit2 annum;
In3 simili deflet tristia fata sinu.
Funera conciliant miseros; orbique parentes
Conjungunt gemitus: & facit hora pares.
Nos quoque confusis feriemus sydera verbis:
Et fama est junctas fortiùs ire preces.
—b Flenti Theseîus heros
Siste modum dixit! neque enim fortuna querenda
Sola tua est, similes aliorum respice casus:
Mitiùs ista feres.c Luctus aliena levare
Damna valent nostros.—
d Everso juvat orbe mori, solatia letho
Exitium commune dabit.—
Dulce, lamentis resonare gentes.
Leniùs luctus lacrymaeque mordent,
Turba quas fletu simili frequentat.
Semper, ah, semper dolor ipse magnus
Gaudet in multos sua fata4 mitti:
Seque non solum5 patuisse poenae.
Ferre, quam sortem patiuntur omnes,
Nemo recusat.
Dulce in immensis posito ruinis,
Neminem laetos habuisse vultus.
Ille deplorat, queriturque fatum;
Qui secans fluctum rate singulari,
Nudus in portus cecidit petitos.
Aequior casum tulit, & procellas;
Mille qui ponto pariter carinas
Obrui vidit: tabulâque littus
Naufragâ spargi; mare cum coactis
Fluctibus6 Corus prohibet reverti.
Questus est Hellen cecidisse7 Phryxus,
Cum gregis8 ductor radiante villo
Aureo fratrem simul & sororem
Sustulit tergo, medioque9 jactum
Fecit in ponto. Tenuit querelas
Et10 vir, & Pyrrhe; mare cum viderent
Et nihil praeter mare cum viderent,
[Page 99] Unici terris homines relicti.
CAP. LXXI.
Cessandum emeritis.
a FEssus in acceptos miles deducitur agros;
Tutaque deposito poscitur ense1 rudis.
Longaque subductam celant navalia2 pinum;
Mittitur in saltus carcere liber equus.
b Miles depositis annosus secubat armis;
Grandaevique negant ducere aratra boves.
Putris & in vacuâ requiescit navis arenâ,
Et vetus in templo bellica parma vacat.
c In cava ducuntur quassae navalia puppes,
Ne temerè in mediis dissolüantur aquis.
Ne cadat, & multas palmas inhonestet adeptas,
Languidus in pratis gramina carpit equus.
Miles, ut3 emeritis non est satìs utilis armis,
Ponit ad antiquos, quae tulit arma,4 Lares▪
[Page 100] Sic igitur, tardâ vires minuente senectâ,
Me quoque donari jam rude, tempus erat.
CAP. LXXII.
Conjunctio firmat.
a HOrtor ego, ut pariter binos habeatis amicos,
Fortior est, plures siquis habere potest.
Secta bipartito cum mens1 discurrit utroque;
Alterius vires subtrahit alter amor.
Grandia per multos tenuantur2 flumina rivos;
Cassaque seducto stipite, flamma perit.
Non satis una tenet ceratas anchora puppes:
Non satìs est liquidis unicus hamus aquis.
Qui sibi jampridem solatia bina paravit,
Jampridem summâ victor in arce fuit.
[Page 101] b Sic meliùs duo defendunt retinacula navem;
c Et quae non prosunt singula, juncta juvant.
Tu tantum numero pugna; dispersaque in unum
Contrahe; de multis grandis acervus erit.
e Nec caret effectu, quod voluere duo.
Pace; collatas sociate vires;
Alta centenis meliùs recumbunt
Templa columnis.
Inter errantem scopulos carinam,
Certiùs plures5 docuere stellae:
Fortiùs proram gemino revincit
Anchora morsu.
CAP. LXXIII.
Excitat ignavos spes famae.
a FUlgida non parvas animo dat gloria vires;
Et foecunda facit pectora laudis amor.
Cum quos praetereat, quosve sequatur, habet.
c Plausibus ex ipsis populi, laetoque favore,
Ingenium2 quodvis incaluisse potest.
Tamque ego sumpsissem tali clamore vigorem,
Quàm rudis auditâ miles ad arma tubâ.
d Excitat auditor studium; laudataque virtus
Crescit, & immensum gloria3 calcar habet.
e Scribentem juvat ipse favor, minuitque laborem,
Cumque suo crescens4 pectore fervet opus.
Utque ictus ruit acer equus calcaribus armos;
g Gloria vos acuat; vos, ut recitata probentur
Carmina,6 Pieriis invigilate choris.
Si tacitus spectes, illa recondit8 opes.
Depexaeque jubae plausaque colla juvant.
Virginibus curae grataque fama sua est.
[Page 103] k Laudatas homini volucris Junonia pennas
Explicat; & formâ muta superbit avis.
CAP. LXXIV.
Heroes cito maturi.
a INgenium coeleste suis velocius annis
Surgit; & ignavae fert malè damna morae.
Parvus erat, manibusque duos1 Tirynthius angues
Pressit: & in cunis jam Jove dignus erat.
Nunc quoque qui puer es, quantus tum, Bacche, fuisti,
Cum timuit2 thyrsos India victa tuos?
Parcite natales, timidi, numerare Deorum:
Caesaribus virtus contigit ante diem.
b Caesar & ipse ducem primis profitetur in armis;
Bellaque non puero tractat agenda puer.
c Quid numeras annos? vixi maturior annis:
Acta senem faciunt: haec numeranda tibi.
His aevum fuit implendum, non segnibus annis.
Mors palmas numerans me putet esse senem.
e Ante annos, animumque gerens, mentemque virilem.
[Page 104] f Scilicet ingenium, & rerum prudentia velox
Ante4 pilos venit his; dicenda tacendaque callent:
g Queis promptum teneris immania bella lacertis
Moliri, regimenque rudi deposcere in aevo.
h Si titulos annosque leves, numerare velimus;
Molitur; longumque putat pubescere bello.
CAP. LXXV.
Forma bonum fragile est.
a O Formose puer, nimiùm ne crede colori,
b Formae non ullam fata dedere moram.
c Forma bonum fragile est; quantum (que) accedit ad annos,
Fit minor; & spatio carpitur ipsa suo.
Nec violae semper, nec hiantia lilia florent;
Et riget amissâ spina relicta rosâ.
Et tibi jam cani venient, formose, capilli:
Jam venient rugae, quae tibi corpus arent.
d Certus amor morum est: formam populabitur aetas;
Et placitus rugis vultus aratus erit.
Tempus erit, quo vos speculum vidisse pigebit:
Et veniet rugis altera causa dolor.
[Page 105] e Ista decens facies longis vitiabitur annis:
Rugaque in antiquâ fronte senilis erit.
Injicietque manum formae damnosa senectus:
Quae, strepitum passu non faciente, venit.
Cumque aliquis dicet; Fuit haec formosa, dolebis;
Et speculum1 mendax esse querêre tuum.
h Anceps forma bonum mortalibus,
Exigui donum breve temporis,
Ut velox celeri pede laberis!
Non sic prata novo vere decentia
Aestatis calidae despoliat vapor:
Saevit4 solstitio cum medius dies,
Et noctem brevibus praecipitat rotis,
Languescunt folio lilia pallido;
Et gratae capiti deficiunt rosae:
Ut5 fulgor teneris qui radiat genis
Momento rapitur: nullaque non dies
Formosi spolium corporis abstulit.
Res est forma fugax; quis sapiens bono
Confidat fragili?—
i Ut alta sylvas forma vernantes alit,
Quas nemore nudo primus investit tepor;
At cum solutos expulit Boreas Notos,
[Page 106] Et saeva totas bruma decussit comas,
Deforme solis aspicis truncis nemus:
Sic nostra longum forma percurrens iter,
Deperdit aliquid semper, & fulget minus;
Malisque minus est; quicquid in vultu fuit,
Olim petitum.—
CAP. LXXVI.
—Vicinia damno est.
a SI quis amas, nec vis; facito contagia vites;
Haec etiam pecori saepe nocere solent.
Dum spectant oculi laesos, laeduntur & ipsi:
Multaque corporibus1 transitione nocent.
Proximus à tectis ignis defenditur aegrè;
Utile finitimis abstinuisse locis.
Manat amor tectus, si non ab amante recedas:
Spectandoque avido lumine, crescit amor.
In loca nonnunquam, siccis a rentia glebis,
De propè currenti flumine, manat aqua.
Non facilè esuriens positâ retinebere mens [...]:
Et multam saliens incitat unda sitim.
Non facile est visâ taurum retinere juvencâ:
Fortis equus visae semper adhinnit equae.
[Page 107] —b Dedit contagio labem,
Et dabit in plures; sicut grex totus in agris
Unius scabie cadit & porrigine porci:
Uvaque2 conspectâ livorem ducit ab uvâ.
c Sic pars aegra hominis trahit ad contagia sanum
Corpus: & exigui quamvis discrimine membri,
Tota per innumeros artus compago vacillat.
e Et mala vicini pecoris contagia laedent.
CAP. LXXVII.
Intempestiva nocent consilia.
a IMpatiens animus nec adhuc tractabilis arte
Respuit, atque odio verba monentis habet.
Aggrediar meliùs tunc, cum sua vulnera tangi
Jam sinet; & veris vocibus aptus erit.
Quis matrem, nisi mentis inops, in funere nati
Flere vetat? non hoc illa monenda1 loco est.
Cum dederit lachrymas, animum (que) 2 expleverit aegrum;
Ille dolor verbis emoderandus erit.
b Curando fieri quaedam majora videmus
Vulnera; quae meliùs non tetigisse fuit.
[Page 108] c Vulneris id genus est, quod cum tractabile non sit,
Non contrectari tutius esse puto.
d Quin etiam accendas vitia, irritesque vetando:
Temporibus si non aggrediare suis.
e Neve retrectando nondum coëuntia rumpe
Vulnera; vix illis proderit ipsa quies.
Ast ubi visus erit morbus medicabilis arte;
Tunc adhibe, & prosit cura, medentis opem.
f Temporis officium solatia dicere certi est:
Dum dolor in3 cursu est; dum petit aeger opem:
At cum longa dies sedavit4 vulnera mentis;
CAP. LXXVIII.
Amorem nutrit f [...]itudo.
a QUisquis amas, loca sola nocent: loca sola caveto.
Quò fugis? In populo tutior esse potes.
Non tibi secretis (augent secreta furores)
Est opus: auxilio turba futura tibi est.
Tristis eris, si solus eris; dominaeque relictae
Ante oculos facies stabit, ut ipsa, tuos.
Tristior idcirco nox est, quàm1 tempora Phoebi;
Quae relevet luctus, turba sodalis abest.
[Page 109] Nec fuge colloquium: nec sit tua janua clausa:
Nec tenebris vultus flebilis abde tuos.
Semper habe2 Pyladen, qui te soletur Orestem.
Hic quoque amicitiae non levis usus erit.
Quid nisi secretae laeserunt3 Phyllida sylvae?
Certa necis causa est: incomitata fuit.
4 Sithoni, tunc certè vellem non sola fuisses;
Phyllidis exemplo, nimiùm secreta timete,
Laese vir à7 dominâ; laesa puella viro.
CAP. LXXIX.
Amorem fugant negotia.
a QUi, ni [...] misero periturus amore es,
b Fac monitis fugias otia prima meis.
Haec ut ames, faciunt: haec, ut fecere, tuentur;
Haec sunt jucundi causa cibusque mali.
Otia si tollas, periere Cupidinis arcus;
Contemtaeque jacent, & sine luce, faces.
Quàm platanus vino gaudet, quàm populus undà;
Et quàm limosâ canna palustris humo;
Tam Venus otia amat: qui finem quaeris amoris,
(Cedit amor rebus) res age: tutus eris.
Da vacuae menti, quo teneatur, opus.
Sunt fora; sunt leges; sunt quos tuearis, amici;
Vade per urbanae2 candida castra togae.
Suscipe; deliciae jam tibi terga dabunt.
Quaelibet huic curae cedere cura potest.
e Vel tu venandi studium cole: saepe recessit
Turpiter à Phoebi victa6 sorore Venus;
f Cum semel haec animum coepit mulcere voluptas,
Debilibus pennis7 irritus exit Amor.
Ipse tibi furtim9 decipiendus eris.
CAP. LXXX.
—Sua sint meditata incommoda cuique.
a AD mala quisque animum referat sua; mente revolvat.
Omnibus illa Deus plùsve minùsve dedit.
Nec semper dubias adjuvat aura rates.
Quod juvat exiguum est, plus est quod laedit amantes.
Proponant animo multa ferenda suo.
Caerula quot baccas4 Pallados arbor habet;
Littore quot conchae; tot sunt in amore dolores:
Torqueat hunc10 aeris mutua summa sui.
Cui pater est durus, votis ut caetera cedant,
Huic pater ante oculos durus habendus erit.
Hic malè dotatâ pauper cum conjuge vivit:
Uxorem fato credat obesse suo.
Est tibi rure bono generosae fertilis uvae
Vinea; ne nascens uva sit usta, time.
Ille habet in reditu navem; mare semper11 iniquum
Cogitet; & damno littora foeda suo.
Filius hunc miles, hunc filia nubilis angant:
Et quis non causas mille doloris habet?
CAP. LXXXI.
Nil constans in Amore.
a NOn ita Carpathiae variant Aquilonibus undae,
Nec dubio nubes vertitur atra Noto;
Quàm facilè irati verbo mutantur amantes,
Dum licet, injusto subtrahe colla jugo.
b Vobis nam facile est verba, & componere fraudes.
Hoc unum didicit foemina semper1 opus.
Non sic incerto mutantur flamine2 Syrtes;
Nec folia hyberno tam tremefacta Noto:
Quàm cito foemineâ non constat foedus in irâ;
Sive ea causa gravis; sive ea causa levis.
c Ah noli nimiûm confidere; saepe Cupido
Huic malus esse solet, cui bonus ante fuit.
Fecit & humano corde volare Deum.
Scilicet alternâ quoniam jactamur in undâ;
Nostraque non ullis permanet aura locis.
e Hic levis est, multoque suis ventosior alis;
Gaudiaque ambiguâ datque negatque fide.
f Omnia vertuntur; certè vertuntur amores.
Vinceris, aut vincis: haec in amore4 rota est.
Iste5 quod est, ego saepe fui; sed forsit in horâ,
Hoc ipso ejecto, carior alter erit.
g Tu quoque, qui pleno fastus assumis amore
Credule, nulla diu foemina pondus habet.
Nec modum habet, neque consilium, ratione modoque
Tractari non vult. In amore haec sunt mala; bellum,
Pax rursum. Haec si quis, tempestatis propè ritu
Mobilia, & caecâ fluitantia sorte, laboret
Reddere certa: sibi7 nihilo plus explicet, ac si
Insanire paret, certâ ratione modoque.
CAP. LXXXII.
Graves augentur tempore curae.
a MEns usque aegra manet, nec tempore robora sumit;
Affectusque animi, qui fuit antè, manet.
Quaeque morâ spatioque suo, coîtura putavi
Vulnera; non aliter quam modò facta, dolent.
Scilicet exiguis prodest annosa vetustas,
Grandibus accedunt tempore damna malis.
Pene decem totis aluit1 Paeantius annis
Pestiferum tumido vulnus ab angue datum;
2 Telephus aeternâ consumptus tabe perîsset;
Si non, quae nocuit, dextra tulisset opem.
[Page 114] b Tempus quod saevas paulatim mitigat iras,
Non minuit luctus, maestave corda levat.
Cuncta potest igitur tacito pede lapsa vetustas
Praeter quam curas attenuare graves.
Tristior est etenim praesens aerumna priore:
Ut sit enim sibi par; crevit, & aucta morâ est.
Scilicet ut veteres fugiunt juga curva juvenci;
Et domitus fraeno saepe repugnat equus.
Nos quoque quae ferimus, tulimus patientiùs antè:
Et mala sunt longâ multiplicata morâ.
Aegrescit magis aucta gravis nam tempore cura;
c Ut vigilare leve est, pervigilare grave.
d Illinc egestas tristis, hinc durus labor,
Quamvis rigentem tot malis subigunt vìrum;
Non tempus illi fecit aerumnas leves.
Longo dolorum sensus accrescit die:
Leve est miserias ferre, perferre est grave.
CAP. LXXXIII.
Faelices Philosophi.
a NOs juvet immensi causas exquirere mundi,
Primaque constanti corpora juncta fide.
An magnum aeterno volvatur Numine coelum:
An propriâ hoc ingens mole laboret onus.
Cur non ipsa3 suo lumine Luna micet.
Foelices queis fas coeli jam scandere sedes;
In queis, post obitum, fata manere sinant.
b Foelices animos, quibus haec cognoscere primis;
Inque domos superas scandere cura fuit!
Credibile est illos pariter vitiisque jocisque
Altiùs humanis exseruisse caput.
Non4 Venus & vinum sublimia pectora fregit,
5 Officiumve fori, militiaeve labor.
Nec levis ambitio,6 perfusaque gloria fuco;
Magnarumque fames sollicitavit opum.
Admovêre oculis distantia sydera nostris,
7 Aetheraque ingenio supposuére suo.
Sic petitur caelum: non ut ferat Ossan8 Olympus;
Summaque Peliacus sidera tangat apex.
c Adde, quod ingenuas didicisse fideliter artes
Emollit mores; nec sinit esse feros.
CAP. LXXXIV.
Ars stupet malis.
a CRede mihi; miseros prudentia prima relinquit:
Et sensus cum re, consiliumque fugit.
b Fracta cadit magnae sapientia mole ruinae;
Plus valet ingenii viribus ira Dei.
Vivit, & est vitae nescius ipse suae.
d Nam pavor attonito rationis ademerat usum:
Cesserat omne meis consiliumque malis.
e Sic cum immane fremunt insani murmure venti;
Nescit,3 cui domino pareat, unda maris.
Rector in incerto est: nec quid fugiatve, petatve
Invenit: ambiguis ars stupet icta malis.
f Navita confessus gelido pallore timorem,
Jam sequitur victam, non regit arte ratem.
[Page 117] Utque parum validus non4 proficientia rector
Cervicis rigidae fraena remittit equo:
Sic non quo voluit, sed quo rapit impetus undae,
5 Aurigam videas vela dedisse rati.
g Ipse gubernator tollens ad sidera palmas,
CAP. LXXXV.
Vive hodie: cras incertum.
Et solum hoc ducas, quod fuit, esse tuum.
Vive velut rapto, fugitivaque gaudia carpe,
Gaudia non remanent, sed fugitiva volant.
Non est, crede mihi, sapientis dicere, vivam:
Sera nimis vita est crastina, vive hodie.
Ipse jubet mortis te meminisse Deus.
Extremumque diem semper adesse putes.
d Vivere quod propero pauper, nec inutilis annis,
Da veniam; properat vivere nemo satìs.
Differat hoc, patrios optat qui vincere census:
Atriaque immodicis arctat4 imaginibus.
[Page 118] e Cras (inquis) vives, hodie jam vivere serum est:
Ille sapit, quisquis,5 Posthume, vixit heri.
7 Atropos; atque omnis scribitur hora tibi.
g Quid sit futurum cras, fuge quaerere; &
Quem fors dierum cumque dabit, lucro
8 Appone; nec dulces amores
Sperne puer, neque tu choreas;
Donec virenti canities abest
Morosa.—
—h Rapiamus amici
Occasionem de die:
Dumque virent genua,
Et decet;9 obductâ solvatur fronte senectus,
Nunc &10 Achaemeniâ
Perfundi nardo juvat; &11 fide Cyllenaeâ
Levare diris pectora
Sollicitudinibus.
—i Novit paucos
Secura quies; qui velocis
Memores aevi, tempora nunquam
Reditura tenent. Dum fata sinunt
Vivite laeti; properat cursu
Vita citato; volucrique die
Rota praecipitis vertitur anni.
[Page 119] k Indulge Genio; carpamus dulcia, nostrum est
Quod vivis; cinis & manes, & fabula fies.
Vive memor leti; fugit hora.
CAP. LXXXVI.
Vincenti dabitur Laurea.
a GLoria non veniet tenues delapsa per auras;
Vincentis cinget sola corona caput.
b Nil tam difficile est, quod non solertia vincat;
Invigila, & parta est gloria militiae.
Haud unquam sese virtus pigra extulit astris.
c Non est è terris mollis ad astra via.
Quae propero cursu vicerat ante procos.
Multa tulit, fecitque puer; sudavit, & alsit.
f Dulcia non meruit, qui non gustavit amara.
Omnia quippe deus posuit sudoris in arce.
Vita labore dedit mortalibus.—
[Page 120] i Non quisquam fruitur veris odoribus,
4 Hyblaeos latebris nec spoliat favos,
Si fronti caveat, si timeat rubos.
Armat spina rosas, mella5 tegunt apes.
k Absiste somnis: Nos medio procul
Campo coronam figimus arduâ
In rupe: Rex esto, priore
Quisquis emet sibi regna cursu.
CAP. LXXXVII.
Miserum amicum turpe deserere.
a TUrpe erit in miseris veteri tibi rebus amico
Auxilium nullâ parte tulisse tuum.
Turpe referre pedem; nec passu stare tenaci;
Turpe laborantem deseruisse ratem.
Turpe sequi casum, & fortunae cedere; amicum
Et, nisi sit faelix, esse negare tuum.
Quos prior est mirata, sequens mirabitur aetas;
In quorum plausus tota theatra sonant.
b Cur tu suscepti curam dimittis amici?
Officiique pium tam cito ponis opus?
[Page 121] Sarcina sum fateor; quam si nunc tempore duro
Depositurus eras; non subeunda fuìt.
Fluctibus in mediis navem,5 Palinure, relinquis?
Ne fuge; neve tuâ sit minor arte fides.
Nunquid Achillêos, dura inter praelia, fidi
Deseruit levitas6 Automedontis equos?
Quem semel accepit, nunquid7 Podalirius aegro
Promissam medicae non tulit artis opem.
Turpiùs ejicitur, quàm non admittitur hospes:
CAP. LXXXVIII.
Optima brevis aevi.
a IMmodicis brevis est aetas, & rara senectus:
Quicquid ames, cupias non placuisse nimis.
b Optima prima ferè manibus rapiuntur avaris:
1 Implentur numeris deteriora suis.
Vivit edax vultur: ducensque per aëra gyros,
Milüus, & pluviae graculus2 augur aquae.
Vivit & armiferae cornix invisa Minervae;
Ista quidem saeclis vix moritura novem.
Occidit ille loquax, humanae vocis imago
Psittacus; heu vitae quàm citò meta venit!
Jamque cinis, vivis fratribus,5 Hector erat.
Maximus ille armis, maximus ille7 togâ;
d Occidit; & misero steterat vigesimus annus.
Tot bona tam parvo clausit in orbe Deus.
e Crudeles Divi; serpens novus exuit annos:
Formae non ullam fata dedere moram.
f O saevae nimium gravesque Parcae!
O nunquam data vita longa summis!
Cur plus ardua casibus patetis?
Cur saevâ vice magna non senescunt?
g Dum cervi volucres, & cornix garrula vivunt;
Tot saeculis vigentque;
Uni porro homini post septima protinus, idque
Vix dum peracta saecula,
Corporeum robur cariosa senecta fatigat.
CAP. LXXXIX.
Virtus per se expetenda.
a JUdice me, mercede caret, per seque petenda est
Externis virtus incomitata bonis.
b Ipsa quidem virtus pretium sibi, solaque latè
Fortunae secura nitet: nec1 fascibus ullis
Erigitur, plausuve petit clarescere vulgi:
Nil opis externae cupiens, nil indiga laudis,
Divitiis animosa suis; immotaque cunctis
Casibus; ex altâ mortalia despicit arce.
Attamen invitam blandè vestigat, & ultro
Ambit honos;c sed virtutem non praemia tantum,
Quàm labor ipse juvat: strepitus fastidit inanes,
Inque animis hominum pompâ meliore triumphat.
d Ipsa quidem virtus sibimet pulcherrima merces.
e Virtus repulsae nescia sordidae
Intaminatis fulget honoribus;
Nec sumit aut ponit2 secures
Arbitrio popularis3 aurae.
Virtus,4 recludens immeritis mori
Coelum,5 negatâ tentat iter viâ:
Coetusque vulgares, & udam
Spernit humum, fugiente pennâ.
[Page 124] f Virtus agresti dives in otio,
Sese ipsa claudit finibus in suis
Plerumque; & insonti quietum
In paleâ solium reclinat.
CAP. XC.
Virtus malis innotescit.
a EXposuit miserum populo fortuna videndum;
Et plus notitiae, quàm fuit ante dedit.
Notior est factus1 Capaneus de fulminis ictu:
Notus humo mersis2 Amphiaraüs equis.
Si minùs errâsset, notus minùs esset Ulysses;
Magna3 Philoctetae vulnere fama suo est.
Si locus est aliquis magna inter nomina parvis;
Nos quoque conspicuos nostra ruina facit.
Aufaque in accensos6 Iphias ire rogos?
c Non potuit pietas flammâ cessante probari.
Emptum est ingenti clade perenne decus.
d Explorant adversa viros, perque aspera duro
Nititur ad laudem virtus interrita clivo.
e Roma haud succubuit damnis, at territa nullo
[Page 125] f Pone igitur lachrymas, & adora vulnera, laudes
Perpetuas paritura tibi: nam tempore Roma
Nullo major eris: mox sic labêre secundis;
Ut solâ cladum tuearis nomina famâ.
CAP. XCI.
Gravia graviorem curam exigunt pericula.
Ad medicam dubius confugit aeger opem.
Nempe graves poscunt graviora pericula curas:
Parvaque non summo credita bella duci.
b Cautiùs ingentes morbos, & proxima cordi
Vulnera,2 Paeoniae tractat sollertia curae;
Parcendoque secat; ferro nè largiùs acto,
Irrevocandus eat sectis vitalibus error.
c Curentur dubii medicis majoribus aegri;
d Italiam quoties belli circumstetit atrox
Tempestas, ipsumque caput laesura pependit;
Non illis vani ratio ventosa favoris,
Sed graviter spectata salus; ductorque placebat,
Non qui praecipiti traheret simul omnia casu,
Consilio regeret.e Sic venti flamine molli
Tranquillisque fretis, clavum sibi quisque regendum
Vindicat; incumbat si turbidus Auster, & unda
Contenti8 meliore manu, seseque ratemque
Unius imperiis tradunt; artemque pavore
Confessis finem studiis fecêre procellae.
Tempestas, cunctis pariter cedentibus, unus
Eligitur ductor: suffragia quippe peregit
Judex vera timor. Victus ratione salutis
CAP. XCII.
Malorum usu indurescimus.
a TU mala multa feras, etenim pejora tulisti.
Jam tibi sentiri sarcina nulla potest.
Ductus ab armento taurus detrectat aratrum:
Subtrahit & duro colla novella jugo.
Nos quibus assuevit fatum crudeliter1 uti,
Ad mala jampridem non sumus ulla2 rudes.
[Page 127] b Ac veluti primò taurus detrectat aratra;
Mox venit adsueto mollis ad arva jugo.
Sic primò juvenes trepidant in amore feroces,
Dehinc domiti, posthaec3 aequa & iniqua ferunt.
c Inventâ secuit qui primus nave profundum,
Et rudibus remis sollicitavit aquas:
Tranquillis primum trepidus se credidit undis,
Littora securo tramite summa legens:
Mox longos tentare sinus, & linquere terras,
Et leni coepit pandere vela Noto.
Ast ubi paullatim praeceps audacia crevit,
Cordaque languentem4 dedidicêre metum;
Jam vagus exsultat pelago;5 coelumque secutus
CAP. XCIII.
—Non Numen Amor, sed foeda Libido est.
a QUicunque ille fuit, puerum qui pinxit amorem,
Nonne putas stultas hunc habuisse manus?
Cur etenim hamatis manus est armata sagittis?
Cur pharetra ex humero1 Gnosia utroque jacet?
Cur idem frustra ventosas addidit alas?
Fecit & humano corde volare Deum?
b Non Deus humanis ardorem mentibus addit;
Sed fit cuique Deus dira libido sua.
c Deum esse Amorem turpis & vitio favens
Finxit libido: quoque liberior foret,
Titulum furori Numinis falsi addidit.
2 Natum per omnes scilicet terras vagum
3 Erycina mittit; ille per coelum volans
Proterva tenerâ tela molitur manu:
Vana ista demens animus ascivit sibi,
Venerisque numen finxit, atque arcus Dei.
Quisquis secundis rebus exultat nimis,
Fluitque luxu, semper insolita appetit.
Tunc illa magnae dira fortunae comes
Subit libido.—
d Volucrem esse Amorem fingit immitem Deum
Mortalis error; armat & telis manus;
Arcusque sacros miscuit saevâ face;
Genitumque credit Venere,4 Vulcano satum.
[Page 129] Vis magna mentis, blandus atque animi calor
Amor est; juventâ gignitur; luxu, otio,
Nutritur;5 inter laeta fortunae bona;
Quem si fovere, atque alere desistas, cadit;
Brevique vires perdit extinctus suas.
CAP. XCIV.
Regum est misereri.
a REgia (crede mihi) res est succurrere lapsis;
Atque brevis magno convenit ira viro.
Conspicitur nunquam meliore potentia causá,
Quàm quoties vanas non sinit esse preces.
Hoc nitor excelsi generis desiderat, hoc est
A superis ortae nobilitatis opus.
Hoc tecum commune Deo; quod uterque rogati
Supplicibus vestris ferre soletis opem.
Sola Deos aequat, reges, clementia vobis;
b Sola quidem magni custos clementia mundi;
Haec docet ut poenis hominum vel sanguine pasci
Siccum pace,3 premas; deponas ocyùs iram
Quàm moveas; precibus nunquam implacabilis obstes:
Obvia prosternas, prostrataque more leonum
[Page 130] Despicias, alacres ardent qui frangere tauros,
Transiliunt praedas humiles;c mortisque facultas
Emollit rabiem praedae; torvique leones
Quae stravisse calent; eadem prostrata4 relinquunt.
Nec nisi bellantis gaudet cervice juvenci
Nobiliore fames.—
—d Rex mitis non insultare jacenti
Malebat, mitis precibus; pietatis abundans,
Poenae parcus erat; paci non intulit iram.
Postacies odiis idem, qui terminus armis.
e Quin etiam sontes, expulsâ corrigit irâ,
Et placidus delicta domat; nec dentibus unquam
Instrepit horrendùm; fremitu nec verbera poscit.
Qui fruitur poenâ, ferus est; legumque videtur
5 Vindictam praestare sibi; Dîs proximus ille
Quem ratio, non ira movet: qui6 facta rependens
7 Consilio punire potest.—
CAP. XCV.
Pares cum paribus facillime congregantur.
a CUm pare quaeque suo coëunt, volucresque feraeque,
Atque aliquam, de quâ procreet, anguis habet.
Et servat studii foedera quisque sui.
Rusticus agricolam, miles fera bella gerentem,
Rectorem2 dubiae navita puppis amat.
Tu quoque3 Piëridum studio, studiose, teneris;
Ingenioque faves, ingeniose, meo.
c Nam nequit officium vatis contemnere vates,
Sed4 commilitii sacra tuenda putat.
Prosit, opemque ferat communia sacra tueri;
Atque iisdem studiis imposuisse manum.
—d Serpentum magna est concordia, parcit
Cognatis maculis5 similis fera; quando leoni
Fortior eripuit vitam leo? Quo nemore unquam
Expiravit aper majoris dentibus apri.
Indica tigris, agit rabidâ cum tigride pacem
Perpetuam: saevis inter se convenit ursis.
e At nunquam placidis coëunt immitia, nunquam
Serpentes avibus6 geminantur, tigribus agni.
f Oderunt hilarem tristes, tristemque jocosi,
Sedatum celeres; agilem, gnavumque remissi;
[Page 132] Potores bibuli mediâ de nocte7 Falerni
Oderunt porrecta negantem pocula.—
CAP. XCVI.
Industria res parvae crescunt.
a O Quàm de tenui Romanus origine crevit!
Turba vetus quàm non1 invidiosa fuit!
Roma, sed in parvâ spes tamen3 hujus erat.
Moenia jam stabant populis angusta futuris:
Credita sed turbae tunc nimis ampla suae.
c Hîc ubi Roma potens opibus jam saecula quinque
Crevit, & edomito sustulit orbe caput;
d Hîc ubi nunc Roma est, orbis caput, arbor & herbae,
Et paucae pecudes, & casa rara fuit.
e Et quem nunc gentes Tyberim nôruntque timentque,
Tunc etiam pecori despiciendus erat.
5 Stramineis esset nunc quoque tecta casis.
[Page 133] g Gentibus est aliis tellus data limite certo;
Romanae spatium est Urbis & orbis idem.
h Omnia Romanae cedunt miracula terrae;
Natura hic posuit quicquid ubique fuit.
CAP. XCVII.
Dulcis damnosa voluptas.
a SPerne voluptates: nocet empta dolore voluptas.
Laeta venire Venus, tristis abire solet.
b Semper ut inducas, blandos offers mihi vultus;
Post tamen es misero tristis & asper, Amor.
c Luxuries praedulce malum, quae dedita semper
Corporis arbitriis, hebetat caligine sensus;
Membraque1 Circaeis effoeminat acriùs herbis;
Blanda quidem vultus, sed quâ non tetrius ulla
Ultrices2 fucata genas, & amicta dolosis
Illecebris, torvos auro circumlinit hydros.
Illa voluptatum multos innexuit hamis.
d Quippe nec ira Deûm tantum, nec tela, nec hostes;
Quantùm sola noces animis immissa voluptas.
Ebrietas tibi fida comes, tibi luxus, & atris
Circa te semper volitans infamia pennis.
e Tu luxus populator opum, tibi semper adhaerens.
[Page 134] Infoelix humili gressu comitatur egestas.
f Luxuriâ cecidere malâ, quae plurima regna
Dira Venus vitiis, odiisque superbia vertit.
Sic malè sublimes fregit3 Spartanus Athenas;
Luxu3 idem Thebis cecidit. Sic Medus ademit
Assyrio; & Medo rapuit moderamina4 Perses.
Subjecit Persen Macedo; cessurus & ipse
Antiquo patrum luxu desuevit honori.
Atque ille haud olim parcus pro laude cruoris,
Et quondam famae sitiens; obscura sedendo
Tempora agit, mutum volvens inglorius aevum
6 Sanguine de Superûm populus; blandoque veneno
Desidiae, virtus paulatim evicta senescit.
h Nunc patitur longae pacis mala; saevior armis
Luxuria incubuit, victumque7 ulciscitur orbem.
CAP. XCVIII.
—Nullos virtus oppressa fateri Esse Deos suadet.—
a VIve pius, moriere pius; cole sacra; colentem
Mors gravis à templis, in cava saxa trahet.
Cum rapiant mala fata bonos, (ignoscite fasso)
Sollicitor nullos esse putare deos.
b Et sine re nomen Deus est, frustaque timetur;
Et stultâ populos credulitate movet.
d Saepe mihi dubiam traxit sententia mentem,
Curarent Superi terras; an nullus inesset
Rector; & incerto fluerent mortalia casu:
Nam cum dispositi quaesîssem foedera mundi,
Praescriptosque mari fines, annique meatus,
Et lucis noctisque vices; tunc omnia rebar
Consilio firmata dei: qui lege moveri
Sidera, qui fruges diverso tempore nasci,
Qui variam Phoeben alieno jusserit igne
Compleri, Solemque suo: porrexerit undis
Littora: tellurem medio libraverit axe.
Sed cum res hominum tantâ5 caligine volvi
Adspicerem; laetosque diu florere nocentes,
[Page 136] Vexarique pios; rursus labefacta cadebat
Relligio; causaeque viam non sponte sequebar
Affirmat, magnumque novas per8 inane figuras
Ambiguo, vel nulla putat; vel11 nescia nostri.
CAP. XCIX.
1 Tutum scelus quis, nemo2 securum tulit.
a NE tibi celandi spes sit, peccare paranti;
Et Deus, occultos qui vetat esse dolos.
Ipse Deus tacito3 permisit vela ministro;
Ederet ut multo libera verba mero.
Ipse Deus somno domitos emittere vocem
Jussit, & invitos facta tegenda loqui.
b Et quum sopitos premerent oblivia sensus,
Confessa est facinus conscia lingua suum.
c Non mala magna latent; nam lux altissima fati
Occultum nihil esse sinit; latebrasque per omnes
Intrat, & abstrusos explorat4 fama recessus.
Etsi occulta tegas;d secretum divitis ullum
Esse putas? Servi ut taceant; jumenta loquentur,
Et canis, & postes, & marmora: claude fenestras,
Vela tegant rimas; junge ostia, tollite lumen
E5 medio, taceant omnes; propè nemo recumbat:
Quod tamen ad6 cantum galli facit ille secundi,
Proximus ante diem caupo sciet.—
e Nec facile est placidam & pacatam ducere vitam,
Qui violat factis communia foedera pacis.
Etsi fallat enim Divûm genus humanumque;
Perpetuò tamen id fore clam, diffidere debet.
[Page 138] —f Multa trepidus solet
Detegere vultus: magna nolentem quoque
Consilia produnt.—
CAP. C.
Potenter Regum trahunt exempla.
VIvitur exemplo meliùs quàm legibus ullis;
Cum princeps, alios quod monet, ipse facit.
Sed domini mores5 Caesarianus habet.
c Non eadem vulgusque decent & lumina rerum.
Est quod praecipuum debeat ista domus.
Imposuit te6 alto fortuna, locumque tueri
Ad te oculos, auresque trahis; tua facta notamus:
Nec vox missa potest principis ore tegi.
Multaque fert miles vulnera, multa feret.
e Tu, Princeps, rerum cui committuntur habenae;
In commune jubes si quid, censesve tenendum;
[Page 139] Primus jussa subi; tunc observantior aequi
Fit populus, nec ferre negat; cum viderit ipsum
Authorem parere sibi; componitur orbis
Regis ad exemplum: nec sic inflectere10 sensus
Humanos edicta valent, ut vita regentis.
Mobile mutatur semper cum principe vulgus.
f Quippe in regem oculos populus defigit, & unum
Admirantur, amant, imitantur; seque suosque
Ex hoc, seu speculo, tentant effingere mores.
Nobilis.—
i Et te totius medio telluris in ore
Vivere cognoscas; cunctis tua gentibus esse
Facta palam; nec posse dari regalibus unquam
Secretum vitiis.—
k Rex velit honesta; nemo non eadem volet.
CAP. CI.
Bellorum foemina causa est.
FOemina bellorum causa est;a nisi rapta fuisset
1 Tyndaris, Europae pax Asiaeque foret.
Turpiter apposito vertit in arma mero.
4 Foemina Trojanos iterum nova bella movere
Impulit in regno, juste Latine, tuo.
5 Foemina Romanis, etiam nunc urbe recenti,
Immi [...] 6 soceros; armaque saeva dedit.
8 Foemineas timuit territa Marte minas.
Vidi ego pro niveâ pugnantes9 conjuge tauros:
Spectatrix animos ipsa juvenca dabat.
c Quid moror exemplis, quorum me turba fatigat?
Quo non est Marti tempore juncta Venus.
d Et nunc mirabor, quod tanti ad Pergama belli
e Foemina causa fuit, quondam consurgere in arma
Hac duce14 Dardanius Spartam expugnavit adulter:
Haec & tela dedit, fovitque cupidine bella.
f Causa mali tanti conjux iterum hospita Teueris,
Externique iterum thalaemi▪—
[Page 141] g Ne dux malorum foemina, & scelerum artifex
Obsideat animos; cujus incestae stupris
Fumant tot urbes, bella tot gentes gerunt,
Et versa ab imo regna tot populos premunt.
Sileantur aliae; sola conjux Aegei
Medea, reddit foeminas dirum genus.
CAP. CII.
Educatio aspera optima.
Est duris meliùs studiis fingenda juventus,
Et pueri discant aspera multa pati.
a Dum nova lanugo est, pavidos formidine cervos
Terret; & est illi praeda benigna lepus.
At postquam virtus annis adolevit; in apros
Audet, & hirsutas cominus ire leas.
b In nemus ire juvet: pressisque in retia cervis,
Hortari celeres per juga summa canes.
Aut tremulum excusso jaculum torquere lacerto,
Aut in gramineâ ponere corpus humo.
Saepe juvet versare leves in pulvere currus,
Torquentem fraenis ora ferocis equi.
c Durum à stirpe genus; notas ad flumina primùm
1 Deferimus, saevosque gelu duramus & undis.
[Page 142] Venatu invigilant pueri, sylvasque fatigant;
Flectere ludus equos, & spicula tendere cornu.
At patiens operum, parvoque assueta juventus,
Aut rastris terram domat; aut quatit oppida bello.
Non tibi desidiam mollem, nec marcida luxu
Otia, nec somnos3 genitor permisit inertes.
Sed nova per duros instruxit membra labores,
Et crudâ teneras exercuit indole vires.
Frigora saeva pati; gravibus non cedere nimbis,
Aestivum tolerare jubar; tranare sonoras
Torrentum furias; ascensu vincere montes,
Planitiem cursu; valles, & concava saltu.
Nec non in clypeo, vigiles producere noctes,
In galeâ potare nives, nunc spicula cornu
Tendere, nunc glandes4 Baleari spargere fundâ.
e Angustam amicè pauperiem pati
Robustus acri militiâ puer
Condiscat, &5 Parthos feroces
Vexet eques metuendus hastâ:
Vitamque sub6 dio, & trepidis agat
In rebus.—
Pravi sunt7 elementa, & tenerae nimis
Mentes asperioribus
Firmandae studiis: nescit equo rudis
[Page 143] Haerere ingenuus puer,
Venarique timet, ludere doctior,
Seu Graeco jubeas trocho,
Seu malis vetitâ legibus aleâ.
CAP. CIII.
Rustica vita optima.
a QUàm vitae laudandus hic est, quem prole paratâ,
Occupat in parvâ pigra senecta casâ.
Ipse suas sectatur oves, at filius agnos,
Et calidam fesso comparat uxor aquam.
b Hic petit, esse sui, nec magni ruris arator;
Sordidaque in parvis otia rebus amat.
Quisquam picta colit1 Spartani frigora saxi,
Et matutinum portat ineptus ave;
Cui licet exigui nemoris, rurisque beati
Ante focum, plenas explicuisse plagas?
Et piscem tremulâ salientem ducere setâ,
Flavaque de rubro promere mella cado?
Pinguis2 inaequales o [...]erat cui villica mensas;
Et sua non emptus praeparat ova cinis.
Non amet hanc vitam, quisquis me non amat opto,
Vivat & urbanis3 albus in officiis.
[Page 144] c O fortunatos nimium, bona si sua nôrint,
Agricolas! quibus ipsa procul discordibus armis,
Fundit humo facilem victum justissima tellus. &c.
d O bona pastoris; si quis non pauperis usum
Mente prius doctâ fastidiat; & probet illis
Omnia luxuriae pretiis incognita curis;
Quae lacerant avidas inimico pectore mentes.
Si non Assyrio fuerint bis lauta colore
Sub laqueare domûs, animum non angat avarum.
Quis magìs optato queat esse beatior aevo,
Quàm qui mente procul purâ, sensuque probando,
Non avidas agnovit opes, non tristia bella:
Nec funesta timet validae certamina classis?
Illi dulcis adest requies, & pura voluptas;
Securam & placido traducit pectore vitam.
e Beatus ille, qui procul negotiis,
6 Ut prisca gens mortalium,
Paterna rura bobus exercet7 suis:
Solutus omni foenore:8
Nec excitatur classico miles truci;
Nec horret iratum mare:
9 Forumque vitat, & superba civium
Potentiorum limina. &c.
Ritusque meliùs vita quae11 priscos colat,
[Page 145] Quàm quae relictis moenibus sylvas amat.
Non illum avarae mentis inflammat furor,
Qui se12 dicavit montium insontem jugis:
Non aura populi,13 & vulgus infidum bonis;
Non pestilens invidia, non fragilis favor.
Non ille regno servit, aut regno14 imminens
Vanos honores sequitur, aut fluxas opes,
Spei metûsque liber: haud illum15 niger
16 Edaxque livor dente degeneri petit.
Sed rure vacuo potitur, & aperto aethere
Innocuus errat.—&c.
CAP. CIV.
Infaelix conjugium inaequale.
Si quos non aequo foedere junxit3 Hymen.
b Quàm malè inaequales veniunt ad aratra juvenci;
Tam4 premitur magno conjuge nupta minor.
Non honor est sed onus5 species laesura ferentem:
Si qua voles aptè nubere, nube pari.
[Page 146] c Tum magis, ô nuptae, semper concordia vestras
Semper amor sedes incolat assiduus.
d Tam bene rara suo miscentur cinnama nardo:
Non meliùs teneris junguntur vitibus ulni:
Non plus8 lotos aquas; littora myrtus amat.
Candida perpetuo reside, concordia, lecto:
Tamque pari semper sit Venus aequa jugo.
e Uxorem quare locupletem ducere nolim
Quaeritis? Uxori9 nubere nolo meae.
10 Inferior matrona suo sit quaeque marito:
Haud aliter fuerint foemina virque pares.
f Conjux modico nupta marito,
Non disposito clara monili
Gestat pelagi dona rubentis;
Nec gemmiferas detrahit aures,
Lapis Eoâ lectus in undâ:
Sed non dubios fovet illa toros.
CAP. CV.
Ex humili loco evecti ferociunt.
a SAepe rogare soles, sim qualis, amice, futurus;
Si fiam locuples, simque repente potens.
Quemquam posse putas mores narrare futuros?
Dic mihi, si fias tu1 leo, qualis eris?
—b Regnabit sanguine multo,
Ad regnum quisquis venit ab2 exilo.
c Asperius nihil est humili, cùm surgat in altum:
Cuncta ferit, dum cuncta timet; desaevit in omnes,
Ut se posse putent: nec bellua tetrior ulla,
Quàm servi rabies, in3 libera terga furentis.
Agnoscit gemitus; & poenae parcere nescit
Quam subiit; dominique memor, quem verberat odit.
d Qualis & humani simulator simius oris,
Quem puer arridens pretioso stamine4 Serum
Velavit; nudasque nates ac terga reliquit;
Ludibrium mensis, erecto pectore, dives
Ambulat; & claro sese deformat amictu.
Missus in imperium magnum.—
CAP. CVI.
Fortes creantur fortibus.
ESt, mihi crede,a boni soboles sincera parentis;
Et patris mores natus, ut ora, refert.
Et vitulus molli2 praelia fronte cupit.
d Continuò at pecoris generosi pullus in arvis
Altiùs ingreditur, & mollia crura5 reponit.
Primus & ire viam, & fluvios tentare minaces
Audet, & ignoto sese committere ponto;
Nec vanos horret strepitus.—
e Cui genus à proavis ingens, clarumque paternae
Nomen inest virtutis, & ipse acerrimus armis.
f Fortes creantur fortibus: & bonis
Est in juvencis, est in equis patrum
Virtus: nec inbellem feroces
Progenerant aquilae columbam.
Sic ille magni parvus armenti comes,
Primisque nondum cornibus findens cutem,
Cervice subitò celsus, & fronte arduus,
Gregem7 paternum ducit, ac pecori imperat.
Quae tenera caeso virga de trunco stetit,
Par ipsa8 matri tempore exiguo subit;
Umbrasque terris reddit, & coelo nemus.
CAP. CVII.
Honos alit artes.
a SAepe mihi dicis (Luci clarissime Juli)
Scribe aliquid magnum, desidiosus homo es.
Ocia da nobis: sed1 qualia fecerat olim
Condere victuras tentem per saecula chartas,
Et nomen flammis eripuisse meum.
b Ingenium sacri miraris abesse Maronis?
Nec quemquam tantâ bella sonare tubâ?
Sint Moecenates, non deerunt, Flacce, Marones:
Virgiliumque tibi vel tua rura dabunt.
[Page 150] Qui sonat, ingenti qui nomine pulsat Olympum;
Forsitan illius nemoris8 latuisset in umbrâ
Quod canit; &9 sterili tantùm cantâsset avenâ,
Ignotus populis; si Moecenate careret.
10 Qui tamen haud uni patefecit limina vati,
Nec sua Virgilio permisit Numina soli.
Moecenas tragico quatientem pulpita gestu
Erexit11 Varium; Moecenas alta Toantis
Eruit, & populis ostendit nomina Graiis.
Carmina Romanis etiam resonantia chordis,
d Crescite virtutes; faecundaque floreat aetas:
Ingeniis patuit campus: certusque merenti
Stat favor: ornatur propriis industia donis.
Surgite sopitae, quas obruit ambitus, artes.
—e nam munera vobis
Certa manent, pueri; &14 palmam movet ordine nemo.
CAP. CVIII.
Sine Venere ruit mundus.
a ALma Venus totum dignissima temperat orbem:
Illa tenet nullo regna minora Deo.
Juraque dat caelo, terrae, &1 natalibus undis:
Perque suos2 initus continet omne genus.
Illa Deos omnes (longum est numerare) creavit;
Illa satis causas arboribusque dedit:
Illa rudes animos hominum contraxit in unum;
Et docuit jungi cum pare quemque suâ.
Quid genus omne creat volucrum, nisi blanda Voluptas?
Nec pariunt pecudes, si levis absit amor.
Cum mare trux aries cornu decertat: & idem
Frontem dilectae laedere parcit ovis.
Depositâ sequitur taurus feritate juvencam,
Quem toti saltus, quem nemus omne tremit.
Vis eadem, lato quodcumque sub aequore vivit,
Servat; & innumeris piscibus implet aquas.
Alma Venus, per te quoniam genus omne animantûm
Concipitur; visitque exortum lumina solis:
Aëriae primum volucres te, Diva, tuumque
Significant initum, perculsae corda tuâ vi.
Inde ferae pecudes persultant pabula laeta;
Et rapidos tranant amnes; ita capta lepore
[Page 152] Illecebrisque tuis omnis natura animantûm,
Te sequitur cupidè, quò quamque inducere pergis.
Denique per maria & montes, fluviosque rapaces,
Frondiferasque domos avium, camposque virentes,
Omnibus incutiens blandum per pectora amorem,
Efficis, ut cupidè generatim saecla propagent.
c Excedat agedum rebus humanis Venus,
Quae supplet ac restituit exhaustum genus,
Orbis jacebit squallido turpis situ.
Vacuum sine ullis piscibus stabit mare:
Alesque coelo deerit, & sylvis fera:
Solis & aër pervius ventis erit.
d Venerem esse vitae maximam causam reor
Per quam voluptas oritur; interitu caret,
Cum procreetur semper humanum genus
Amore blando; caelibem at vitam probet
Sterilis juventus; hoc erit, quicquid vides,
CAP. CIX.
Splendida regum miseria.
a QUisquamne regno gaudet? ô fallax bonum,
Quantum malorum fronte quàm blandâ tegis?
Ut alta ventos semper excipiunt juga;
Rupemque saxis vasta dirimentem freta
Quamvis quieti verberant fluctus maris:
Imperia sic excelsa fortunae1 objacent.
b Fulgore primo captus, & fragili bono
Fallacis aulae, quisquis attonitus stupet,
Subito labantis ecce Fortunae impetu
Modò praepotentem cernat eversam domum▪
Stirpemque2 Claudii, cujus imperio fuit
Subjectus orbis; paruit liber diu
Oceanus, & recepit invitus rates.
c Quicumque regno fidit, & magn [...] potens
Dominatur aulâ; nec leves metuit Deos;
Animumque rebus credulum laetis dedit;
3 Me videat, & te, Troja: non unquam tulit
Documenta fors majora, quàm fragili loco
Starent superbi: columen eversum occidit
Pollentis Asiae, coelitum egregius labor.
d O regnorum magnis fallax
Fortuna bonis! in praecipiti,
Dubioque nimis excelsa locas.
Nunquam placidam sceptra quietem,
[Page 154] Certumve sui tenuêre diem. &c.
e Cespes Tyrio mollior ostro
Solet impavidos ducere somnos:
Aurea rumpunt tecta quietem;
Vigilesque trahit purpura noctes.
O si4 pateant pectora ditum!
Quantos intus sublimis agit
Fortuna metus? Brutia5 Coro
Pulsante fretum mitior unda est.
Pectora pauper secura gerit;
Tenet è patulâ pocula fago;
Sed non trepidâ tenet illa manu.
Carpit faciles vilesque cibos.
Sed non strictos respicit enses.
Aurea miscet pocula sanguis.
CAP. CX.
Amor fugat negotium.
Deditus imperiis, saeve Cupido, tuis.
Pallidus & tristis, captus amore tuo.
Carmina pulsa procul, quondam dilecta, jacebant:
Solus amor cordi, curaque semper erat.
Augustus, pronoque rudis flagraverat aestu;
Nec novus unde calor, nec quid suspiria vellent,
Noverat incipiens, & adhuc ignarus amandi.
Non illi venator equus, non spicula cordi,
Non jaculum torquere libet; mens omnis oberrat
In vultus, quos finxit amor.—▪
Urbe furens:—
Non coeptae assurgunt5 turres; non arma juventus
Exercet, portusve aut propugnacula bello
Tuta parant: pendent opera interrupta,6 minaeque
Murorum ingentes, aequataque machina coelo.
e Ah Corydon, Corydon, quae te dementia cepit?
Semiputata tibi frondosâ vitis in ulmo est.
CAP. CXI.
Invidia ferit optima.
a SUmma petit livor; perflant altissima venti;
Summa petunt dextrâ fulmina missa Jovis.
Ingenium magni detrectat Livor Homeri:
Quisquis es, ex illo,1 Zoile, nomen habes.
Et tua sacrilegae laniârunt carmina linguae
Pertulit huc victos,2 quo duce, Troja Deos.
Nec tua securum te,4 Maro, fama vehat.
Ipse parens vatum, princeps Heliconis, Homerus
Judicis excepit5 tela severa notae.
c Rumpitur invidiâ quidam, charissime Juli,
Quod me Roma legit, rumpitur invidiâ.
Rumpitur invidiâ, quod turbâ semper in omni
6 Monstramur digito; rumpitur invidiâ.
Dummodo sic placeam, dum toto canter in orbe,
Quod volet, impugnent unus & alter opus.
8 Meque sinus omnis, me manus omnis habet.
Ecce rubet9 quidam, pallet, stupet, ofcitat, odit.
Hoc volo;10 nunc nobis carmina nostra placent.
e Invidiae domus est imis in vallibus antri;
Sed quoquò ingreditur, florentia proterit arva,
[Page 157] Exuritque herbas, & summa11 papavera carpit.
Quò non livor adit.—
CAP. CXII.
Pietas & in hoste probanda.
a SAepe fidem adversis etiam laudavit in armis;
Inque suis amat hanc Caesar, in hoste probat▪
b Scilicet in duris remanentem rebus amicum
Quamlibet inviso Caesar in hoste probat.
Nec solet irasci (nec enim moderatior alter)
Cum quis in adversis, si quid amavit, amat.
De1 comite Argolici postquam cognovit Orestae,
Narratur Pyladen ipse probâsse2 Thoas.
Quae fuit3 Actoridae cum magno semper Achille,
Laudari solita est4 Hectoris ore fides.
Quòd pius ad manes Theseus comes îsset5 amico,
6 Tartareum dicunt indoluisse Deum.
Credibile est lachrymis immaduisse9 genas.
Est etiam miseris pietas, & in hoste probatur.
Et laudem invito abs exprimet ore fides.
CAP. CXIII.
Aurea mediocritas tuta.
a OMne nocet nimium, mediocriter omne gerendum.
b Major enim mediis gratia rebus inest.
c Inter utrumque tene: medio tutissimus ibis.
d Est virtus medium quae tenuisse juvat.
Hoc caute audacem monuisti, Daedale,1 natum:
Inter2 utrumque vola: me duce tutus eris.
e Nam sive aetherias vicino sole per auras
Ibimus; impatiens cera caloris erit.
Sive humiles propiore freto jactabimus alas;
Mobilis aequoreis penna madescet aquas.
Sed puer, incautis nimium temerarius annis
Altiùs egit iter: deseruitque patrem.
Vincla labant: & cera Deo propiore liquescit:
Nec tenues ventos brachia mota tenent.
Dum petit infirmis nimiùm sublimia pennis
Icarus; Icariis nomina fecit aquis.
f Est modus in rebus, sunt certi denique fines;
Quos ultra, citraque nequit consistere rectum.
g Virtus est medium vitiorum: & utrinque reductum.
h Illud, quod medium est, atque inter utrum (que) probamus.
Semper urgende: neque, dum procellas
[Page 159] Cautus horrescit, nomiùm4 premendo
Littus5 iniquum.
Auream quisquis mediocritatem
Diligit; tutus caret6 obsoleti
Sordibus tecti; caret7 invidendâ
Sobrius aulà.
k Quisquis medium defugit iter,
Stabili nunquam tramite curret.
Dum petit unum praebere diem,
Nec per solitum decurrit iter.
Sed Phoebeis ignota secat
Sydera flammis errante rotâ,
Secum pariter perdidit orbem.
Medium coeli dum sulcat iter
Tenuit placitas Daedalus oras;
Nullique dedit nomina ponto.
Sed dum volucres vincere veras
Icarus audet, Phoeboque volat
Proximus ipsi; dedit ignoto
Nomina ponto.
I Modicis rebus longius aevum est.
Foelix, mediae quisquis turbae
Sorte quietus,—
Aurâ stringit littora tutâ;
Timidusque mari credere cymbam,
Remo terras propiore legit.
[Page 160] m Tuta me mediâ vehat
Vita decurrens viâ.
n Quicquid excessit modum,
Pendet instabili loco.
CAP. CXIV.
Deus, quippe qui omnipotens, non negligendus.
a NII adeo validum est, adamas licet alliget illud:
Ut maneat rapido firmius igne Jovis.
Nil ita sublime est, supraque pericula tendit,
Non sit ut inferius, suppositumque Deo.
Quòd si negligitur, magnis injuria poenis
Solvitur, (ut facile est omnia posse Deo.)
Saepe Deos aliquis peccando fecit1 iniquos;
Vix pro delictis hostia blanda fuit.
Saepe Jovem vidi, cum jam sua mittere vellet
Fulmina; thure dato, sustinuisse manum.
Respice2 Thestiaden: flammis absentibus arsit;
Causea est, quod Phoebes ara sine igne fuit.
Virgo est: est spretos bis tamen ulta6 focos.
Hippolyte infelix, velles coluisse7 Dionen;
Cum consternatis diripereris equis.
[Page 161] Longa referre mora est correcta oblivia damnis.
Neglecti usque adeò Numinis ira furit.
c Scilicet immensa est, finemque potentia coeli
Non habet; & superi quicquid voluêre, peractum est.
d Delicta majorum immeritus lues,
8 Romane, donec templa refe [...]eris,
Aedesque labentes deorum, &
Foeda nigro9 simulachra fumo.
Dîs te minorem quod geris, imperas:
10 Hinc omne principium, huc refer exitum.
Dî multa neglecti dederunt
11 Hesperiae mala luctuosae.
Neglectus13 incesto addidit integrum:
Raro antecedentem scelestum
Deseruit pede14 poena claudo.
CAP. CXV.
Invitum servare difficillimum.
Et subtracta sibi quaereret arma3 dolor:
Nondum scitis, ait, mortem non posse negari?
Credideram satìs hoc vos docuisse4 patrem.
Dixit, & ardentes avido bibit ore favillas:
I nunc, & ferrum, turba5 molesta, nega.
b Leti voluntas nulla continget mihi?
Mori volenti deesse nunquam mors potest.
c Prohibere ratio nulla periturum potest,
Ubi quis mori constituit, & debet mori.
—d Morte prohibere haud queo.
Ferrum negabis? noxias lapso vias
Cludes? & arctis colla laqueis inseri
Prohibebis? herbas, quae ferunt letum auferes?
Quid ista tandem cura proficiet tua?
Ubique mors est: optimè hoc cavit Deus;
Eripere vitam6 nemo non homini potest,
At nemo mortem; mille ad hanc aditus patent.
e Frustra tenetur ille, qui statuit mori.
CAP. CXVI.
Foelices sequeris, mors; miseros fugis.
a DUlce mori miseris, sed mors optata recedit!
At quum tristis erit, praecipitata venit.
Demite naufragium; mors mihi munus erit.
c Integer hanc potui nuper bene reddere lucem;
Exul ut occiderem, nunc mihi vita data est.
Janua; sed nullo tempore2 aperta fuit.
Heu nimium fati tempora longa mei!
Constringatque tuos purpura texta toros:
Dormiat in plumâ nec meliore7 Venus:
Et nihil ex9 illâ perdere luce voles!
Rebus in angustis facile est contemnere vitam.
Foelici nunquam10 stamina longa nimis.
O vita misero longa: foelici brevis!
i Foelices sequeris, mors, miseros fugis.
CAP. CXVII.
Impatiens rivalis amor.
a TU mihi vel ferro pectus, vel perde veneno:
A dominâ tantùm te modò tolle meâ.
Te socium vitae, te corporis esse licebit:
Te dominum admitto rebus, amice, meis:
Lecto te solum, lecto te deprecor uno.
Rivalem possum non ego ferre Jovem.
Ipse meas solus, quod nil est, aemulor umbras;
Stultus, quod stulto saepe timore tremo.
b Eripitur nobis jam pridem cara puella.
Et tu me lacrymas fundere, amice, vetas?
Nullae sunt inimicitiae, nisi amoris, acerbae.
Ipsum me jugula;1 lenior hostis ero.
Possum ego in alterius positam spectare lacerto?
Nec mea dicetur, quae modo dicta mea est?
Hic olim ignaros2 luctus populavit Achivos:
Atridae magno cum stetit alter amor.
His olim (ut fama est) vitiis ad praelia ventum est;
His Trojana vides funera principiis.
Aspera Centauros eadem dementia jussit
Frangere in adversum pocula Pirithoum.
c Ille etiam abreptâ desertus conjuge Achilles
3 Cessare in tectis pertulit arma sua:
Omnia formosam propter4 Briseida passus.
Tantus in erepto saevit amore dolor!
[Page 165] Impatiens consortis erit sic summa potestas:
d Non bene cum sociis regna Venusque manent.
CAP. CXVIII.
Sibi imperare, imperium maximum.
a FOrtior est qui se, quam qui fortissima vincit
Castra: ducum victor, victor & ipse sui.
Haec spolia, haec reges, haec mihi currus erit.
c Vis fieri liber? mentiris, ineptule, non vis.
Sed fieri si vis; hâc ratione potes.
Contentus tritâ si potes esse togâ.
Haec tibi si vis est: si mentis tanta4 potestas;
Liberior5 Partho vivere rege potes.
[Page 166] d Libertas vero nulli jam restat amanti.
Nullus liber erit; si quis amare volet.
e Haec est praecipuo victorià digna triumpho,
f Non servum vitiis pectus habere tuum.
g Quisnam igitur liber? sapiens, sibique imperiosus:
Quem neque pauperies, neque mors, neque vincula terrent:
Responsare cupidinibus, contemnere honores
Fortis, & in seipso totus teres atque rotundus.
Si metuis, si prava cupis, si duceris irâ;
Servitii patiere jugum: tolerabis iniquas
7 Interiùs leges: tunc omnia jure tenebis,
Cum poteris rex esse tui.—
k Regem non faciunt opes,
Non vestis Tyriae color,
Non frontis11 nota regiae,
Non auro nitidae fores.
Rex est qui posuit metus,
Et diri mala pectoris.
[Page 167] Quem non ambitio impotens,
Et nunquam stabilis favor
Vulgi praecipitis movet.
Mens regnum bona possidet.
Rex est qui metuit nihil.
Rex est qui cupiet nihil.
Hoc regnum sibi quisque dat.
CAP. CXIX.
Desine lugendi: non fas revocare sepultos.
a DEsine defuncti lachrymis urgere sepulchrum:
Panditur ad nullas1 janua nigra preces.
Cum semel insernas intrarunt funera leges,
Non exorato stant2 adamante viae:
Te licet orantem fuscae Deus audiat aulae;
Nempe tuas lachrymas littora surda bibent.
Obserat herbosos lurida porta rogos.
b Supprime jam lachrymas: non est revocabilis illis,
Quem semel umbriferâ navita lintre tulit.
[Page 168] Hectora tot fratres, tot deflevere sorores;
Et pater, & conjux, Astyanaxque puer;
Et longaeva parens; tamen ille5 redemptus ad ignes.
Nullaque per Stygias umbra renavit aquas.
Contigit hoc etiam6 Thetidi: populator Achilles
Iliaca ambustis ossibus arva premit.
Huic7 Panope crinem solvit: longaevaque magni
Oceani8 conjux fletibus auxit aquas;
Et Thetis ante omnes: sed nec Thetis ipsa, nec omnes
Mutârunt avidi tristia jura9 Dei.
Tam rigidum jus est & inevitabile mortis!
Stant rata non ullâ fila tenenda manu.
c Soles occidere & redire possunt:
Nobis quum semel occidit brevis lux,
Nox est perpetuò una dormienda.
Fecerit arbitria:
Non illustre genus, nec te facundia, nec te
Restituet pietas.
Infernis nec enim tenebris10 Diana pudicum
Liberat Hippolytum.
Vincula13 Pirithoo.
CAP. CXX.
Nemo se fugit.
a QUò fugis ah demens? nulla est fuga: tu licet usque
Ad1 Tanaim fugias, usque sequetur amor.
Non, si2 Pegaseo vecteris in aëra dorso:
Nec, tibi si3 Persei moverit ala pedes:
Vel, si te sectae moveant talaribus aurae:
Nil tibi4 Mercurii proderit alta via.
b Per mare, per terras, peregrinaque flumina curris:
Dat mare, dant amnes, dat tibi terra viam.
Quae tibi causa fugae? quid5 Io freta longa pererras?
Non poteris6 vultus effugere ipsa tuos.
7 Inachi, quo properas? eadem sequerisque fugisque.
Tu tibi dux comiti: tu comes ipsa duci.
Exilioque domos, & dulcia limina mutant?
In culpâ est animus, qui se non effugit unquam.
[Page 170] f Exit saepe foras magis ex aedibus ille,
Esse domi quem pertaesum est: subitoque revertit:
Quippe foris nihilo meliùs quia sentiat esse.
Mox etiam properans urbem petit, atque revisit.
Hoc se quisque modo fugit: at quem scilicet, ut fit,
Effugere haud potis est: ingratis haeret, & angit.
CAP. CXXI.
Memor isto brevis aevi.
CRede mihia vitae non est fiducia nostrae
Certa satìs; licet at de brevitate queri.
b Rebus in humanis nulla est constantia certa:
Veridico vates1 Coeus ut ore canit.
Non minùs est foliis hominum gens fluxa caducis;
Pauci, ubi ceperunt auribus ista, suis
Pectoribus fixêre: animis namque indita quondam
Spes teneris blandè credula corda fovet.
[Page 171] Et dum laeta viret jucundo flore juventa,
Percursant animos irrita multa leves.
Nec senium mortemve pavet; neque, corpore sano
Provida venturi cura doloris adest.
O malè stultorum mens credula; qui brevis aevi
Tempora non nôrint quàm fugitiva volant.
At tu praemonitus, nigrae ad confinia mortis
Laetus age; &2 Genio gratificare tuo.
Vivamus; mortem fallere nemo potest.
d Heu vanum mortale genus, quid gaudia differs?
4 Falle diem; mediis mors venit atra jocis.
e Tempora longa tibi noli promittere vitae:
Quocumque ingrederis, sequitur mors, corpus ut umbra.
Mortales animas vivunt sortita, neque ulla est
Aut magno aut parvo lethi fuga:6 quo, bone, circa,
Dum licet, in rebus jucundis vive beatus:
Vive memor, quam sis aevi brevis.—
Gratâ sume manu; nec dulcia differ in annum.
Grata superveniet, quae non sperabitur hora.
[Page 172] Spem longam reseces: dum loquimur, fugerit invida
Aetas,10 carpe diem, quàm minimum credula postero.
CAP. CXXII.
Vere omnia gaudent.
a POst longas hyemes & pigrae frigora brumae,
Rura novat veris floridioris honos.
Utque novus, posito veteris squalore senectae,
Pandit odoriferas fertilis annus opes.
Purior auratis1 Phoebus splendescit habenis;
Mollior arboreis sibilat aura2 comis.
Herba comis, tellus nitet herbis, frondibus arbor:
Luxuriat laetum laeta per arva pecus.
Tondet ovis pratum, petulans salit agnus in herbâ:
Pro niveâ taurus conjuge bella gerit.
Rupis inaccessae scandunt dumeta capellae;
Haedus & infirmâ praelia fronte movet.
Interea pastor3 geniali stratus in umbrâ
Discutit4 incomptis taedia lenta modis.
Nunc & odoratâ somnos invitat in herbâ;
Nunc audit strepitum praetereuntis aquae.
Hîc sedet intentus liquidas piscator ad undas,
Dum tremulum fallax linea sentit onus.
[Page 173] Forsan & elusos quaerit quibus instruat hamos;
Explicat aut cautâ retia longa manu.
Garrula per virides ludunt examina ramos:
Et tenui sylvas gutture mulcet avis.
Ridet ager, vestitur humus, vestitur & arbos:
O nemus, ô soles, ô10 tunicata quies.—&c.
CAP. CXXIII.
Misera est magni custodia census.
a DIves opum, pauperque animi, plus possidet auri,
In fulvâ rutilus quàm vehit1 Hermus aquâ.
Possidet inclusum sic coeci carceris umbris;
Nec procul infernis, (ut reor) à tenebris.
Et decies unâ vel saepius inspicit horâ:
Et numerans miseras usque fatigat opes▪
Nec satis hoc: centum ferratis limina portis
Addita, centenis ferrea claustra seris.
Custodesque canes, atque horridus aere satelles
Excubat, ad clausas pervigilatque sores.
Non miser uxori, non audet credere natis:
Frigida non pictis quos habet arca deis.
[Page 174] Formidat, si vermis humo, mus exeat antro:
Si luteum2 Progne sub trabe figat opus.
Si trabibus laxum suspendit aranea cassem;
Esse putat nummis retia tensa suis.
Nec minùs obscuras formidat luce tenebras,
Et latebras promptas ad scelus omne duces:
Ipse suam veluti furem luctatur in umbram;
3 Gypsatas metuunt credula corda manus.
Huc labor, huc miseri spectat vesania voti,
Et trepidi semper corde micante metus:
Post inopis curas, & inania toedia vitae,
Dives ut ad Stygias îsse feratur aquas.
Atque opibus mortem seu placaturus avaram,
Semper inops vivit, nè moriatur inops.
CAP. CXXIV.
Foelix vita domi est, non extremo orbe petenda.
a FOelix qui patriis aevum transegit in agris;
Qui baculo nitens, in quâ reptavit arenâ,
Unius numeret saecula longa casae.
Illum non vario traxit fortuna tumultu,
Non freta mercator tremuit, non classica miles;
Non rauci lites pertulit ille fori.
4 Indocilis rerum, vicinae nescius urbis,
Aspectu fruitur liberiore poli.
Frugibus alternis, non5 Consule computat annum:
Autumnum pomis, ver sibi flore notat.
Idem condit ager Soles, idemque reducit:
Metiturque suo rusticus orbe diem.
Ingentem meminit parvo qui germine quercum,
Aequaevumque videt consenuisse nemus.
Proxima cui nigris urbs visa remotior6 Indis;
Vicinumque putat littora7 rubra lacum.
Sed tamen indomitae vires, firmisque lacertis
Aetas robustum tertia cernit avum.
Erret, & extremos alter scrutetur8 Iberos.
[Page 176] Quadrigis petimus bene vivere; quod petis hîc est:
Est13 Ulubris; animus si te non deficit aequus.
c Stet quicumque volet potens
Aulae culmine lubrico:
Me dulcis saturet quies.
Obscuro positus loco
Leni perfruar otio:
Nullis nota14 Quiritibus,
Aetas per tacitum fluat.
Sic cum transierint mei
Nullo cum strepitu dies;
Ignotus moriar senex.
Illi sors gravis incubat,
Qui notus nimis omnibus,
Ignotus moritur sibi.
CAP. CXXV.
Senectus ipsa morbus est.
a JAm veniunt anni fragiles, & inertior aetas:
Inficit & nigras alba senecta comas.
b Jam subeunt morbi, subeunt discrimina mille;
Jam dulces epulae delitiaeque nocent.
Jam minor auditus, gustus minor, ipsa minora
Lumina: vix tactus noscere certa queat.
Nullus dulcis odor, nulla est jam grata voluptas.
Sensibus expertem quis superesse putet?
Quondam ridentes oculi, nunc1 fonte perenni
Deplorant poenas nocte dieque suas.
Mox miserum scabies, mox tussis anhela fatigat;
Continuos gemitus aegra senecta tulit.
Hae sunt2 primitiae mortis, his partibus aetas
Defluit: & pigris gressibus3 ima petit.
Et per sordentem flebile serpit humum.
Nec coelum spectare licet, sed prona senectus
Terram, è quâ gentia, & quò reditura, videt.
c Multa senem circumveniunt incommoda; quippe
d Optima quaeque dies miseris mortalibus aevi
Prima fugit:6 subeunt morbi, tristisque senectus,
[Page 178] Et labor, & durae rapit inclementia mortis.
e Heu quàm continuis, & quantis longa senectus
Plena malis?f quam sic circumsilit agmine facto
Morborum omne genus.
CAP. CXXVI.
Cura facit canos.
Ante meum tempus cogit & esse senem.
Confiteor facere hoc annos: sed & altera causa est,
Anxietas animi, continuusque dolor.
b Seu vitiant artus aegrae contagia mentis:
Sive animum comitem corpora lassa2 trahu [...]t.
c Nil igitur mirum est, si mens mihi tabida facta,
De nive manantis more liquescit aquae.
Estur ut occultâ vitiata teredine navis:
Aequorei scopulos ut cavat unda salis:
Roditur ut scabrâ positum rubigine ferrum:
Conditus ut tineae3 carpitur ore liber:
Sic quoque perpetuos curarum pectora morsus▪
Fine quibus nullo conficiantur, habent.
Nec priùs hi mentem stimuli, quàm vita, relinquet.
Quique dolet citiùs, quam dolor ipse cadet.
[Page 179] d Sic mea perpetuis liquefiunt pectora curis;
Ignibus admotis ut nova cera solet.
e Parvus in exiles succus mihi pervenit artus,
Membraque sunt cerâ pallidiora novâ.
Non alit officio corpus5 inane suo.
Sed vigilo, vigilantque mei sine fine dolores;
Materiam quorum cura dat usque nova.
g Longus enim curis vitiatum corpus amaris,
Non patitur vires languor habere6 suas.
h Populatur artus cura.—
CAP. CXXVII.
Dulcis erit mercede labor.
a NOn facilè invenias multis è millibus unum,
Virtutem pretium qui putet esse sui.
Ipse decor recti, facti si praemia desint,
Non movet: & gratìs poenitet esse probum.
b Sed puto fructus adest, justissima causa laborum:
Et sata cum multo1 foenore reddit ager.
c In steriles campos nolunt juga ferre juvenci;
Pingue solum lassat; sed juvat ipse labor.
Auctorem certè res juvat3 ista nihil.
e Gloria quantalibet quid erit, si gloria tantum est?
Ni vatem studiis praemia digna manent.
f Invitat pretiis animos, qui praemia ponit.
g Ni par ingenio pretium, non utile vati
i Scilicet ingeniis meliùs sub teste benigno
Vivitur: egregios invitant praemia mores.
Hinc priscae redeunt artes; felicibus inde
Ingeniis aperitur iter; despectaque Musae
Colla levant; opibusque fluens, & pauper eodem
Nititur ad fructum studio; cum cernat uterque,
Quod nec inops jaceat probitas, nec inertia surgat
Divitiis:k Quis enim virtutem amplectitur ipsam
Praemia si tollas?—
CAP. CXXVIII.
Forma non amat artificem.
a UT Natura dedit, sic omnis recta figura.
Turpis Romano1 Belgicus ore color.
Illi sub terris fiant mala multa puellae,
Quae mentita suas vertit inepta comas.
b Quid juvat ornato procedere, stulta, capillo?
Et tenues2 Co [...] veste movere sinus?
Aut quid3 Oronteâ crines perfundere myrrhâ?
Teque peregrinis4 vendere muneribus?
Naturaeque decus5 mercato perdere cultu,
Nec sinere in6 propriis membra nitere bonis?
Crede mihi non ulla bonae medicina figurae est.
Aspice quos9 summittit humus formosa colores,
Et veniant hederae sponte sua meli [...]s:
Surgat & in solis formosiùs arbutus antris,
Et sciat10 indociles currere lympha vias.
Littora nativos per se dant picta lapillos:
Et volucres nullâ dulciùs arte canunt.
c Quid molles igitur prodest coluisse capillos?
Saepeque mutatas disposuisse comas?
Quid fuco splendente comas ornare, quid ungues
Artificis doctâ subsecuisse manu?
Frustra jam vestes, frustra mutantur amictus:
Ansaque compressos colligat arte pedes.
[Page 182] Forma placet, quamvis inculto venerit ore.
Nec nitidum tardâ compserit arte caput.
Cur studium formae est? coma cur mutatur, ut annos
Dissimulet viridi cortice tincta11 nucis?
Ne sit tanta tibi quaerendi cura decoris:
d Heu quantùm per se candida forma placet.
e Parce supervacuo cultu componere membra:
Augeri studio tam bona forma nequit.
CAP. CXXIX.
—Forsan miseros meliora sequentur.
a FLebile principium melior fortuna secuta est,
Nec mala tam sequitur quàm mala prima fuit.
Invenies nitidum saepiùs îsse diem.
c Ac veluti, ventis agitantibus aequora, non est
Aequalis rabies, continuusque furor.
Sed modò subsidunt,2 intermissique silescunt:
Vimque putes illos deposuisse suam.
Sic solet interdum fieri placabile numen:
Nube solet pulsâ candidus ire dies.
d Exemplum est animi nimium patientis Ulysses,
Jactatus dubio per3 duo lustra mari.
[Page 183] Tempora solliciti sed non tamen omnia fati
Pertulit; & placidae saepe fuere morae.
Et manet in cursu semper acerba suo?
f Crede mihi, miseris coelestia Numina parcunt,
Nec semper laesos & sine fine premunt.
CAP. CXXX.
Gratum securis periclitantes aspicere.
CRede mihi tutis aliena pericula gratum
Vidisse; immunes se quoque nôsse mali.
a Quàm juvat immites ventos andire cubantem,
Et sese tenero continuisse toro?
Aut, gelidas hibernus aquas quum fuderit1 Auster,
Securum somnos imbre2 juvante sequi?
b Suave, mari magno turbantibus aequora ventis,
E terrâ magnum alterius spectare3 laborem:
Non quia vexari quenquam est jucunda voluptas,
Sed, quibus ipse malis careas, quia cernere suave est.
Suave etiam belli certamina magna tueri
Per campos4 instructa; tuâ sine parte pericli.
Sed nil dulcius est, bene quàm munita tueri
Edita doctrinâ sapientum templa serena;
Despicere unde queas alios, passimque videre
Errare, atque viam5 palantes quaerere vitae.
CAP. CXXXI.
Miseri ad metum proni.
a CUm dolor in morem venit; timor ipse malorum
Saepe supervacuos cogit habere metus.
Membra reformidant mollem quoque saucia tactum;
Vanaque sollicitis incutit umbra netum.
Sic ego fortunae telis confixus iniquis
Pectore1 concipio nil nisi triste meo.
Aut quia res timida est omnis miser; aut quia longo
Tempore laetitiae2 janua clausa meae est.
b Utque reformidant insuetum lumina Solem:
Sic ad laetitiam mens mea segnis erit.
—c Quae nimis miseri timent
Futura credunt; quippe quod metuunt nimis,
Nunquam amoveri posse, nec tolli putant.
3 Prona est timori semper in pejus fides.
d Pectora longis hebetata malis
Non sollicitas ponunt curas.
Proprium hoc miseros sequitur vitium,
Nunquam rebus credere laetis.
Redeat foelix fortuna licet,
Tamen afflictos gaudere piget.
Nullâ surgens dolor ex causâ
Hos flere jubet; sed vagus intro
[Page 186] Terror oberrat; subitos fundunt
Oculi fletus, nec causa subest;
4 Imber vultu nolente cadit.
CAP. CXXXII.
Quae rara chara.
a RAra juvant; primis sic major gratia ponis:
Hybernae pretium sic meruere rosae.
b Quod facile est, vile est; mihi copia tollit amorem;
Et fastiditâ non libet esse domo.
c Semper in absentes foelicior aestus amantes.
Vertitur, & stomacho (dul [...]is ut esca) nocet.
Si nunquam5 Danaën habuisset aënea turris;
Non esset Danaë, de Jove, facta parens.
Dum servat Juno mutatam cornibus6 Io;
Facta est, quàm fuerat, gratior7 inde Jovi.
e Non plebeia Venus gratissima; frigore soles,
Sole juvant umbrae; grata fit unda siti.
—f Voluptates commendat rarior usus.
[Page 187] Atque9 Afrae volucres placent palato,
Quòd non sunt faciles; at albus anser
Plebeium sapit: ultimis ab oris
Si quid naufragio dedit, probatur.
Mullus jam gravis est; amica vincit
Uxorem, rosa Cinnamum13 veretur;
Quicquid14 quaeritur, optimum videtur.
CAP. CXXXIII.
Ars manet, opes fluxae.
a NIl homini tutum est; nil non mortale tenemus,
Pectoris exceptis ingeniique1 bonis.
En2 ego cum patriâ caream, natisque domoque;
Raptaque sint, adimi quae potuere mihi:
Ingenio tamen ipse meo comitorque fruorque:
Caesar in hoc potuit3 juris habere nihil.
Sola comes longae perstitit illa fugae.
Sola nec insidias,6 Threci nec militis ensem,
Nec mare, nec ventos,7 Barbariemque timet.
CAP. CXXXIV.
Affectus vix sunt ratione domandi.
a ODi, nec possum cupiens non esse, quod odi.
Heu quàm quod studeas ponere, ferre grave est!
Nam desunt vires ad me mihi1 jusque regendum.
Auferor, ut rapidâ concita puppis aquâ.
b Nam malè res junctae calor & reverentia pugnant:
Quod sequor in dubio est: haec decet; îlle juvat.
c Vive, deus, posito, siquis mihi dicat, amore;
Deprecer; usque adeò dulce Cupido malum est.
Cum bene pertaesum est, animoque relanguit ardor,
Nescio quò miseri2 turbine mentis agor.
Ut rapit in praeceps dominum, spumantia frustra
Fraena3 retentantem, durior oris equus:
Ut subitus, prope jam prensâ tellure, carinam
Tangentem portus ventus in alta rapit.
Sic me saepe refert incerta Cupidinis aura:
d Luctantur pectusque leve in contraria ducunt
Hinc Amor, hinc ratio; sed puto vincet Amor.
e Heu trahit invitum nova vis, aliudque cupido,
Mens aliud suadet: video meliora, proboque;
Deteriora sequor. ratio affectusque rebelles
f Non bene conveniunt, nec in unâ sede morantur.
[Page 190] g Varium ecce nunc huc ira, nunc illuc amor
Diducit; anceps aestus incertum rapit.
Ut saeva rapidi bella cum venti gerunt;
Utrimque fluctus maria discordes agunt,
Dubiumque pelagus fervet: hand aliter meum
Cor fluctuatur: ira pietatem fugat,
Iramque pietas:h at furor cogit sequi
Pejora, vadit animus in praeceps6 sciens,
Remeatque, frustra sana consilia appetens.
Sic cum gravatam navita adversâ ratem
Propellit undâ; cedit in vanum labor,
Et victa prono puppis aufertur vado.
Quid ratio possit? vincit ac regnat7 furor.
CAP. CXXXV.
Amor non sanandus.
a OMnes humanos sanat medicina dolores,
Solus amor morbi non habet1 artificem.
Non hîc herba valet; non hîc nocturna2 Cytaeis;
Non per3 Medeae gramina cocta manus.
Quippe ubi nec causas, nec apertos cernimus ictus,
Unde tamen veniant tot mala, caeca via est.
Non valuit flammas effugere ipsa6 suas.
Hanc ipsi cantus, herbaeque artesque relinquunt:
Nil Dea, nil Hecates sacra potentis agunt.
Non cithara intonsae profueruntve comae.
Nec potuit curas sanare salubribus herbis:
Quicquid erat medicae vicerat artis amor.
Delos ubi nunc Phoebe tua est? ubi Delphica Pytho?
Nempe Amor in parvâ te jubet esse casâ.
d Non intellecti nulla est curatio morbi,
Ut magìs inclusis ignibus antra fremunt.
e Non eget hic medicis, non lectis mollibus aeger,
Huic nullum8 coeli tempus, & aura nocet.
Ambulat, & subitò mirantur funus amici:
Sic est9 incautum quicquid habetur Amor.
Dicor; & herbarum subjecta potentia nobis:
Hei mihi quod nullis amor est medicabilis herbis,
Nec prosunt domino, quae prosunt omnibus artes.
CAP. CXXXVI.
Adversa virtutem illustrant.
a RAra quidem est virtus, quam non fortuna gubernet;
Quae maneat stabili, cum fugit illa, pede.
b Scilicet adversis probitas exercita rebus
Tristi1 materiam tempore laudis habet.
Si nihil infesti durus vidisset Ulysses:
2 Penelope foelix, sed sine laude, foret.
Forsitan6 Evadnen vix sua nôsset humus.
Cum Peliâ tot sint genitae; cur nobilis7 una est?
Nupta fuit misero nempe quòd una viro.
Et tua fortassis pietas ignota maneret,
Implêssent venti si tua vela8 sui.
Ardua per praeceps gloria vadit iter.
Hectora quis nosset, si non &10 Troja fuisset?
Publica virtutis per mala facta via est.
Quae latet, inque bonis cessat non cognita rebus,
Apparet virtus, arguiturque malis.
Dat tibi saeva locum tituli Fortuna, caputque
Conspicuum pietas quâ tua tollat habet.
Utere temporibus, quorum es nunc munere fretus:
En patet in laudes area lata tuas.
—d Juvat ire periclis
Ad decus; & dextrâ memorandum condere nomen;
Quale dedit nunquam rebus fortuna secundis.
e Laetius est, magno quoties sibi constat honestum▪
f Haud excussa gravi virtus terrore pericli,
Utitur ad la [...]dem casu.—
Irâque nostrâ fruitur: in laudes suas
Mea vertit odia; dum nimis saeva impero,
15 Patrem probavit. Monstra jam desunt mihi▪
Minorque labor est Herculi jussa exequi;
Quàm mihi jubere.
CAP. CXXXVII.
Sero sapiunt Phryges.
a CRede mihi, sero clypeum post vulnera sumis;
c Serò respicitur tellus, ubi fune soluto,
Currit in immensum panda carina salum.
Navita sollicitus quà ventos horret iniquos:
Et propè tam lethum, quàm propè cernit aquam.
Scilicet in mediis sera est sapientia damnis.
Rebus adhuc validis qui cavet, ille sapit.
Pectore praemeditans cavit:e tecum ergo voluta
Damna animo, ante1 tubas: galeatum serò duelli
Poenitet: è celsâ grandaevus puppe magister.
Prospiciens signis venturum in carbasa3 Corum,
Summo jamdudum substringit lintea malo.
Prospicit; & tumidae subducit vela procellae.
Quid juvat errorem, mersâ jam puppe, fateri?
Quid lachrymae commissa levant delicta secutae?
Ante nefas decuit sentire, ac ire4 recentes
Detersum maculas: veteri post obruta morbo
Corpora,5 Poeonias nequicquam admoveris herbas.
[Page 195] Casibus occurrunt;7 hi non revocabile damnum
Eventu rerum stolido didicere magistro.
Nam, pecudum ritu, non impendentia vitant,
Nec res ante vident; acceptâ clade, queruntur,
Et seri transacta gemunt.—
—h Decipi captus times?
Serum est cavendi tempus in mediis malis.
CAP. CXXXVIII.
—Modicis humescere poclis Carmen alit.—
a INgenium potis irritat Musa poëtis.
Bacche, soles1 Phoebo fertilis esse tuo.
b Vina parant animos Musis, nisi plurima sumas;
At stupeant multo corda sepulta mero.
Nutritur vento, vento restinguitur ignis:
Lenis alit flammam, grandior aura necat.
c Foecundi calices quem non fecere disertum?
CAP. CXXXIX.
Senes ob sapientiam veneratione digni.
a FIrmior▪ est juvenum, sera at sapientior aetas:
Solus & artifices qui facit, usus adest.
Multum animo vidit: lumine captus erat.
Consule; quî [...] aetas longa magistra fuit.
[Page 197] f Vix mihi credetis, sed credite; Troja maneret,
Praeceptis7 Priami si foret usa senis.
g Sic Romae quondam populum digessit ab annis
8 Romulus; in partes distribuitque duas:
h Magna fuit quondam capitis reverentia cani:
Inque suo pretio ruga senilis erat.
Martis opus juvenes, animosaque bella gerebant,
Et pro Dîs aderant in9 statione suis.
Viribus illa minor, nec habendis utilis armis,
Consilio patriae saepe ferebat opem.
Nec nisi post annos patuit tunc10 Curia seros;
11 N [...]omen & aetatis mite Senatus habet.
Verba quis auderet coram sene digna rubore
Dicere? censuram longa senecta dabat.
CAP. CXL.
Aetas aurea foelix & innocua.
Tellus in longas est patefacta vias.
Nondum caeruleas2 pinus contempserat undas;
Effusum ventis praebueratque3 sinum.
Nec vagus, ignotis repetens4 compendia terris,
Presserat externâ navita merce ratem.
Illo non validus subiit juga tempore taurus:
Non domitus fraenos ore momordit equus.
Non domus ulla fores habuit; non fixus in agris
Qui regeret certis finibus arva, lapis.
Ipsae mella dabant quercus; ultroque ferebant
Obvia securis ubera lactis oves.
Non acies, non ira fuit, non bella; nec enses
Immiti saevus duxerat arte faber.
Nunc Jove sub domino caedes, & vulnera semper,
Nunc mare, nunc leti mille repente viae.
b At cum regna▪ senex coeli Saturnus haberet;
Omne lucrum tenebris alta premebat humus.
Aeraque & argentum, cumque auro pondera ferri
Manibus admôrat: nullaque massa fuit.
At meliora dabat; curvo sine vomere fruges,
Pomaque, & in quercu mella reperta cavâ.
Nec valido quisquam terram scindebat aratro:
Signabat nullo limite mensor humum.
[Page 199] Non freta dimissi verrebant eruta remi;
Ultima mortali tum via littus erat.
Nunc terrâ eruimus solidum pro frugibus aurum.
Possidet inventas sanguine miles opes.
c Ante Jovem, nulli subigebant arva coloni:
Nec signare quidem, aut partiri limite campum
Fas erat; in5 medium quaerebant; ipsaque tellus.
Omnia liberiùs, nullo poscente, ferebat.
Sponte suâ, sine lege fidem rectumque colebat.
Non galeae non ensis erat, sine militis usu
Mollia securae peragebant otia gentes.
CAP. CXLI.
Nemo foelix ante mortem.
Tempora Dî superi.
3 Consenuit: fallit portus & ipse fidem.
c Nam subitus, propè jam prensâ tellure, carinam
Tangentem portus ventus in alta rapit.
d An quisquam in mediis persolvit vota procellis,
Cum saepe in portu fracta carina natet?
[Page 200] Aut priùs infecto deposcit praemia cursu,
e Non procul à metis, quas poenè tenere videbar,
Curriculo gravis est facta ruina meo.
f Mendaces ludunt flatus re quâque secundi.
Siqua venit serò, magna ruina venit.
—g Scilicet ultima semper
Expectanda dies homini est; dicique beatus
Ante obitum nemo, supremaque funera debet.
Respicere ad longae jussit spatia ultima vitae.
CAP. CXLII.
—Perjuria ridet amantûm Jupiter.—
a ESse Deos, i, crede: fidem jurata fefellit:
Et facies illi, quae fuit ante, manet.
Quàm longos habuit nondum perjura capillos,
Tam longos, postquam numina laesit, habet.
Scilicet aeternò falsum jurare puellis
Dî quoque concedunt; formaque numen habet.
b Etsi perque suos fallax juravit ocellos,
Junonemque suam, perque suam Venerem;
Nulla fides inerit: perjuria ridet amantûm
Jupiter, & ventos1 irrita ferre jubet.
Irrita per terras, & freta summa ferunt.
Gratia magna Jovi: vetuit3 pater ipse valere,
Jurâsset cupidè quicquid ineptus amor.
d Nè, si quem fallas, tu perjurare timeto.
Commodat illusis numina4 surda Venus.
e Tu Dea, tu jubeas animi perjuria nostri
5 Carpathium tepidos per mare ferre Notos.
f Jupiter ex alto perjuria ridet amantûm:
Et jubet6 Aeolios irrita ferre Notos.
Per Styga Junoni falsum jurare solebat
Jupiter: exemplo nunc favet ille suo.
[Page 202] Poena perjurae nocuisset unquam:
8 Dente si nigro fieres, vel uno
Turpior ungui,
Crederem: sed tu, simul9 obligâsti
Perfidum votis caput, enîtescis
Pulchrior multo; juvenumque prodis
Publica cura.
Ridet hoc (inquit) Venus ipsa; rident
10 Simplices Nymphae, ferus & Cupido.
CAP. CXLIII.
Nulla metu castae quidquam custodia prodest.
a CUi natura dedit leges à sanguine ductas,
Non possit melior judicis esse metu.
b Sed nihil invitae tristis custodia prodest;
Quam peccare pudet, foemina tuta sat est:
c Si qua metu dempto casta est; ea denique casta est:
Quae, quia non liceat, non facit; illa facit.
Ut jam servâris bene corpus; adultera mens est:
Nec custodiri, ni velit, illa potest.
Nec mentem servare potes, licet omnia claudas.
Omnibus occlusis intus adulter erit.
[Page 203] d Quid faciat custos? vel quis custodiat ipsos
Custodes? pretio muneribusque patent.
e Nam pretium si grande feras, custodia victa est,
Nec prohibent claves, & canis ipse tacet.
Hunc tamen illa suo3 crimine fecit avum:
g Nam licet aerato Danaë circumdata muro,
Non potuit magno victa negare Jovi.
h Non possit cupidas vigilans deprehendere custos,
Fallendique vias mille ministret Amor.
i Nè saevo sis casta metu, sed mente fideli;
Quae mulier casta est moribus, una proba est.
CAP. CXLIV.
—Mulier saevissima pellice prensâ.
QUis ferat, indomitas quoties ardescit in iras
Foemina, cum prensa pellice laesa dolet?
a Nam neque fulvus aper mediâ tam saevus in irâ;
Fulmineo rabidos cum rotat ore canes:
Nec lea, cum catulis lactentibus ubera praebet;
Nec brevis ignaro vipera laesa pede:
Foemina quàm; socii deprensâ pellice lecti,
Ardet; & in vultu1 pignora mentis habet.
In ferrum flammasque ruit; positoque pudore
Conjugis admissum violataque jura maritae
6 Altera dira parens nati maculata cruore,
Aspice, signatum sanguine pectus habet.
b Tingeret ut ferrum natorum sanguine mater,
Concitus à laeso fecit amore dolor.
Fecit amor subitas volucres cum pellice regem,
Quaeque suum luget nunc quoque mater Ityn.
Pellice deprensâ,c quoties facit ira nocentem
Hunc7 sexum; rabie jecur incendente, feruntur
Praecipites; ut saxa jugis abrupta, quibus8 mons
Subtrahitur, clivoque latus pendente recedit.
—d Duri magno sed amore dolores.
[Page 205] Polluto, notumque, furens quid9 foemina possit.
e Nulla vis flammae, tumidique venti,
Tanta; nec teli metuenda torti;
Quanta, cum conjux viduata tedis
Ardet & odit
Caecus est ignis stimulatus irâ,
Non regi curat, patiturve fraenos.
Non timet mortem: cupit ire in ipsos
Obvius enses.
CAP. CXLV.
Dux praeit exemplo.
a GAudeat in magno praecedens agmine ductor
Imperium perferre suum: tum jussa cohortes
Acriùs, exemplo ducis extimulante, capessent.
b Scilicet in vulgus manant exempla regentûm,
Utque ducum lituos, sic mores,1 castra sequuntur.
c Neu renuas ductor, primus sumpsisse laborem;
Primus iter carpsisse pedes; partemve subire;
Idem expugnati sta primus in aggere muri.
Exerceque sitim, & spectato à fonte recede.
Aequali sudore tuas; si collis iniquus,
Primus ini; sylvam si caedere3 provocat usus,
Sumtâ ne pudeat quercum stravisse bipenni.
Calcatur si pigra palus, tuus ante profundum
Praetentet sonipes; fluvios tu protere cursu
Haerentes glacie; liquidos tu scinde natatu.
Nunc eques in medias equitum te consere turmas;
Nunc pedes assistas pediti; tum promptiûs ibunt
Te socio; tum conspicuus gratusque feretur
Sub te4 teste labor.—
e Idem correptis sternacem ad praelia fraenis
Frangere equum, & famam lethalis amare lacerti;
Ignotique amnis tranare sonantia saxa
Gaude, ac adversâ populos arcessere ripâ
f Primus inire manu, postremus ponere Martem.
g Implicitas magno Caesar torpore cohortes
Cum vidit, raptam primus vibrare bipennem
Ausus, & a [...]eriam ferro praecidere quercum.
CAP. CXLVI.
Indigent honesti, ditescunt improbi.
a MUltis casta licet mens, & sine crimine constet
Vita; tamen probitas cum paupertate jacebit.
Si vis esse aliquid: probitas laudatur, & alget.
Criminibus debent hortos,2 Praetoria, mensas,
Argentum vetus, & stantem extra pocula3 caprum.
c Qui pelago credit, magno se foenore tollit.
Qui pugnas & castra petit, praecingitur auro.
Vilis adulator picto jacet ebrius4 ostro:
Et qui sollicitas nuptas, ad praemia peccat.
Sola5 pruinosis horret facundia pannis;
Atque inopi linguâ6 desertas invocat artes.
Fortuna regit; spargitque manu
Munera8 caecâ, pejora fovens.
Vincit sanctos dira libido.
Fraus sublimi regnat in aulâ.
Tristis virtus perversa tulit
Praemia recti: castos sequitur
Mala paupertas: vitioque potens
Regnat adulter.—
e O Fortuna viris invida fortibus,
[Page 208] Quàm non aequa bonis praemia dividis!
9 Eurystheus facili regnat in otio;
Alcmenâ10 genitus bella per omnia
f Iniqua rarò maximis virtutibus
Fortuna parcit.—
CAP. CXLVII.
Sapiens est omnibus aptus.
a PEctoribus mores tot sunt, quot in orbe figurae;
Qui sapit innumeris moribus aptus erit.
Utque levis1 Proteus modo se tenuabat in undas;
b Nunc leo, nunc arbor, nunc erat hirtus aper.
Cautum, quicquid agit, quoquo vestigia movit,
Componit furtim subsequiturque decor.
Talis in aeterno foelix2 Vertumnus Olympo
Mille habet ornatus, mille decenter habet.
c Opportuna ejus cunctis natura figuris.
In quamcunque voles verte, decorus erit.
d Non tibi conveniet cunctis modus unus agendis.
Pro vento velum flectere disce tuum.
[Page 209] Hi jaculo pisces, illi capiuntur ab hamis,
Hos cava contento retia fune trahunt.
e Nec levitas culpanda tua est; non semper eodem
Impositos vento panda carina tulit.
Sed modo3 Threïcio Boreâ, modo currimus Euro:
Saepe tument Zephyro lintea; saepe Noto.
Aspice ut in curru modò det fluitantia rector
Lora; modò admissos arte retentet equos.
f Insipiens esto, cum tempus postulat aut res:
Stultitiam simulare loco, prudentia summa est.
g Constans & levis, ut res quaeque expostulat esto:
Temporibus mores sapiens sine crimine mutat.
i Et quoniam variant animi, variamus & artes.
k Temporibus servire decet, qui tempora certis
Ponderibus pensavit, eum si bella vocabunt,
Miles erit; si pax, positis toga vestiet armis;
Hunc fora pacatum, bellantem castra decebunt.
CAP. CXLVIII.
Multis divitiae reatûs causa.
a UT timet insidias, qui scit se ferre viator
1 Cui timeat: tutum carpit inanis iter.
Sic reus ille ferè est, de quo victoria lucro
Esse potest; inopis2 vindice facta carent.
Dum rubus & sentes tantummodo laedere natae,
Spinaque vindictâ caetera tuta suâ est:
Te, nux, saxa petunt; soli quia causa3 petendi est:
Frondibus intactis caetera turba viret.
Fructns obest: peperisse nocet: nocet esse feracem.
Quaeque fuit multis, & tibi praeda malo est.
Praeda malo,4 Polydore, fuit tibi: praeda nefandae
Hesperii7 regis pomaria tuta fuissent:
Una sed immensas arbor habebat opes.
Sic, ubi detracta est à te tibi8 causa pericli,
Quod superest, tutum,9 Pontice castor, habes.
Etsi nudus opum es, nudum tamen expedit esse;
Non spolium de te, quod petat, hostis habet.
b Si qua foret tellus, quae fulvum mitteret aurum,
Hostis erat Romae;c sic & cuicumque monile
Contextum gemmis, aut praedia culta fuissent;
10 Rufino populandus erat. Dominoque parabat
Exitium foecundus ager: metuenda colonis
[Page 211] Fertilitas. Magnos11 Senecae praedivitis hortos
Clausit, & egregias12 Lateranorum obsidet aedes
Tota cohors:d rarus venit in coenacula miles.
Pauca licet portes argenti vascula puri,
Nocte iter ingressus, gladium contumque timebis.
Cantabit vacuus coram latrone viator.
CAP. CXLIX.
Malè parta malè dilabuntur.
a NOn malè quaesitis succedit tertius haeres;
Saepe citô pejùs, res malè parta perit.
b In prolem dilata ruunt perjuria patris,
Et poenam merito filius ore luit.
Fudit3 hic in Reges impia verba suos.
Et quas fallacis collegit lingua parentis,
Has eadem nati lingua refundit opes.
c Nulli longa manent scelerati gaudia lucri.
Quas malè quaesivit, tam malè perdit opes.
d Tu nova praedari cupiens, jam parta reponas;
[Page 212] Pastorique lupus scelerum delicta priorum
Traxit avaritiâ, luxu pejore refundit.
f Impius immensi revolutus culmine fati
Turpe retexit iter: qualis piratica puppis,
Quae, cunctis infensa fretis, scelerumque referta
Divitiis, multasque diu populata carinas,
Incidit in magnam bellatricemque5 triremem;
Dum praedam de more parat;6 viduataque caesis
Remigibus, scissis velorum debilis7 alis,
Orba gubernaclis, antennis saucia fractis,
Ludibrium pelagi vento jactatur & undâ
8 Vastato tandem poenas luitura profundo.
CAP. CL.
Legendis veteribus proficis.
b Scilicet ingenium placidâ mollitur ab arte,
Et studio mores convenienter eunt.
Lectio crebra docet;c foelix, quicumque dolore
Alterius, disces posse carere tuo.
[Page 213] Desine nec Latios, nec Graios volvere libros.
Si quis multa leget, multa legendo sciat.
d Tu juvenis, Musis, animus dum mollior, instes,
Et quae mox imitere, legas; nec desinat unquam
Tecum Graia loqui, tecum Romana vetustas.
Antiquos evolve duces, assuesce futurae
Militiae. Latium retro te confer in aevum.
Libertas quaesita placet? mirabere9 Brutum.
Perfidiam damnas?10 Metî satiabere poenis.
Triste rigor nimius?11 Torquati despue mores.
Mors impensa bonum?12 Decios venerare ruentes.—&c.
Qui rectè saperet,e det primos versibus annos;
Mox &14 Socratico plenus grege, mittat habenas
Grandiaque indomiti15 Ciceronis verba minetur.
His animum succinge bonis; sic flumine largo
Plenus, Pierio defundet pectore verba.
Nocturna versate manu, versate diurnâ.
CAP. CLI.
Laesus pudor irreparabilis.
a FOemina, contempti cum rupit froena pudoris,
Flamma per incensas citiùs sedetur aristas,
Fluminaque ad fontis sint reditura caput:
Et placidum3 Syrtes portum, & bona littora nautis
Praebeat hospitio saeva4 Malea suo:
Quàm quis foemiueos possit reprehendere cursus;
Et rapidae stimulos frangere nequitiae.
Nam quid Medeae referam, quo tempore matris
Iram natorum caede piavit amor?
Quidve Clytemnestrae, propter quam tota Mycenis
Infamis stupro stat Pelopea domus?
Tuque ô Minoâ venundata, Scylla, figurâ;
Tondens purpureâ regna patern comâ.
Hanc igitur dotem virgo desponderat hosti.
Nise, tuas portas fraude reclusit amor.
b Huic, quae jam vellet fines transire pudoris,
Finis, quà possit sistere, nullus adest.
—c Nullâ reparabilis arte
Laesa pudicitia est; deperit illa semel.
CAP. CLII.
—Vicisse minorem Dedecori est.—
DEdecori est, si quis certaverit hoste minori.
a Non vacat exiguis rebus adesse Jovi.
b Quid tu saeva fugis magni, lepus, ora leonis?
Frangere tam parvas non didicere feras.
Servantur magnis isti cervicibus ungues.
Nec gaudet tenui sanguine tanta fitis.
c Scilicet à magnis ad te descendere tauris;
Et quae vix1 cernant, frangere colla velint?
d Quod ruet in tergum? vel quos procumbet in armos?
Alta juvencorum2 vulnera figet ubi?
Praeda canum lepus est; vastos non implet hiatus:
Non timeat3 Dacus Caesaris arma puer.
Desperanda tibi est ingentis gloria fati:
Non potes hoc tenuis praeda sub hoste mori.
Gloriaque est stagno quolibet ista minor.
[Page 216] Hunc decet aut magnas magnum jactare carinas:
Aut etiam totis classibus esse trucem.
Nec capit angustus Boreae certamina collis:
Incubuit nunquam coelestis flamma salictis:
Nec parvi frutices iram meruere9 Tonantis:
Ingentes quercus, annosas fulminat ornos.
g In tauros Libyci ruunt Leones;
Non sunt papilionibus molesti.
h Placet in vulnus maxima cervix.
CAP. CLIII.
Imperia violenta non diuturna.
a NOn sic excubiae, non circumstantia pila,
Quàm tutatur amor, non extorquebis amari:
Hoc alterna fides, hoc simplex gratia donat.
Qui terret, plus ipse timet: sors ista tyrannis
Convenit: invideant claris, fortesque trucident,
Muniti vivant gladiis; septique venenis
[Page 217] Ancipites habeant arces, trepidique minentur;
Tu civem patremque geras.—
—b Nec polluis unquam
1 Laurum saevitiâ; cives nec fronte superbâ
Despicis, aut trepidam vexas legionibus urbem.
Sed verus patriae2 Consul, cessantibus armis,
Contentus lictore venis: nec inutile quaeris
Ferri praesidium, solo munitus amore.
c Amor suorum multa dominantem vetat:
Qui vult amari3 languidâ regnet manu:
Invisa nunquam imperia retinentur diu.
d Ferrum tuetur principem; at meliùs fides.
Decet timeri Caesarem: at plus diligi.
e Violenta nemo regna continuit diu.
Moderata durant;f quisquis est placidè potens,
Dominusque vitae, servet innocuas manus,
Et incruentum mitis imperium regat,
Animaeque parcat civium:g hoc reges habent
Magnificum & ingens, nulla quod rapiat dies;
Prodesse miseris; supplices fido4 lare
Protegere. Nunquam regna custodit metus.
h Qui sceptra duro saevus imperio regit,
Timet timentes: metus in auctorem redit.
i Iniqua nunquam regna, perpetuò manent.
CAP. CLIV.
Mors omnibus communis.
a VIta data est utenda, data est sine foenore nobis
Mutua, nec certâ persolüenda die.
Fortuna arbitriis tempus dispensat iniquis:
Illa rapit juvenes; sustinet illa senes.
Quaque ruit, furibunda ruit: totumque per orbem
Fulminat, & caecis caeca triumphat equis.
Contigit: observant, quem statuere, diem.
Major & eloquio sis Cicerone licet:
Nil adicit penso4 Lachesis, fusosque sororum
Explicat, & semper de tribus una secat.
c Ergo licet ferro cautus se condat & aere,
Mors tamen inclusum protrahat inde caput.
5 Nirea non facies, non vis exemit Achillem,
Exoranda8 canis tria sunt latrantia colla:
Scandenda est torvi publica cymba9 senis.
d Nullo fata loco possis excludere; cum mors
Et calcanda semel via lethi.
[Page 219] Dant alios13 Furiae torvo spectacula Marti:
Exitio est avidis mare nautis.
Mista senum & juvenum densantur funera: nullum
Saeva caput14 Proserpina fugit.
f Pallida mors aequo pulsat pede, pauperum tabernas
Regumque turres.—
CAP. CLV.
Proprium est stultitiae aliorum vitia cernere, oblivisci suorum.
a CUr aliena magìs quam crimina nostra videmus?
An quia nostra procul sint, aliena propè?
b Crimina qui cernunt aliorum, nec sua cernunt;
Hi sapiunt aliis, desipiuntque sibi.
c Ut nemo in sese tentat descendere, nemo▪
Sed praecedenti spectatur1 mantica tergo.
[Page 220] d Stultus, & improbus hic amorest, dignusque notari,
Cum tua pervideas oculis mala lippus2 inunctis;
Cur in amicorum vitiis tam cernis acutùm
Evenit, inquirant vitia ut tua rursus & illi.
Quis tulerit6 Gracchos de seditione querentes?
Quis coelum terris non7 misceat, & mare coelo,
g Vir bonus & prudens, (qualem vix repperit unum,
Millibus è multis hominum consultus16 Apollo)
Judex ipse sui, se totum explorat ad17 unguem.
Quid proceres, vanique ferat quid opinio vulgi
Securus.
CAP. CLVI.
Summa primò navigantium audacia.
a COntra te sollers hominum natura fuisti;
Et nimium damnis ingeniosa tuis.
Quid tibi cum pelago? terris contenta fuisses.
Cur non & coelum tertia regna petis?
b Terra parum fuerat: fatis adjecimus undas.
Naturae miseras auximus arte vias.
c Quis [...] & abscissum miseris animantibus aequor
Expulit in fluctus; pelagoqne immisit hiantes?
Audax ingenii; nec enim temeraria virtus
Usque adeone parum lentas transire paludes?
Stagnaque, & angustos summittere pontibus amnes?
Fugimus, exiguâ clausi trabe, & aëre nudo.
Confisus ligno, digitis à9 morte remotus
Ouatuor, aut septem, si sit latissima taeda.
e Illi robur, & aes triplex
Circa pectus erat, qui fragilem truci
[Page 222] Commisit pelago ratem
Primus; nec timuit praecipitem Africum
Decertantem Aquilonibus,
Nec10 tristes Hyadas, nec rabiem Noti!
Quem mortis timuit gradum,
Qui11 siccis oculis monstra natantia,
Qui vidit mare turgidum, &
Infames scopulos12 Acroceraunia?
CAP. CLVII.
Dolores levant studia.
DEcrescunt curae,a studio minuente laborem,
Carminibusque animi sollicitudo fugit.
b Forsitan hoc studium possit furor esse videri;
Sed quiddam furor hic utilitatis habet.
Semper in1 obtutu mentem vetat esse malorum,
Praesentis casûs immemoremque facit.
Utque suum2 Bacche non sentit saucia vulnus,
Dum stupet3 Idaeis exululata jugis:
Sic ubi mota calent sacro mea pectora4 thyrso,
Altior humano spiritus ille malo est.
Utque soporiferae biberem si pocula5 Lethes,
Temporis adversi sic mihi sensus abest.
c Quot mala pertulimus; quorum medicina, quiesque
Nolumus assiduis animum tabescere curis,
Quae tamen irrumpunt, quoque vetantur eunt.
d Seu stupor huic studio, sive est insania nomen:
Omnis ab hâc curâ mens relevata mea est.
e Consequor ex illâ casûs oblivia nostri;
CAP. CLVIII.
Tutus ubique pius.
a HAud timet incoctum generoso pectus honesto
Aut strictos enses, militis aut rabiem;
Spicula nec Mauri lethali tincta veneno,
Quae geminam subito tela tulere necem.
Me lupus in sylvis furibundus vidit inermem,
Quique aliis timor est, territus ipse fugit.
Me pone extremis ignoti partibus orbis,
In quibus aeternâ sub nive terra latet;
Aut remove, medios ubi sol accenderit aestus,
Et siccam nimiis ignibus urit humum;
Securus vivam, modo sim sine fraude doloque;
Fata in me poterint juris habere nihil.
Dicitur ipsa viro flamma dedisse viam.
c Quisquis honestus erit, Scythicis licet ambulet oris,
Nemo adeo ut noceat2 barbarus esse volet.
CAP. CLIX.
Juventus laeta, Senectus tristis.
a DIversos diversa decent; non omnibus annis
Omnia conveniunt: res priùs apta nocet.
Exultat levitate puer, gravitate senectus;
Inter utrumque manens stat juvenile decus.
Hunc tacitum tristemque decet; fit clarior ille
Laetitiâ, & linguae garrulitate suae.
Turpe seni vultus nitidi; vestesque decorae;
Atque etiam est ipsum ludere turpe seni.
[Page 226] Crimen amare jocos, crimen convivia, cantus,
O miseri, quorum gaudia crimen habent!
b Cum vigor, & quasso languent in corpore vires;
Non lusus, juveni qui placuere, juvant.
c Tum subrepit iners aetas; nec amare decebit,
Dicere nec cano blanditias capite.
d At puer es; nec te quicquam nisi ludere oportet▪
Lude: decent annos mollia regna tuos.
e Imberbis juvenis, jam nunc custode remoto,
Gaudet equis, canibusque, & aprici gramine campi.
Multa ferunt anni1 venientes commoda secum;
Multa2 recedentes adimunt.—
f Jura senes nôrint, & quid liceatque, nefasque,
Fasque sit inquirant; & legum3 examina servent;
Conveniens teneris annis & grata voluptas.
CAP. CLX.
Mala assueta relinquere difficile est.
a DIfficile est longum subitò deponere amorem,
Linquere sueta diu, quae nocuere, grave est.
b Non facilè incipient turres vitare columbae,
Antra ferae, pecudes gramina, mergus aquas.
c Scilicet est cupidus studiorum quisque suorum,
Tempus & assuetâ ponere in arte juvat.
Saucius1 ejurat pugnam gladiator; & idem
Immemor antiqui vulneris arma capit.
Nil sibi cum pelagi dicit fore naufragus undis;
Et ducit remos, quâ modo2 navit aquâ.
d Sentit amans sua damna ferè; tamen haeret in illis:
Materiam culpae persequiturque suae.
Sic nova3 Dulichio lotos gustata palato,
Illo quo nocuit grata sapore fuit.
Numina cultori perniciosa suo.
f Neve equidem vellem (quoniam nocitura fuerunt)
g At nunc (tanta meo comes est insania morbo)
Saxa meum refero rursus ad icta pedem.
Scilicet ut victus repetit gladiator7 arenam,
Et redit in tumidas naufraga puppis aquas.
Sic nos delectant, quamvis nocuere, libelli:
Et demens carmen, carmine laesus, amo.
[Page 228] h Quamvis interdum, quae me laesisse recordor,
Carmina devoveo, Pieridesque meas:
Cum bene devovi, nequeo tamen esse sine illis:
Vulneribusque meis tela cruenta sequor.
Quaeque modo8 Euboicis lacerata est fluctibus, audet
Graia Caphaream currere puppis aquam.
i Sic, nè perdiderit, non cessat perdere lusor;
Et revocat cupidas alea blanda manus.
k Dediscit animus serò, quod didicit diu.
CAP. CLXI.
Miserrimi extra periculum.
Nam timor eventûs deterioris abest.
Qui rapitur fatis, quid praeter2 fata requirat?
Saepe creat molles aspera spina rosas.
Qui rapitur spumante salo, sua brachia cauti
Porrigit: & spinas, duraque saxa capit.
Accipitrem metuens pennis trepidantibus ales
Audet ad humanos fessa venire sinus.
[Page 229] Nec se vicino dubitat committere tecto
Quae fugit infestos territa cerva canes.
Confugit interdum templi violator ad aram:
Nec petere offensi Numinis horret opem.
Dixerit3 hoc aliquis tutum non esse, fatemur:
Sed non per placidas it mea puppis aquas.
b Miserrimo non dira quà veniunt habent.
Cuique ultima est fortuna, quid dubiam timet?
d Tuto movetur, quicquid extremo loco est.
Nihil timere.f Cujus haud ultra mala
Exire possunt, in loco tuto est situs.
g Qui nil potest sperare, desperet nihil.
h Vicere nostra jam metus omnes mala.
Equidem nec ullâ caelites placo prece:
Nec, si velint saevire, quò noceant, habent.
Fortuna vires ipsa consumpsit suas.
CAP. CLXII.
Soli insunt maculae suae.
a UNicuique dedit vitium natura creato.
b Omne bonum multis miscuit illa malis.
Crede mihi,c nihil est ex omni parte beatum.
d Egregio Veneris corpore naevus erat.
e Nam vitiis nemo sine nascitur. optimus ille
Tellus coepta coli, nunquam sincera bonorum
Sors ulli concessa viro: quem vultus honestat,
Dedecorant mores: animus quem pulchior ornat,
Corpus destituit; bellis insignior2 ille,
Sed pacem foedat vitiis:3 hic publica foelix,
Sed priuata miser; partitum singula quemque
Nobilitant: hunc forma decens, hunc robur in armis;
Hunc rigor, hunc pietas, illum solertia juris,
Hunc soboles castique tori.g Ductoribus ipsis
Praeterea divisus erat favor; aequior ille
4 Patribus, invisus plebi: popularibus illi
Munito studiis, languebat gratia Patrum.
CAP. CLXIII.
Morae incommodae.
a TOlle moras, rebus nocuit differre paratis.
Consultanda diu sunt peragenda citò.
b Sed propera; nec te venturas differ in horas;
Qui non est hodie, cras minûs aptus erit.
c Dum modo causidicum, dum te modo rhetora fingis,
Et non1 decernis, stulte, quid esse velis:
2 Peleos, & Priami transit, vel Nestoris aetas;
Et fuerat serum jam tibi desinere.
Eja age, rumpe moras;3 quo te spectabimus usque?
Dum, quid sis dubitas, jam potes esse nihil.
d Cum mora non tuta est; totis incumbere remis
Utile, & admisso subdere calcar equo.
e Rem tibi quam nosces aptam, dimittere noli:
f Quam primum rapienda tibi est occasio prima;
Ne rursus quaeras quae jam neglexeris ante.
g Cur lentè differs curandi tempus in annum?
Dimidium facti, qui coepit, habet; sapere aude:
Incipe; qui rectè vivendi prorogat6 horam,
Rusticus exspectat dum defluat amnis: at ille
Labitur, & labetur in omne volubilis aevum.
h Cras hoc fiet; idem cras fiet: quid? quasi magnum
Nempe diem donas; sed cum7 lux altera venit,
Jam cras hesternum consumpsimus; ecce aliud cras▪
—i Turpis lenti sollertia Martis;
Audendo bella expedias: pigra extulit astris
Haud unquam sese virtus: tu magna gerendi
Praecipita tempus: mors atra impendit agenti.
CAP. CLXIV.
Fronti nulla fides.
b Nequitiae classes candida vela ferunt.
c Ah quoties texit culpam, quotiesque severo
Insontis speciem praebuit ore nocens?
d Certissima est regnare cupienti via,
Laudare modica; & otium & somnum2 loqui.
Ab inquieto saepe simulatur quies.
e O vita fallax! abditos sensus geris,
Animisque pulchram turpibus faciem induis.
Pudor impudentem celat; audacem quies;
Pietas nefandum; vera fallaces probant;
Simulantque molles dura.—
[Page 233] f Fronti nulla fides; quis enim non vicus abundat
3 Tristibus obscoenis? castigant turpia, verbis
4 Herculis invadunt; & de virtute locuti,
g Fallit enim vitium specie virtutis, & umbrâ;
Cum sit triste habitu, vultuque & veste severum.
h Quid? si quis vultu torvo ferus, & pede nudo
Virtutemne repraesentet, moresque Catonis?
i Nos fascinat praeposterae
Severitatis cultus; austeri palam
Volumus videri, nec sumus.
Loquimur severa, & delicatè vivimus:
Sic indoles est saeculi.
Crepare mores inverecundi bonos
Audemus, & nostri jacent.
CAP. CLXV.
In autores scelera redierunt sua.
a FAllite fallentes; ex magnâ parte profanum
Sunt genus; in laqueos, quos posuere, cadant.
Dicitur Aegyptus caruisse juvantibus arva
Imbribus; atque annos sicca fuisse novem.
Hospitis effuso sanguine posse Jovem.
Illi Busiris; fies Jovis hostia primus,
Inquit; & Aegypto tu dabis, hospes, aquam.
Torruit: infelix imbuit autor opus.
Justus uterque fuit: neque enim lex aequior ulla,
Quàm necis artifices arte perire suâ.
Sic & perjuros meritò perjuria fallant;
Exemplo doleat fraus mala laesa suo.
Poena reversura est in caput ista tuum.
c Quàm bene dispositum terris, ut dignus iniqui
Fructus consilii primis auctoribus instet?
Sic multos fluvio7 vates arente per annos,
Hospite qui caeso monuit placare Tonantem,
Inventas primus Busiridis imbuit aras;
[Page 235] Et cecidit saevi, quod dixerat, hostia sacri.
Sic5 opifex tauri, tormentorumque repertor,
Qui funesta novo fabricaverat8 aera dolori;
Primus9 inexpertum, Siculo cogente tyranno,
Sensit opus; docuitque suum mugire juvencum.
Non gladii, non saxa dabant, nec tela; sed ille
12 Cannarum vindex, & tanti sanguinis ultor
13 Annulus.—
CAP. CLXVI.
Luxus in vestibus tum viris tum foeminis evitandus.
Et spolia opprobrii2 nostra per ora trahit.
b Auferimur cultu; gemmis auroque teguntur
Omnia. Pars minima est ipsa puella sui.
Et tenues4 Coâ veste movere sinus?
Aut quid5 Oronteâ crines perfundere myrrhâ?
Teque peregrinis vendere6 muneribus?
d Sint procul à nobis juvenes, ut foemina, comti.
Fine coli modico forma virilis amat.
e Sed vitate viros cultum formamque professos;
Quique suas ponunt in7 statione comas.
Nec quae bis Tyrio murice lana rubet.
Cum tot prodierint pretio leviore colores▪
Quis furor est census corpore ferre suos?
g Pectere te nolim, sed nec turbare capillos.
Splendida sit nolo, sordida nolo cutis.
Abstulit: à nullà16 tempora comtus acu.
i Luxuriam nimio cultu vitare memento;
Quae, si non laedit, tamen hanc sufferre molestum est.
CAP. CLXVII.
Ingenii aciem contundit continuus dolor.
a COntudit ingenium patientia longa laborum;
Et pars antiqui magna vigoris abest.
Laesaque suppresso fonte2 resistit aqua.
Pectora sic mea sunt limo vitiata malorum.
Et carmen venâ3 pauperiore fluit.
Esset, crede mihi, factus & ille6 Getes.
c Non mihi respondent veteres in carmina vires▪
Plectra dolore tacent; muta dolore lyra est.
[Page 238] Mens curis hebet assiduis.d Dolor artibus obstat.
Ingeniumque meis substitit omne malis.
e Ipse ego nam miror, tantis animique marisque
Fluctibus, ingenium non cecidisse meum.
Composita in quo sint tempore, quoque loco.
Aequus erit scriptis; quorum cognoverit esse
Exilium tempus;8 barbariemque locum.
Inque tot adversis carmen mirabitur ullum
Ducere me tristi sustinuisse manu.
g Si quid & in nobis vivi fui ante vigoris,
Extinctum longis excidit omne malis.
h Scilicet ingenium longi minuere dolores.
i Omnis & ambiguis ars stupet ipsa malis.
k Obtundunt siquidem curarum pondera sensus;
9 Intermissa minus sarcina pondus habet.
CAP. CLXVIII.
Juvat intentata voluptas.
NOs nova, nona usu plebeio trita voluptas,
Et quae non populo gaudia nota juvant.
b Est quoque cunctarum novitas gratissima rerum:
Libatum florem sedula spernit apis.
An serâ carpas poenè relicta manu.
Quid mirum, lectis exhausto floribus horto,
Si duce non facta est digna2 corona suo.
d Sic, quanquam sapor est oblatâ dulcis in undâ,
Gratior ex ipso fonte bibuntur aquae.
Et magis3 adducto pomum decerpere ramo,
Quàm de coelatâ sumere lance, juvat.
e Multum, crede mihi, refert, à fonte bibatur
Qui fluit, an pigro quae stupet unda lacu.
Et tenui primam deligere ungue rosam.
g Ut rosa delectat, metitur quae pollice primo;
Sic nova, non5 mento sordida, charta juvat.
h Si quis forte dabit, quos praegustaverit ipse,
Rejice libatos illius ore cibos.
i Nam libet intactis haurire è fontibus undam;
Et lustrare sacrum, quà via nulla, nemus.
Trita solo; juvat7 integros accedere fontes,
[Page 240] Atque haurire: juvatque novos decerpere flores,
Insignemque meo capiti petere inde coronam;
Unde prius nulli velârint8 tempora Musae.
CAP. CLXIX.
Tempus edax rerum.
a TAbida consumit ferrum lapidesque vetustas;
Nullaque res majus tempore robur habet.
b Longa dies homini docuit parere Leones:
Longa dies molli saxa peredit aquâ.
c Deficiunt validi longaevo tempore tauri:
Et quondam pulcher, qui modo turpis, equus.
Fracta diu rabidi compescitur ira leonis:
Lentaque per senium1 Caspia tigris eat.
Ipsa etiam veniens consumit saxa vetustas;
Et nullum est quod non tempore cedat opus.
d Tempus edax rerum, tuque invidiosa vetustas,
Omnia destruitis; vitiataque2 dentibus aevi
Paulatim longâ consumitis omnia morte.
[Page 241] Vile solum Sparta est, magnae cecidere Mycenae;
7 Oedipodioniae quid sunt nisi fabula Thebae?
Quid8 Pandioniae restant, nisi nomen, Athenae?
f Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas!
CAP. CLXX.
Nil idem diu placet.
a USus equis nunc est, levibus nunc luditur armis;
Nunc pila, nunc celeri vertitur orbe trochus.
Nunc, ubi perfusa est oleo labente juventus,
Defessos artus1 virgine tingit aqua.
b Nos, modo venando, modo rus geniale colendo,
Ponimus in variâ tempora longa morâ.
Aut fora nos retinent; aut unctae2 dona palestrae▪
Flectimus aut fraeno colla fugacis equi.
Nunc volucrem laqueo, nunc piscem ducimus hamo▪
Diluitur posito serior hora mero.
d Sub nutrice, puella velut si luderet infans,
Quod cupidè petiit, maturè5 plena reliquit;
Quid placet, aut odio est, quod non mutabile credas▪
e Dives, cui nitidâ lectus Genialis in aulâ est,
[Page 242] Nil ait esse prius, melius nil coelibe vitâ:
Si non est, jurat bene solis esse maritis.
Quo teneam vultus mutantem Protea nodo?
Quod petiit spernit, repetit quod nuper omisit:
Aestuat & vitae disconvenit ordine toto:
Diruit, aedificat, mutat quadrata rotundis.
CAP. CLXXI.
Ipsos alacres adhortamur.
a QUi monet ut facias, quod jam facis; ille monendo
Laudat, & hortatu comprobat acta suo.
Nè te credideris, quia non facis ista, moneri;
1 Vela damus, quamvis remige navis eat.
b Tu licet haec praestes, remo tamen utar & aurâ.
Nil nocet2 admisso subdere calcar equo.
Si tamen horteris, fortiùs ibit equus.
d Fortibus assuevit tubicen prodesse, suoque
Dux bene pugnantes incitat ore viros.
e Nec dubitans oro, sed flumine saepe secundo
Augetur remis cursus euntis aquae.
Sponte quidem, per seque,4 mea est laudabilis uxor;
Admonitu melior sit tamen illa meo.
[Page 243] f Nec mihi succense, toties si carmine nostro
Quod facis, ut facias, teque imitere, rogo.
Ergo quod fueras5 stimulis factura sine ullis,
Pleniûs,6 auctorem me quoque nacta, facis.
CAP. CLXXII.
Multi suis periere votis.
Desipiunt; cohibet qui sua vota, sapit.
Vitaret coelum Phaëton, si viveret; & quos
Optarat stultè, tangere nollet equos.
c Ah nimium est quod, amice, petis: moderatiùs opta:
Et voti quaeso contrahe vela tui.
d Prô superi! quantum mortalia pectora caecae
Noctis habent?e Quid enim rectâ ratione timemus
Aut cupimus? quid tam1 dextro pede concupis, ut te
Conatûs non poeniteat, votique peracti?
Evertêre domos totas, optantibus ipsis,
Di faciles: nocitura2 togâ, nocitura petuntur
Sed postquam riguisse dapes, fulvamque revinctos
[Page 244] In5 glaciem vidit latices; tum munus acerbum
Sensit; & inviso votum damnabat in auro,
g Magnaque numinibus vota exaudita malignis.
Obsequio7 Semele; at corpus mortale tumultus
Non tulit aethereos,8 donisque jugalibus arsit.
i Ergo cave, dum resque sinit, tua corrige vota.
CAP. CLXXIII.
Non victima, sed mens grata Deo.
a HIc qui quàm potuit dat maxima, gratus abunde est:
Et finem pietas contigit illa suum.
Thura minùs, grandi quàm data lance, valent.
Agnaque tam lactens, quàm gramine pasta3 Falisco
b Scilicet ut fuso taurorum sanguine centum,
Sic capitur minimo thuris honore Deus.
c Ut desint vires; tamen est laudanda voluntas:
Hâc ego contentos auguror esse Deos.
Haec facit, ut pauper veniat quoque gratus ad aras;
Et placeat caeso non minùs agna bove.
[Page 245] d Thuraque mente magìs; plenâ quam lance probantur.
e Munere censendum nil nisi dantis amor.
CAP. CLXXIV.
Varietas grata est.
a AUgebit meritum dulcis mixtura bonorum;
Et semper varium plùs micat artis opus.
Nam, quaecunque solent per se perpensa placere,
Alterno potius vincta decore placent.
Sed permutatas gaudet habere vices.
Nec noto stomachum conciliare cibo.
Taurus amat gramen mutatâ carpere valle;
Et fera mutatis sustinet ora cibis.
Ipsa dies ideo nos grato perluit haustu,
Quòd permutatis hora recurrit equis.
Par poena est unâ vita voluta rotâ.
Ordinat; inversis & frondibus explicat annum.
Non semper fluidis adopertus nubibus aether
Aurea terrificis obcaecat sydera nimbis.
Cessat hyems, madidos &8 siccat vere capillos:
[Page 247] Ver fugit aestates, aestatum terga9 lacessit
Pomifer autumnus; nebulis10 cessurus & undis.
CAP. CLXXV.
Ictus piscator sapit.
IGnavum cautum fecere pericula crebra.
Ipse viros stultus, qui nocuere, timet.
a Terretur minimo pennae stridore columba
Unguibus, accipiter, saucia facta tuis.
Nec procul à stabulis audet secedere, siqua
Excussa est avidi dentibus agna lupi.
Quicunque Argolicâ de classe1 Capharea fugit,
Semper ab2 Euboicis vela retorquet aquis.
b Saepe canem longè visum fugit agna, lupumque
Credit, & ipsa suam nescia vitat opem.
Qui semel est laesus fallaci piscis ab hamo,
Omnibus unca cibis3 aera subesse putat.
c Et mea cymba semel vastâ percussa procellâ
Illum, quo laesa est, horret adire locum:
d Membra reformidant mollem quoque saucia tactum:
Vanaque sollicitis incutit umbra metum.
Da veniam laeso, nimioque ignosce timori;
Tranquillas etiam naufragus horret aquas.
Nec redit in tumidas naufraga puppis aquas.
CAP. CLXXVI.
Artes quondam honore, nunc contemptu habitae.
a INgenium fuerat quondam pretiosius auro:
At nunc barbaria est grandis habere nihil.
b Cura Deûm fuerant olim Regumque poëtae:
Praemiaque antiqui magna tulere1 chori.
Sanctaque majestas, & erat venerabile nomen
Vatibus: & largae saepe dabantur opes.
2 Ennius emeruit, Calabris in montibus ortus,
Contiguus poni,3 Scipio magne, tibi.
Cura vigil musis, nomen inertis habet.
Si nihil attuleris; ibis, Homere, foras.
Carmina laudantur, sed dantur munera nulla;
Hei mihi non multum carmen honoris habet!
d Cum bene laudetur, laudato janua clausa est.
Turpiter huc illuc ingeniosus eat.
e Heu malè nunc miseras artes haec saecula tractant.
f Artibus ingenuis nullus in orbe locus.
[Page 249] —g Didicit jam dives avarus
Tantùm admirari, tantûm laudare poëtas,
Ut pueri7 Junonis avem.—
CAP. CLXXVII.
Nè quid supra vires.
REm tentâsse pudet, quam vires ferre recusant.
a Quâ pote quisque in eâ conterat arte diem.
b Turpe est, quod nequeas, capiti committere pondus;
Et pressum inflexo mox dare terga genu.
Non potuit captas2 inde referre manus.
e Non ideo debet pelago se credere, siqua.
Audet in exiguo ludere cymba lacu.
f Vitaret coelum Phaëton si viveret; & quos
Tentârat stultè, tangere nollet equos.
Filius huic sapiens desine, mater, ait;
Namque tumor crepitum mox feret iste tibi.
Fabula quò spectat? si quis nimis ardua tentat,
Haec aequabit, uti parvula rana bovem.
Ne quid vim supra;h non omnia possumus omnes.
i Qui sua metitur pondera, ferre potest.
k Quod potes id tentes; operis nè pondere pressus
Succumbat labor; & frustra tentata relinquas.
l Quod potes, id tenta; nam littus carpere remis
Tutius est multò; quàm velum tendere in altum.
m Quò, moriture, ruis? majoraque viribus audes?
Fallit te incautum tua vis.—
n Quo ruis, ô vecors? majoraque bella capessis,
Mortali quàm ferre datur?—
9 Magna petis Phaëthon; & quae nec viribus istis
Munera conveniant, nec tam puerilibus annis.
Sors tua mortalis: non est mortale quod optas.o
CAP. CLXXVIII.
—Vacuae carmina mentis opus.
Sunt opus, &2 pacem mentis habere volunt.
c Scilicet assiduo confectum cura dolore
Nec potis est dulcis Musarum expromere5 foetus
Mens animi, tantis fluctuat ipsa malis.
d Carmina proveniunt animo diducta sereno,
Nubila sunt subitis tempora nostra malis.
Carmina secessum scribentis & otia quaerunt;
Me mare, me venti, me fera jactat hyems.
Ingenium tantis excidet omne malis.
Scribere tot curis sustinuisset opus.
Me timor officio fungi vetat ipse quieto,
Cinctus ab innumero me tenet hoste locus.
Ritè11 cliens Bacchi, somno gaudentis & umbrâ.
Tu me inter strepitus nocturnos atque diurnos
[Page 252] Vis canere? an tu me Romana poëmata censes
Scribere posse, inter tot curas totque labores?
—An hîc ego rerum
12 Fluctibus in mediis, & tempestatibus urbis
13 Verba lyrae motura sonum connectere digner?
Non purae plateae; nihil ut meditantibus obstet;
Hâc rabiosa fugit canis, hâc lutulenta ruit sus:
I nunc, & versus tecum meditare canoros.
CAP. CLXXIX.
Laeti facilè corrumpuntur & ignavi.
a NOn adit afflictos Veneris damnosa voluptas,
Nec solet in moestos1 illa venire toros.
b Mens erit apta capi tunc, cum laetissima rerum
Ut seges in pingui luxuriabit humo.
Pectora dum gaudent, nec sunt astricta dolore,
Ipsa patent; blandâ tum subit arte Venus.
Tunc cum tristis erat defensa est2 Ilios armis,
c Luxuriant animi rebus plerumque secundis,
Nec facile est aequâ commoda mente pati.
Aleaque, & multo6 tempora quassa mero,
Eripiunt omnes animis sine vulnere7 nervos.
Adfluit incautis insidiosius amor.
Quaeritis8 Aegysthus quare sit factus adulter?
In promtu causa est; desidiosus erat.
e Heu sumus incauti, luxuque aperimur inerti,
Nudaque per lusus pectora nostra patent.
f Quisquis secundis rebus exultat nimis,
Fluitque luxu, semper insolita appetens;
Hunc illa magnae dira fortunae comes
Subit libido: non placent suetae dapes,
[Page 254] Non tecta9 sani moris, aut vilis cibus.
Cur in10 penates rariùs tenues subit
Haec delicatas eligens11 pestis domos?
Cur sancta parvis habitat in tectus11 Venus?
Mediumque sanos vulgus affectus tenet?
CAP. CLXXX.
Minuit patientia curas.
a FErt bonus, ut debet, casus patienter amaros,
Fraena nec indomiti more recusat equi.
b Acriùs invitos multoque ferociùs urget,
Quàm qui tristitiam fert bene, cura gravis.
Cedimus? an subitum luctando accendimus ignem?
Cedamus: leve fit, quod bene fertur onus.
Vidi ego jactatas, motâ face, crescere flammas;
Et vidi, nullo concutiente, mori.
Verbera plura ferunt, quàm quos1 juvat usus aratri,
Detrectant pressi dum juga2 prima boves.
Asper equus duris3 contunditur ora lupatis:
Fraena minùs sensit, quisquis ad4 arma facit.
c Quod potes extenua forti mala corda ferendo;
Ad quae jampridem non5 rude pectus habes.
[Page 255] Fit levius patiendo jugum:d sic dicimus omnes
Hos quoque foelices; qui ferre incommoda vitae,
Crede mihi,e quo fata trahunt retrahunt (que) sequamur:
Quicquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.
Consenuere casâ; paupertatemque ferendo
Effecere levem, nec iniquâ mente ferendam.
g Ducunt volentem fata, nolentem trahunt.
h Durum; sed levius fit patientiâ,
Quicquid corrigere est nefas.
k Vires pepulit pondusque mali,
Casus animo qui tulit aequo.
l Miserias lenit quies.
CAP. CLXXXI.
Magnatum consortia fugienda.
Illustrique graves nobilitate domos
Devita; & longè cautus fuge: contrahe vela,
Et te littoribus cymba propinqua vehat.
In plano tua sit semper fortuna, paresque
Noveris: ex alto magna ruina venit.
Non bene cum parvis juguntur grandia rebus;
Stantia namque premunt, praecipitata2 ruunt.
Mitte superba pati fastidia; spemque caducam
Despice; vive tibi, nam moriêre tibi.
Exige; amicitias & tibi junge pares.
4 Usibus edocto si quicquam credis amico,
Vive tibi; & longè1 nomina magna fuge.
CAP. CLXXXII.
Curae mortalium vanae.
b Quid tam sollicitis vitam consumimus annis,
Torquemurque metu; caecâque cupidine rerum
Aeternisque senes curis; dum quaerimus aevum
Perdimus; & nullo votorum fine beati,
Victuros agimus semper, nec vivimus unquam?
Pauperiorque bonis quisque est, qui plura requirit,
Nec quod habet numerat, tantùm quod non habet, optat.
Cumque sui parvos usus natura reposcat,
Materiam struimus magnae per vota ruinae.
c Solvite mortales animos, curamque levate,
Totque supervacuis vitam deflere querelis;
Fata regunt orbem, certâ stant omnia lege.
CAP. CLXXXIII.
Vita brevis benefactis extendenda est.
a AMpliat aetatis spatium sibi vir bonus, hoc est
Vivere bis; vitâ posse priore frui.
Et jam per Stygias esset2 iturus aquas;
Ultima volventes orabat pensa3 sorores,
Ut traherent parvâ stamina pulla morâ.
Tum largas4 partitus opes, à luce recessit:
Seque mori posthac credidit ille senem.
c Qui sic vel medio finitus vixit in aevo,
Longior huic facta est, quàm data vita fuit.
d Stat sua cuique dies; breve & irreparabile tempus
Omnibus est vitae, sed famam extendere factis,
Hoc virtutis opus.—
CAP. CLXXXIV.
Parva decent parvos.
a DUm parva in parvis tentamus carmina rebus,
1 Materiae gracili sufficit ingenium.
Nec potui caepti pondera ferre mei.
Dicere; conantem debilitabit opus.
Divitis ingenii est immania5 Caesaris acta
Condere, materiâ nè superetur opus.
7 Carminis heroi tangere jussit opus?
Mollia sunt parvis prata terenda rotis.
Cur tua praescriptos10 evecta est pagina gyros?
Non est ingenii11 cymba gravanda tui.
Alter remus aquas, alter tibi radat arenas,
Tutus eris: medio maxima turba mari est.
d Majores majora sonent; mihi parva locuto
Sufficit, in populi saepe redire manus.
e Sumite materiam vestris, qui scribitis, aequam
Viribus; &12 versate diu, quid ferre recusent;
Quid valeant13 humeri.—
—f Fessa labat mihi pondere cervix,
[Page 260] Et tremefacta cadunt, succiso poplite, membra.
Sic nec olorinos audet14 Pandionis ales
Parva referre sonos; nec, si velit improba, possit.
Sic &15 aëdoniâ superantur voce cicadae;
Stridula cùm rapido faciunt convicia soli.
CAP. CLXXXV.
Nec regitur strictus citò nec deponitur ensis.
a HEu nimium notum, quid caede calentibus armis,
Quantum irae liceat, motusve quid audeat ensis.
Excutit, & solvi curvatos imperat arcus?
Quisnam audet leges vibrato imponere ferro?
Inflammata semel nescit mitescere2 virtus.
Nam simul hostiles sitienta pila cruores
Sponte volant, ultrixque manus mucrone ruente
Ducitur, heu3 siccum gladium vagina recusat.
c Utque ferae tigres nunquam posuere furorem,
Quas nemore4 Hyrcano, matrum dum lustra sequuntur,
Altus caesorum pavit cruor armentorum:
Sic &5 Syllanum solito tibi lambere serrum
[Page 261] Durat,6 Magne, sitis; nullus semel ore receptus
Pollutas patitur sanguis7 mansuescere fauces.
CAP. CLXXXVI.
Stat magno violata fides.—
a FOedera, mortales, nè saevo rumpite ferro,
Sed castam servate fidem, fulgentibus ostro
Haec potior regnis;1 dubio qui frangere rerum
Gaudebit pacta, ac2 tenues spes linquet amici;
Non illi domus, aut conjux, aut vita manebit
Unquam expers luctùs, lachrymaeque; aget aequore
semper
Ac tellure premens, aget aegrum nocte dieque
[Page 262] Despecta ac violata fides.—
b Queis vero non aequa dedit victoria nomen,
Audite, ô gentes; neu rumpite faedera pacis;
Nec regnis postferte fidem;3 vagus exul in orbe
Errabit toto, patriis projectus ab oris,
Tergaque4 vertentem trepidans Carthago videbit.
Distulerunt, (at tu dictis, Albane, maneres,)
Raptabatque viri mendacis viscera6 Tullus
Per sylvam; & sparsi rorabant sanguine vepres.
d Ergo justitiae cultor, quaecumque capesses,
Testes factorum stare arbitrabere divos.
—e Ambiguae si quando citabere testis,
Incertaeque rei,7 Phalaris licet imperet, ut sis
Falsus, & admoto dictet perjuria tauro:
Summum crede nefas animam praeferre pudori,
Et propter vitam vivendi8 perdere causas.
CAP. CLXXXVII.
Idem est militiae saepe togaeque decus.
Quodque aliis opus est, hoc tibi lusus erit.
Utque nec ad citharam, nec ad arcum segnis Apollo;
Sed venit ad sacras nervus2 uterque manus:
Sic tibi nec docti desunt, nec Principis artes;
b Utque tibi est animus, cum res ita postulat, arma
Sumere; & hostili tingere caedere manum;
Atque ut es excusso jaculum torquere lacerto,
Collaque velocis flectere5 doctus equi:
Tempora sic studiis data sunt ubi justa paternis,
Atque tuis humeris forte quievit opus;
Nè tua marcescant per inertes otia somnos,
Lucida6 Pieriâ tendis in astra viâ.
Cui natura dedit, nullo renuente Deorum.
Ille foro auditus, cum dulcia solveret ora,
Aequabat Pyliae Nel [...]ia8 verba senectae:
Posceret, ut11 cantu ducebat corda Senatûs?
Idem, cum subitum campo perstrinxerit aures
[Page 264] Murmur triste tubae, tanto fervore ruebat
In pugnam, atque acies; ut natum ad sola liqueret
Bella; nihil vitae peragi sine laude placebat.
—d Nec enim, si bella quiêrunt
Occidit & virtus; licet exercere togatae
11 Munera militiae; licet & sine sanguinis haustu
Mitia legitimo sub judice bella movere.
CAP. CLXXXVIII.
Disce homines, moresque hominum; non somnia vatum.
Quid tibi dormitor proderit8 Endymion?
Exutusve9 puer pennis labentibus? aut qui
Odit10 amatrices Hermaphroditus aquas?
Quid te vana juvant miserae ludibria chartae?
Hoc lege, quod possis dicere jure,11 meum est.
Invenies; hominem pagina nostra13 sapit.
Sed non vis, insulse, tuos cognoscere mores,
Nec te scire; legas14 [...] Callimachi.
b Nescis, crede mihi, quid sint bona carmina, nescis;
Qui tantum lusus illa jocosque putes.
Ille magis ludit, qui scribit15 prandia saevi
Tereos; aut coenam, crude16 Thyesta, tuam.
Aut17 puero liquidas aptantem Daedalon alas;
Pascentem Siculas aut18 Polyphemon oves.
Agnoscat mores vita legatque suos.
Doctus, & ingenuo culpam defigere33 ludo,
Cum capite & pedibus, plebeiaque prandia nôris.
CAP. CLXXXIX.
Tempus opportunum expectandum.
a TEmpora qui solis operosa colentibus arva
Fallitur, & nautis aspicienda putat.
Nec semper credenda1 Ceres fallacibus arvis:
Nec semper viridi concava puppis aquae.
Saepe dies redeat rebus minùs apta gerendis,
Saepe dato meliùs tempore fiet idem.
Exeat adversâ nè tua2 navis [...]uâ.
Non semper sacras reddunt orac [...]a sortes:
Ipsaque non omni tempore fan patent.
c Temporibus certis defectas alligt herbas;
Et tonsam raro pectine verrit [...]mum:
Temporibus certis maturam rusti [...]s uvam
Deligit, & nudo sub pede mustafluunt.
Cum tener aequoreâ mergitur4 [...]oedus aquâ.
Tunc bene desinitur; tunc, si qui c [...]editur alto,
5 Vix tenuit lacerae naufraga me [...]bra ratis.
e Et freta mota vides, & debes illa t [...]ere.
Utilior velis postmodo ventus erit.
f Temporis ars medicina ferè est; data [...]empore prosunt,
Et data non apto tempore vina nocent.
CAP. CXC.
Vigilandu [...] est ei qui cupit vincere.
CAP. CXCI.
His labor, illis fructus.
Illaesum leporem qui2 tibi dente feret.
Decipit, & captas non4 sibi moeret aves.
Et precibus foelix utitur ille meis.
d Hos ego versiculos feci, tulit alter honores:
Sic vos non vobis nidificatis aves;
Sic vos non vobis vellera fertis oves;
Sic vos non vobis mellificatis apes;
Sic vos non vobis fertis aratra boves.
CAP. CXCII.
Rarus sorte suâ contentus.
a CUr sua nemo probat, cur sit nova grata voluptas?
Cur capiunt animos plus aliena suis?
Fertilior seges est alienis semper in arvis,
Vicinumque pecus grandius uber habet.
Seu ratio dederit, seu fors objecerit, illâ
Contentus vivat? laudet3 diversa sequentes?
O fortunati mercatores, gravis annis
Miles ait; multo jam4 fractus membra labore:
Contra mercator, navem jactantibus Austris,
Momento, cita mors venit; aut victoria laeta.
Agricolam laudat juris legumque peritus,
Sub8 galli cantum consultor ubi ostia pulsat.
Ille, datis9 vadibus qui rure extractus in urbem est,
Solos felices viventes clamat in urbe.
c Optat ephippia bos piger, optat arare caballus.
d Et melior vicina seges, majorque videtur;
Atque aliena capella gerit distentius uber.
CAP. CXCIII.
Vitam quae faciunt beatiorem.
a HAec vitam faciunt beatiorem;
Res non parta labore, sed relicta:
Non1 ingratus ager; focus perennis;
Lis nunquam; toga rara; mens quieta;
Vires ingenuae; salubre corpus;
Prudens simplicitas; pares amici;
Convictus facilis; sine arte mensa;
Nox non ebria; sed soluta curis;
Non tristis2 torus; & tamen pudicus:
Somnus qui faciat breves tenebras:
Quod3 sis, esse velis; nihilque malis;
b Non est, (falleris) haec beata non est,
Quòd vos creditis esse, vita non est;
Fulgentes manibus videre gemmas;
Aut testudineo jacere lecto;
Aut plumâ latus abdidisse molli;
Aut6 auro bibere, aut cubare cocco:
Regales dapibus gravare mensas;
Et quicquid Libyco secatur arvo,
Non unâ positum tenere cellâ:
Sed nullos trepidum timere casus;
Nec vano populi favore7 tangi;
Et stricto nihil aestuare ferro.
[Page 272] Hoc quisquis poterit, licebit illi
Fortunam moveat loco superbus.
c Si tecum mihi, care Martialis,
Securis liceat frui diebus;
Si disponere tempus otiosum,
Et verae pariter vacare vitae:
Nec nos atria, nec domos potentum,
Nec lites tetricas, forumque triste
Nôssemus; nec8 imagines superbas:
Sed gestatio, fabulae, libelli,
Campus, porticus, umbra,9 Virgo, thermae;
Haec essent loca semper, hi labores.
CAP. CXCIV.
Ingenia maxima se coli patiuntur à minoribus.
Pallida2 donabit glaucia, Cosme, tibi.
3 Paestano violas, & cana ligustra colono;
Sed tamen & parvae nonnulla est gratia Musae:
b Tam mala cur igitur dederim tibi carmina, quaeris?
8 Alcinoo nullum poma dedisse putas?
[Page 273] c Miraris docto quod carmina mitto Severo,
Ad coenam quod te, docte Severe, vocem.
Jupiter ambrosiâ satur est, & nectare viuit:
Nos tamen exta Jovi, thura, merumque damus.
Omnia cum tibi sint dono concessa deorum:
Si quod habes, non vis; ergo quid accipies?
d Offendunt nunquam thura, precesque Jovem.
CAP. CXCV.
Nimio metu quae timemus incurrimus.
d Tu ne futurum sollicitus pave
In pace bellum; qui patitur mala
Ventura praesenti timore,
Bis miser est: cadit inque cladem.
CAP. CXCVI.
—Mortis cupidis mors ipsa timori est.
a PRoh quanto levius mortalibus aegra subire
Servitia, atque hyemes, aestusque, fugamque, fretumque
Atque famem, quàm posse mori [...]
[Page 275] b Usque adeone mori miserum est?—
c Heu quàm dulce malum mortalibus additum,
Effugium, & miseros libera mors vocet
Portus aeternâ placidus quiete!
Nullus hunc terror, nec impotens
Procella fortunae movet,
Aut iniqui flamma Tonantis.
3 Pax alta nullos civium coetus
Timet, aut victoris iras;
Non maria asperis insana Coris:
Non acies feras,
Pulvereamque4 nubem
Motam barbaricis equitum catervis,
Hosticâ aut muros populante flammâ,
Urbe cum totâ populos cadentes:
Indomitumve bellum. Perrumpet omne
Servitium contemptor5 levium deorum,
Qui vultus6 Acherontis atri,
Qui6 Styga tristem non tristis videt:
Audetque vitae ponere finem.
Par ille regi, par superis erit.
O quâm miserum est nescire mori!
CAP. CXCVII.
—Mora rebus agendis Vtilis interdum est.—
a DA breve saevitiae spatium pelagique tuaeque:
Grande morae pretium1 tuta futura via est.
b Nubere si qua voles, quamvis properabitis ambo,
Differ; habent parvae commoda magna morae.
Da spacium tenuemque moram: malè cuncta4 ministrat
Impetus.—
—e Cladi parce obvius ire,
Dum transit divûm furor, & consumitur ira
Destituat tumidos subducto flamine ventus,
In6 rem cunctari fuerit.—
Non ponebat enim8 rumores ante salutem:
Ergo postque magisque, viri nunc gloria claret.
—h Quicquid est, da tempus ac spatium tibi:
Quod ratio nequiit, saepe sanavit mora.
CAP. CXCVIII.
Amor ingenii neminem divitem fecit.
Haec sapit, haec omnes foenerat una deos.
Inclinat varias pondere nigra comas.
Praeter aquas8 Helicon, & serta, lyrasque dearum
Nil habet, & magnum semper inane sophos.
Quid tibi cum Cyrrhâ? quid cum Permessidos undâ?
Romanum propius, divitiusque9 forum est.
Illic aera sonant: sed circum pulpita nostra,
Et10 steriles cathedras, basia sola crepant.
Et mordere luto putre vetusque12 solum:
Praenestina tenes defuncti rura Patroni,
In quibus indignor si tibi cella fuit.
At me literulas stulti docuere parentes:
Quid cum grammaticis rhetoribusque mihi?
Si dare sutori calceus ista potest.
c Hoc, fortuna, tibi videtur aequum?
Civis non Syriaeve, Parthiaeve,
[Page 278] Nec de Cappadocis eques catastis,
Ju [...]undus, probus, innocens, amicus,
Linguâ doctus16 utrâque, cujus unum est,
Sed magnum17 vitium, quod est poëta;
Pullo Maevius alget in cucullo:
FINIS.