IN principio Deus Optimus Maximus A. M. Mundum, primosque generis huma­ni parentes maturâ pubertate vi­gentes 1 2 Adamum & Evam fabricavit. Illi anno conditi Orbis primo Cai­num, secundo Abelem, aliosque deinde li­beros Gen. cap. [...] ver. 28. complures, juxta divinam crescendi ac multiplicandi benedictionem, genuerunt. Cainum anno Sethi Nativitatem immediatè 129 229 praecedente, Abelem sratrem trucidâsse, illa [Page 2] Evae parientis verba innuunt; Alterum mihi semen statuit Deus, pro Abele quem Cainus Genes. c. 4. ver. 25. interfecit. Sethus▪ autē anno mundi centesi­mo tricesimo, ut Hebraeus Codex habet, aut ducentesimo tricesimo, ut Septuaginta inter­pretes 130 230 & Josephus, natus est, qui c [...]si fratris vicē dolenti matri suppleret. Per id tempo­ris ampla satis hominum succreverat copia, à quibus haud immeritò sibi metuere pote­rat scelestus fratricida; praesertim cum & ipse Abel (quem uxorem habuisse tradide­re Genes. c. 4. ver. 14. Hebraei aliique nonnulli) centesimum (aut ducentesimum) vicesimum septimum vita annum emensus haudquaquam impro­les obiisse videatur, (illo nimirum aevo quo jam replendus esset terrarum orbis,) cu­jus fortasse liberi paternam necem vindica­ [...]e anniterentur. Ille igitur justo Numinis judicio profugus, assumptis suis sibi filiis ac nepotibus, ut tum patrata tum patranda im­punè ipsi cederent scelera, urbem in terrâ Naidâ (juxta Bactrianam) fundare aggredi­tur, quam à primogeniti sui Enochi nomine Enochiam appellavit. Iste Enoch Iradum genuit, Iradus Mahujaelem, Mahujael Ma­thusaelem, Mathusael Lamechum, Lamechus [...]x Adâ Jobalem & Jubalem, è Silla Tu­balcainum & Naamam. Sethus verò qui in Abelis locum (uti dictum est) successit verus Dei Cultor & Ecclesiae Hyperas­pistes [Page 3] Enosum procreavit, ille Cainanem, Cainan Malaleelem, Malaleel Jaredum, Ja­redus Enochum, Enochus Mathusalam, Mathusalas Lamechum, Lamechus Noa­chum; Noachus anno vitae suae quingen­tesimo Japetum, annoque abhinc altero Semum, atque ultimò Chamum. Caeterorum Antediluvianorum non meminerunt sacrae literae. Jamque ob horrendam atque in­dies augescentem hominum nequitiam, Sacrosancto Numini visum est Cataclys­mum ultorem immittere, ac universum ge­nus humanum, Anno Mundi juxta codicem Hebraicum 1656, juxta Septuaginta inter­pretes 1656 2256 2256, delere, exceptis Noacho fili­isque & eorundem uxoribus, qui Arcam Oraculi divini instinctu extructam ingressi, illic se continuerunt quousque resedissent aquae. Haesisse demùm hanc Arcam in mon­tibus Caucas [...]is, proximè Bactrianam, & Margianam, (regionem vini feracissimam) gravissimi prodiderunt Authores, senten­tiamque suam rationibus minimè contem­nendis statuminârunt. Constans eorum populorum est traditio Noachum suam ibi vineam consevisse; illic. Janus mons [...]luvi­usque, & Mons Nysaeus à Baccho Nysaeo vel Noacho nomen sortitus. Ingentes antiquis­simorum temporum ac ferè incredibiles in iis atque vicinis regionibus conscripti exer­citus, [Page 4] gentes illas, colonias ex Armeniâ vel Babyloniâ ductas non fuisse, satis super (que) evincunt. Quin & ipsae sacrae literae pri­mos Babyloniae incolas non ex Armeniâ, ad Circium sitâ, sed ex oriente illò commi­grâsse Genes. c. 11. ver. 2. testantur, dicentes, Evenit autem cùm ab oriente profecti essent, ut inveni­entes convallem in terrâ Schinaar, consi­derent illic. Quod si in montium Gordiaeo­rum editissimo, Baris seu Lubaris dicto, subsedisset, uti permulti somniârunt, Arca, cur non in famosissimâ illâ gentium de antiquitate concertatione cum Scythis, Phrygibus atque Aegyptiis litem etiam con­testati sunt Armenii? praecipuè si, ut Jose­phus è Beroso & Nicolao Damasceno narrat, illiusce navigii reliquiae ipsorum aetate ibi superfuissent, unde abrasum bitumen amu­leti vice gestabant incolae. Arcam certè non modo in monte omnium editissimo, ut Scriptura innuit, sed in terrâ etiam omnium editissimâ subsedisse verissima ratio suadet. Margianā vero, Bactrianam ac Scythiam Ar­meniâ multo elatiores, montes (que) Caucasios Gordiaeis multò excelsiores esse constat. Ne (que) enim per Ararat solos illos Armeniae montes Gordiaeos, sed perpetuam illam mon­tium congeriem ab Armeniâ ad Indiam us (que) exporrectam designare velle intelligendus est Moses. Qui plura super hâc re velit, Luthe­rum, [Page 5] Becanum, Raleighum, Helenum (que) cosmo­graphū consulat, praeter quos Sheringhamus Orig Gent. Angl ipsam terram Ararat non Armeniam esse sed Scythiam probare strenuè contendit.

Arcâ ita (que) in montibus Caucas [...]is quiescen­te, egressi Noachus & filii gentibus omnibus atque adeò nostris Albionicis originem de­derunt. Ex his Japetum Europaeorum, & bo­realium Asiaticorum patrē existimârunt ve­teres tàm patres quam historici. Japeto, in­quit Josephus, filii fuerunt septem. Horum sedes à Tauro & Amano montibus incipientes in Asiâ ad amnem us (que) Tanaim, in Europâ us (que) Gades pertingebant. Abydenus vetustus Scri­ptor (quē & Eusebius sequitur) boreales at (que) occidentales mundi plagas Japeto ejus (que) fi­liis tribuit à Mediâ us (que) ad Gades. Hierony­mus in Quaestionibus seu Traditionibus He­braicis in Genesim, Japeto filio Noae, inquit, na­ti sunt septem filii qui possederunt terram, in Asiâ ab Amano & Tauro Syriae Caeles & Ci­liciae montibus usque ad fluvium Tanaim, in Europâ verò usque ad Gadira. Identidem Targumistae, Filii Japheth Gomer; & no­men provinciarum corum Africa, Germa­nia, & Madai, & Macedonia, & Asia, & Thracia. Hic per Asiam non tertia orbis pars intelligitur, sed peculiaris quaedam provincia, Straboni memorata, ab eoque in Cimmeriâ prope Sindicam collocata, cu­jus [Page 6] incolae Ptolemaeo Asaei & Asiotae nuncu­pantur. Africam Bochartus censet esse Phry­giam, Sheringhamus Ciliciam, nos potiùs il­lam Africae partem, Marmaricae contermi­nam, ubi Battus Graecus Aristaei filius, Japeto & Javane oriundus, regnum erexit Cyrena­icum. Ad Madai quod attinet, pro Aema­thiâ terram illam accipit Josephus Medus in eruditâ suâ in quintum decimi Geneseós capitis versum dissertatione, quasi [...] pro [...] diccretur; non ita veri simi­le arbitratus, solum ex Japetidis Madai in­ter Semidas in Mediâ substitisse; quo pacto tamen ipsemet intra angustos nimis arctos­que limites inter Javanis Thiraeque poste­ros, septimam Japetidarum partem coercet. At Heideggerus in Sarmatiâ Madai filios Heideg. [...]x­ercit. 23. Sect. 1. de Japhet. ponit, Sarmatasque dictos sentit quasi [...] reliquias Madai; nisi potiùs nomen hoc deducendum fuerit a [...] quod prin­cipem denotat & [...], quasi principes Ma­dai Reliqua autem, Germania, Thracia, & Maccdonia, notissimae sunt in Europâ Re­giones. Isidorus ex antiquo Scriptore re­tulit, Ortas Japeta Gentes à monte Tauro versùs septrentrionem, Asiae dimidium pos­sedisse, totamque Europam usque ad Ocea­num Britannicum; Gentium denique insu­las inter Japeti posteros fuisse divisas ipse testatur Moses, quod de Europae insulis, pen­insulis [Page 7] & Chersonesis plerique omnes inter­pretantur Theologi. Qui verò vocem He­braeam [...] per Regiones potiùs quàm Insu­las verti debere obstrepunt, faciunt per­inde ac si assererent totum ferè mundum Japetidis fuisse habitatum; quippe qui rationem omninò nullam idoneam profe­runt aut proferre possunt cur solae Jape­ti, potiùs quàm Chami, Elami, Assuris, Ludis, & Arami provinciae, gentium regi­ones nuncuparentur, cum Mosis tempore, Universi ex aequo populi, praeter Abrami­das, eâdem Gentilismi caligine essent ob­voluti.

Anno nativitatis Pelegi, qui fuit à dilu­vio juxta codicem Hebraicum centesimus primus, (juxta Septuaginta interpretes quingentesimus tricesimus primus) facta 101 531 est terrarum ac regionum distributio & mox emissae cum ducibus coloniae. Noa­chidas. omnes in Convallem Schinaaris confluxisse, sub Nimbrodae Chamidas, sub Joctane Semidas, sub Suphne quodam Ja­petidas, ibidemque unà immanem illam Turrim aedificare coepisse, atque inde in omnes mundi plagas dispersos fuisse som­niârunt plurimi. Ecquis verò crediderit Semum atque Japetum, quorum egregiam pietatem, Noachi precibus ac benedictione cohonestatam, Moses praedicat, cunctos (que) [Page 8] eorum filios us (que) adeò à verâ religione tam citò descivisse, ut hominis Chamige­nae suasu adducti, tam nefario sese moli­mini immiscerent? Ad eorum igitur sen­tentiam accedo, qui Nimbrodi & Cha­midis conatum hunc giganteum astruunt, unde ut eorum audaciam ulcisceretur, aliosque ab illiusmodi coeptis absterreret, Linguas ita confudit Deus, ut singulae familiae singulas sortirentur linguas. Cùm autem ab Oriente huc convolâsse istud Examen liqueat, habitatas etiam primò fuisse partes orientales pari èr erit con­sectarium. A montibus itaque Cauca­siis, ubi subsedit Arca, terrisque circum­jectis, petenda est omnium gentium ori­go; cumque tam Europaeorum quàm borealium Asiaticorum pater agnoscen­dus sit Japetus, quis porrò ex ejus filiis gentes Britannicas condiderit dispicia­mus. Madai in Mediâ cum suis conse­dit, terraeque nomen suum indidit, cujus filii maximâ ex parte in Sarmatiam po­steà migrârunt, ut Diodorus Siculus in­dicat, de Scytharum victoriis verba fa­ciens, Diod. lib. 2. cap. 11. quos ex provinciis à se bello an­tiquitùs subactis colonias deduxisse mul­tas sed duas maximas narrat, alteram ex Assyriis inter Paphlagoniam ac Pon­tum positam, ex Medis alteram ad Ta­naim [Page 9] fluvium, cujus populum Sauromatas appellârunt. Et Plinius, Dein Tanaim Plin. lib. 6. cap. 7. amnem, inquit, gemino ore fluentem in colunt Sarmatae, Medorum, ut ferunt, soboles. Qui vero relictas eorum se­des occupârunt Semidae, regionis nomen haud immutârunt, sed cum residuis coa­lescentes, Medi & ipsi vocati sunt, un­de qui CYRO, cum Persis adversus Ba­bylonios militârunt, etiam Madai à Pro­phetâ nominantur. Quòd alibi quoque factitatum legimus. Eâdem quippe ra­tione priscae Gomari, Ascanis & Togar­mae in Asià minori sedes, primorum co­lonorum nomina apud Prophetas reti­tinent; Sic qui in antiquorum Syevo­rum & Sasonum (Germaniam Ptolemaei tempore incolentium) Provincias in Scy­thiâ successere, eorum quoque nomina sibi ascivere, & usque ad ejusdem Pto­lemaei tempora retinuere. MOSOCh in Cappadocia, ubi olim fuit urbs Mazaca, primò substitit; deinde in Colchidem transiit, quam ab Armeniâ dirimunt Herod. lib. 3. & 7. montes Moschici, ubi etiam Moschi po­puli, HERODOTO aliisque memorati; (quos Plinius Moschenos vocat;) un­de ejus posteri in remo [...]iores Sarmatiae partes, ultra Madai filios penetran­tes, regnum Moschicum sive Moscho­viticum [Page 10] fundârunt. Tubal in Iberiam se contulit, à quo urbs Thabilaca in Alba­niâ vicinâ à Ptolemaeo posita appellatio­nem traxisse videtur. Ab hoc Iberos primò Thobelos fuisse dictos testatur Josephus, Joseph. l. 1. c. 7. quos etiam Chalybes vocatos fuisse con­stat. Hi posteà in Hispaniam trajecerunt, quae ab iis Iberia nominata est, ubi nobilis quoque fluvius Iberus, & Chalybes populi Justin. lib. 44. Bilbilis fluvii accolae Justino memorati.

Javan, qui & Javon & Jovan, primas posuit in Ciliciâ sedes, relictoque ibi Thar­so filio, qui Tharsum civitatem condidit, usque ad Ioniam à se denominatam pro­cessit; unde annis succedentibus Graeciam ae deinde maximam Italiae partem repleve­re illius posteri. Hic antiquissimus est Grae­corum Iaon vel Ion & Italorum Janus. Sed & Tharsi posteros, Semidis Lude ortis ceden­tes, ad cognatos demum accessisse non est quòd dubitemus. Elissa Javani filius in Pelo­ponneso consedit, ubi urbs Elis ipsius nomen prae se ferre creditur; Cethim primò Cyprum insulam (ubi urbs Citium) deinde Ma­cedoniam sibi vendicavit. Ab his duobus fratribus Graecorum insulae à Prophetis, Elissae & Cethimi insulae nuncupantur. Dodanim verò Rhodum primò insulam, deinde Epirum (ubi urbs Dodona) vide­tur occupâsse. Enimverò pulsi ab Achaeis [Page 11] Iones post bellum Trojanum ex Europâ in Asiam se postliminio receperunt (sicut Galli postea in Galatiam) quod Graecis Antiquitatis famam undi (que) aucupantibus, opinandi ansam prabuit, Ioniae Graeciam non Graeciae Ioniam extitisse matrem, quan­quam Hecataeus Straboni citatus, prioris ex Ioniâ in Graeciam transitûs meminerit. Thyrae obtigerunt Thracia & Dacia, ubi diu ejus memoriam conservârunt; veteri­bus Geographis notissima, in Thraciâ flu­men & oppidum maritimum Athyras dicta, itidemque in Daciâ Tyras flumen ejusdem (que) nominis oppidum. Inde in Pannoniam sese effudisse illius posteros credibile est. Magogus Scythas, ab ipso Magogaeos dictos, procreavit, qui è Coelisyriâ, in quâ olim Plin. lib. [...]. cap. 23. fuisse urbem Magog Graecis Hierapolim & Bambycen dictam Plinius docet, in Scythi­am profecti immer sum illum terrae tra­ctum possederunt. Horum verò nemi­nem Britannicaram Gentium fuisse au­ctorem patet. Restat igitur Gomarus, qui primò Bactrianam incoluisse videtur, (ubi Chomaram urbem & Chomarorum gentem ponit Ptolemaeus;) atque illinc in Scythiam Sacanam transiisse; ubi juxta fluvium Jaxartem Tomaros idem collocat Ptolemaeus. Hic longè laté (que) per Scythiam Sacanam & Scythiam intra Imaum diffusa, [Page 12] in varias tribus dispertita est Gomari pro­genies, viz. Comaros, Getas, Massaeos, Syevos, Sasones, & Asaeos sive Asiotas; Getas enim, reliquosque eodem cum Co­maris parente ortos esse, vicinae tam in Asiâ quàm in Europâ sedes moresque simi­les, ac susceptae unà ubique expeditio­nes, claro satis sunt argumento. Qui­bus Europam versùs migrantibus succes­serunt Magogaei. Pervenientes in Alba­niam hi Gomari posteri Graecis innotesce­re coeperunt, & ab iis Cimmerii pro Go­meriis vel Comeriis appellati sunt, unde Cimmerinis montibus inditum est nomen. Hinc in minorem Asiam descendentes, Qui Ascane prognati erant, Phrygiam mino­rem, Bithyniam & Pontum; Qui Rhi­phate, Paphlagoniam, (ubi Rhiphaei & Heneti dicti sunt;) Qui Togarmâ, Phry­giam majorem & Galatiam (ubi oppi­dum Comara Plinii, & Comari populi Melae,) occupârunt. Supervenientibus au­tem M [...]la l. 1. Semidis Lude ortis; ad Istri fluvii ostium navigantes, in Daciam excenderunt Cimmerii, atque inde in Germaniam per­rexerunt. Duravit tamen apud novos earum regionum incolas, egressorum ho­nos ac memoria. Nam in Paphlagoniâ He­netorum sibi nomen assumpserunt adve­nae; & ab Ascane Heroes Phrygii dice­bantur [Page 13] Ascanii, è quibus Aeneae filius As­canius Virgilio, & ante eum alter ejus­dem nominis, qui Trojanis Achaico bello Hom. Ill. lib. 2. laborantibus suppetias tulit, Homero cele­bratur; & juxta Trojam insulae Ascaniae, sinusque ac fluvius & lacus Ascanii in Bythyniâ, veteribus memorantur.

Cimmeriorum sanè aliqui ad Bospo­rum habitârunt, qui ab illis Cimmerii Strabo Geogr. l. 1 [...]. agnomen sumpsit, atque ibi à vicinis eti­am Cimbri vocati sunt, & pagi illic Cimbrici meminit Strabo, ubi naves solebant solvere qui paludem Maeotim transfretabant. Pulsi verò à Scythis in Ly­diam invaserunt, Phrygiamque penetran­tes Cimmerim urbem extruxerunt, pristi­nae, uti conjicere est, patriae capti deside­rio. At isti tantùm pars populi exigua, ac profugorum duntaxàt ac seditiosorum erant caterva. Maxima autem & bellico­sissima Cimmeriorum multitudo, ut in Mario suo narrat Plutarchus, in ultimis ad Plut. in Mario. oceanum oris sedes habuere, regionemque incoluere, ob profundas ac densas sylvas, quae ad Hercynios usque saltus introrsùs pertinent, caliginosam, nemorosam & opacam. Coelum sortiti quà polus sep­tentrionalis ex parallelorum inclinati­one sublimis, parùm distare videtur ab imminente incolarum vertici puncto, [Page 14] ubi dies brevitate & prolixitate pares no­ctibus, in partes duas secant anni tempus; (unde fabulae occasio nata Homero de infe­ris scribenti;) atque inde in Italiam mo­verunt; qui primùm Cimmerii, tunc non absonè Cimbri dicti sunt. Haec ille, quem de Germaniâ loqui nemo non videt. Judaei illam, terram Ascanis vocant, alii (que) Tuis­cones dictos quasi Die Ascanes volunt; & Gothicarum Gentium patrem fuisse Ascanem disertè perhibet Eusebius; & Talmudistae in Ioma, Togarmam Ascanis fratrem Germa­nicae gentis structorem faciunt; Targum quoque Jonathanis ad sextum capitis tri­cesimi octavi Ezechielis versum pro Togar­mâ Garmamja habet, quod interpres latinus Germaniam reddit. Qui omnes in hoc consentiunt, Gomerum extitisse Germano­rum conditorem.

Tuistonem sive Tuisconem primum Germa­niae principem, aut ipsum Ascanem aut As­cane editum fuisse plerique existimant; primum (que) Chersonesi Cimbricae Judicem fu­isse Segudum Togarmae è filio Gomero juni­ore nepotem, antiquitatum Cimbricarum concinnatores prodidisse, docet Suaningius in Chronologiâ Danicâ. Ne (que) enim est quòd à vero tantoperè abhorrere quispiam arbitretur, regnâsse in Germaniâ Gomeri nepotes vel pronepotes, si, quàm longaevi [Page 15] illa aetate fuerint patriarchae, animadverte­rint. Rhiphaei autem, qui & Heneti, Venedos, per orientales Balthici maris oras dissemi­natos, condiderunt. Negant certè nonnul­li eosdem esse Cimbros & Cimmerios, quo­rum rationes cum tenuiores sint quàm qui­bus respondere operae pretium fuerit, quid prisci senserint authores ostendere satis Strab. lib. 7. habuero. Possidonius apud Strabonem Cim­bros Graecis Cimmerios appellatos, ab iis­que ad Maeotim us (que) lacum progressis Cim­merium bosporum quasi Cimbricum fuisse denominatum, expressè asserit. Et Diodorus Diod. lib. [...]. cap. 11. Siculus, [...] pervulgatâ horum fortitudine ac feritate, ipsos esse tradunt qui totam olim Asiam incursârunt, appellatos verò fuisse Cim­merios, paulò (que) immutato per temporis corruptionem nomine Cimbros nuncupa­tos. Et Stephanus Byzantinus in voce [...], Cim­bri, inquit, quos quidam Cimmerios vocant. Sunt qui recentius esse aiunt Cimmeriorum nomen quàm ut inde quippiam de Gomeri­câ Plin lib. 6. cap. 6. eorum origine erui possit, idque Plini­ano hoc freti testimonio, Oppida in adyto [Page 16] Bospori, primò Hermonassa, dein Cepi Mi­lesiorum, Plin. lib. 6. cap. 6. mox Stratoclea & Phanagoria, & penè desertum Apaturos, ultimoque in ostio Cimmerium quod antea Cerberion vo­cabatur. Et Hesychium citant, in dictio­nem [...]; Vocant etiam & Cimme­rios Cerberios, & urbem alii Cerberiam, alii Cimmeriam appellant, alii etiam Cim­mi; est autem Cerberius locus triceps in Inferno: atque hinc Cerberios primò voca­tos autumant. Enimverò qui Plinii, Hesy­chiique verba attentiùs expenderint, ni­hil illinc elici posse dignoscent, nisi quòd post illum Posidonio ac Plutarcho memo­ratum profugorum è Germaniâ Cimbro­rum accessum, Cerberion oppidum Cim­merium Graecis appellari caeperit, utroque retento nomine, sicut in Constantinopoli fa­ctum novimus quae priscum quo (que) Byzantii nomen unà retinuit; unde à praedicto op­pido Cimmerii ipsi etiam Cerberii erant ag­nominati. Quin & Raleighus noster errâsse hic Plinium censet, oppidumque Cerbe­rion Ral. lib. 1. c. 8. sect. 6. non in adyto Bospori sed in Cam­paniâ situm esse scribit, (ubi Acheron flu­vius, lacusque Acherusia & Avernus,) & ab aquis bituminosis ac insalubribus quas [Page 17] intromisso lacu Iucrino Augustus expur­gavit denominatum quasi infernale. Cui favent Antiquiores Homeri Scholiastae, qui in illo Homeri carmine [...]; Ibi verò Cim­meriorum hominum populusque civitas­que, pro [...] reponunt [...]. Et Scholiastes in Aristophanis Ranas, [...]; Quidam, inquit, apud Homerum scribunt Cerberiorum, pro Cimmeriorum: Quo tamen in loco non de Maeotiis sed Italicis Cimmeriis loqui poetam eruditi arbitrantur.

Quòd autem Cimmeriorum nomen [...] à nebulâ, & [...] ab hyeme; à nebulosis scilicet gelidisque se­dibus deducunt Graeculi aliquot Gram­matici, adeòque Cemmerios & Chîmerios scribunt, id usitatam Graecorum sapit va­nitatem populorum & locorum appellati­ones ex ipsorum linguâ petitas obtenden­tium, quasi ab iis alii omnes originem trax­issent. Porrò, qui Cimbros à Cimmeriis versos esse statuunt, à Festo & Plutarcho malè intellectis decepti, à latrociniis no­minatos putant. Cimbri, inquit Festus, linguâ Gallicâ latrones dicuntur, & Plu­tarchus [...], Plut in vi­tâ Marii. Germani, inquit, la [...]rones Cimbros nomi­nabant. [Page 18] (Hinc obitèr notare haud abs re fuerit, quam Plutarchus Germanicam, hanc Festum Gallicam linguam appellare.) Atqui antiquioribus, latrones latinè & [...] graecè robusti milites dicebantur, uti fusiùs docuit Sheringhamus. Festum ve­rò ipsum & Plutarchum linguae Cimbricae minùs peritòs fefellit vocum Kimber & Kimper similitudo. Cimber enim sive Cim­merius linguâ vernaculâ Kimber & Kim­mer dictus est, at Kimper (hoc est, mi­les) à Kemper corruptum est, quod à Kemp (latinè campo) derivatur.

E Germania Cimbri in Galliam atque inde in Britanniam misêre colonias; unde Galli crebrò apud veteres Scripto­res Cimbri audiunt, & à Josepho ac Zonarâ expressè [...] Gomari (à Gomaro) vo­cantur; & Cisalpini Galli esse videntur, qui Josepho Aschanaxi, Graecis, ut ille ait, Rhegines, à nobili forsan urbe Rhegio, nominantur; ac Britanni à seipsis Kymri appellantur; foemina Britannica Kimraes, & ipsa lingua Kimraeg; atque hinc na­ta sunt Cambriae & Cumbriae, Cambro­rum & Cumbrorum nomina. Pro Cim­brica Britannorum origine facit Virgilius apud Quintilianum, Tullium Cimbrum, Thucydidem Britannum appellans: Item­que Quint. l. 8. c. [...]. Tacitus. Rutilae, inquit ille, Calido­nium [Page 19] habitantium comae, magni artus, Tacit. in vi­tâ Agric. Germanicam originem asseverant. Et, in universum aestimanti, Gallos vicinum solum occupàsse credibile est. Galli ve­rò & Germani ut ostensum est Cimbrici fuerunt populi, quanquam procedente tempore solis Borealibus Cimbricae Chersò­nesi incolis & Britannis nostris mansit pri­stina Cimbrorum appellatio. Primi igi­tur, è Gallia Britanni cum aliis quibus­dam è Germania advenisse, atque interi­orem insulae partem habitâsse videntur; seque pro indigenis ac aboriginibus jacti­târunt, quod & Caesari ac Diodoro Siculo persuaserunt. Alii hùc postea è Galliâ iti­dem, Caesar lib. 5. de bello Gall. praedae ac belli inferendi causâ tra­jicientes, maritima incoluerunt, qui om­nes ferè iis nominibus civitatum appella­bantur quibus ex civitatibus eò pervene­runt. Belgae, Atrebates, Paristi, Ceno­manni, Veneti Galliae; Belgas, Atrebatios, Parisos, Cenimagnos, & Venedotos in Britan­niâ propagârunt. Britanni verò Gallorum omnium primi, ut Beda scribit, de tractu Armoricano advecti Australes sibi partes Beda l. 1. c. 1. insulae vindicârunt, magnamque ejus par­tem incipientes ab austro possedêrunt, suumque toti & genti & insulae nomen indidêrunt. At qui restabant in Galliâ, ad Morinos transierunt, iisque permisti [Page 20] sunt, à quibus Gessoriacum, portus Mo­rinorum Britannici nomen traxit. Horum Plin. lib. 4. cap. 17. Britannorum meminit Plinius, ùt & Diony­sius Alexandrinus, [...], Cu­jus extremum quidem sub angulum inco­lunt, prope columnas, magnanimorum gens Iberorum, juxta longitudinem ad continentem versa, ubi septentrionalis Oceani fusus est frigidus fluxus, ubi Bri­tanni, Albaeque gentes habitant martio­rum Germanorum. Hic voces illas, [ubi Britanni] alteras illas voces, [Juxta lon­gitudinem ad continentem versa,] respi­cere, monuit doctissimus Camdenus; & Eustathius in hunc locum sic scribit [...], ab his Britannis denominatae sunt Britannicae è regione insulae.

Eâdem Britannos cum antiquis Cimbris ac Gallis usos fuisse linguâ abundè proba­vit Camdenus. Plinius, inquit ille, ex Philemone tradit, quòd mare mortuum Plin. lib. 4. linguâ Cimbricâ reddatur Morimarusa; Atqui Mor apud Britannos, Mare, Marum, Mortuum denotat. Qui juniori Brenno in Graecia militârunt promiscuè Cimbri ac Galli appellantur, quibus hujusmodi eque­stris [Page 21] pugna in usu fuit; medium inter se dominum bini stipabant servi, qui mos pugnandi à tribus illis equis Trimarchia Pausan. l. 10. dicebatur; at Cambro-Britannis, Tri, Tres; March, Equus est. Qui plura super hâc re scire desiderat, Camdenum ipsum consulat. Similes & bello & pace utris (que) tam Gallis quam Britannis mores ac consuetudines à Cimbris accepti, & consimilia ferè aedifi­cia. A Cimbris sive Cimmeriis, quorum pars erant Agathyrsi, corporum picturâ ce­lebres; Britannos suam se depingendi con­suetudinem traxisse, veri est omnino si­millimum. Apud utrosque tam Gallos quàm Britannos in summo honore ac pre­tio erant Bardi, Eubages, & Druides; è Amm. Mar­cel. lib. 15. quibus Bardi fortia virorum illustrium facta, heroicis composita versibus, cum dulcibus lyrae modulis cantitârunt; Euba­ges verò scrutantes summa & sublimia na­turae, pandere conabantur; Druides autem ingeniis celsiores, ut authoritas Pythagorae decrevit, sodalitiis adstricti consortiis, questionibus occultarum rerum altarum­que erecti sunt; & despectantes humana, pronuntiârunt animas immortales. Flo­ruisse tamen magis atque excelluisse in Bri­tanniâ haec studia liquet; quò etiam Gal­los Caesar de bello Galli­co, lib. 6. Caesar dicendi causâ transfretare soli­tos narrat, utpote, ubi reperta primò est Druidûm disciplina.

[Page 22] Ditem Galli, patrem generisque autho­rem Caesar l. 6. de bello Gal. celebrant, quem in Galliam è Ger­maniâ primùm venientibus praefuisse est probabile. Huic Samothis agnomen tri buit, Gallis que ac Britannis imperâsse re­fert Berosus Annianus ejusque successores ordine recenset; Magum scilicèt Samothis filium, Sarronem Magi, Druidem Sarro­nis, Bardum Druidis, Longonem Bardi, Bardum juniorem Longonis, ejusque fra­trem Lucum, Celten Bardi filium (Parthe­nio Nicaeo Bretanum dictum,) Galateam Celtae filiam (Parthenio Celticen dictam) Herculi Lybico nuptam, Galaten Herculis è Galateâ, filium (eidem scriptori Celten dict­um) Narbonem Galatae, Lugdum Narbonis, Beligium Lugdi filium, Jasium Italum, Allo­brogem Beligii agnatum, Romum Allobrogis filium, Paridem Romi, Lemanem Paridis, Olbium Lemanis, Galaten juniorem Olbii, Namnetem Galatae, Rhemum que Namnetis filium. A Samothe Samotheos nuncupatos volunt insulanos nostròs fictitii hujus Berosi sectatores & sub Luco rege subactas ab Albione & Bergione Neptuni Aegyptii fi­liis (Pomponio Melae memoratis) Bri­tanniam atque Hiberniam narrant, quos in Saxeto Gallicano (vulgò Le Craux ap­pellato) devictos regnante Celte occidit Hercules. Dirum exinde atque interneci­num [Page 23] exortum est inter Samotheos ac Albi­onios bellum, tantaeque utrinque strages editae ut confulenti ejus oraculum Britoni respondens, desertam hanc vocaret insu­lam Diana. Hujus nimirum belli (adùs­que Britonis adventum perdurantis) tem­pore appulsam huc fuisse sine velis ac re­niis Chron. Sancti Alb. navim quinquaginta Diocletiani regis. Syriaci filias, nocturnam maritorum cae­dem exilio luentes, advehentem, desump­tâ à Belidibus fabulâ, quidam finxere nu­givenduli; quibuscum coeuntes (Samo­theorum filiabus perosi) Albionii Gigan­tes procreârunt. Ab Albione praedicto denominata fertur insula, quanquam aliis Albion quasi Alphion videtur nuncupata, ab Albedine, cum [...] Graecè, si Festo credimus, latinè Albus sit; Nam Orpheus in Argonauticis terram hanc [...], hoc est, Albam vocat. Hillus Dionysii periegesin explicans, Albionis nomen ab Allybaun efformatum censet, quo nomi­ne tractum infulae septentrionalem appel­lârunt Scoti Hibernienses, quo etiam pa­cto ab albedine sumeret appellationem, nam Ellan Ban Scoticè Albam insulam significat, albumque ac gypseum esse ter­rae hujus solum notavit Fracastorius. Aliis Albionem quasi Olbionem dicere placuit a Graecâ voce [...] faelicitatem [Page 24] denotante, propter eximiam fertilitatem. Quin etiam Olbiam in Gallia, urbem, ali­as (que) ejusdem nominis in Sarmatiâ, Euro­paeâ, & Asiâ minori, memorat Ptolemeus, quibus olim in locis aliquantispèr conse­derant Britannorum Majores, unde Olbi­on facilè nominari poterat. Franco (quem Franicum & Francionem aliqui vocant) Hectoris Germanorum Regis filio, quam u­nicam habuit filiam rex Rhemus despon­savit, qui patri socero (que) in regna succe­dens latè imperavit, & Sicambrum genu­it Polyphemum, (hoc est, famosum) a Grae­cis agnominatum, Germanis Wolfheim Sickinger dictum. Francum hunc Hect­oris filium Astyanactis fratrem facit, vo­catum (que) antea Laodamanta scribit Aman­dus Zirixaeus, Tres post se filios ex uxore Galateâ reliquit Polyphemus, Celten Ger­manorum, Illyrium Illyriorum, Galaten, Gal­lorum reges. Post Galatae mortem inter du­odecim Toparchas divisa est Gallia, e qui­bus Aqu taniam & Pictaviam cum Ar­moricae parte obtinuit Groffarius.

Rex Albae in Italiâ Ascanius Sylvium Julum genuisse fertur qui Laviniae regi­nae neptem duxit uxorem. Illa filium e­nixa, partûs cruciatibus enecta obiit. Fi­lius (juxta Nennium) Brito nominatus est; (cujus nominis Centaurum memorat Hy­ginus, [Page 25] Nympham (que) Britonam, (quae Brito­martis etiam & Dictynna vocabatur) alii scriptores Graeci praedicant. Ascanio mortuo frater successit Sylvius posthumus Aeneae ex Laviniâ filius, populi suffragiis matris gratiâ Sylvio Julo praelatus, cui tamen summus confertur Pontificatus, qui honos apud Albanos regio semper habitus est proximus. Ille inter venandum er­rantis filii sagittâ ictus occubuit, relicto etiam altero filio natu majore, Juliae stir­pis auctore. Brito quindecennis ob inau­spicatam patris caedem Posthumi jussu ex­ulans, in Graeciam proficiscitur, ubi Hele­ni in Chaoniâ posteros multos (que) alios sanguine Trojano editos, a vicino rege oppressos reperit. Horum ille dux fact­us (adjuncto sibi Assaraco matre Trojanâ nato) regem Pandrasum duobus praeliis victum cepit, unà cum fratre Antigono e­jus (que) amico Anacleto. Captus in has pacis consentire leges Rex cogitur, ut Britoni filiam Ignogen nuptui daret, traditâ (que) tre­centarum viginti quatuor navium classe, rebus quaecun (que) opus erant cunctis affa­tim instructissimâ, liberam ei cum Tro­janis omnibus abscedendi copiam faceret. Consultum in insulâ quâdam Dianae Or­aculum, propitium reddidit responsum; pergentibus (que) post triumphatos piratas [Page 26] & vastatam Mauritaniam, obvius factus ex Antenoridarum prosapiâ Chorinaeus, sua iis agmina sociavit. Hinc Ligeris fluvii ostium subeuntes in Galliam excen­dêrunt, regis (que) nuntios venatione ipsis interdicentes, caeso a Chorinaeo Imberto abegerunt, mox (que) supervenientem cum exercitu Groffarium, perempto itidem à Chorinaeo Suardo duce, Trojani fortiter profligârunt. Socio devicto alii reges Gallici auxilio adsunt, editâ (que) atroci pug­nâ, Trojanos in castra compulerunt; qui noctu ingressi, positis (que) in nemore pro­pinquo insidiis, Gallos nuperâ victoriâ exultantes adorti, faedissimâ strage con­cîderunt. Cecidit hoc praelio cognatus Britonis Turnus, in cujus memoriam aedi­ficata urbs Turonum fertur.

Ubi tandem continuè bellando, suo­rum minui, hostium contrà augeri nume­rum perspiceret, Britaniam, derelictâ Gal­liâ petere institutit Brito. Advenientem in littore Totonesio prospicientes Albionii gigantes, concurrerunt (uti narrat in suâ ad Warinum epistola Henricus Hunting­doniensis) contra ejus naves in mare, & cùm in tantam profunditatem pervenissent, quod nec in eum progredi nec facilè re­gredi potuissent, sagittis & balistis occisi sunt. Peragratis inde quibus (que) provinci­is repertos gigantes in cave [...]nas monti­um [Page 27] fugant, inquit Galfridus Monume­thensis. Galfr. lib 1. cap 9. Ea res mirifice iis Samotheorum omnium amorem conciliavit, Qui a re­gibus Gallicis neglectui diù habiti, animis alacribus novos exceperunt hospites, Bri­tonem (que) regem consalutârunt. In illum portu Totonesio, festum Diis diem cele­brantem, triginta, duce Gormagoto, Albi­onii irruêrunt, multos (que) interemerunt; sed ipsi demùm a populo circumdati ad unum omnes periere, praeter ipsum Gormagotum immensiae staturae virum; qui comprehen­sus & asservatus; ac coram rege posteà cum Chorinaeo colluctatus, de rupis ec­celsae summitate ab eo in mare praecipi­tatus est. Caeteris deinde Albioniis brevi penitùs extirpatis, Brito subditos a suo nomine Britones vocari jussit, urbem (que) condidit quam Trojam novam appellavit, ubi cùm annos circitèr viginti quatuor regnâsset a filiis sepultus est. Chorinaeo data est Cornubia, dicta olim ab ejus no­mine Corina. Post Britonis mortem di­visum ita est inter ejus filios regnum ut in Cambriâ Camber regnaret, in Albaniâ Albanactus, ambo maximo natu fratri Loegriae regi Locrino subjecti. Hunc Britonem Eli, pontifici Israelitico coaeta­neum fuisse volunt Britani, ejus (que) prae­terea Heroas Mempricium consiliarium & [Page 28] Gerionem augurem celebrant; quos tertiâ mundi aetate huc venisse scribit Nennius. Post Locrinum regnavit uxor Guendolena Chori­naei filia, deinde Locrini & Guendolenae filius Madanus, Mempicius Madani, (Manlii fra­tris caede infamis,) Eboracus Mempricii, (Britannis Ebrauc, dictus,) Brutus seu potius Brito Eboraci à scuto viridi cognominatus, Lelius Bruti, Rudibratus Lelii, Bladudus Rudibratii & Lerius Bladudi. Hic cum tres filias haberet, Maglano Albaniae, Raganam Hennino Danmoniae Principibus, matrimo­nio junxit. Tertia nomine Cordella Aganip­po regi Gallico nupsit, pulsum (que) a sororibus patrem in regnum restituit at (que) illi demùm successit; Capta a nepotibus Morgano Magla­ni, Cunedagio Hennini filiis, & carceri manci­pata victam maerore animam efflavit. Supe­ratum bello civili Morganum interfecit, et proinde solus regnavit, Cunedagius; quem secuti sunt Rivallo Cunedagii filius, Gor­gustus Rivallonis, ejus (que) frater Sifillus, Jago Gorgusti filius aut nepos, Chynimar­chus Sisilli, Gorbodugus Chinimarchi, Por­rex frater (que) Ferrex Gorbodugi filii. Fra­tris insidias fugiens in Galliam abiit Ferrex, & cum Suardi regis auxiliis rediens fuso a Porrece exercitu occumbit. Victorem (victi longè amantior) sopitum in tento­rio, Qu [...]nt. l. 8. c. 3. cum ancillis occupans, in frusta dis­cidit [Page 29] communis mater Videnia. Post e­jus mortem in quin (que) regna dispertita est Britannia, regnantibus, in Danmoniâ Cloteno, in Loegriâ Pyrane, in Cambriâ Rudaco, in Northumbriâ Eugenio, & in Albaniâ Staterio. Succedens patri Cloteno in regno Danmoniensi Molmutius Dunvallo regis Gorgusti trinepos, extinctis bello Pyrane, Rudaco & Staterio, accepto (que) in de­ditionem Eugenio, Britanniae monarcha evasit. Filii ejus Belinus & Brennus (victo Chenulpho Morinorum rege celebris) post diuturna odia ac dissidia, Convennae matris interventu concordes effecti, re­giones plurimas ingentibus Gallorum ac Britannorum copiis stipati incursârunt. Veios confugere, stratos ad Alliam flu­men Romanos coegit, ipsam (que) captam diripuit Romam Brennus. At praestan­tissimum nacti ducem Camillum, (in ex­ilium paulò antè civium invidiâ actum) [...]iv. Dec. 1. lib. 5. regressi, Veiis Romani capitolium ob­sessum inito conflictu liberârunt, & adoct­avum ab urbe lapidem hostes in viâ Gabi­nâ assecuti, ad internecionem us (que) cum ipso duce Brenno deleverunt Hic aurum Brenno a Sulpitio tribuno numeratum, receptum est, non autem totum praemissa enim pars fuerat ad Gallicas in Etruriâ colonias cum aliquot turmis, quae cognitâ sociorum clade [Page 30] sese Dionysio tyranno adjunxerunt; hanc etiam diu postea ex provinciâ Galliâ in Justin. lib. 20. fiscum retulit Propraetor Livius Drusus. Belinus Pannoniam subegit, relictâ (que) illic Sueton. in Tib. Gallorum ac Britannorúm coloniâ, Reg­num suum faeliciter repetiit, moriens (que) filium Gorguntium habuit successorem. Post hunc regnavit filius Guitelinus, quo mortuo, Regnum administravit uxor Mar­tia quoad Sisyillus filius adolescret. Sis­yillo successit filius Chiomarus cui frater Elanius (sive Danius,) cui filius e Tan­gustelâ concubinâ Morindus. Ingruen­tem ille Morinorum regem caesis ferè omnibus ejus militibus profligavit, ipse postmodùm cum monstro marino con­gressus ab eodem devoratur. Quo mor­tuo inter quin (que) filios in totidem regna divisa est Britannia. Hi erant Gorboni­anus, Archigallo, Elidurus, Eugenius & Peredurus. Gorbonianum excepit filius Regino; Archigallonem propter tyranni­dem a suis pulsum & ab Eliduro fratre restitutum filius Morganus, at (que) illum fra­ter Ennianus secutus est. Captus ab Eu­genio ac Pereduro fratribus, idem Elidurus post ipsorum mortem amissum regnum recuperavit, filio (que) Gerontio reliquit. Eu­genio Edovallus, Pereduro Runo, filii suc­cesserunt. Gerontio successit filius Cadellus [Page 31] post quem regnârunt, Cadelli filius Coelus, Coeli Porrex, Porrecis Cherinus, cujus filii Fulgentius Eldadus & Androgeus pater­num inter se regnum partiêrunt. Circa haec tempora vixit Brennus junior qui e Pannoniâ cum ingenti exercitu in Graeci­am movens immensas illic strages edidit. Hunc cum priore Brenno confundunt Joannes Priseus eques & Humfredus Lud­dus; ac Polydoro Virgilio gravitèr succen­sent, quòd inter cognomines hosce principes centenos denos intercessisse annos affirmet. Quanquam Josephus Scaliger in suis ad Eusebium Animadver­sionibus, e Diodoro Siculo & Dionysio Hali­carnasseo inter se collatis probârit, Seno­nes duce Brenno seniore Alpes Olympiade nònagesimâ septimâ transiisse, Romam (que) primo Olympiadis nonagesimae octavae anno cepisse, Pyrgione Athenis Archonte; quo etiam tempore Persis Artaxerxem Mnemona, Macedonibus Amyntam, Siculis Dionysium seniorem, imperâsse constat; Appiani quoque hâc de re fragmentum à Fulvio Ursino publiçatum citat [...]; quòd nonagesimâ sep­timâ Graecorum Olympiade, cum Celtarum [Page 32] terra ipsorum multitudinem non caperet, exurgit ampla habitantium circa Rhenum Celtarum pars ad aliam terram exquiren­dam; juniorem verò hunc Brennum haud ante centesimam vicesimam quartam O­lympiada in Graeciam irrupisse, suâque sibi manu lethum illic Olympiade proxi­mè sequente conscivisse, regnantibus in Epiro pyrrho, in Syriâ Antiocho Sotêre, in Aegypto Ptolomeo Philadelpho, non mi­nùs est compertum. Undè quam imme­ritò hic suggillatur Polydorns facilè quis­piam judicet. Successorem habuit rex Androgaeus filium Urianum, post quem hi reges memorantur, Eliud Uriani, Cle­dacus Eliudis, Clotenus Cledaci, Gor­guntius Cloteni, Merianus Gorguntii, Bla­dudus Meriani, Capys Bladudi, Oenus Capyis, & Oeni filius Sisyllus; Hujus in­ter filios Belgoredum & Archimallum di­viditur regnum. Secuti exinde sunt Ar­chimalli Eldolus, Eldoli Redionus, Redi­oni Rodericus, Roderici Samilus cogno­mento Penissel, Samili Pyrrhus, ac Pyrrhi filius Caporius.

Atqui e recentioribus quàm plurimi universos hosce reges tanquam meras lar­vas atque pura puta Annii Viterbiensis & Galfridi Monumethensis sigmenta ac somnia ex ipsâ rerum naturâ explodere [Page 33] sategerunt. Quae nimii tamen rigoris co­argui poterit censura, cum apud Caesa­rem Dis Pater, apud Parthanium Nicaeum Bretanus, Celtice ac Celtes (Diodoro Gala­tes dictus,) apud Appianum Polyphemus ac Galatea, eorum (que) filii Celtes Galates at (que) Illyrius occurrant. Sed reges Anni­anos tueri non instituimus, nedum om­nes Galfridanos; at vero ipsius Britonis longè ante Galfridum meminit Nennius, quem anno octingentesimo quinquagesimo octavo floruisse constat; duas (que) de ejus origine recensuit opiniones, unam vulga­tam, quâ pronepos Aeneae Trojani consti­tuitur, alteram deinde, quâ Hisicionis filius fuisse dicebatur; qui quidem Hisicio Alanii filius, qui Sethebiri, qui Ogomuni, qui Thôi, qui Boibi, qui Semeonis, qui Mairi, qui Elthachi, qui Aurthachi, qui Ethechi, qui Othi, qui Abirti, qui Rai, qui Esdrae, qui Israni, qui Barihi, qui Jonae, qui Jabathi, qui Jovani (ita Ja­vanum Graeci scriptores appellant,) qui Japeti, qui Noachi, filius extitit. Alios quo (que) tres filios Hisicioni, tribuit Fran­cum Francorum, Romanum Romanorum, Alemannum Alemannorum Epônymos. Hi­sicionis frater Armeno quinque habuisse filios perhibetur, Gothum Gothorum, Va­lagothum Valagothorum, (qui Jorandi [Page 34] sunt Vagothi,) Cebidum Gepidarum, Bur­gundum Burgundionum & Langobardum Longobardorum conditiores. Armenonis frater Negno quatuor filios genuisse fertur, Vandalum Vandolorum, Saxonem Saxonum, Bogarum Bogarorum, (qui nunc Bojoari & Bavari,) ac Turgum Turingorum princi­pes. Britones tertiâ mundi aetate huc advenisse testatur idem scriptor, quae com­putatio cum Pontificis Hebraei Eli tem­pore ad amussim quadrat, quando Tro­jános primò Britanniam intrâsse retulit Monumethensis. Anglo-saxonibus veteribus non incognitum fuisse hunc Britonem sive Brutum ostendunt desumpta ex co­dice Saxonico M. 8^o, qui extat in Col­legio Trinitatis, carmina. Locum jam antè notavit Whelocus Academiae Cantabri­giensis In coment, ad Bed hist. Eccle lib. 1. nuper biblothecarius publicus. [...]. Quae his carminibus latinè reddidit Whe­locus;

Hanc Britones dixere Helenam. Sed Dar­danus ille Excelsus Bruti pater extitit [Page 35] unde Britanni Heroum. sumpsere genus; fortissimus idem, hunc orbem primus regere & dominarier ausus. Et alibi, [...].

Insula dicta fuit Brutannia nomine Bru­ti. Thaliessinus item Bardorum Coryphae­us, et Merlini, Britannici poetae, uti nar­rat Pris. hist. Britan. De fens. Joannes Prisaeus, quos ante mille plus minus annos claruisse liquet, suis carmi­nibus Britannos Trojanorum reliquias Bru­ti (que) nepotes subinde appellant. Et dein­ceps, Thaliessinus quidem in odulâ quam de suis erroribus composuit sic inscriptâ, Britannicè Hannes Thaliessin, videlicet er­rores Thaliessini, ait se tandem divertisse ad reliquias Troiae, sub his quidem ver­bis, Mia deythy myma at Wedillhion Tro­ja. Ne (que) dubitandum est hoc fuisse opus Thaliessini; nam praeter innumeros codices vetustissimos qui inscriptionem hujusmo­di attestentur nullo reclamante, nullus est recentiorum qui phrasin illius tam anti­quam carminisve majestatem hactenus as­sequi potuit. Et ideò summus ille vates inter Britannos censetur et nominatur. Ad hos accedit Henricus Huntingdoniensis cujus Hen. Hunt. Hist. lib. 5. verba hic apponam: Nunc a quibus & quo tempore inhabitata fuerit [Britania] dicen­dum est; quod in Bedâ non inventum in aliis [Page 36] authoribus reperi; scripserunt enim a Dar­dano principium emanâsse Brittonum. Dar­danus autem pater fuit Troii, Troius autem pater Priami & Anchisae, Anchises pater Ae­neae, Aeneas pater Ascanii, Ascanius pater Sylvii; Sylvius autem cum uxorem duxisset, & ea praegnans esset, praedixit magus quidam filium unde praegnans erat interfecturum patrem suum. Occiso igitur mago pro vati­cinatione illâ, natus est filius & vocatus est Bruto. Post multum verò intervallum dum ipse luderet cum pueris, ictu sagittae occîdit patrem non industrià sed casu. Quamo­brem expulsus ab Italiâ pervenit in Gal­liam, ibi (que) conditâ civitate Turonorum, quae vocatur Turonis, invasit tractum Armoricanum. De tractu autem Armo­ricano huc adveniens sibi partes insulae ingentis vindicavit, & ex nomine suo Brittanniam vocavit. Dicunt autem illi authores quòd quando Bruto regnabat in Brittannia, Heli sacerdos judicabat Is­rael, & Posthumus sive Sylvius filius Ae­neae regnabat apud Latinos, cujus nepos erat Bruto. Haec Huntingdoniensis verba, non unico solùm tunc temporis, sed variis fuisse Brutonem scriptoribus memoratum probant. Idem alibi Henricus de supe­ratis a Cenovaldo rege Britonibus agens subjicit; et facta est super progeniem Bru­ti [Page 37] plaga insanabilis in die illâ. Scripta autem fuisse haec ante editam Galfridi translationem, tam ex ipsius de summi­tatibus rerum tractatu, quàm ex dicta Galfridi translatione, ad calcem non malè observavit Priseus. Translationem dico, cùm historiae Britannicae neutiquam author fuerit, sed ab antiquiore quodam Britan­nicè conscriptam, et ex Armoricâ a Gual­tero Caleno Oxoniensi archidiacono allatam in Latinum sermonem verterit Monume­thensis. Sed et Prototypon Britannicum Girald. Cam [...]. Descrip. cap. 7. legisse coaetaneus Monumethensi Giraldus Cambrensis, qui in Galsridum acriter in­vectus, quod suae històriae inseruisse, quae apud Cambros non posse inveniri sidentèr asserit; Wallia verò, inquit, non a Wal­lone duce vel Wandolenâ reginâ, sicut fab­ulosa Galsridi Arthuri mentitur historia, quia reverâ neutrum eorum apud Cam­bros invenies, sed a barbaricâ potiùs nun­cupatione nomen istud inolevit. Sax­ones enim occupato regno Britannico, quoniam linguâ suâ extraneum quem­libet Wallum vocant; & gentes has sibi extraneas Wallenses vocant, et inde us­que in hodiernum barbarâ nuncupatione, & homines Wallenses et terra Wallia vocitatur.

Hic verò cursim adnotare liceat; cùm [Page 38] summa olim esset Gallorum tam fama quàm potentia, quippe qui Italiam, Graeciam, Germaniam aliasque terras fortiter incur­sârunt, Germanos paritèr ac Gothos ab iis tanquam praestantissimis, Extraneos om­nes Gallos & Wallos denominâsse, à vero non abhorrere; quo etiam pacto Chri­stianos omnes occiduos Saraceni ac Turci Francos hodieque appellitant. At ex illis Giraldi verbis [Sicut fabulosa Galfridi Arthuri mentitur historia,] non adeò amico in Galfridum animo eum exti­tisse patet, ut si, quae ille de Bruto pro­didit certiori veritatis historicae funda­mento haud niterentur, quàm quae de indito à Wallone aut Wandolenâ, Walliae ac Wallis nomine comminiscitur (quae apud Cambros: viz. Cambricam sive Bri­tannicam historiam inveniri negat) tam avidè ea esset amplexurus. Ipse tamen eodem illo capite honorificam Bruti men­tionem facit Giraldus, quem mediantibus avo Ascanio & patre Sylvio à Trojanis de­scendisse, & Trojanorum reliquias in hanc insulam duxisse, terraeque ac genti no­men posuisse, disertè scribit. Ex his quae dicta sunt, satis liquebit, Brutum haud quaquam fuisse merum ingenii Gal­fridiani Commentum; quod & Ponticus Virunnius, Lelandus, Priseus, Luddus, [Page 39] Poelus, & Sheringhamus confirmant. Galfridum verò fidum historiae Britanni­cae interpretem non fuisse, sed plura de suo fabulosè inseruisse, verisque falsa commiscuisse, omninò fatendum est; cum Henricus Huntingdoniensis, qui praedica­tam historiam in Abbatiâ Beccensi anno Millesimo centesimo nono vidit, & ex illâ suam ad Warinum (sive Guarinum) de Britonum regibus Epistolam exaravit, aliique rerum Cambricarum Scriptores, ab eo aliquoties discrepent. De hoc au­tem posteà fusiùs. Sed & testantem mul­ta de Bruto Sigebertum Gemblacensem proferre poteram, qui circitèr annos centum ante Monumethensem claruit, ni­si Usser pri­mord. Brower. in no [...] ad Venant. Fortun. Anton. Ru­fus in Epist. Praef pri­mae edit. Sigeberti Paris 1513: Amm. Mar­cel lib 15. Cimbr. De­scrip cap. 3. quae ille de antiquis Britannis habet, ex ipso Galfrido à recentiore quodam fuisse interpolata, viri aliquot praeclari censuissent. Trojanos certè post captam urbem, longè latèque dispersos fuisse constat; quorum aliquos in Galliam per­venisse narrat e Timagene Ammianus Mar­cellinus, unde brevissimus erat in Britan­niam trajectus. Bardos quoque in libris eorum antiquis & authenticis, suo tem­pore principum Geneologias, sed tamen Cambricè scriptas habere, easdem (que) memo­ritèr tenere à Roderico magno usque ad B. M. (id est, Belinum magnum) & in­de [Page 40] usque ad Sylvium, Ascanium & Aene­am affirmet dictus Giraldus. Interim nonnulli a victoribus Graecis quam a vict­is Trojanis Britanniae etymologiam petere magis honorificum ducunt, quibus ut­pote artem nauticam apprimè callenti­bus, ab antiquissimis us (que) temporibus innotuisse eam contendunt. Ulyssem ce­leberrimum Homeri erronem, post Ulys­siponem in Hispaniâ extructam, ad ultima Galliae littora evagatum esse, ex istis Clau­diani carminibus evincunt. Claud. lib. 1. in Ruf.

Inde Caledoniam adnavigâsse narrat Solinus, id (que) manifestum facere, aram Diod. lib. 5. cap. 8. Caesar lib. 6. de Bell Gall. Graecis litteris inscriptam Voto. Britan­nos in pugnâ uti curribus scribit Dio­dorus Siculus, veluti antiquos Graecorum heroas usos in bello Trojano ferunt. Grae­cis eos literis usos esse testatur Caesar et P [...]ytaniam, (unde nomen insulae Cam­bricum Prydain) a Graecâ voce [...] reditus publicos denotante, propter afflu­entiam, dictam hanc terram vult Eliotus Quaecun (que) autem pro Graecis cumulantus argumenta,, ea aequè omnia pro Troja [...] [Page 41] faciunt, qui et ipsi Graecorum erant co­loni, ex insulâ Cretâ Teucro duce in Phrygiam profecti, Graecis (que) usi nominibus linguâ ac moribus. Solini verò aram non ab ipso Ulysse sed in Ulyssis potius hono­rem positam esse judicat Camdenus. Alii porrò recentius esse Bruti nomen clâmi­tant quàm ut illo quo princeps hic reg­nâsse creditur seculo in usu esset; at verò Britonem, ab antiquioribus fuisse eum appellatum, ex Nennio constat: sed ubi Romani Rerum, uti poeta loquitur, e­vasissent domini, Britanni ut propinqui­orem cum iis cognationem ac consan­guinitatem vendicarent, vetustius Britonis in Latinius Bruti nomen commutâsse vi­dentur.

Quòd autem Graecorum aut Romano­rum nullus (inquit Sheringamus) Bruti historiam attexuit, mirandum non est; quòd omnia quae de Bruto narrantur pau­cis a bello Trojano interpositis annis gesta sunt, cùm rari adhuc scriptores extite­runt. Eâ quidem tempestate paucos ad­modum Graeci cantores habuêre, qui de Diis & Heroibus suis quaedam fabula­rum tegumentis involuta scripserunt, his­toricos nullos. Inter Romanos verò his­toria multò serius emersit; quum initio soli Pontifices deflorationes quasdam & [Page 42] selecta capita de suis rebus congesse [...]int de rebus exterorum parùm solliciti. In­tantâ scriptorum inopiâ, iniquum est, quod nuperi de Bruti rebus gestis Grae­cos et Romanos testes postulent, eorum (que) suffragia implorent post tantos praese [...]tim annorum cursus ambitus (que) quibus Anti­quorum scripta bello, incendio, tempo­ris (que) injuriâ, maximâ ex parte perie­runt. De ipsis certè regibus Albanis directiùs ad Romanos spectantibus, quid quaeso praeter nuda nomina literis man­datum habemus? Heroum suorum qui aut primitùs regna fundârunt, aut fun­data egregiè dilatârunt, legibus ornârunt, aut collapsa redintegrârunt, memorias, cunctae ferè gentes religiosissimè colue­runt. Unde, cum Timaeus negasset Za­leucum legislatorem unquam fuisse, et ip­sius cives Locrenses eum fuisse comme­morarent, Cicero dicit, his ergo quàm illi Cice [...]o lib. 2 de leh b. magis esse credendum. Esto, quod men­dis fabulis (que) non vacent, immò, plurimis scat [...]ant Britannorum de Bruto sequenti­bus (que) regibus narrationes; at non idcircò temerè projiciendi sunt et ipse et vniver­si ipsius ante Caesareni successores; quin, cautè potiùs ac modestè vera falsis secer­ [...]end a fuerint. Profugos igitur quos­dam Trojanos (Ammiano memoratos,) [Page 43] aliquanto post captum Ilium tempore in Galliam e Graeciâ advectus, huc trajecisse, at (que) inter Britannos consedisse, Britoni (que) istic regnanti paruisse, non video cur in­ficemur, etiamsi Galsridi de eo narratio­nem haud admiserimus. Sive autem ille Trojano, sive Britannico aut Gallico prog­natus esset sanguine, Sylviine an Hisicio­nis filius, parùm refert; quis enim (uti ait de Ascanio Livius) rem tam veterem pro certo affirmet. Britannorum monar­chiam tenuisse dicuntur ejus posteri us (que) ad Gorbodugi mortem, ex quo tempore in varias dispertita est insula toparchias; secundùm illud Taciti, olim regibus pa­rebant, Tacit, in vitâ Agric. nunc per principes factionibus & studiis trahuntur. Quum enim obtinuis­set tandem hic consuetudo ut defuncto­rum Principum dominia inter sese herci­scerentur filii; hinc factum est ut distri­butam in tot populos gentem Britanni­cam Romani inveniren [...], quorum e Ptole­maeo nomina provincias (que) hic attexere non pigebit.

Cornubiam & Devoniam habitârunt Idem lib. de Germ. Danmonii, (in quibusdam exemplaribus Damnonii, Solino Dunmonii;) in Cossinos (aut rectiùs Corinos) & Ostidamnios, (Ostaeos at (que) Ostiones etiam dictos,) divi­si, quibus Aestios Livoniae sive Ostiones [Page 44] (linguâ Britannicae propiore usos ùt Tacitus scribit) satos esse, sub Belini nimirum auspiciis eò progressos, credibile est. Dorsetiam Durotriges; Somerseti­am, Viltoniam, Suthantoniam & Vectam insulam Belgae. Hos potentissimo Suessi­onum regi Divitiaco subditos fuisse sub­innuit, Caesar quem magnae partis et Belgi­cae et Britanniae imperium suâ etiam me­moriâ obtinuisse dicit. Illum cum Divi­tiaco Heduo confundit Ricardus Vitus Caesar de bello Gallico lib. 2, Basingstochius, dum Caesarem de Diviti­aco Suissione jam mortuo loquinon ad­vertit; quanquam successori ejus Gal [...]ae se Divitiaci Hedui copiis adjutum bel­lum intulisse diserte doceat. Quem uti (que) Heduum, de profugientibus in Britan­niam, Bellovacorum principibus verba facientem, repetere ipsos ac retrahere jusisset Caesar, si tantae in Britanniâ po­tentiae authoritatis (que) fuisset. Bercheriam Atrebati, Oxoniensem & Glocestrensem com­itatus Dobuni (Dioni Cassio dicti Boduni) Bucchingamiensem, Bedfordiensem & Har [...] fordiensem Catyeuchlani Dioni Cattuella­ni. Huntingdoniensem, Cantabrigiense [...] cum insulâ Eliensi, Suffolciensem ac Nor­folciensem Simeni Tacito (rectius opi­nor) Iceni, aliis Igeni & Tigeni appel­lati. Essexiensem & Middelsexiensem Trino­antes [Page 45] sive Trinobantes. Cantium Cantii, Surreiam & Sussexiam Regni.

Quorum sanè nomen olim latiùs patu­isse, & eorum partem Cantios extitisse, Regnos que à Graecâ voce [...] dictos libentèr si per Criticos liceret autumarem; attrito enim, exeso, atque absumpto vi fluctuum qui ex Galliâ in Britanniam & contra ex Britanniâ in Galliam ducebat Isthmo, inter Cantii & Picardiae oras, di­vulsam à continente fuisse insulam no­stram credidere viri non aspernandae eru­ditionis. At quoniam hanc de Galliae & Britanniae contiguitate disceptationem a­lii uberiùs tractârunt, ad alia pergo; hoc tantùm super addito, Rhegium in Cala­briâ Siculo littori oppositum pari ratione ab eodem verbo Graeco appellationem sumpsisse; ut & Vitsan oppidum quod ex adverso Picardiae littore Dubrin in Can­tio respicit a voce Britannicâ, Guith, se­parationem vel Divisionem significante non incongruè nominatum. Northan­toniam, Leicestriam, Rutlandiam, Lincol­niam, Nottinghamiam & Derbiam posse­derunt Coritani. Varvicensem, Vigorni­ensem, Staffordiensem, Salopiensem & Ce­strensem comitatus Cornavii. Monume­thensem, Herefordiensem, Radnorensem, Brecnocensem & Glamorganensem Silyres [Page 46] (Tacito Silures.) Carmaridumensem, Pen­brochiensem & Cardiganensem Dimetae sive Demetae. Flintensem, Denbichanum, Car­narvonensem, Merionethensem & montem Gomericum Ordovicae sive Ordovices qui & Venedoti. Lancastrensem, Eboracensem, Dunelmensem, Vestmariam & Cumbriam Brigantes. (His annumerandi sunt Pa­risi qui in Eboracensis parte degebant) Comitatum Northumbriensem, ac quicquid terrarum inter murum Picticum, Glottam que & Bodotriam (quae nunc Britanno­duni & Edinburgi freta vocantur) inter­jacet Ottadini, Selgovae (Tacito Horesti) Gadeni, Navantes & Damnii incoluerunt. Qui omnes à Dione Cassio uno nomine Mae­atae appellantur, Cimmeriorum utique Maeotarum proles. Reliquam insulae par­tem Caledonii, Cantae, Logi, Smertae, Va­comagi, Taizali, Venniconnes sive Ver­nicones; Epidii, Cerones, Carnonacae, Carini & Cornabyi habitârunt. Tanta autem erat Caledoniorum fama, ut sub eorum nomine populos hosce omnes Ta­citus aliique Scriptores Romani comple­cterentur. Ubi autem tetris stragibus à Romanis debilitati, in unum cum Pictis regnum populumque septem priores gen­tes coaluissent; residuae quinque quibus naturâ munitior, scilicèt montana & as­pera, [Page 47] aditu & paragratu difficilis inter dorsum Albaniae (Scotis Drum Albin) & mare Deucaledonium posita regio ob­tigerat, distinctam per se rempublicam constituerunt; âtque Attiscoti dicti sunt, à vocibus Britanicis, Uch [...]y Scot, id est, Ultravel Supra Scotos Ultonienses; (ùt Attadini vel Ottadini juxta Camdenum ab Uch Tin ultra vel supra Tinam fluvi­um) nisi Attacotos cum Ammiano Mar­cellino dicere, nomenque a Cimmeriis At­tacis (quorum Plinius meminit) dedu­cere malimus. In notitiâ Imperii, Ate­cotti juniores Gallicani & Atecotti Honoriani seniores inter palatina in­tra Galliam auxilia recensentur, & in­tra Italiam Atecotti Honoriani juniores. Nam Barbaros in commilitium undecun­que ascivit imperator Honorius. De his loquitur in Epistolâ octogesimâ tertiâ ad Oceanum Hieronymus. Ubi enim in vete­re Editione Basiliensi anni 1497, legeba­tur; [Scotorum & Atticorum ritu, ac de republicâ Platonis, promiscuas uxores, communes liberos habeant:] pro [Atti­corum,] Usser. de prim. Brit. Eccl. quaedam exemplaria [Atticoto­rum] habuisse, Marianus Victorius mo­nuit; quae omninò pro genuinâ lectione est habenda, inquit reverendissimus Usse­rius. Neque aliud sentiendum de consi­mili [Page 48] ejusdem Hieronymi loco, in libro ad­versus Jovinianum secundo. Quid loquar de caeteris nationibus; cùm ipse adole­scentulus in Galliâ viderim, Scotos (ita enim habent libri editi) gentem Britan­nicam humanis vefci carnibus. Pro Sco­tis enim aliàs Attiscotos fuisse lectum, Henricus Gravius; in aliis verò M. S. S. Cattitos Cattacottos & Attigottos anno­tavit Camdenus: uterque verò non alios quàm Ammiani Marcellini Attacotos hic accipiendos esse conjicit. Ex hoc eodem Hieronymi adversùs Jovinianum libro, in Chrysostomi sermonem de Pentecoste com­plura à vetere Latino interprete infulta esse, non potest negari. Quum igitur ibi legatur; ante hoc [autem quoties] in Britanniâ humanis vescebantur carni­bus; nunc jejuniis reficiunt animam su­am. Ut [Attequoti] vox minùs intel­lecta, Correctorum temeritate in [au­tem quoties] etiam hic degeneraverit, Conjectura est quae probabilitatis specie non careat. In alio quoque loco ubi eosdem intelligit Hieronymus, Erasmum Azotos perperàm posuisse monuit Cam­denus. Hi posteà Scotis permisti in eo­rum nomen evanuerunt.

Hos aluit populos insularum praestan­tissima Britanniâ, à Britannis Gallicis [Page 49] aut à Britone rege juxta antiquiores, vel a Brith, quasi Brith Inis, Colorata insula juxta recentiores appellata, cujus circuitus octies decies centenis trigintâ sex milli­bus passuum constare perhibetur.

Caporio regi (de quo antèa) filius successisse proditur Gilquellus quem Mi­nocanum Nennius vocat, cujus filius Be­linus (Heli Gâlsrido perperàm pro Beli dictus,) a rerum gestarum magnitudine agnomen Magni adeptus, diù regnavit. Tres ille filios genuit, quibus etiamnùm vivens, ubi se consenescere videret, reg­na concessit; Trinobantum Imanuentio, qui Iuddi, hoc est Ravi, agnomen hab­uit, (saepe enim a coloribus agnomina sumere Britannis tam priscis quam recen­tioribus moris fuit) Catyeuchlanorum Cassuellano, quem Suellan appellat Dion Cassius; et Cantiorum Nennio, cujus filii fuisse videntur Cyngetorix, Carvilius, Tax­imagulus et Segonax. Belinum & Lud­dum ante Caesaris adventum obiisse sibi persuasit Galsridus Monumethensis, ut in­tegram gesti adversus Caesarem belli lau­dem Cassuellano deferret, eumque qui illo Galfr. lib. [...] cap. 23. tempore claruit Belinum, non regem aut patrem Cassuellani fuisse agnoscit, sed principem duntaxàt militiae ejus, cujus consilio totum regnum tractabatur. Et [Page 50] Luddi eum filium ac Cassuellani fratrem tam in primo historiarum libro, quàm in epistolâ ad Guarinum facit Henricus Huntingdoniensis; quâ etiam in epistolâ, postquàm tres Luddo superfuisse filios re­tulisset Cassibellanum, Belinum & Andro­geum; mox sui oblitus, alium Androgei fratrem profert Theomantium. Enimve­rò belli Caesariani tempore et vixisse et regnâsse Belinum expressè asseverat Nen­nius, et Imanuentii tanquam recèns inter­fecti Caesar in secundâ suâ expeditione meminit. Belinum quo (que) et regem prae­clarum et Luddi ac Cassuellani patrem, at (que) Androgeum ac (Theomantium aut rectiùs) Tenevantium Cassuellani non fra­tres sed ex Luddo fratre nepotes, exti­tisse. Cambrici omnes consentiunt Genea­logi. Qui e Britannis sub imperio regis Divitiaci suisse men orantur, Suessionum per haec tempora jugum excusserant, jam (que) adeundâ insulâ cunctis praeter mercatores Extraneis interdictum est pub­licitus; Gallisque vicem rependens om­nes Tyrrheni maris insulas occupavit rex Belinus ut Nennius scribit; per mare Tyrrhenum forteàn mare Turonum in­telligens, qui Turones maritimae Armori­corum erae partem aliquam in ditione sua a iquando habuisse videantur. Sin [Page 51] minùs, quid sibi per hoc Tyrrhenum mare velint Britannici scriptores, qui Brutum ex herculeo freto ad mare Tyr­rhenum pervenisse scribunt, nullâ planè conjecturâ assequi possum. Venetis ta­men adversùs Romanos exorati a mer­catoribus Seld. mare Claus. lib 2. cap 2. Britanni suppetias tulerunt, quo in bello magnum eos armatarum navium fecisse dispendium Seldenus non malè conjicit, ita ut idoneae in sui de­fensionem instruendae posteà classi pror­sùs impares essent. Ne (que) enim patriae aditu extraneos prohibuisse; ne (que) quòd non militaris in mari classis parata esset fortitèr pro patriâ dimicare, culpari om­ninò à Gildâ potuerant; si praeter cori­aceas illas, salignas, vimineasque quibus uti demùm solis, passi sunt Romani vict­ores, nullae iis aliae unquam suppetîssent naves. Iam verò ad Romanorum in­gressum perventum est; adeòque quae sequuntur ex luculentis probatissimisque authoribus hauriemus.

Anno Urbis Conditae sexcentesimo no­nagesimò Anno aure. Christum natum 5 [...]. octavo qui fuit Olympiadis Centesimae octogesimae primae secundus, & ante Christum natum quinquagesimus quintus, Pompeio & Crasso secundò Coss: Caius Julius Caesar e Galliâ in Britanni­am proficisci contendit, exiguâ jam par­te, [Page 52] ùt ipse scribit, aestatis reliquâ, quòd subministrata inde hostibus auxilia in­telligebat; & si tempus anni ad bellum Caesar de bell. Gall. lib. 4. gerendum deficeret, tamen magno sibi usui fore arbitratur, si modo insulam adiisset, & genus hominum perspexisset; loca, portus, aditus cognovisset, quae omnia ferè Gallis erant incognita.

Neque enim temerè praeter mercato­res adiit ad illos quisquam; neque iis ipsis quicquam, praeter oram maritimam, atque eas regiones, quae sunt contra Gal­liam, notum fuit. Ita (que) convocatis ad se undi (que) mercatoribus, neque quanta esset insulae magnitudo, neque quae aut quantae nationes incolerent, neque quem usum belli haberent, aut quibus institu­tis uterentur, ne (que) qui essent ad majo­rum navium multitudinem idonei por­tus reperite poterat. Ad haec cognos­cenda, priùs quàm periculum faceret, idoneum esse arbitratus, C. Volusenum cum navi longâ praemitit. Huic mandat, ut exploratis omnibus rebus, ad se quâm primùm revertatur. Ipse, cum omnibus copiis in Morinos proficiscitur, quòd inde e­rat brevissimus in Britanniam trajectus. Huc naves undique ex finitimis regionibus, &, quam superiore aestate ad Veneticum bellum fecerat classem, jubet convenire. [Page 53] Interim, cognito ejus consilio, & per mercatores perlato ad Britannos, a com­pluribus insulae civitatibus ad eum le­gati veniunt, qui polliceantur obsides dare, atque imperio populi Romani ob­temperare. Quibus auditis, liberalitèr pollicitus, hortatus (que), ut in eâ senten­tiâ permanerent, eos domum remisit; &, cum his unâ Comium, quem ipse A­trebatibus superatis, regem ibi constitu­erat, cujus & virtutem et consilium probat, & quem sibi fidelem esse arbi­trabatur, cujus (que) auctoritas in his regi­onibus magna habebatur, mittit. Huic imperat; quas possit adeat civitates: horteturque ut populi Romani fidem se­quantur, se (que) celeritèr eò venturum nuntiet. Volusenus, perspectis regioni­bus, quantum ei facultatis dari potuit, qui navi egredi, ac se Britannis com­mittere non auderet, quinto die ad Cae­sarem revertitur, quaeque ibi perspexis­set, renuntiat.

Dum in his locis Caesar navium paran­darum causâ moratur, magnâ ex parte Morinorum legati ad eum venerunt, qui se de superioris temporis consilio excu­sarent, quòd homines barbari, & Roma­nae consuetudinis imperiti, bellum popu­lo Romano fecissent, se (que) ea, quae im­perâsset, [Page 54] facturos pollicerentur. Haec sibi satis opportunè accidisse arbi tratus; quod neque post tergum hostem relin­quere volebat; neque belli gerendi, propter anni tempus, facultatem habe­bat: neque has tantularum rerum occu­pationes sibi Britanniae anteponendas ju­dicabat; magnum his numerum obsidum imperat. Quibus adductis, eos in fidem recepit, navibus circitèr octoginta one­rariis coactis, contractis (que) quot satis esse ad duas legiones transportandas existi­mabat. Quicquid praetereà navium lon­garum habebat, quaestori, legatis praefect­tisque distribuit. Huc accedebant octo­decim onerariae naves, quae ex eo loco millibus passuum octo vento tenebantur quo minus in eundem portum pervenisse possent. Has equitibus distribuit; reli­quum exercitum Q. Titurio Sabino, & L. Aurunculeio Cottae, legatis in Mena­pios, atque in eos pagos Morinorum, ab quibus ad eum legati non venerant, de­ducendum dedit. P. Sulpicium Rufum legatum, cum eo praesidio, quod satis esse arbitrabatur, portum tenere jussit. His constitutis rebus, nactus idonèam ad navigandum tempestatem, tertiâ ferè vigiliâ solvit, equitesque in ulteriorem portum progredi, & naves conscendere, [Page 55] ac se sequi, jussit; ab quibus cum paulo tardius esset administratu m, ipse horâ circitèr diei quartâ cum primis navibus Britanniam attigit; at (que) ibi in omnibus collibus expositas hostium copias armatus conspexit. Cujus loci haec erat natura, atque ita montibus angustis mare conti­nebatur, uti ex locis superioribus in littus telum adigi posset. Hunc ad egredien­dum nequaquam idoneum arbitratus lo­cum, dum reliquae naves eò convenirent, ad horam nonam in anchoris expectavit. Interim legatis, tribunis (que) militum convo­catis, & quae ex Volu seno cognovisset, &, quae fieri vellet, ostendit; monuit (que) ut rei militaris ratio, maximè (que) ut res mari­timae postularent, ut (que) celerem at (que) in­stabilem motum haberent, ad nutum et ad tempus omnes res ab iis administra­rentur. His dimissis, & ventum, & aestum uno tempore nactus secundum, dato sig­no, & sublatis anchoris, circitèr millia passuum octo ab eo loco progressus, aperto ac plano littore naves constituit. At Britanni, consilio Romanorum cogni­to, praemisso equitatu, & essedariis, quo plerun (que) genere in praeliis uti consueve­runt, reliquis copiis subsecuti, Caesarianos navibus egredi prohibebant. Erat ob has causas summa d [...]fficultas, quòd naves prop­ter [Page 56] magnitudinem, nisi in alto, constitui non poterant. Militibus autem, ignotis locis, impeditis manibus, magno, & gravi onere armorum pressis, simul & de navi­bus desiliendum, & in fluctibus consisten­dum & cum hostibus erat pugnandum; cum illi aut ex arido, aut paululùm in aquam progressi, omnibus membris ex­pediti, notissimis locis audacter tela con­jicerent, & equos assuefactos incitarent. Quibus rebus Romani perterriti, atque hujus omnino generis pugnae imperiti, non omnes eâdem alacritate, ac studio quo in pedestribus uti praeliis consueverant, ute­bantur. Quod ubi Caesar animadvertit, naves longas, quarum et species erat Britannis inusitatior, & modus ad usum expeditior, paululum removeri ab one­rariis navibus; & remis incitari & ad latus apertum hostium constitui, atque inde fundis, tormentis, sagittis, hostes propelli ac submoveri jussit; quae res magno usui suis fuit.

Nam et navium figurâ, & remorum motu et inusitato genere tormentorum permoti Britanni constiterunt; ac paulum pedem retulerunt. At Caesaris militibus cunctantibus maximè propter altitudinem maris; qui decimae legionis aquilam fe­rebat, contestatus Deos, ut ea res legi­oni [Page 57] felicitèr eveniret; Desilite inquit, milites nisi vultis aquilam hostibus pro­dere. Ego certè meum Reipublicae at (que) Imperatori officium praestitero. Hoc cùm magnâ voce dixisset, se ex navi projecit, at (que) in hostes aquilam ferre caepit. Tum Romani cohortati inter se, ne tantum de­decus admitteretur, vniversi ex navi desi­lierunt. Hos item alii ex primis, proxi­mi navibus, cùm conspexissent, subsecuti, hostibus appropinquârunt. Pugnatum est ab utris (que) acriter: Romani tamen, quòd ne (que) ordines servare, neque firmitèr in­sistere, ne (que) signa subsequi, poterant, at (que) alius aliâ ex navi quibuscun (que) signis oc­currerat, se aggregabat; magnopere per­turbabantur. Hostes verò, notis omni­bus vadis, ubi ex littore aliquos sigulares ex navi egredientes conspexerant. incita­tis equis, impeditos adoriebantur plures paucos circumsistebant, alii ab latere a­perto in universos tela conjiciebant. Quod cùm animadvertisset Caesar, scaphas longa▪ rum navium, item speculatoria navigia mi­litibus compleri jussit; &, quos laborantes conspexerat, iis subsidia summittebat. Ro­mani, simulat (que) in arido consisterunt, suis omnibus consecutis, in hostes impetum fecerunt, atque eos in fugam dederunt; neque longius persequi potuerunt, quòd [Page 58] equites cursum tenere atque insulam ca­pere non potuerant, hoc unum ad pristi­nam fortunam Caesari defuit. Hostes prae­lio superati, simulat (que) se ex fugâ recepe­runt, statim ad Caesarem legatos de pace miserunt; obsides daturos, quaeque im­perasset, sese facturos polliciti sunt. Unà cum his legatis Comius Atrebas venit, quem suprà demonstraveram a Caesare in Britanniam praemissum. Hunc illi e navi egressum, cùm ad eos Imperatoris manda­ta perferret, comprehenderant, atque in vincula conjecerant.

Tunc, facto praelio remisserunt; & in petendâ pace, ejus rei culpam in multitu­dinem contulerunt; & propter impruden­tiam, ut ignosceretur petiverunt. Caesar, questus, quod, cùm ultro, in continen­tem legatis missis, pacem a se petissent, bellum sine causâ intulissent, ignoscere imprudentiae, dixit: obsidesque imperavit, quorum illi partem statim dederunt par­tem, ex longinquioribus locis accersitam, paucis pòst diebus sese daturos dixerunt. Interea suos in agros remigrare jusserunt; principesque undique convenere: & se, civitatesque suas Caesari commendârunt. His rebus pace firmatâ, post dieam quar­tum quàm est in Britanniam ventum, na­ves octodecim de quibus supra demon­stratum [Page 59] est, quae equites sustulerant, ex superiori portu leni vento solverunt. Quae cum appropinquarent Britanniae, & ex castris viderentur, tanta tempestas subitò coorta est, ut nulla earum cursum tenere posset, Sed aliae eòdem, unde erant pro­fectae, referrentur, aliae ad inferiorem par­tem insulae, quae est propius solis occasum, magno sui cum periculo dejicerentur. Quae tamen, anchoris jactis, cum fluctibus com­plerentur, necessariò, adversâ nocte in al­tum provectae, Continentem petiverunt. Eâdem nocte accidit, ut esset Luna plena: quae maritimos in Oceano efficere consue­vit: Romanisque id erat incognitum. Ita uno tempore & longas naves, quibus Caesar exerc [...]m transportandum curaverat, quasque in [...]ridum subduxerat, aestus com­plebat: & [...], quae ad anchoras e­ra [...], [...], tempestas [...]: ne (que) [...]lla [...] facultas aut administrandi, aut auxiliandi d [...]batur. [...] vibus fractis, reliquae c [...]m eff [...] [...] anchoris, reliquisque armament [...]s [...] ad navigandum inutiles, magna, [...] necesse erat accidere, totius exerc [...] turbatio facta est. Neque enim naves [...] rant aliae, quibus reportari possent: & omnia deerant, quae ad reficiendas eas u­sui sunt: &, quod omnibus constabat, [Page 60] hyemare in Galliâ oportere, frumentum his in locis in hyemem provisum non e­rat: quibus rebus cognitis, principes Bri­tanniae, qui post praelium ad ea, quae jus­serat Caesar, facienda convenerant, inter se collocuti; cùm equites, & naves, & fru­mentum Romanis deesse inteligerent: & paucitatem militum ex castrorum exigui­tate cognoscerent; quae hoc erant etiam angustiora, quod sine impedimentis Caesar legiones transportaverat, optimum facta esse duxerunt, rebellione factâ, frumento, commeatuque Romanos prohibere, & rem in hyemem producere: quòd his super­atis, aut reditu interclusis, neminem post­ea belli inferendi causâ in Britanniam tran­s [...]iturum confidebant. Ita (que) rursus con­juratione factâ, paulatim ex castris disce­dere, ac suos clàm ex agris deducere caep­perunt. At Caesar etsi nondum eorum consilia cognoverat, tamen & ex eventu navium suarum, & ex eo, quòd obsides dare intermiserant, fore id, quod acci­dit, suspicabatur. Ita (que) ad omnes casus subsidia comparabat. Nam et frumentum ex agris in castra quotidie conferebat: & quae gravissimè afflictae erant naves, earum materiâ, at (que) aere ad reliquas reficiendas [...]tebatur, &, quae ad eas res erant usui ex continenti comportari jubebat. Ita (que) [Page 61] cum id summo studio a militibus admini­straretur, duodecim navibus amissis, reli­quis ut navigari commodè posset, effecit. Dum ea geruntur, legione, ex consuetu­dine, unâ frumentatum missâ, quae appella­batur Septima, ne (que) ullà ad id tempus belli suspicione interpositâ, cùm pars homi­num in agris remaneret, pars etiam in castra ventitaret, ii, qui pro portis castro­rum in statione erant, Caesari renuntiarunt, pulverem majorem, quàm consuetudo fer­ret, in eâ parte videri, quam in partem quà legio iter fecisset. Caesar, id, quod erat, suspicatus, aliquid novi a Britannis ini­tum consilii, cohortes, quae in stationibus erant, secum in eam partem Proficisci, duas ex reliquis in stationem succedere, reliquas armari, & confestim se subsequi jussit. Cùm paulo longius a castris pro­cessisset, suos ab hostibus premi, at (que) aegrè sustinere & confertâ legione ex omnibus partibus tela conjici animadvertit. Nam quòd omni ex reliquis partibus demesso frumento, una pars erat reliqua; suspica­ti Britanni Romanos eò esse venturos, noctu in sylvis delituerant. Tum dispersos de­positis armis in metendo occupatos subitò adorti, paucis interfectis, reliquos incertis ordinibus perturbaverant; simul equitatu, at (que) essedis circundederant. Genus hoc [Page 62] est ex essedis pugnae: Primò, per omnes partes perequitant, & tela conjiciunt, at (que) ipso terrore equorum, & strepitu ro­tarum, ordines plerun (que) perturbant; & cum se inter equitum turmas insinuavere, & ex essedis desiliunt, et pedites praeliantur. Aurigae interim paulùm e praelio excedunt, ita se collocant, ut, si illi a multitudine hostium premantur, expeditum ad suos receptum habeant. Ita mobilitatem equi­tum, stabilitatem peditum in praeliis praest­ant: ac tantum usu quotidiano, & exer­citatione efficiunt, ut in declivi, ac prae­cipiti loco incitatos equos sustinere, & brevi moderari, ac flectere & per temo­nem percurrere, & in jugo insistere, et inde se in currus citissimè recipere consue­verint. Quibus rebus, perturbatis Roma­nis novitate pugnae, tempore opportunis­simo Caesar auxilium tulit. Nam (que) ejus adventu hostes constiterunt, Romani ex timore se receperunt. Quo facto, ad la­cessendum hostem et committendum praeli­um, alienum esse tempus arbitratus, suo se loco continuit; & brevi tempore in­termisso, in castra legiones reduxit. Dum haec geruntur, nostris omnibus occupatis qui erant in agris reliqui discesserunt. Se­cutoe sunt continuos dies complures tem­pestates: quae et Romanos in castris con­tinerent, [Page 63] & Britannos a pugnâ prohibe­rent. Interim Britanni nuntios in omnes partes dimiserunt: paucitatem (que) Romano­rum suis praedicarunt, & quanta praedae faciendae, at (que) in perpetuum sui liberandi facultas daretur, si Romanos castris ex­pulissent, demonstraverunt. His diebus celeritèr magnâ multitudine peditatûs e­quitatûsque coactâ, ad castra venerunt. Caesar esti idem, quod superioribus diebus acciderat, fore videbat, ut si essent host­es pulsi, celeritate periculum effugerent; tamen, nactus equites circiter triginta quos Comius Atrebas, de quo antè dictum est, secum transportaverat, legione in acie pro castris constituit. Commisso praelio diutiûs Romanorum impetum Britanni ferre non potuerunt, ac terga verterunt: quos tan­to spatio secuti, quantum cursu, & viri­bus efficere potuerunt, complures ex iis occiderunt: deinde omnibus longè, late (que) edificiis incensis, se in castra receperunt. Eodem die legati ab hostibus missi, ad Caesarem de pace venerunt. His Caesar numerum obsidum, quem antea impera­verat, duplicavit: eosque in Continentem adduci jussit: quòd propinquâ die Aequi­noctii, infirmis navibus hyemis navigatio­nem subeundam non existimabat. Ipse i­doneam tempestatem nactus, paulo post [Page 64] mediam noctem naves solvit; quae omnes incolumes ad Continentem pervenerunt. Ex his onerariae undecim eosdem portus, quos reliquae, capere non potuerunt, sed paulo infrà delatae sunt. Quibus ex na­vibus cum essent expositi milites circitèr trecenti, atque in castra contenderent, Morini quos Caesar, in Britanniam profi­ciscens, pacatos reliquerat, spe praedae ad­ducti, primo non ita magno suorum nu­mero circumsteterunt: ac si sese interfici nollent, arma ponere jusserunt. Cùm illi, orbe facto, sese defenderent, celeriter ad clamorem, hominum circitèr millia sex con­venerunt: quâ re nuntiatâ, Caesar omnem ex castris equitatum suis auxilio misit. Interim Romani milites impetum hostium sustinue­runt: at (que) ampliùs horis quatuor fortssimè pugnaverunt & paucis vulneribus acceptis, complures ex iis occîderunt. Postea ve­rò quàm Caesaris equitatus in conspectum venit, hostes, abjectis armis, terga verte­runt, magnus (que) eorum numerus est occisus. Caesar postero die T. Labienum legatum cum iis legionibus quas ex Britanniâ re­duxerat, in Morinos qui rebellionem fece­rant, misit. Qui cùm propter siccitates paludum, quo se reciperent, non haberent, quo perfugio superiore anno fuerant usi; omnes fere in potestatem Labieni vene­runt. [Page 65] At Q. Titurius & L. Cotta, legati, qui in Menapiorum fines legiones duxe­rant, omnibus eorum agris vastatis, fru­mentis succisis, aedificiis (que) incensis, quòd Menapii omnes se in densissimas sylvas ab­diderant, ad Caesarem se receperunt. Caesar in Belgis omnium legionum hyberna con­stituit. Eo duae omnino civitates ex Brit­anniâ obsides miserunt; reliquae neglex­erunt. His rebus gestis, ex literis Caesaris dierum viginti Supplicatio a Senatu de­creta est. Hactenus Caesar de priore suâ in insulam expeditione.

Britannis in hoc bello ducem fuisse Do­lobellum tradit Nennius, quem regis Beli­ni Proconsulem & ipse & Henricus Hunt­ingdoniensis appellant. Hunc in Dorobel­lum oppidum mirâ quâdam metamorphô­si convertit Galfridus, qui etiam praeter Galfr. lib. 1. cap. 23. Cassuellanum & Belinum, tres reges subditos Crederum (Scotis Ederum dictum) Albaniae, Guitellum Venedotiae, Britaelem Demetiae, unà cum Nennio, Androgeo & Tenevantio huic bello interfuisse fabulatur. Hinc aliqui Dorobellum oppidum pro Dolâ vel Delâ in Cantio accipientes, Caesarem ibi appulsum esse opinati sunt, quanquam in ostium Ta­misis venisse expresse testatur Nennius. Sub­itaneam Caesaris, haud expectatis obsidibus, discessionem Pompeiani tanquàm sugam [Page 66] ci exprobrârunt, unde illud Lucani Ter­rita quaesitis ostendit terga Britannis. Idem sanè Britannos sensisse etiam inde liquet, quòd duas solas civitates misisse obsides, reliqas neglexisse ipse fateatur. Hinc festa cos triumphalia ludos (que) in Trino­bantum urbe militares celebrasse narrat historia Britannica. Nisi potiùs Belino Re­gi circa hoc temporis (ut videtur) de­functo ita parentâsse filios crediderimus, ducta A Trojanis consuetudine, quos Hect­ori & Anchisae mortuis eodem modo justa persolvisse docet Virgilius. Utùt se Virgil. Aenid. lib. 5. res habuit, Hireldam Cassuellani, Eveli­num Androgei, juxta Monumethensem, ne­potes, juxta Huntingdoniensem filios, con­tend [...]re in palaestrâ contigit, ortisque inter luctandum jurgiis, Hireldam Evelinus ob­truncavit. Quem ubi ad dandas occiso paenas, dedi sibi postularet Cassuellanus, tueretur autem Androgeus, securi nimiùm de Caesare principes ad arma devenêre. Cassuellani partibus accessisse videtur Nen­nius, Luddo Androgei patri jam anteà in­fensus Galfrid. lib. [...]. cap. 10. quòd Trinobantum urbem, quam Troinovantum, quasi, Trojam novam, voca­tam mavult historia Britannica, cúm no­bilissimis eam muris cinxisset, nec non et turribus mi [...]â arte fabricatis, de nomine quo (que) suo Caerlud, id est, civitatem Lud­di, [Page 67] dicit jussit, unde postea inter hosce fra­tres contentio orta; gravitèr ferente Nen­nio, illum nomen Troiae in patriâ suâ velle delere. Attamen de noblissimis Britanni­carum illo tempore urbium muris, ac tur­ribus mirâ arte fabricatis, altissimum apud Romanos Scriptores est silentium; a quibus longè diversa, aut etiam planè contraria inveniuntur prodita. Luddum & Andro­geum (sive Androgorium utè Suetonio Eu­tropius & eum secutus Beda nuncupant, a­liae quaedam civitates adjuvabant,) Cassuel­lani ambitionem veriti; qui prospero ta­men belli successu usus fratrem interfecit, ac nepotem in Galliam ad Caesarem, Com­mendatâ Senioribus Civitate, profugere coegit. Hunc, Mandubratium, patruum (que) Cassivellaunum appellat Caesar, Britanni Cas­walhan. Luddus annis undecim regnâ [...]e dicitur. Digladiantes inter se Britannos, iterùm Romani, Domitio Claudio (que) Consu­libus, adoriuntur. Hujus quo (que) secundae expeditionis historiam sic ipse Caesar per­texuit.

Lalieno in Continente cum tribus legi­onibus, Caes [...]r de b [...]ll Gall. lib. 5. & equitum millibus duobus reli­cto, ut portus tueretur, & rei frumentariae provideret, quae (que) in Galliâ gererentur cog­nosceret, & consilium pro tempore, & pro re caperet; ipse cum legionibus quinque, [Page 68] & pari numero equitum, quem in Continen­te reliquerat, ad Solis occasum ex Iccio por­tu naves solvit Caesar, &, leni Africo pro­vectus, media circitèr nocte, vento inter­misso, cursum non tenuit, & longiùs de­latus aestu, ortâ luce, sub sinistrâ Britan­niam relictam conspexit. Tum rursus, aestûs commutationem secutus, remis con­tendit, ut eam partem insulae caperet, quà optimum esse egressum superiore aestate cognoverat. Quâ in re admodum fuit militum virtus laudanda, qui vectoriis, gravibus (que) navigiis, non intermisso remi­gandi labore, longarum navium cursum adaequaverunt. Accessum est ad Britan­niam omnibus navibus meridiano ferè tem­pore; ne (que) in eo loco hostis est visus. Sed ut postea Caesar ex captivis comperit, cúm magnae manus eò convenissent, multitudi­ne navium perterritae, quae cum annotinis, privatis (que) quas sui quis (que) commodi causâ fecerat, ampliùs octingentis, uno erant visae tempore, a littore discesserant, ac se in superiora loca abdiderant. Caesar expo­sito exercitu, ac loco castris idoneo cap­to, ubi ex captivis cognovit, quo in loco hostium copiae consedissent, cohortibus de­cem ad mare relictis & equitibus trecen­tis qui praesidio navibus essent, de tertiâ vigiliâ ad hostes contendit, eo minus veri­tus [Page 69] navibus, quòd in littore molli, atque aperto, deligatas ad anchoras relinque­bat, & praesidio navibus Q. Atrium praefecit. Ipse noctu progressus millia passuum circitèr duodecim, hostium copias conspicatus est. Illi equitatu, atque essedis ad flumen progressi ex loco superiore Caesarianos prohibere, & praelium committere caeperunt; re­pulsi ab equitatu, se in Sylvas abdi­derunt, locum nacti egregiè & naturâ, & opere munitum; quem, domestici belli ut videbatur, causâ, jam antè praeparaverant. Nam crebris arbori­bus succisis, omnes introitus erant praeclusi. Ipsi ex sylvis raris propug­nabant, Romanosque intra munitiones ingredi prohibebant. At milites legi­onis septimae, testudine factâ, & ag­gere ad munitiones adjecto, locum ce­perunt, eosque ex sylvis expulerunt, paucis vulneribus acceptis. Sed eos fugi­entes longiùs Caesar persequi vetuit, & quod loci naturam ignorabat, & quòd magnâ parte diei consumptâ, munitio­ni castrorum tempus relinqui volebat. Postridie ejus diei, manè, tripartitò mi­lites equitesque in expeditionem misit, ut eos, qui fugerant, persequerentur. Iis aliquantum itineris progressis, cùm [Page 70] jam extremi essent in conspectu, equi­tes à Q. Atrio ad Caesarem venerunt, qui nuntiarent, superiori nocte maxi­mâ coortâ tempestate, prope omnes na­ves afflictas, atque in littus ejectas esse; quòd neque anchorae, funesque subsi­sterent, neque nautae, gubernatores­que vim tempestatis pati possent; ita­que ex eo concursu navium magnum esse incommodum acceptum. His re­bus cognitis, Caesar legiones, equita­tumque revocari, atque itinere desiste­re jubet; ipse ad naves revertitur; ea­dem ferè, quae ex nuntiis li [...]erisque cognoverat, coràm perspicit, sic, ut a­missis circitèr quadraginta navibus, re­liquae tamen refici posse magno nego­tio viderentur.

Itaque ex legionibus fabros deligit, & ex continente alios accersiri jubet; Labieno scribit, ut, quàm plurimas pos­set, iis legionibus, quae sunt apud eum, naves instituat; ipse, etsi res erat multae operae, ac laboris, tamen commodissimum esse statuit, omnes naves subduci, & cum castris unâ munitione conjungi. In his rebus cir­citèr dies decem consumit, ne noctur­nis quidem temporibus ad laborem mi­litum intermissis. Subductis navibus, [Page 71] castrisque egregiè munitis, easdem co­pias quae anteà praesidio navibus fue­rant, relinquit. Ipse eòdem, undè re­dierat, proficiscitur. Eò cùm venisset majores jam undique in eum locum co­piae Britannorum convenerant. Sum­ma imperii, belli (que) administrandi, com­muni consilio permissa est Cassivellauno, cujus fines à Maritimis civitatibus flu­men dividit, quod appellatur Thamesis, a mari circiter millia passuum octogin­ta. Huic superiori tempore cum re­liquis civitatibus continentia bella in­tercesserant, sed Caesaris adventu per­moti Britanni, hunc toti bello, im­perioque praefecerant. Equites hosti­um, essedariique acriter praelio cum equitatu Caesaris in itinere conflixerunt; ita tamen, ut Romani omnibus parti­bus superiores fuerint, atque eos in Syl­vas, collesque compulerint, sed com­pluribus interfectis, cupidiùs insecuti, nonnullos ex suis amiserunt. At illi, intermisso spatio, imprudentibus Caesa­rianis, atque occupatis in munitione castrorum, subitò se ex sylvis ejece­runt; impetuque in eos facto, qui e­rant in statione pro castris collocati, acriter pugnaverunt; duabusque missis subsidio cohortibus à Caesare, atque his [Page 72] primis legionum duarum, cùm hae in­termisso perexiguo loci spatio, inter se constitissent, novo genere pugnae per­territis Romanis, per medios audacissi­mè perruperunt, seque inde incolumes receperunt. Eo die Q. Laberius Durus Tribunus militum interficitur; illi, pluribus submissis cohortibus repellun­tur. Toto hoc in genere pugnae cùm sub oculis omnium, ac pro castris di­micaretur, intellectum est, Romanos, propter gravitatem armorum, quòd neque insequi cedentes possent, neque ab signis discedere auderent, minùs aptos esse ad hujus generis hostem; equites autem magno cum periculo di­micare, protereà quòd illi etiam con­sultò plerumque cederent; &, cum paululum ab legionibus eos removis­sent, ex essedis desilirent, & pedibus dispari praelio contenderent. Equestris autem praelii ratio & cedentibus, & insequentibus par atque idem pericu­lum inferebat. Accedebat huc, ut, nunquam conferti, sed rari, magnisque intervallis, praeliarentur, stationesque dispositas haberent, atque alios alii deinceps exceperunt, integrique, & recentes defatigatis succederent. Po­stero die, procul à castris hostes in [Page 73] collibus constiterunt, rarique se osten­dere, & lentiùs, quàm pridiè, Caesaria­nos equites praelio lacessere caeperunt. Sed meridie, cùm Caesar pabulandi cau­sâ tres legiones atque omnem equita­tum cum C. Trebonio legato misisset, repentè ex omnibus partibus ad pabu­latores advolaverunt, sic, uti ab signis, legionibusque non absisterent. Roma­ni, acriter in eos impetu facto, repu­lerunt, neque finem insequendi fece­runt, quoad subsidio confisi equites, cum post se legiones viderent, praeci­pites hostes egerunt; magnoque eorum numero interfecto, neque sui colligen­di, neque consistendi, aut ex essedis desiliendi facultatem dederunt. Ex hâc fugâ protinus, quae undique con­venerant, auxilia discesserunt, neque post id tempus unquam summis cum Caesare copiis hostes contenderunt. Cae­sar, cognito consilio eorum, ad flumen Thamesim, in fines Cassivellauni, exer­citum duxit; quod flumen uno omni­no loco pedibus, atque hoc aegrè, tran­siri potest, eò cùm venisset, animad­vertit, ad alteram fluminis ripam mag­nas esse copias hostium instructas. Ri­pa autem erat acutis sudibus praesixis munita; ejusdemque generis sub aquâ [Page 74] defixae sudes flumine tegebantur. Iis rebus cognitis à captivis, perfugisque, Caesar, praemisso equitatu, confestim legiones subsequi jussit. Sed eâ cele­ritate, atque impetu milites ierunt, cùm capite solo ex aquâ extarent, ut hostes impetum legionum, atque equi­tum sustinere non possent, ripasque dimitterent ac se fugae mandarent. Cas­sivellaunus, ut suprà demonstravimus, omni spe depositâ contentionis, dimis­sis amplioribus copiis, millibus circitèr quatuor essedariorum retentis, itinera Romanorum servabat, paululumque ex viâ excedebat, locisque impeditis, atque sylvestribus sese occultabat; atque iis regionibus, quibus Romanos iter factu­ros cognoverat, pecora, atque homi­nes ex agris in sylvas compellebat; & cùm equitatus Caesaris liberiùs vastandi, praedandique causâ, se in agros effun­deret, omnibus viis notis, semitisque, essedarios ex sylvis emittebat; &, mag­no cum periculo Caesarianorum equi­tum, cum iis confligebat, atque hoc metu latiùs vagari prohibebat, relinque­batur, ut neque longiùs ab agmine le­gionum discedi Caesar pateretur, & tantùm in agris vastandis, incendiisque faciendis hostibus noceretur, quantùm [Page 75] labore, atque itinere legionarii mili­tes efficere poterant. Interim Trino­bantes (propè firmissima earum regio­num civitas, ex quâ Mandubratius a­dolescens, Caesaris fidem secutus, ad eum in Continentem Galliam venerat, cujus pater Imanuentius in eâ civita­te regnum obtinuerat, interfectusque erat à Cassivellauno, ipse fugâ mortem vitaverat) legatos ad Caesarem mittunt; pollicenturque sese ei dedituros, & imperata facturos; petunt, ut Mandu­bratium ab injuriâ Cassivellauni defen­dat; atque in civitatem mittat, qui praesit, imperiumque obtineat. His Caesar imperat obsides quadraginta, fru­mentumque exercitui; Mandubrati­um que ad eos mittit. Illi imperata ce­leriter fecerunt; obsides ad numerum, frumentumque miserunt. Trinobanti­bus defensis, atque ab omni militum injuriâ prohibitis, Cenimagni, Segonti­aci, Ancalites, Bibroci, Cassi, legationi­bus missis sese Caesari dediderunt. Ab his cognoscit, non longè ex eo loco oppidum Cassivellauni abesse, sylvis, pa­ludibusque munitum, quo satis magnus hominum, pecorisque numerus conve­nerit. Oppidum autem Britanni vo­cant, cùm sylvas impeditas vallo, atque [Page 76] fossâ munierunt, quò incursionis hosti­um vitandae causâ convenire consueve­runt.

Eò proficiscitur cum legionibus; locum repetit egregiè naturâ, atque opere mu­nitum; tamen hunc duabus ex partibus oppugnare contendit. Hostes, paulisper morati, militum Romanorum impetum non tulerunt; seseque ex aliâ parte oppidi ejecerunt. Magnus ibi numerus peco­rum repertus; multique in fugâ sunt comprehensi atque interfecti. Dum haec in his locis geruntur, Cassivellaunus ad Cantium, quod esse ad mare, suprà de­monstravimus, quibus regionibus qua­tuor reges praeerant, Cingetorix, Carvili­us, Taximagulus, Segonax, nuntios mit­tit; atque his imperat, ut, coactis om­nibus copiis castra navalia de improviso adoriantur, atque oppugnent. Hi cùm ad castra venissent, Romani eruptione fa­ctâ, multis eorum interfectis, capto e­tiam nobili duce Cingetorige, suos in­columes reduxerunt. Cassivellaunus, hoc praelio nuntiato, tot detrimentis acceptis, vastatis finibus, maximè etiam permotus defectione civitatum, legatos per Atrebatem Comium, de deditione, ad Caesarem mittit. Caesar cum statu­isset hyemare in continente, propter [Page 77] repentinos Galliae motus, neque mul­tum aestatis superesset, atque id facilè extrahi posse intelligeret, obsides im­perat; &, quid in annos singulos ve­ctigalis populo Romano Britannia pen­deret, constituit. Interdicit, aque im­perat Cassivellauno, nè Mandubratio, neu Trinobantibus noceat. Obsidibus acceptis, exercitum reducit ad mare, naves invenit refectas. His deductis, quòd & captivorum magnum numerum habebat, & nonnulla tempestate depe­riet aut naves, duobus commeatibus ex­ercitum reportare constituit. Ac sic accidit, ut tanto navium numero, tot navigationibus, neque hoc, neque su­periore anno ulla omnino navis, quae mi­lites pertaret, desideraretur. At ex iis, quae inanes ex Continente ad eum re­mitterentur, & prioris commeatûs ex­positis militibus, & quas postea Labie­nus faciendas curaverat, numero sexa­ginta, perpaucae locum caperent, reli­quae ferè omnes rejicerentur. Quas cùm aliquandiu Caesar frustra expectâsset, ne anni tempore navigatione excluderetur, quòd aequinoctium suberat, necessariò angustiùs milites collocavit; ac summam tranquillitatem consecutus secundâ initâ cùm solvisset vigiliâ, primâ luce terram [Page 78] attigit, omnesque incolumes naves per­duxit.

Laberium praedictum, (Eutropium ac Bedam secutus,) Labienum vocat Gal­fridus, & à Nennio interemptum tradit, illo ipso nimirum gladio quem Caesari in praelio eripuerat, lethali priùs ac­cepto vulnere, quo, decimo quinto pòst die extinctus est. Rerum certè hoc in bello gestarum ordinem ille foedè inter­turbat, dum utriusque expeditionis acta confundit miserè atque intermiscet, & tribuni illius mortem in priorem con­jicit, quam Caesar & Eutropius in poste­riore accidisse confirmant; expeditio­num porrò numerum adjectâ tertiâ ad­auget, obsidum verò Trinobantum sub­tractis decem minuit; militem quoque Caesaris Cassium Scaevam, Britannum, An­drogei filium, (unâ cum obsidibus ad Caesarem missum) constituit, quem ta­men ante imperatos obsides sub Caesare meruisse constat. De illo haec Eutropi­us, secundum Caesaris appulsum expli­cans, Eutrop l 6. interea, inquit, Scaeva miles Cae­saris cum quatuor commilitonibus na­viculâ antè transvectus est ad scopulum insulae propinquum, atque intereà re­cessu oceani destitutus est. Complures Britanni in paucos Romanos impetum [Page 79] faciunt; caeteri tamen qui perrari co­mites ipsius fuerant, navigio redeunt. Scaeva imperterritus manet undique telis obrutus; ac primò pilo restitit, postre­mò gladio rem gerit solus in plures; Cùmque fessus vulneratusque esset, & galeam ac scutum ictibus perdidisset, cum duabus loricis natavit ad castra Caesaris & poposcit ab Imperatore ve­niam pro temeritate; quem Caesar cen­turionâtus honore subvexit. Idem Scae­va in praelio Dyrrhachiensi, cùm mili­tes Pompeii eum ut se traderet horta­rentur, respondisse fertur, se esse fes­sum. Accurrit unus, velut accepturus arma; percutitur; plures simul sternun­tur. Ipse autem vulnera accepit capi­te, humero, femore, oculumque amisit. Scutum ejus satis constitit, centum vi­ginti ictibus petitum fuisse.

Haec de eo Eutropius, caesum quoque Caesar de bello civili lib. 3. ibi fuisse affirmans. Caesar, autem, scu­to ad eum relato Scaevae Centurionis, inventa esse in eo, ait, foramina ducen­ta triginta, quem ut erat de se meri­tus, & de republicâ, donavit millibus ducentis aeris; atque ab octavis ordini­bus ad primipilum se transducere, pro­nuntiavit. Unde, non illic caesus sed fortè lethaliter vulneratus fuisse videa­tur, [Page 80] nihil enim ampliùs de eo posteà usquam memoratur. Quòd autem An­drogeum (sive Mandubratium) de re­lictâ Britanniâ Romam cum Caesare ab­iisse prodat Historia Britannica, id haud ita vero consentaneum esse, hinc est col­ligere; quòd nisi in Civitate suâ per­mansisset, frustra Cassvellano Caesar in­terdixisset atque imperâsset, ne Mandu­bratio noceret. Segontiaci illi dediti­tii, Belgarum pars fuisse & circa Sil­cestriam (olim Segontium) in comitatu Suthantoniensi habitâsse, ab Antiquariis censentur. Bibroci pars Atrebatiorum circa Braiam in Bercheriensi; Ancalites & Cassi Catyeuchlanorum, hi circa Cai­soam in Hertfordiensi, illi circa Henlei­am in Bucchinghamiensi; a Cassis, Suella­num Dionis, Cassuellanum fuisse appel­latum verisimile est, (sicut Cattimarus, Teutobochus, Decebalus, priores nominum partes à Cattis Teutonibus ac Dacis suis traxiffe judicantur,) quod nomen in hujus Bellatoris fortissimi honorem mag­no exinde erat in pretio apud succeden­tes Britannorum principes. Cenimagnorum sedes, nisi circa Dunstabulum in Hertfor­diensi fuerint (quod antiquitùs Magintum, Magioninium, ac Magiovinium dictum est,) adinvenire perquàm est difficile. [Page 81] Quod enim Camdenus in Icenis scribit, pro voce, Cenimagni, in aliquibus ex­emplaribus reperiri, Ceni Agni, atque inde conjicit, per Cenimagnos intelli­gi, Icenos, Regnos,; haud ita probabi­le videtur; cum tanta inter Icenos ac Regnos intercedat loci distantia; sique duos hosce praeterea populos in fidem accepisset Caesar, non ipfe livor tantil­lum ejus in hâc insulâ gestis tribuisse poterat, ut Britannos ferè intactos Ro­manis solummodò ostendisse ab Horatio, Propertio, Seneca, ac Tacito diceretur. Taciti. An­nal, lib. 12. Nec illud Taciti de Icenis, quòd ad Societatem Romanam volentes accesse­rant, de eorum cum Caesare, sed cum A. Plautio transactione intelligendum est. Quin ipse Camdenus de primis Britanniae incolis loquens, Cenimagnos, (unum scilicet populum, non duos,) à Cenomannis Gallicis originem paritèr ac nomen sumpsisse pro concesso habet. Comium denique Atrebatem indultae Cassuellano pacis authorem extitisse Cae­sar scribit; non Androgeum ùt Galfri­dus vult, quem confecto, etiam bello a Cassuellano sibi metuisse evincit illa Cae­saris interdictio. Ejus verò meriti fi­duciâ fretus, istùc posteà, Romanorum odia declinans prosugit idem ille Com­us. Sed nec ità prosperè omnia Roma­nis [Page 82] hic successisse ostendunt alii Scrip­tores; è quibus Eutropius Caesarem, in Eutrop. l. 6. priore expeditione, acerbâ pugnâ pri­mùm fatigatum, deinde adversâ tempe­state correptum, plurimam classis par­tem, & non parvum numerum militum, equitatum verò penè omnem disperdi­disse; in posteriore, equitatum primo congressu à Britannis victum, eorumque crebris è Sylvis eruptionibus Romanos graviter ac saepe laceratos esse refert; in quâ etiam expeditione fusum fuisse universum Caesaris peditatum prodit Di­on Cassius. Nec leve quidem in tra­nando fluvio Tamisi periculum evitâ­runt ac perfugarum indicio Romani mi­lites, cùm sudes illic sub aquâ ferratas ut scribit Nennius defixisset proconsul Dolobellus, qui locus inde nostratibus, Coway Stakes, hodieque vocatur, juxta quem sitae sunt aedes Regiae in Surreiâ Otlandiae nuncupatae. Septimo post Cae­saris discessum anno obiit rex Cassuella­nus, cùm annos novendecim, (videli­cèt undecim cum patre ac fratribus, insuperque solus octo) regnâsset, &, si Britannicae historiae credendum, Ebo­raci sepultus est. Oppidum ejus prae­dictum videtur fuisse Verolamium. Cae­sar Romam reversus thoracem è Marga­ritis [Page 83] Britannicis factum Veneri Genitri­ci in ejus Templo dedicavit; quarum Margaritarum spe petîsse Britanniam, earumque amplitudinem conferentem, interdum suâ ipsum manu exigisse pon­dus, narrat Suetonius Tranquillus. Mor­tuis Cassuellano & Androgeo successit Tenevantius Luddi silius, quem fratres praeter Androgeum habuisse Aflechum & Casnarum Cambrici ferunt Genealogi. Ille laborantibus bello civili Romanis tributum pendere noluit, quapropter, Dion. lib. 49 anno post Caesaris discessum vicesimo, ante Christum natum tricesimo quarto, ad quod usque tempus autonomiâ Bri­tanni fruebantur, expeditionem in hanc insulam parat Octavianus Augustus; jam­que 34. in Galliam pervenerat, cûm, alla­to, de Pannoniorum rebellione, nuntio, caeptis supersedere necessum habuit. Post septem annos idem institutum repeten­ti, missi de pace, ad Ariminum legati Dion. lib. 53 occurrunt, seseque fidem ejus secutu­ros esse dicunt, quorum operâ, rebus 27. quoque Galliae ad motus turbasque spe­ctantibus, effectum est, ut iter incep­tum aliquantisper differret. Anno de­mùm insequente, arma tertiò illaturum venientes Romam Oratores Britanni pla­cant in Capitolio munera offerunt, D [...] 26. [Page 84] Romanis sacra faciunt, Senatui popu­loque Romano fidem in Templo Mar­tis unà cum jurisjurandi religione pro­fitentur, vectigal & portorium solvunt. His acquiescens Augustus, nuntiatis jam Cantabronum & Allobrogum tumultibus, nihil dehinc negotii Britannis facessit.

Tenevantio, ubi viginti tres annos 24. regnâsset defuncto, successit filius Cyno­belinus, cujus tempore, pacato terra­rum orbe, natus est ille pacis Princeps Anni post Christum natum. Jesus Christus Dominus noster. Tibe­rius probato Augusti consilio, cingen­do potius atque intra terminos coer­cendo 16. quàm prolatando imperio stu­duit, ita ut longa esset quasi oblivio Tacit Ann. lib. 2. Britanniae in pace. Tanta erat per haec tempora Regulorum Britannicorum erga Romanos observantia, ut tempestatis vi raptos in Britanniam quosdam Germa­nici Caesaris milites comitèr & accipe­rent & remitterent. Agitavit Caius Tacit. in vitâ [...]gric. Caligula de intrandâ Britanniâ, ni ve­lox ingenium, nobilis poenitentia, & ingentes adversùs Germaniam conatus frustra fuissent. Eum certè Baiarum medium intervallum Puteolanas ad mo­les trium millium & sexcentorum ferè Sueton. in Calig. passuum ponte conjunxisse quidam ex­ [...]timârunt, ut Germaniam & Britanni­am, [Page 85] quibus imminebat, alicujus im­mensi operis famâ territaret. Magno Orosius l 7. deinde incredibilique apparatu profe­ctus quaerere hostem, & viribus otiosis Germaniam Galliamque percurrens in orâ oceani circa prospectum Britanniae Sueton in Calig. restitit. Nihil autem amplius quàm Adminio Cynobelini Britannorum regis filio, qui pulsus à patre, cum exiguâ manu transfugerat, in deditionem re­cepto; quasi vniversâ traditâ insulâ, magnificas Romam literas misit; moni­tis speculatoribus, ut vehiculo ad Fo­rum usque & Curiam pretenderent, nec nisi in Aede Martis, ac frequente Sena­tu, consulibus traderent. Postremò quasi perpetraturus bellum, directâ a­cie in littore Oceani, ac balistis ma­chinisque dispositis, nemine gnaro ac opinante quidnam Caepturus esset, re­pentè ut conchas legerent, galeasque & sinus replerent, imperavit; spolia Oceani, vocans, capitolio palatioque debita. Et in indicium victoriae altis­simam Turrim excitavit; ex quâ ùt ex Pharo, noctibus ad regendos navium cursus, ignes emicarent; pronuntiato­que militi donativo, centenis viritim denariis, quasi omne exemplum libera­litatis supergressus; abite, inquit, [Page 86] laeti, abite locupletes. Hanc Turrim posteà Arcem Britannicam & Britten­burgum dici, (cujus adhuc aliquando recedente Oceano ruinae non procul ab Hollandiae littore cernuntur) Orte­lius, & Camdenus existimant, & qua­tuor hasce literas C. C. P. F. inscriptas sic interpretantur, Caius Caligula Pha­rum Fecit, Caligulam à suis interfectum excipit Claudius patruus, à quo Britanni transfugas suos, inter quos praecipui erant Adminius praedictus & quidam Bericus, repetunt nec impetrant. Cy­nobelinus post regnum per sexaginta sex annos aut circitèr felicissimè admi­nistratum, paulo ante Auli Plautii ad­ventum fatis, uti Dion Cassius narrat, concessit. Filios habuit complures, viz. Adminium, Togodumnum, Cara­ctacum, Arviragum, aliosque, quos, in senium vergens Belini proavi exemplo ductus, variis cum dignitate regiâ pro­vinciis videtur praefecisse. Haud ali­ter enim Togodumnus (quem Britanni Guiderium sive Guinderium vocant) annos viginti duos ùt Matthaeus Flori­legus, aut viginti octo ùt David Poe­lus habet, regnâsse poterat & Adimi­nium sive Etiminium Camaloduni ali­quantisper ante transfugium regiam ha­buisse [Page 87] probat antiqua cujusdam num­mi inscriptio urbis nomen cum hoc ti­tulo referens [...], Metropolis Etiminii regis.

Togodumno ac fratribus aliisque Bri­tanniae principibus ob non redditos transfugas tumultuantibus, censumque distinentibus, Romani, anno Christi, Dion. Ca­ssius. juxta Dionysium, quadragesimo tertio, Claudio tertiò & L. Vitellio secundo consulibus, Berici suasu, bellum intule­runt. Plautio in Galliâ exercitum re­genti imperat Caesar in Britanniam co­pias transmittere; cùm verò milites si­bi extra orbem ut rebantur esse bellan­dum aegerrimè ferrent, resque ad sedi­tionem spectare videretur, Narcissum libertum Claudius, eximiâ apud ipsum authoritate ac gratiâ pollentem, misit, ut eorum abitum acceleraret. Quem ubi illi conspexerunt, hominem ut qui quondam servus fuerat aspernati, I [...] Saturnalia, exclamarunt, arreptisque signis ad littus fremebundi contende­runt. Distributis igitur in tres partes copiis, ne uno loco appellentes terrâ prohiberi possent, insulam petiit Plau­tius. Primò ventis adversis conflicta­ti, mox sumptâ, ex vibrati ab ortu ver­sùs insulâm igniti meteori omine, fidu­ciâ, [Page 88] Romani in Britanniam, nemine qui arceret occurrente, incolumes & ino­pinati pervenerunt, abditosque in syl­vas hostes sedulò explorârunt. Togo­dumno fratri adest auxilio Caractacus Demetiae ac Silùriae Princeps, Plautio▪ que congressus superatur, nec laetiore belli successu usus est ipse Togodum­nus. Fugientibus, illis partem Boduno­rum qui Cattuellanis parebant, victor in fidem accepit, relictoque ibi praesidio, ad fluvium quendam perrexit, cujus ul­teriori ripae securi insederunt Britanni, Romanos ponte destitutos ad ipsos ac­cedere hon posse opinati. Germanos, quibus rapidissima quaeque etiam ar­matis facilè tranare flumina solenne e­rat, Plautius praemittit, jussos, praecipuè equos sauciare, quo esseda, quibus in regendis potissimum enituit militaris Britannorum solertia, prorsùs in utilia reddebantur.

Post hos Vespasianus & Sabinus fra­tres, ex improviso supervenientes in­gentem stragem ediderunt, noctis au­tem beneficio data est Britannis vires animosque recolligendi facultas, qui die insequenti Romanos acri pugnâ ex­ceperunt, ancepsque diu haesit victoria, donec C. Sidio Getâ propè jam ab ho­stibus [Page 89] circumfusis comprenso, summâ cum virtute sese expediente fortissime­que vindicante, ad Romanos inclinavit. Victi ad Thamesim fluvium se Britanni receperunt, ac nota sibi haud procul ab aestuario vad [...] trajicientes, Romanos temerè transmeantes variis incommodis affecerunt; Germanis verò rursùs tra­nantibus, aliisque pontem paulò superi­ús positum pertranseuntibus, iteratò in fugam conjiciuntur. Romani tamen dum fugientes per stagna, lacus, sal­tusque Britannos avidiùs insectantur, plu­rimos è suis locorum iniquitate, hosti­umque crebrò atque inopinatò repug­nantium armis absumptos desiderârunt. Ipse demum Togodumnus cum Vespasiano congressus occiditur. Portcestriae Regis caede aliisque cladibus minimè perculsi sed accensi; bellum Caractaco, ut videtur Duci acriùs instaurant Bri­tanni. Quocirca Plautius, uti jussus fuerat, nuntios ad Claudium mittit; qui cum immenso procinctu, plurimis­que armatis elephantis ad Galliam pro­perat. Quò cum ab Ostiâ navigaret, ve­hementi Circio bis paenè demersus est prope Liguriam, juxtaque Stoechadas In­sulas. Quare à Massyliâ Gessoriacum us­que pedestri itinere confecto, inde trans­misit, [Page 84] junctisque, cum Legato adventum ejus in Thamesis ripâ praestolante, viri­bus, fluvioque trajecto, Britannos justo praelio confligere ausos profligavit. Camalodunum deinde, Cynobelini quon­dam regiam cepit; aliique dehinc mul­ti se dedidere, quibus arma adempta sunt. Propter haec saepius salutatus est Imperator contra Romanorum institu­tum, quibus ampliùs quàm semel non licebat illud nomen ex uno bello ad­sumere. Quae tamen ejus gesta tantilli aestimat Suetonius Tranquillus, ut, sine ullo praelio aut sanguine partem insulae in deditionem esse receptam, tradat. Transactis in Britanniâ sedecim diebus, remissâ Britannis bonorum confiscatione, Romam sexto quàm inde profectus erat mense rediit, triumphavitque maximo apparatu. Ad cujus spectaculum com­meare in urbem non solùm praesidibus provinciarum permisit, verùm etiam exulibus quibusdam; atque inter hostilia spolia, navalem coronam fastigio Pala­tinae domus juxta civicam fixit, traje­cti & quasi domiti Oceani insigne. Cur­rum ejus Messalina uxor Carpeuto se­cuta est. Secuti & triumphalia orna­menta eodem bello adepti, inter quos erant Junius Silanus, Valerius Asiaticus, [Page 81] & Sidius Geta, sed caeteri pedibus & in praetextâ▪ Licinius Crassus Frugi equo phalerato & veste palmatâ usus est; Po­sidio spadoni hasta pura data est; C. Gavio torques, armillae, phalerae, aurea­que corona, ut in antiquo marmore Tauri­ni adhuc inscriptum videtur. Annuos quoque Claudio Ludos, arcusque trium­phales, & Britannici ipsi filioque agno­men decrevit Senatus. Tantum erat 44 vel tantulam Britanniae partem subju­gâsse. Recedente imperatore, Plautius Legatus Vir Consularis Primus Romano­rum Provinciam in Britanniâ pro Prae­tore rexit, qui, belli reliquias felicitèr prosecutus, ut Oratio sibi decerneretur promeruit; ingressoque urbem obviàm progressus Caesar, Ovantem sequi, & in Capitolium eunti, & inde rursus rever­tenti laevum latus tegere dignatus est. Triginta cum Britannis praelia conse­ruit Vespasianus, in quorum uno circun­datum ab hostibus, jamjamque succum­bentem, advolans Titus filius piè ac stre­nuè periculo exemit; Duas Validissimas Suet. in Vespas. 47. gentes, superque viginti oppida, & in­sulam Vectim Britanniae proximam in deditionem redegit, partim A. Plautii Consularis Legati, partim Claudii ipsius ductu. Quare triumphalia ornamenta, [Page 82] & in spatio brevi duplex sacerdotium accepit; praeterea consulatum, quem gessit per duos novissimos anni menses. Cn: quoque Sentium illustrem ac no­bilem virum, preclaram Caesari in hoc bello operam navâsse scribit Eutropius. Hujus etiam belli tempore Romano im­perio subditas fuisse partes insulae maxi­mè occiduas, viz. Comitatus Somerse­tensem, Devoniensem, ac Cornubiensem existimat scriptor quidam nuperus; quia nullo alio Romanorum bello deditae me­morantur; pari itidem ratione, si con­jecturae detur venia, Sillinas insulas tunc temporis subactas fuisse crederem; praesertim cùm Eutropius aliique insignes authores, insulas quasdam ultra Britan­nias in oceano positas tunc temporis im­perio Romano additas esse affirment, quas tamen, circa nomina hallucinantes, appellant Orcadas. Poteratque fieri, ut Sillinae Cornubiae objacentes, pro Orcadi­bus Cornabiae oppositis, per errorem su­merentur: At P. Ostorium Scapulam Plautii successorem turbidae in Britaniâ, inquit Tacitus, res excepere, effusis in eorum qui cum Romanis societatem in­ierant, Tacit. lib. 12 Ann. agrum hostibus, eo violentiùs, quòd novum ducem exercitu ignoto, & coeptâ hyeme, iturum obviàm non re­bantur. [Page 87] Ille, gnarus primis eventibus metum aut fiduciam gigni, citas cohor­tes rapit; & caesis qui restiterunt, dis­jectos consectatus, nè rursus congloba­rentur, infensaque & infida pax non duci, non militi requiem permitteret; detrahere arma suspectis, cinctosque castris Antonam & Sabrinam fluvios co­hibere parat. Quod primi Iceni ab­nuere, valida gens nec praeliis contusi quia societatem Romanam volentes ac­cesserant. Hisque auctoribus circum­jectae nationes locum pugnae delegere, septum agresti aggere & aditu angusto, nè pervius equiti foret. Ea munimenta dux Romanus, quanquam sine robore legionum sociales copias ducebat, per­rumpere aggreditur & distributis co­hortibus, turmas quoque peditum ad munia accingit. Tunc dato signo per­fringunt aggerem, suisque claustris im­peditos turbant. Atque illi conscientiâ rebellionis & obseptis effugiis, multa & clara facinora fecero. Quâ Pugnâ filius Legati M. Ostorius servati civis decus meruit. Caeterum clade Icenorum com­positi, qui bellum inter & pacem du­bitabant; & ductus in Cangos exercitus. Vastati agri, praedae passim àctae; non a [...]sis aciem hostibus, vel si occultò car­pere [Page 88] agmen tentarent, punito dolo. Iamque ventum haud procul mari, quod Hiberniam insulam aspectat, cùm ortae apud Brigantes discordiae retraxêre du­cem, destinationis certum, nè nova mo­liretur, nisi prioribus firmatis. Et Bri­gantes quidem, paucis qui arma capta­bant interfectis; in reliquos datâ veniâ resedere. Silurum gens, non atrocitate, non elementiâ mutabatur, quam bellum exerceret, eastrisque legionum premenda foret. Id quò promptius veniret, co­lonia Camalodunum validâ veteranorum manu deducitur in agros captivos, sub­sidium adversus rebelles, & imbuendis sociis Britannis ad officia legum Roma­narum. Quaedam etiam civitates Cogi­duno regi donatae, qui ad Taciti usque Tac. in vit Agsic. Tdem Ann. Lib. 12. memoriam fidissimus mansit, vetere ac jam pridem receptâ populi Romani con­suetudine, ut haberet instrumenta ser­vitutis & reges. Itum inde in Siluras, super propriam ferociam Caractaci viri­bus confisos; quem multa ambigua, multa prospera extulerant, ut caeteros Britannorum Imperatores praemineret. Sed tum astu, locorum fraude prior, vi militum inferior, transfert bellum in Ordovicas, additisque qui pacem Ro­manam metuebant, novissimum casum [Page 85] experitur; sumpto ad praelium loco, ut aditus, abscessus, cuncta Romanis im­portuna, & suis in melius essent. Tunc montibus arduis, & si qua elementer accedi poterant, in modum valli saxa praestruit; & praefluebat amnis vado incer­to, catervaque majorum pro munimentis constiterant. Adhoc gentium ductores circumire, hortari, firmare animos, mi­nuendo metu, accendendâ spe, aliisque belli incitamentis. Enimverò Caracta­cus huc illuc volitans, illum diem, illam aciem testabatur, aut recuperandae liber­tatis, aut servitutis aeternae initium fore. Vocabatque nomina majorum, qui Dicta­torem Caesarem pepulissent; quorum virtute vacui à securibus & tributis in­temerata coniugum & liberorum cor­pora retinerent. Haec atque talia dicen­ti, adstrepere vulgus; gentili quisque religione obstringi, non telis, non vul­neribus cessuros. Obstupefecit ea ala­critas Ducem Romanum; simul objectus amnis, additum vallum, imminentia juga, nihil nisi atrox & propugnatori­bus frequens, terrebat. Sed miles prae­lium poscere, cuncta virtute expugna­bilia clamitare, Praefectique ac Tribuni pa [...]ia disserentes ardor [...]m exercitûs in­cendebant. Tum Ostorius, circum­spectis [Page 86] quae impenetrabilia, quaeque per­via, ducit infensos, amnemque haud dif­ficulter evadit. Ubi ventum ad agge­rem, dum missilibus certabatur, plus vul­nerum in Romanos, & pleraeque caedes oriebantur. Posteaquam factâ testudi­ne, rudes & informes saxorum compa­ges distractae, parque cominus acies, de­cedere Britanni in juga montium. Sed eò quoque irrupere ferentarius gravis­que miles. Illi telis assultantes hi conser­to gradu, turbatis contra Britannorum ordinibus, apud quos nulla loricarum galearumve tegmina; & si auxiliaribus resisterent, gladiis ac pilis legionario­rum; si huc verterent, spathis & hastis auxiliarium sternebantur. Clara ea victoria fuit, captâque uxore & filiâ Ca­ractaci, fratres, quoque in deditionem accepti. Ipse, (ùt fermè intuta sunt adversa) cum fidem Cartismanduae Reginae Brigantum petivisset, vinctus ac victo­ribus traditus est, nono postanno quàm bellum in Britanniâ caeptum. Unde fama ejus evecta insulas, & proximas provincias pervagata, per Italiam quo­que celebrabatur; avebantque visere, quis ille, qui tot per annos, opes Romanas sprevisset. Ne Romae quidem ignobile Caractaci nomen erat. Et Caesar dum su­um [Page 97] decus extollit, addidit gloriam vic­to. Vocatus quippe ùt ad insigne spec­taculum populus. Stetere in armis Prae­toriae cohortes, campo qui castra prae­jacet. Tunc incedentibus regiis clien­telis, phalerae torquesque, quaeque ex­ternis bellis quaesierat, traducta, mox fratres & conjunx & filia; postremò ipse ostentatus. Caeterorum preces degeneres fuere ex metu. At non Ca­ractacus aut vultu demisso, aut verbis misericordiam requirens, ubi tribunali astitit, in hunc modum locutus est. Si quanta & fortuna mihi fuit, tanta re­rum prosperarum moderatio fuisset; a­micus potiùs in hanc urbem, quàm cap­tus venissem; neque dedignatus esses claris majoribus ortum, pluribus genti­bus imperitantem, faedere pacis accipe­re. Praesens sors mea ùt mihi informis, sic tibi magnifica est. Habui equos, viros, arma, opes, quid mirum si haec invitus amisi? Nam si vos omnibus imperitare vultis, sequitur ut omnes servi­tutem accipiant. Si stàtim deditus tra­derer; neque mea fortuna, neque tua gloria inclaruisset; supplicium mei ob­livio sequeretur. At si incolumem ser­vaveris, aeternum exemplar clementiae ero. Ad ea Caesar, veniam ipsique, & [Page 98] conjugi, & fratribus, tribuit. Atque illi vinclis exoluti, Agrippinam quoque haud procul alio suggestu conspicuam, iisdem quibus principem laudibus gra­tibusque venerati sunt. Novum sanè & moribus veterum insolitum, faeminam fignis Romanis praesidere. Ipsa semet parti a majoribus suis imperii sociam fe­rebat. Vocati posthac Patres, multa & magnifica super captivitate Caractaci disseruere. Neque minùs id clarum, quàm cùm Siphacem P. Scipio, Persem L. Paulus, & si qui alii vinctos reges populo Romano ostendêre. Censentur Ostorio triumphi insignia, prosperis ad id rebus ejus, mox ambiguis; sive quòd amoto Caractaco, quasi debellatum foret, minùs intenta apud Romanos mi­litia fuit; sive Britanni, miseratione tanti regis, acriùs ad ultionem exarsêre. Prae­fectum castrorum, & legionarias co­hortes extruendis apud Siluras praesidiis relictas circumfundunt. Ac ni citò vi­cis & castellis proximis subventum fo­ret, copiae tum occidione occubuissent. Praefectus tamen & octo centuriones, ac promptissimus quisque manipulus cecidêre. Nec multò pòst pabulantes Romanos, ipsasque missas ad subsidium turmas profligant. Tum Ostorius co­hortes [Page 99] expeditas exposuit; nec ideò fugam sistebant, ni legiones praelium excepissent. Earum robore aequata pug­na, dein Romanis pro meliore fuit. Effugêre Britanni tenui damno, quia inclinabat dies. Crebra hinc praelia & saepiùs in modum latrocinii; per saltus, per paludes, ùt cuique sors aut virtus; temerè, provisò, ob iram, ob praedam; jussu, & aliquando ignaris ducibus. Ac praecipua Silurum pervicacia, quos ac­cendebat vulgata imperatoris Romani vox; ut quondam Sicambri excisi, & in Gallias trajecti forent, ita Silurum nomen penitùs extinguendum. Igitur duas auxiliares cohortes, avaritiâ prae­fectorum incautiûs populantes, inter­cepere. Spoliaque & captivos largien­do, caeteras quoque nationes ad de­fectionem trahebant, cùm taedio cura­rum fessus Ostorius, concessit vitâ; laetis Britannis, tanquam ducem haud sper­nendum, etsi non praelium, at certè bellum, absumpsisset. At Caesar cognitâ morte legati, ne provincia sine rectore foret Avitum Didium suffecit. Is pro­perè vectus, non tamen integras res in­venit, adversa interim legionis pugna, cui Manlius Valens praeerat. Aucta­que & apud Britannos ejus rei fama, [Page 100] quo venientem ducem exterrerent; at­que illo augente audita, ut major laus compositis, vel si duravissent, venia justior tribueretur. Silures id quoque damnum intulerant, latèque persulta­bant, donec accursu Didii pellerentur. Sed post captum Caractacum, praecipuus scientiâ rei militaris [...]nu [...]ius e fugantum (aut fortè potius Brigantum) civitate, fidus­que diu, & Romanis armis defensus, cùm Cartismanduam reginam matrimo­nio teneret, mox orto dissidio, & statim bello, etiam adversùs Romanos hostilia induerat. Sed primò tantùm inter ipsos certabatur, callidisque Cartismandua ar­tibus fratrem ac propinquos Venusii in­tercepit. Inde accensi hostes, stimulante ignominiâ, ne faeminae imperio subde­rentur, valida & lecta armis juventus regnum ejus invadunt. Quod Romanis previsum, & missae auxilio cohortes acre praelium fecere, cujus initio ambiguo, finis laetior fuit. Neque dispari eventu pugnatum a legione cui Caesius Nasica praeerat. Nam Didius senectute gravis & multâ copiâ honorum, per ministros agere & arcere hostem satis habebat. Cangos sive (ut in antiquâ inscriptione nominantur) Ceangos quorum in hâc narratione meminit Tacitus. Cornavi­orum [Page 101] partem fuisse & circa Cestriam Camden. in Corn. degisse non male conjicit Camdenus. Fluvium verò Antonam qui nunc dierum Nenus dicitur, & Northantoniam alluit, pro Aufonâ vel Avonâ perperàm scrip­tum, Idem in Corit. quasi verius illius oppidi nomen esset Northanontonia non ita recte sta­tuere videtur, cùm nulla reddi possit ratio cur Northantonia ab Antonâ aequè ac Suthantonia ab ejusdem nominis fluvio (quod ipse tamen agnoscit,) nuncupa­tionem Idem in Belg. non sortiretur. Britannicas au­tem de Laelio Hamone homine Utopico, & Genissâ, imaginariâ Claudii filiâ fa­bulas, tanquam futiles ineptias praetereo. Caractacum Britanni, Caradocum Frich­fras, sive Caradocum cum valido brachio, appellant; qui captivitati, veniaeque tributae, haud diu superfuisse videtur, cum nunquam reversus legitur. Interim Bri­tannis, cum post captum Caractacum adeo Ostorium fatigarent, & Manlii Va­lentis legionem superarent, ducem fuisse Arviragum credibile est; Si non etiam idem illa fuerit cum Venusio; qui fidus diu & Romanis armis defensus fuisse memoratur; eorum forsan ope & favore, Cartismanduae reginae connubio potitus; ita ut illa, fit Galfridi Genissa adoptati­tia fortè Claudii filia, atque ille inter­ceptus [Page 102] Venusii frater, sit ipse Caractacus, quem dolo captum fuisse alibi testatur idem Tacitus; post quam Caractaci Tacit. Hist. lib. 3. captivitatem protinùs Venusium hostilia induisse narrat, ùt antè dictum; Ma­rius quoque Arviragi filius Briganti­bus, patri utique succedens, praefuisse videtur, quorum scilicet in ditio­ne, Rodericum Pictum stravit. Nec obstat nominum varietas, cùm Imanu­entium Mandubratium & Togodumnum aliis quoque nominibus appellatos esse constat. Toto autem caelo errant, qui cum Prasutago Icenorum rege Arviragum confundunt; cùm ille, ùt in sequentibus dicetur, imperante Nerone obierit, hic ad Domitiani usque tempora perdura­verit. Sed, ita pergit Tacitus.

Avito Didio Gallo in Britanniâ Lega­to, (qui tantùm parta a prioribus retinu­it, paucis admodum castellis in ulteri­ora promotis, per quae fama aucti officii quaereretur,) successit Veranius; isque modicis excursibus Siluras populatus, Tacit. Ann. lib. 14. & in vitâ Agric. quin ultrà bellum pro ferret, morte intra annum prohibitus est; magna dum vixit se­veritatis fama, supremis testamenti ver­bis ambitionis manifestus; quippe multâ in Neronem adulatione addidit, subject­urum ei provinciam fuisse, si biennio [Page 103] proximo vixisset. Sed tum Paulinus Sue­tonius obtinebat Britannos, scientiâ mili­tiae, & rumore populi, qui neminem sine aemulo sinit, Corbulonis concertator re­ceptaeque Armeniae decus, aequare domitis perduellibus cupiens. Biennio ille pros­peras res habuit, subactis nationibus fir­matisque praesidiis. Igitur Monam insu­lam (nunc Angleseiam dictam) incolis validam, & receptaculum perfugarum aggredi parat, navisque fabricatur plano alveo, adversûs breve littus & incertum. Sic pedites; equites vado secuti, aut altiores inter undas, adnantes equis transmisere. Stabat pro littore diversa acies, densa armis virisque, interoursan­tibus faeminis; in modum furiarum, veste ferali, crinibus dejectis, facés prae­ferebant. Druidaeque circùm, preces diras sublatis ad caelum manibus funden­tes, novitate aspectûs perculere milites, ut quasi haerentibus membris immobile corpus vulneribus praeberent. Dein, cohortationibus ducis, & se ipsi stimu­lantes ne muliebre & fanaticum agmen pavescerent, inferunt signa, sternuntque obvios, & igni suo involvunt. Praesi­dium posthàc impositum victis, excisique luci saevis superstitionibus sacri. Nam cruore captivo adolere aras & [Page 104] hominum fibris consulere fas habebant. Haec agenti Suetonio repentina defectio provinciae nuntiatur. Rex Icenorum Pra­sutagus, longâ opulentiâ clarus, Caesarem haeredem duasque filias scripserat, tali obsequio ratus regnum & domum suam procul injuriâ fore. Quod contra ver­tit. Adeò ut regnum per centuriones, domus per servos, velut capta vastaren­tur. Iam primùm uxor ejus Boadica verberibus affecta, & filiae stupro viola­tae sunt. Praecipui quique Icenorum, quasi cunctàm regionem muneri accepis­sent, avitis bonis exuuntur; & pro­pinqui regis inter mancipia habebantur. Quâ contumeliâ & metu graviorum (quandò in formam provinciae cesse­rant) rapiunt arma [...], commotis ad rebellationem Trinobantibus; & qui alii nondum servitio facti, refumere libertatem occultis conjurationibns pe­pigerant, acerrimo in veteranos odio. Quippe in coloniam Camalodunum re­cèns deducti, pellebant domibus, ex­turbabant agris, captivos, servos appel­lando; foventibus impotentiam vetera­norum militibus, similitudine vitae, & spe ejusdam licentiae. Adhaec, templum Divo Claudio constitutum, quasi ara ae­ternae dominationis aspiciebatur; de­lectique [Page 105] sacerdotes, specie religionis, omnes fortunas effundebant. Remoto igitur absentiâ legati in Monâ insula me­tu, Tac. in vitâ Agric. Britanni agitare inter se mala ser­vitutis, conferre injurias & interpre­tando accendere. Nihil profici patien­tiâ, nisi ut graviora tanquam ex facili tolerantibus imperentur. Singulos sibi olim reges fuisse, nunc binos imponi; e quibus legatus in sanguinem, procura­tor in bona saeviret. Aequè discordiam praepositorum, aequè concordiam sub­jectis exitiosam; alterius, manus, cen­turiones; alterius vim & contumelias miscere; nihil jam cupiditati nihil libi­dini exceptum. In praelio fortiorem esse qui spoliet; nunc ab ignavis ple­rumque & imbellibus eripi domos, ab­strahi liberos, injungi delectus tanquam mori tantùm pro patriâ nescientibus. Quantum enim transisse militum; si sese Britanni numerent? sic Germanias ex­cússisse jugum, & flumine non Oceano defendi; sibi patriam, conjuges, paren tes; illis avaritiam & luxuriam causas belli esse. Recessuros ut Divus Iulius recessisset modò virtutes Majorum suo­rum aemularentur; neve praelii unius aut alterius eventu pavescerent. Plus im­petûs, majorem constantiam penes mi­seros [Page 106] esse; jam Britannorum etiam deos misereri, qui Romanum ducem absen­tem, qui relegatum in aliâ insulâ exerci­tum detinerent; jam ipsos, quod diffi­cillimum fuerit, deliberare. Porro in ejusmodi consiliis periculosius esse de­prehendi quàm audere. Catus certè De­cianus Dion Procurator, Claudii remissionem cassare ac irritam facere, bonaque eorum omnia novae confiscationi subiicere mo­litus; & Seneca, philosophus sanè exi­mius sed faenerator iniquus, compilati­onibus iras accenderunt. His atque talibus invicem instincti, duce Boadicâ Prasutagi viduâ quae & ipsa generis regii erat, (neque enim sexum in im­periis discernebant,) Icenis & Trinoban­tibus sese adiungentes, sumpsere uni­versi bellum; ac sparsos per castella milites consectantur, expugnantque praesidia; nec ullum in commotis saevi­tiae genus omisit ira & victoria. Haud Tacit. Ann lib. 14 arduum videbatur, excindere Coloniam nullis munimentis septam quod ducibus Romanis parùm provisum erat, dum a­ma nitati potiùs quàm usui consulitur. Inter quae nullâ palàm causâ delapsum Camaloduni simulacrum Victoriae, ac retrò conversum, quasi cederet venien­tibus. Et faeminae in furore turbatae, [Page 107] adesse exitium canebant. Externosque fremitus in curiâ eorum auditos, conso­nuisse ululatibus theatrum, visamque speciem in aestuario Tamesae subversae coloniae. Iam Oceanum cruento aspe­ctu; dilabente aestu, humanorum cor­porum effigies relictas, ùt Britanni ad spem, ita veterani ad metum trahebant. Sed quia procul Suetonius aberat peti­vere a Cato Deciano procuratore aux­ilium. Ille haud ampliùs quàm ducen­tos sine justis armis misit, & inerat mo­dica militum manus tutelâ templi freti. Et impedientibus qui occulti rebel­lionis conscii consilia turbabant, neque fossam aut vallum praeduxerunt, neque motis senibus & faeminis, juventus sola restitit; quasi mediâ pace incauti, multitudine Britannorum circumveniun­tur. Et caetera quidem impetu direpta, aut incensa sunt. Templum in quo se miles conglobaverat, biduo obsessum, expugnatumque. Et victor Britannus Petilio Cereali legato legionis nonae in subsidium adventanti obvius fudit legi­onem & quod peditum interfecit. Cere­alis cum equitibus evasit in castra, & munimentis defensus est. Quâ clade & odiis provinciae, quam avaritiâ in bel­lum egerat, trepidus procurator Catus [Page 108] in Galliam transiit. At Suctonius mirâ constantiâ medios inter hostes Londi­num perrexit, cognomento quidem coloniae non insigne, sed copiâ negoti­atorum & commeatuum maximè cele­bre. Ibi ambiguus an illam sedem bello deligeret, circumspectâ infrequen­tiâ militis, satisque magnis documentis temeritatem Petilii coercitam, unius oppidi damno servare universa statuit. Neque fletu & lacrymis auxilium ejus orantium flexùs est, quin daret profe­ctionis signum & comitantes in partem agminis acciperet. Si quos imbellis sexus, aut fessa aetas, vel loci dulcedo attinuerat, a Britannis oppressi sunt; Eadem clades Verulamio fuit, quia Bri­tanni omissis castellis praesidiisque mili­tarium, quod uberrimum spoliant, & defendentibus intutum, Iaeti praedâ, & aliorum insignes petebant. Ad septu­aginta millia civium Romanorum & so­ciorum (octoginta millia habet Dion Cassius) iis quae memoravi locis ceci­disse constitit. Neque enim capere aut venundare, aliudve quod belli commer­cium, sed caedes, patibula, ignes, cru­ces, tanquam reddituri supplicium, ac praereptâ interim ultione, festinabant. [...]am Suetonio quarta decima legio cum [Page 109] vexillariis vicesimariis & e proximis auxiliares, decem fermè millia armato­rum erant; cùm omittere cunctationem, & congredi acie parat. Deligitque lo­cum arctis faucibus, & a tergo sylvâ clausum, satis cognito, nihil hostium nisi in fronte, & apertam planitiem esse sine metu insidiarum. Igitur legiona­rius frequens ordinibus, levi circùm ar­maturâ conglobatus, pro cornibus eques astitit. At Britannorum copiae passim per catervas & turmas exultabant, quan­ta non aliàs multitudo & animo adeò fero, ut conjuges quoque testes victo­riae secum traherent, plaustrisque impo­nerent, quae super extremum ambitum campi posuerant. Boadica curru filias prae se vehens, ùt quamque nationem accesserat; Solitum quidem Britannis faeminarum ductu bellare testabatur; sed tunc non ùt tantis maioribus ortam regnum & opes, verùm ùt unam e vul­go, libertatem amissam, confectum ver­beribus corpus, contrectatam filiarum pudicitiam ulcisci. Eò provectas Ro­manorum cupidines, ut non corpora nec senectam quidem, aut virginitatem impollutam relinquant. Adesse tamen deos justae vindictae. Cecidisse legio­nem quae prelium ausa sit; caeteros [Page 110] castris occultari, aut fugam circumspi­cere. Ne strepitum quidem & clamo­rem tot millium nedum impetus & ma­nus perlaturos. Si copias armatorum, si causas belli secum expenderent; vin­cendum illâ acie, vel cadendum esse. Id mulieri destinatum; viverent viri, & servirent. Talia ubi perorâsset, stans in excelsâ cespitum congerie, laxam induta stolam, & hastam manu Dion. gestans, derepentè leporem quem in sinu occuluerat missum facit, quem fau­sta ominatum alacres Britanni judica­runt. Inde Andate, quam ceu Victo­riae Numen coluerunt Insulani, preces fundens, aliaque quaedam ad fortitu­dinem adhortamenta subjiciens, certa­mini se suosque accinxit. Sed nec Sue­tonius quidem in tanto discrimine si­lebat, qui quanquam confideret virtu­ti, Tacit. ann. lib. 14: tamen exhortationes & preces mis­cebat; ut spernerent sonores Britanno­rum, & inanes minas. Plus illic faemi­narum quàm juventutis aspici. Imbel­les, inermes, cessuros statim, ubi fer­rum virtutemque vincentium, totièns fusi agnovissent. Etiam in multis legi­onibus, paucos esse qui praelia profli­garent. Gloriae eorum accessurum, quòd modicâ manu, universi exercitûs fa­mam [Page 111] adipiscerentur. Conferti tantùm, & pilis emissis, post umbonibus & gla­diis stragem caedemque continuarent, praedae immemores. Partâ victoriâ, cuncta ipsis cessura. Is ardor verba ducis sequebatur, ita se ad intorquen­da pila expediêrat vetus miles & mul­ta praeliorum experientia, ut certus e­ventûs Suetonius, daret pugnae signum. Ac primùm legio gradu immota, & an­gustias loci pro munimento retinens, postquàm propiùs suggressus hostis cer­to jactu tela exhauserat, velut cuneo erupit. Idem auxiliarium impetus; & eques protentis hastis, perfringit quod obvium & validum erat. Caeteri terga praebuere, difficili effugio, quia circum­jecta vehicula sepserant abitus. Et mi­les ne mulierum quidem neci tempe­rabat. Confixaque telis etiam jumen­ta, corporum cumulum auxerant. Cla­ra & antiquis Romanorum victoriis par eâ die laus parta. Quippe sunt qui paulo minus quàm octoginta millia Bri­tannorum cecidisse tradant, militum quadringentis fermè interfectis, nec multo ampliùs vulneratis. Boadica vi­tam veneno finivit. Et Paenius Posthu­mus praefectus castrorum secundae legi­onis, cognitis quartadecimanorum vi­cesimanorumque [Page 132] prosperis rebus, quia pari gloriâ legionem suam fraudaverat, abnueratque contra ritum militiae jussa ducis, seipsum gladio transegit. Con­tractus deinde omnis exercitus, sub pellibus habitus est, ad reliqua belli perpetranda. Auxitque copias Caesar, missis è Germaniâ duorum legionari­orum millibus, octo auxiliariorum cohortibus, ac mille equitibus; quo­rum adventu, nonani legionario mi­lite suppleti sunt. Cohortes alaeque novis. Hybernaculis locatae, quod­que nationum ambiguum aut adversum fuerat, igni atque ferro vastatur. Sed nihil aequè quàm fames affligebat seren­dis frugibus incuriosos, & omni aetate ad bellum versâ, dum Romanorum com­meatus sibi destinant, gentesque prae­feroces tardiùs ad pacem inclinant; quia Julius Classicianus successor Cato missus, Suetonio discors, bonum Roma­norum publicum privatis simultatibus im­pediebat. Disperseratque, novum le­gatum opperiendum, sine hostili irâ, & superbiâ victoris clementer deditis consulturum.

Simul in urbem mandabat, nullum praelio finem expectarent, nisi succede­retur Suetonio. Cujus adversa, pravi­tati [Page 113] ipsius, prospera ad fortunam rei­publicae referebat. Igitur ad spectan­dum Britanniae statum missus est ex li­bertis Polycletus, magnâ Neronis spe, posse auctoritate ejus, non modò inter legatum procuratoremque concordiam gigni, sed & rebelles Britannorum ani­mos pace componi. Nec defuit Poly­cletus, quo minùs ingenti agmine Italiae Galliaeque gravis, postquàm Oceanum transmiserat, militibus quoque Romanis terribilis incederet. Sed Britannis ir­risui fuit, apud quos flagrante etiam tum libertate, nondum cognita liber­torum potentia erat. Mirabanturque, quòd dux, & exercitus (tanti belli confector) servitiis obedirent. Cuncta tamen ad imperatorem in mollius relata. Detentusque rebus gerundis Suetonius, vir caetera egregius, sed arrogantèr in deditos, & ùt suae quòque injuriae ultor, duriùs consulens, quod post paucas naves in littore, remigiumque in iis amiserat, tanquam durante bello trade­re exercitum Petronio Turpiliano, qui jam consulatu abierat, utpote exorabi­liori, & delictis Britannorum novo, eòque paenitentibus mitiori, jubetur. Ille, compositis prioribus, nihil ultrà ausus, non invitato hoste, neque laces­situs [Page 114] honestum pacis nomen segni otio imposuit.

Caeterum in memorato praelio descri­bendo abit aliquatenùs a Tacito Dion Cassius, partam (que) multo difficilius, Bri­tannis haud ita instrenùe dimican­tibus victoriam, eosque alterius praelii fortunam tentaturos narrat, ni mors Boadicae praepropera interpediisset. Et tenuisse quidem post infelicem pugnam arma plerosque ipse fatetur Tacitus, quos conscientia defectionis & proprius ex legato timor agitabat. Fuit Boadica Idem in vita Agric. juxta Dionem, staturâ grandi, aspectu torvo & austero, voce asperâ, comâ [...]a­vâ ad coxendices demissâ; veste usa sinu­atâ discolore cum magnâ torqui aureâ, cui superducta erat confibulata undique crassior palla Hanc Gildas leaenam do­losam nuncupat. Romae Nero hostis a Senatu judicatus suâ manu oppetiit, qui út Suetonius scribit, nullâ augendi propagan­dive imperii, neque voluntate neque spe motus unquam, ex Britanniâ exer­citum deducere cogitavit; nec nisi ve­recundiâ, ne parentis gloriae obtrecta­re videretur, destitit. Ejus successor Galba a militibus occiditur. Immania deinde per imperium Romanum exarse­runt bella inter [...]honem & Vitellium, [Page 115] interque Vitellium & Vespasianum. Qui­bus Tacit. Hist. lib. 3. discordiis freti animos Britanni ite­rùm sustulere, auctore Venusio, qui su­per insitam ferociam, & Romani nomi­nis odium, propriis in Cartismanduam reginam stimulis accendebatur. Cartis­mandua, ùt dictum est, Brigantibus im­peritabat, pollens nobilitate; & auxe­rat potentiam, postquam capto per do­lum rege Caractaco, instruxisse trium­phum Claudii Caesaris videbatur. Inde opes & rerum secundarum luxus, mari­ti contemptio, dissidia domestica ac de­mum diuturna bella civilia. Illa male­ficiis prioribus nondum satiata, spreto Venusio, armigerum ejus Velocatum in matrimonium regnum (que) accepit. Con­cussa statim flagitio domus. Pro mari­to, studia civitatis; pro adultero, libi­do reginae, & saevitia. Igitur Venusius, accitis auxiliis, simul ipsorum Brigantum defectione, in extremum discrimen Car­tismanduam adduxit. Tum petita a Romanis praesidia. Et cohortes alaeque eorum, variis praeliis; exemere tamen periculo reginam. Regnum Venusio, Romanis bellum relictum. Interim Pe­tronio Turpiliano in Britanniâ successerat Idem in vitâ Agric. Trebellius Maximus, qui segnior & nul­lis castrorum experimentis, comitate [Page 116] quâdum curandi provinciam tenuit. Didicere jam Britanni quoque ignos­cere vitiis blandientibus. Et interven­tus civilium armorum praebuit justam segnitiae excusationem. Sed discordiâ laboratum, cum assuetus expeditioni­bus miles otio lasciviret. Trebellius fugâ ac latebris vitatâ exercitûs irâ, indecorus atque humilis, precario mox praefuit; velut pacti, milites licentiam, dux salutem. Haec seditio sine sanguine Idem Hist. lib. 1. stetit. Nihilominùs per avaritiam ac sor­des contemptus exercitui invisusque extitit legatus. Accendebat odium ejus Roscius Caelius legatus vicesimae legi­onis olim discors, sed occasione civi­lium armorum atrocius proruperant. Trebellius seditionem & confusum or­dinem disciplinae Caelio; spoliatas & inopes legiones Caelius Trebellio objecta­bat. Cùm interim faedis legatorum certaminibus, modestia exercitûs corrup­ta, eò discordiae ventum, ut auxiliarium quoque militum convitiis proturbatus, & aggregantibus se Caelio cohortibus a­lisque desertus Trebellius ad Titellium per­fugerit. Quies provinciae, quanquam re­moto consulari, mansit. Rexêre legati legionum pares jure, Caelius audendo Idem Hist. lib. 2. potentior. Vitellius e Britannico delectu [Page 117] octo millia sibi adjungit, neque tamen Trebellio provinciam reddit, sed in ejus locum Vectium Bolanum sufficit, qui quidem in bello inter Vitellium & Ves­pasianum, nunquam satis quietâ insulâ, Idem in vi [...]â Agric. ambiguus cunctabatur, neque interea Britanniam disciplinâ agitavit; mira itaque militum inertia erga hostes, similis petulantia castrorum; nisi quòd innocens Bolanus, & nullis delictis in­visus charitatem paraverat loco aucto­ritatis. Sed ubi cum caetero orbe Ves­pasianus & Britanniam recuperavit, mag­ni duces, egregii exercitus, minuta Bri­tannorum spes; & terrorem statim in­tulit Petilius Cerealis, Brigantum civita­tem, quae numerosissima provinciae toti­us perhibebatur, aggressus. Multa prae­lia, & aliquando non incruenta; mag­namque Brigantum partem aut victoriâ amplexus, aut bello. Et cum Cerealis quidem alterius successoris curam fa­mamque obruisset, sustinuit quoque molem Iulius Frontinus vir magnus quantum licebat, validamque & pug­nacem Silurum gentem armis subegit; super virtutem hostium, locorum quo­que difficultates eluctatus. Hunc Bri­tanniae statum, has bellorum vices me­diâ aestate transgressus Cnaeus Iulius A­gricola [Page 118] invenit, cùm & milites velùt omisiâ expeditione ad securitatem & In­sulani ad occasionem verterentur. Hic ille iampridem sub Suetonio Bolano ac Cereali, magnâ virtùtis ac modestiae fa­mâ meruerat. Gesta illius in Britannis peculiari quem de ejus vitâ accurâtissi­me composuit libro, sic enarrat ipsius gener Cornelius Tacitus.

Ordovicum civitas haud multo ante adventum ejus, alam in finibus suis agentem, propè universam obtri­verat; eoque initio erecta provincia, ùt quibus bellum volentibus erat, pro­bare exemplum aut recentis legati ani­mum opperiri. Tum Agricola quan­quam transacta aestas, sparsi per provin­ciam numeri, praesumpta apud militem illius anni quies, tarda & contraria bel­lum inchoaturo, & plerisque custodiri suspecta potiùs videbatur, ire obviam discrimini statuit; contractisque legi­onum vexillis, & modicâ auxiliorum manu, quia in aequum degredi Ordovi­ces non audebant, ipse ante agmen, qùo caeteris par animus simili periculo esset, erexit aciem, caesâque prope universâ gente, non ignarus instandum famae, ac prout prima cessissent fore universa; Monam insulam cujus possessione revo­catum [Page 119] Paulinum rebellione totius Bri­tanniae supra memoravi, redigere in potestatem animo intendit. Sed ùt in dubiis consiliis naves deerant, ratio & constantia ducis transvexit; depositis omnibus sarcinis, lectissimos auxiliarium, quibus nota vada, & patrius nandi usus, quo simul seque & arma & equos re­gunt, i [...]a repentè immisit, ut obstupe­facti hostes, qui classem, qui naves, qui mare expectabant, nihil arduum aut in­victum crediderint sic ad bellum ve­nientibus. Ita petitâ pace, ac deditâ insula, clarus ac magnus haberi Agri­cola; quippe cui ingredienti provin­ciam, quod tempus alii per ostentati­onem aut officiorum ambitum transi­gunt, labor & periculum placuisset. Nec Agricola prosperitate rerum in va­nitatem usus, expeditionem aut victo­riam vocabat, victos continuisse, ne laureatis quidem gesta prosecutus est. Sed ipsâ dissimulatione famae famam aux­it, aestimantibus quantâ futuri spe tam magna tacuisset.

Caeterùm animorum Provinciae pru­dens, simulque doctus per aliena ex­perimenta, parùm prosici armis si in­juriae sequerentur; causas bellorum sta­tuit excindere. A se suisque orsus, [Page 120] primam domum suam coercuit; quod plerisque haud minus arduum est, quàm provinciam regere; nihil per li­bertos servosque publicae rei; non stu­diis privatis, nec ex commendatione aut precibus centurionum milites asci­re, sed optimum quemque fidelissi­mum putare; omnia scire, non omnia exequi; parvis peccatis veniam, mag­nis severitatem commodare; nec poenâ semper, sed saepiùs poenitentiâ conten­tus esse; officiis & administrationibus potiùs non peccaturos, quàm damnare cùm peccâssent. Frumenti & tributo­rum auctionem aequalitate munerum mollire, circumcisis quae in quaestum re­perta, ipso tributo graviùs toleraban­tur. Namque per ludibrium assidere clausis horreis, & emere ultrò frumen­ta, ac vendere pretio cogebantur. Di­vortia itinerum & longinquitas regio­num indicebatur, ut civitates à proxi­mis Hybernis in remota & avia defer­rent, donec, quod omnibus in promp­tu erat, paucis lucrosum fieret. Haec primo statim anno comprimendo, egre­giam famam paci circumdedit; quae vel incuriâ vel tolerantiâ priorum, haud minùs quàm bellum timebatur. Sed ubi aestus advenit contracto exercitu, [Page 121] militum in agmine laudare modestiam, disjectos coercere; loca castris ipse capere, aestuaria ac sylvas ipse praeten­tare; & interim apud hostes quietum pati, quò minus subitis excursibus po­pularetur. Atque ubi satis terruerat, parcendo rursus irritamenta pacis osten­tare. Quibus rebus multae civitates quae in illum diem ex aequo egerant, datis obsidibus iram posuere, & praesidiis castellisque circumdatae, tantâ ratione curâque, ut nulla antè Britanniae nova pars illacessita transierit. Sequens hy­ems saluberrimis consiliis absumpta. Namque ut homines dispersi ac rudes, eòque bello faciles, quieti & otio per voluptates assuescerent; hortari priva­tim, adjuvare publicè, ut templa, fora, domus extruerent, laudando promptos, & castigando segnes. Ita honoris ae­mulatio, pro necessitate erat. Jam ve­rò principum filios liberalibus artibus e­rudire, & ingenia Britannorum studiis Gallorum anteferre, ut qui modò linguam Romanam abnuebant, eloquentiam con­cupiscerent. Inde etiam habitus Romano­rum honor, & frequens toga. Paulatim­que discessum ad delinimenta vitiorum, porticus, & balnea, & conviviorum ele­gantiam. Idque apud imperitos huma­nitas [Page 122] vocabatur, cum pars servitctis esset. Tertius expeditionum annus novas gen­tes aperuit, vastatis us (que) ad Taum aestua­rio nomen est) nationibus. Quâ formi­dine territi hostes, quanquam conflicta­tum saevis tempestatibus exercitum, la­cessere non ausi. Ponendisque insuper castellis spatium fuit. Adnotabant pe­riti, non alium ducem opportunitates locorum sapientiùs legisse, nullum ab Agricolâ positum castellum aut vi hosti­um expugnatum, aut pactione ac fugâ desertum. Crebrae eruptiones. Nam adversus moras obsidionis, annuis co­piis firmabantur. Ita intrepida ibi hyems, & sibi quisque praesidio, irritis hostibus, eòque desperantibus, quia soli­ti plerumque damna aestatis hybernis eventibus pensare, tum aestate atque hye­me juxta pellebantur. Nec Agricola unquam per alios gesta avidus intercepit, seu centurio, seu praefectus, incorrup­tum facti testem habebat. Apud quos­dam acerbior in conviciis narrabatur, ùt bonis comis, ita adversùs malos inju­cundus. Caeterùm ex iracundiâ nihil supererat. Secretum & silentium ejus non timeres. Honestius putabat offen­dere, quàm odisse. Propter haec, ùt Dion scribit, Titus Vespasianus, sub cujus [Page 123] auspiciis & imperio gesta sunt, deci­mumquintùm Imperator acclamatus est a quo Agricola triumphales honores ac­cepit. Quarta aestas, imperante Domi­tiano, obtinendis quae percurrerat in­sumpta. Ac si virtûs exercituum & Ro­mani nominis gloria pateretur, inventus in ipsâ Britanniâ terminus. Nam Glotta & Bodotria diversi maris aestu per im­mensum revecti, angusto terrarum spatio dirimuntur. Quod tum praesidiis fir­mabatur; atque omnis propior sinus tene­batur, summotis velùt in aliam insulam hostibus. Quinto expeditionum anno nave primâ transgressus, ignotas ad id tempus gentes crebris simul ac prosperis praeliis domuit; eamque partem Bri­tanniae quae Hiberniam aspicit, copiis in­struxit, in spem magis quàm ob formidi­nem. Siquidem Hibernia medio inter Britanniam atque Hispaniam sita, & Gal­lico quoque mari opportuna, valentissi­mam imperii partem magnis invicem u­sibus miscuerit. Spatium ejus si Bri­tanniae comparetur angustius, Mediter­ranei maris insulas superat. Solum cae­lumque & ingenia cultusque hominum haud multum a Britanniâ differunt. Meliùs aditùs portusque per commercia & negotiatores cogniti. Agricola ex­pulsum [Page 124] seditione domesticâ unum ex re­gulis gentis exceperat. Saepe ex eo au­divit Tacitus legione unâ & modicis auxiliis debellari obtinerique, Hiberni­am posse. Idque etiam adversus Bri­tanniam profuturum, si Romana ubi­que arma, & velut e conspectu libertas tolleretur. Caeterùm aestate quâ sextum officii annum inchoabat, amplas civitates trans Bodotriam sitas, quia motus uni­versarum ultrà gentium, & infesta hostili exercitu itinera timebantur, prius classe exploravit; quae ab Agricolâ primùm assumpta in partem virium, sequebatur egregiâ specie, cùm simul terrâ simul mari bellum impelleretur; ac saepe iisdem castris pedes equesque & nauticus miles mixti copiis & laetitiâ, sua quisque facta, suos casus attollerent; ac modo sylva­rum & montium profunda, modò tem­pestatum ac fluctuum adversa, hinc terra & hostis, hinc victus Oceanus militari jactantiâ compararentur. Britannos quo­que, ùt ex captivis audiebatur, visa classis obstupefaciebat, tanquam aperto maris sui secreto ultimum victis perfu­gium clauderetur. Ad manus & arma conversi Caledoniam incolentes populi, paratu magno, majore famâ, uti mos est de ignotis, oppugnâsse ultrò, castella [Page 125] adorti, metum ùt provocantes addide­rant; regrediendumque citra Bodotriam; & excedendum potiùs, quàm pellerentur, specie prudentium ignavi admonebant. Cum interim cognoscit, hostes pluribus agminibus irrupturos. Ac ne superan­te numero, & peritiâ locorum circum­iretur, diviso & ipse in tres partes ex­ercitu incessit. Quod ubi cognitum hosti, mutato repentè consilio, universi nonam legionem ùt maximè invalidam, nocte aggressi inter somnum ac trepida­tionem caesis vigilibus irrupere. Iam­que in ipsis castris pugnabant, cùm Agrico­la iter hostium ab exploratoribus edoct­us, & vestigiis insecutus, velocissimos e­quitum peditumque assultare tergis pugnantium jubet, mox ab universis adjici clamorem. Et propinquâ luce fulsere signa. Ita ancipiti malo territi Britanni; & Romanis redit animus, ac securi pro salute, de gloriâ certabant. Ultrò quin­etiam irrupere. Et fuit atrox in ipsis portarum angustiis praelium, donec pulsi hostes, utroque exercitu certante, his ut tulisse opem, illis ne eguisse auxilio vi­derentur. Quod nisi paludes & sylvae fugientes texissent, debellatum illâ vict­oriâ foret. Cujus constantia ac fama ferox exercitus, nihil virtuti suae invium; [Page 126] penetrandam Celedoniam, inveniendum­que Britanniae terminum continuo prae­liorum cursu fremebant. Atque illi modò cauti ac sapientes, prompti post eventum ac magniloqui erant. Iniquissima haec bel­lorum conditio est, prospera omnes sibi vindicant, adversa uni imputantur. At Britanni non virtute sed occasione & arte ducis rati, nihil ex arrogantiâ re­mittere, quo minus juventutem armarent, conjuges ac liberos in loca tuta transfer­rent, caetibus ac sacrificiis conspirationem civitatum sancirent.

At (que) it irritatis utrin (que) animis disces­sum. Eâdem aestate cohors Usipiorum per Germanias conscripta, in Britanni­am transmissa, magnum ac memorabile facinus ausa est. Occiso centurione ac militibus, qui ad tradendam disciplinam immixti manipulis exemplum & rectores habebantur, tres liburnicas adactis per vim gubernatoribus ascendere & uno re­migante, suspectis duobus eòque inter­fectis, nondum vulgato rumote ùt mira­culum provehebantur. Mox hàc at (que) il­la rapti, & cum pleris (que) Britannorum sua defensantium praelio congressi, ac saepe victores, aliquando pulsi, eò ad extre­mum inopiae venere, ut infirmissimos su­orum, mox sorte ductos vescerentur. [Page 127] At (que) ita circumvecti Britanniam, amissis per inscitiam regendi navibus, pro prae­donibus habiti primùm à Suevis, mox à Frisiis intercepti sunt. Ac fuere quos per commercia venumdatos, & in Romanam usque ripam mutatione ementium addu­ctos, indicium tanti casûs illustravit. In­itio aestatis Agricola domestico vulnere ictus, anno antè natum filium amisit. Quem casum neque ut pleri (que) fortium vi­rorum ambitiosè, neque per lamenta rur­sus ac moerorem muliebriter tulit. Et in luctu, bellum inter remedia erat. Igitur praemissâ classe quae pluribus locis prae­data, magnum & incertum terrorem fa­ceret, expedito exercitu, cui ex Britan­nis fortissimos & longâ pace exploratos addiderat, ad Montem Grampium perve­nit, quem jam hostes insederant. Nam Britanni nihil fracti pugnae prioris even­tu, & ultionem aut servitium expectan­tes, tandem (que) docti commune periculum concordiâ propulsandum, legationibus & foederibus omnium civitatum vires ex­civerant. Jamque super triginta millia armatorum aspiciebantur, & adhuc afflu­eb at omnis juventus, & quibus cruda ac viridis senectus, clari bello, ac sua quis (que) decora gestantes; cum inter plures duces virtute & genere praestans, nomine Galga­cus, [Page 128] apud contractam multitudinem prae­lium poscentem, in hunc modum locutus fertur.

Quotièns causas belli & necessitatem nostram intueor, magnus mihi animus est, hodiernum diem consensumque vestrum, initium libertatis totius Britanniae fore. Nam & universi servitutis expertes, & nullae ultra terrae, ac ne mare quidem secu­rum imminente nobis classe Romanâ. Ita praelium atque arma, quae fortibus ho­nesta, eadem etiam ignavis tutissima sunt. Priores pugnae, quibus adversùs Romanos variâ fortunâ certatum est, spem ac subsi­dium in nostris manibus habebabant; quia nobilissimi totius Britanniae eòque in ip­sis penetralibus siti, nec servientium lit­tora aspicientes, oculos quoque à con­tactu dominationis inviolatos habebamus. Nos terrarum ac libertatis extremos, re­cessus ipse ac sinus famae in hunc diem defendit. Nunc terminus Britanniae pa­tet. Atque omne ignotum, pro mag­nifico est. Sed nulla jam ultrà gens, nihil nisi fluctus & saxa; & interiores Ro­mani. Quorum superbiam frustra per obsequium & modestiam effugeris. Rap­tores orbis, postquam cuncta vastantibus defuerunt terrae, & mare scrutantur; si Io­cuples hostis est, avari; si pauper, ambitiosi. [Page 129] Quos non Oriens, non Occidens satiaverit. Soli omnium, opes atque inopiam pari af­fectu concupiscunt. Auferre, trucidare, rapere falsis nominibus imperium; atque ubi solitudinem faciunt, pacem appellant. Liberos cuique ac propinquos suos natura charissimos esse voluit; hi per delectus alibi servituti auferuntur. Conjuges so­roresque etsi hostilem libidinem effugiant, nomine amicorum atque hospitum polluun­tur. Bona fortunasque in tributum ege­runt; in annonam, frumentum. Corpora ipsa ac manus, sylvis ac paludibus emuni­endis, verbera inter ac contumelias con­terunt. Nata servituti mancipia semel ve­neunt, atque ultrò à dominis aluntur; Britannia servitutem suam quotidiè emit, quotidiè pascit. Ac sicut in familiâ re­centissimus quisque servorum & conservis ludibrio est; sic in hoc orbis terrarum vetere famulatu, novi nos & viles in ex­cidium petimur. Neque enim arva nobis, aut metalla, aut portus sunt, quibus ex­ercendis reservemur. Virtus porro ac fe­rocia subditorum, ingrata imperantibus. Et longinquitas ac secretum ipsum, quo tutius, eo suspectius, ita sublatâ spe veniae, tandem sumite animum tam quibus salus, quàm quibus gloria charissima est. Bri­gantes (rectiùs Trinobantes) faeminâ duce, [Page 130] exurere coloniam, expugnare castra; ac nisi felicitas in socordiam verterat, ex­uere jugum potuere; nos integri & indomi­ti, & libertatem non in praesentia laturi, primo statim congressu non ostendemus quos sibi viros Caledonia seposuerit? An eandem Romanis in bello virtutem, [...]quam in pace lasciviam adessè creditis? Nostris illi dissensionibus ac discordiis clari, vitia hostium in gloriam exercitûs sui vertunt; quem contractum ex diversissimis genti­bus, ùt secundae res tenent, ita adversae dissolvent. Nisi si Gallos, & Germanos; & (pudet dictu) Britannorum, plerosque dominationi alienae sanguinem commodan­tes, diutius tamen hostes quàm servos, fide & affectu teneri putatis; metus & terror est, infirma vincula charitatis, quae ubi removeris, qui timere desierint, odisse in­cipient. Omnia victoriae incitamenta pro nobis sunt; nullae Romanos conjuges accen­dunt; nulli parentes fugam exprobraturi sunt; aut nulla plerisque patria, aut alia est; paucos numeros circum trepidos ig­norantia, caelum ipsum ac mare & syl­vas, ignota omnia circumspectantes, clausos quodammodo ac vinctos dii nobis tradiderunt. Ne terreat vanus aspectus, & auri fulgor atque argenti, quod neque tegit neque vulnerat. In ipsâ hostium [Page 131] acie inveniemus nostras manus. Agnos­cent Britanni suam causam, recordabuntur Galli priorem libertatem. Deserent illos caeteri Germani, tanquam nuper Usipii re­liquerunt. Nec quidquam ultrà formidi­nis, vacua castella, senum coloniae, inter malè parentes & injustè imperantes, aegra municipia & discordantia. Hic dux, hic exercitus. Ibi tributa & metalla, & caeterae servientium paenae; quas in aeternum pro­ferre, aut statim ulcisci, in hoc campo est. Proinde ituri in aciem & majores vestros & posteros cogitate. Excepere orationem alacres & barbari moris cantu & fremitu clamoribusque dissonis. Jamque agmina, & armorum fulgores, audentissimi cujusque procursu; simul instruebantur acies. Cùm Agricola quanquam laetum & vix monitis coercitum militem adhuc ratus, ita dis­seruit. Octavus annus est, Commilitones, ex quo virtute & auspiciis imperii Romani, fide atque operâ vestrâ Brittanniam vicist­is. Tot expeditionibus, tot praeliis, seu for­titudine adversus hostes, seu patientiâ ac labore paene adversus ipsam rerum natu­ram opus fuit; neque me militum, neque vos ducis paenituit. Ergo egressi, ego veterum legatorum, vos priorum exer­cituum terminos, finem Britanniae non famâ nec rumore, sed castris & armis tene­mus. [Page 132] Inventa Britannia, & subacta. E­quidem in agmine, cùm vos paludes mon­tesve & flumina fatigarent, fortissimi cu­jusque vocem audiebam. Quando dabitur hostis, quando acies; Veniunt a latebris suis extrusi. Et vota virtusque in aperto, omniaque prona victoribus, eademque vict­is adversa. Nam ùt superâsse tantum iti­neris, sylvas evasisse, transisse aestuaria, pul­chrum ac decorum in frontem; ita fugi­entibus periculosissima, quae hodiè prosper­rima sunt. Neque enim nobis aut locorum eadem notitia, aut commeatuum eadem a­bundantia; sed manus & arma, & in his omnia. Quod ad me attinet, jampridem mihi decretum est, neque exercitûs neque ducis terga tuta esse. Proinde & honesta mors turpi vitâ potior, & incolumitas ac de­cus eodem loco sita sunt. Nec inglorium fuerit, in ipso terrarum ac naturae fine ce­cidisse. Si novae gentes atque ignota acies constitisset; aliorum exercituum exemplis vos hortarer. Nunc vestra decora recen­sete, vestros oculos interrogate.

Ii sunt quos proximo anno, unam legio­nem furto noctis aggressos clamore debel­lâstis; ii caeterorum Britannorum fugacissi­mi, ideo (que) tam diu superstites. Quomodo sylvas saltus (que) penetrantibus, fortissimum quodque animal robore, pavida & inertia [Page 133] ipso agminis sono pelluntur, sic acerrimi Britannorum jampridem ceciderunt; reli­quus est numerus ignavorum, & metuenti­um. Quos quòd tandem invenistis, non restiterunt, sed deprehensi sunt novissimi, ideò extremo metu corpora defixere in his vestigiis, in quibus pulchram & spectabi­lem victoriam ederetis. Transigite cum expeditionibus, imponite quinquagin­ta annis magnum diem, approbate reipubli­cae, nunquam exercitui imputari potuisse, aut moras belli, aut causas rebellandi. Et alloquente adhuc Agricolâ militum ardor eminebat, & finem orationis ingens alacri­tas consecuta est, statimque ad arma discur­sum. Instinctos ruentesque ita disposuit, ut peditum auxilia quae octo millia erant, mediam aciem firmarent; equitum tria millia, cornibus affunderentur. Legiones pro vallo stetere, ingens victoriae decus citra Romanum sanguinem bellanti, & au­xilium si pellerentur. Britannorum acies in speciem simul ac terrorem editioribus locis constiterant; ita ut primum agmen aequo, caeteri per acclive jugum connexi velùt insurgerent; media campi covinari­us & eques strepitu ac discursu complebat. Tum Agricola superante hostium multitu­dine, veritus, ne simul in frontem, simul & latera suorum pugnaretur, diductis or­dinibus, [Page 134] quanquam porrectior acies futu­ra erat, & arcessendas plerique legiones admonebant, promptior in spem, & firmus adversis, dimisso equo, pedes ante vexilla constitit. Ac primo congressu eminus cer­tabatur, Simul constantiâ, arte Britanni, ingentibus gladiis & brevibus cet ris, mis­silia Romanorum vitare, vel excutere, at­que ipsi magnam vim telorum superfun­dere; donec Agricola tres Batavorum co­hortes ac Tungrorum duas cohortatus est, ut rem ad mucrones ac manus adducerent. Quod & ipsis vetustate militiae exercita­tum, & hostibus inhabile parva scu [...]a & enormes gladios gerentibus. Nam Bri­tannorum gladii sine mucrone complexum armorum, & in aperto pugnam non tole­rabant. Igitur ùt Batavi miscere ictus, ferire umbonibus, ora fa dare, & tractis qui in aequo obstiterant, erigere in colles aciem caepere; caeterae cohortes aemulati­one & impetu commistae proximos quos­que caedere. Ac plerique semineces aut integri festinatione victoriae relinqueban­tur. Interim eqitum turmae fugêre, covi­narii peditum se praelio miscuere; & quan­quam recentem terrorem intulerant, densis tamen hostium agminibus & inaequalibus lo­cis haerebant; minimèque equestris ea pugnae facies erat, cùm in gradu stantes simul e­quorum [Page 135] corporibus impellerentur. Ac saepe vagi currus. Exterriti sine recto­ribus equi, ùt quemque formido tulerat, transversos, aut obvios incursabant Et Britanni qui adhuc pugnae expertes sum­ma collium insederant, & paucitatem Romanorum vacui spernebant, degredi paulatim & circumire terga vincenti­um caeperant; ni idipsum veritus Agri­cola, quatuor equitum alas ad subita belli recentas, venlentibus opposuisset, quantoque ferociùs accurrerant tanto acriùs pulsos in fugam disiecisset. Ita consilium Britannorum in ipsos versum. Transvectaeque praecepto ducis à fron­te pugnantium alae, aversam hostium aci­em invasere. Tum vero patentibus locis grande & atrox spectaculum, sequi, vul­nerare, capere, atque eosdem oblatis aliis trucidare. Jam hostium, prout cuique ingenium erat, catervae armatorum paucioribus terga praestare, quidam in­ermes ultro ruere, ac se morti offerre. Passim arma & corpora, & laceri artus, & cruenta humus; & aliquando victis [...]a virtusque.

Postquam sylvis appropinquârunt, col­le [...]mos sequentium in cautos & lo­corum ignaros circumveniebant. Quòd ni frequens ubique Agricola, validas & [Page 136] expeditas cohortes indaginis modo, & sicuti arctiora erant, partem equitum di­missis equis, simul rariores sylvas equi­tem persultare jussisset, acceptum ali­quod vulnus per nimiam fiduciam foret. Caeterùm ubi compositos firmis ordini­bus sequi rursus videre, in fugam versi, non agminibus ùt priùs, nec aliùs alium respectantes, rari, & vitabundi invicem, longinqua atque avia petiere. Finis se­quendi nox & satietas fuit. Caesa Bri­tannorum ad decem millia; Romanorum trecenti quadraginta cecidere, in quîs Aulus Atticus praefectus cohortis, juven­ili ardore & ferociâ equi hostibus illa­tus. Et nox quidem gaudio praed âque laeta victoribus; Britanni palantes mix­toque virorum mulierumque ploratu, trahere vulneratos, vocare integros, de­serere domos, ac per iram ultro incen­dere; eligere latebras, & statim relin­quere, miscere invicem consilia aliqua, dein sperare; aliquando frangi aspectu pignorum suorum, saepius concitari. Sa­tisque constabat, saevisse quosdam in con­juges ac liberos, tanquam misererentur. Proximus dies faciem victoriae latiùs ap­eruit. Vastum ubique silentium, secreti colles, fumantia procul tecta, nemo ex­ploratoribus obvius. Quibus in omnem [Page 137] partem dimissis, ubi incerta fugae vestigia, neque usquam conglobari hostes com­pertum, & exactâ jam aestate spargi bel­lum nequibat; in sines Horestorum ex­ercitum deducit. Ibi acceptis obsidi­bus, praefecto classis circumvehi Bri­ianniam praecepit. Datae ad id vires, & praecesserat terror. Ipse peditem at­que equites lento itinere, quò nova­rum gentium animi ipsâ transitûs morâ terrerentur, in hybernis locavit. Et si­mul classis secundâ tempestate ac famâ T [...]utulensem (rectiùs Rhutupensem) por­tum tenuit, unde proximo latere Bri­tanniae lecto omni redierat. Hunc re­rum cursum quanquam nullâ verborum jactantiâ, epistolis Agricolae auctum, ùt Domitiano moris erat, fronte laetus, pect­ore anxius excepit. Inerat conscientia, derisui fuisse nuper falsum è Germania triumphum, emptis per commercia, quo­rum habitus & crines in captivorum spe­ciem formarentur; at nunc veram mag­namque victoriam, tot millibus hostium caesis, ingenti famâ celebrari. Id sibi maximè formidolosum, privati hominis nomen supra Principis attolli; frustra studia fori, & civilium artium decus in silentium acta, si militarem gloriam alti­ùs occuparet; & caetera utcunque fa­cilius [Page 138] dissimulari, ducis boni imperato­riam virturem esse. Talibus curis ex­ercitus, quodque saevae cogitationis in­dicium erat, secreto suo satiatus, opti­mum in praesentia statuit reponere odi­um, donec impetus famae & fa­vor exercitûs languesceret. Nam eti­am tum Agricola Britanniâm obtinebat. Igitur triumphalia ornamenta & illus­tris statuae honorem, & quiquid pro tri­umpho datur, multo verborum honore cumulata, decerni in Senatu jubet; addi­que insuper opinionem, Syriam provin­ciam Agricolae destinari, vacuam tum mor­te Atilii Rusi consularis, & majoribus re­servatam. Credidere plerique libertum ex secretioribus ministeriis missum ad Agricolam, codicillos quibus ei Syria dabatur tulisse, cum praecepto, ut si in Britanniâ foret, traderentur; eum (que) li­bertum in ipso freto Oceani obvium Agri­colae, ne appellato quidem eo, ad Domi­tianum remeâsse, Sive verum istud, sive ex 86 ingenio Principis fictum ac compositum est. Tradiderat interim Agricola succes­sori suo provinciam quietam tutamque. Ac ne notabilis celebritate & frequentiâ occurrentium introitus esset, vitato ami­corum officio, noctu in urbem, noctu in Palatium, ita ùt praeceptum erat, venit, [Page 139] exceptusque brevi osculo & nullo sermo­ne, turbae servientium immixtus est. Posteaque, ùt constans erat rumor, ab invido ac maligno imperatore, veneno interceptusperiit. Idem quoque Domi­tianus Salustium Lucullum Britanniae, Sal [...]in Doit post Agricolam, legatum interemit, quod lanceas novae formae appellari Luculleas passus esset. Sed nec silentio praetere­undum est, quòd sub Agricolâ oram Britannici maris tunc primum Romana Tacit. in vit [...] Agric. classis circumvecta, insulam esse Bri­tanniam affirmavit, ac simul incognitas ad id tempus insulas, quas Orcadas vo­cant, invenit, domuitque. Dispecta est & Thule, quam eatenus nix, & hyems abdebat. Quod & Juvenalis poeta Ta­cito Juven. sat. 2. coaetaneus his versibus confirmat.

Post Agricolae discessum Caledonii vires animosque recollegerunt; regemque Ar­viragum in Romanos rursùs insurrexisse, ex illis Fabricii Veientonis Domitiano Idem. Sat. 4. adulanti verbis nonnulli colligunt;

de ipso autem Domitiano,

ita in eâdem satyrâ antea cecinerat poeta;

Unde ad illiusce imperatoris usque tem­pora superstitem fuisse atque etiam cla­ruisse heroem hunc Britannicum con­stat. Turbatas quoque graviter circa haec tempora fuisse res in Britanniâ, Tacitus in primi historiarum libri prae­fatione, his verbis innuit, [Perdomita Britannia, & statim amissa.] Circa ul­tima Domitiani tempora decessisse vi­detur rex Arviragus, cui filius succes­sit Marius, Britannis Meurig dictus. Sub Trajano, rebellantes Britanni, iterum subacti sunt; quo tempore Rodericus Galfr. lib. 1. Cap. 26. Pictorum rex, qui Vespasiano imperante appulerat, Caledoniis suppetias tulit, quem à Mario rege victum & occisum fuisse Britannica prodit historia. Quan­quam [Page 141] verò, inquit reverendissimus Us­serius, Usser. de Brit. Eccl. prim. Cap. 15. in multis, Britannicae historiae fi­dem vacillare haud nesciam; non omni­no tamen videtur contemnendum quod de titulo, Marianae victoriae indice, te­stimonium adjungitur. Nam & ante historiam illam à Galfrido è Britannico sermone versam, auctor longè gravior, Guilielmus Malmesburiensis (in prolo­go libri tertii de gestis Pontificum) il­lius hunc in modum meminit. Est in Luguballiâ civitate (Carleolo vulgo di­ctâ) triclinium lapideum fornicibus concameratum, quod nullâ unquam tem­pestatum contumeliâ, quinetiam nec ap­positis ex industriâ lignis & succensis, valuit labefactari. Cumberland vocatur regio, & Cumbri vocantur homines, scri­pturaque legitur in fronte triclinii; Camd. in Brit. Marii Victoriae. Licèt, Marti Victori, in nonnullis exemplaribus concipi, ac­cepisse se notet Camdenus; sed planè contra Malmesburiensis mentem; qui statim subjicit. Quod quid sit haesito; nisi fortè pars Cimbrorum olim his locis insederit, cùm fuissent à Mario Italia pulsi. De quo Ranulphus in Polychro­nico. Polychron. lib. 4. Cap 9. Hic fuit Willelmus Malmesburi­ensis deceptus, putans hunc lapidis ti­tulum ad Marium Consulem Romanum [Page 142] pertinere; nec mirum; cùm ipse Bri­tannicum librum non legisset, ubi de Mario rege continetur. In Vestmariae (sive Vestmorlandiae) saxeto, quod Stanmoria, hoc est, ericetum lapidosum dicitur, commissum fuisse hoc praelium Eulogii Author scripsit; qui Marium Westmarium; & Rodericum Rothinge­rum appellat. Post Salustium Lucul­lum Dion Cnaeus Trebellius Britanniam rexit; & post illum, Julius Severus sub Adri­ano; quo ad comprimendos rebellium Judaeorum motus revocato, cùm Britan­ni teneri sub Romanâ ditione non po­terant, Adrianus ipse Britanniam petiit Aelius Spart. in vitâ A­driani. in quâ multa correxit, murumque per octoginta millia passuum, (inter Tinae & Escae fluminum ostia) primus duxit, qui populos aquilonares Romanosque, divideret, stipitibus magnis in modum 122 muralis sepis funditùs iactis atque con­nexis; compositisque in insulâ rebus Ro­mam reversus, numismata cum hâc inscrip­tione signavit, [Restitutor Britanniae.] Inde sub eodem imperatore, ùt ex aliâ antiquâ inscriptione liquet, Britanniae le­gatus fuit Priscus Licinus qui etiam ad­versùs Judaeos militavit. Anno centesi­mo vicesimo quinto defunctus est Marius rex Britannicus, cui successit filius Coe­lus. [Page 143] Sub Antonino Pio a quo toti Ro­mano 125 Pausan. in Arcad. in Jul. Capi­tol. in vitâ Anton. Pii. orbi data civitas, Brigantes inito cum gentibus Borealibus faedere, Genuniam grassando incursârunt; (quam rectiùs Genuthiam scribi debere, eandemque esse provinciam, quae Cambrobritannis Guin­ethia, Anglis Vallia Septentrionalis di­citur, Camdenus censet.) Sed imperator eos per Lollium Urbicum legatum vicit, & Brigantes amplâ territorii parte multa­vit, aliumque murum (scilicèt alium ab 144 eo quem Adrianus prius duxerat,) ces­pititium, submotis Caledoniis inter Glottae Digest. l. 39. & Bodotriae a stuaria posuit, quod angus­tum terrarum spatium anteà praesidiis firmârat Agricola. Hoc quoque tempo­re, Seius Saturninus classis Britannicae fuit archigubernus. Commoventes se iterùm Britannos, missus ab Antonino 162 Philosopho Calpurnius Agricola legatus pari felicitate compescuit. Anno cen­tesimo sexagesimo quinto Coelus ubi an­nos quadraginta regnâsset moritus, reli­cto filio Lucio, qui Lhes Britannis suis ap­pellatur. 165 cognomine Lever Maur, hoc est, Splendor magnus, quòd regum primus fidem Christianam amplexus est, quae ta­men in isthâc insulâ iam pridem a per­multis suscepta fuerat.

Inter summum Tiberii imperatoris tem­pus, [Page 144] & Romanorum cladem a Suetonio Pau­lino vindicatam, Britanniae, Deo Opti­mo Maximo clementèr indulgente, Re­ligio Christiana invecta est; Ut Gildas scriptor probatissimus, illud temporis in­tervallum [...]ild. in Epist. percurrens, his verbis testa­tur. Interea glaciali frigore rigenti in­sulae, & velut longiore terrarum secessu soli visibili non proximae, verus ille non de firmamento solùm temporali, sed de summâ etiam caelorum arce tempora cun­cta excedente, universo orbi praefulgi­dum sui coruscum ostendens, tempore (ùt scimus) summo Tiberii Caesaris, quo absque ullo impedimento ejus propaga­batur religio, comminatâ senatu nolente a Principe morte delatoribus militum ejusdem) radios suos primùm indulget (id est) sua praecepta Christus. Quae licet ab incolis tepidè suscepta sunt, a­pud quosdam tamen integrè, & alios minùs, usque ad Persecutionem Diocleti­ani tyrani novennem; in quâ subversae per totum mundum sunt ecclesiae, & cunctae Sacrae Scripturae, quae inveniri potuerunt in plateis exustae, & electi sacer­dotes gregis domini cum innocentibus ovibus trucidati; ita ut ne vestigium, (si fieri potuisset in nonnullis provinciae locis Chistianae religionis appareret, per­mansere. [Page 145] Quod isthic de Caesare mor­tem accusatoribus Christianorum commi­nante Tertull. apol. Cap. 5. & Euseb. in Chron. narratur, Tertullianus etiam & Eusebius ante Gildam prodidere, illud insuper adjicientes, detulisse cum ad Senatum cum praerogativâ suffragii sui, de Christi cultu inter caetera sacra recipi­endo, sed id, patribus abnuentibus, frustra fuisse. Idem Eusebius libro ter­tio Evangelicae Demonstrationis disertè affirmat, Ipsorum Apostolorum aliquos [...] trans oceanum accessisse ad insulas quae Britannicae vocantur. Et Tertull. lib. adv. Jud. cap. 7. Theodor. [...]. Hugo in epist. ad, Maur archiep. Bracar. Dempst. hist. eccl. Scot. lib 2. num. 159. Tertullianus, Britannorum inaccessa Ro­manis loca Christo subdita, memorat. Interque conversas ab Apostolis ipsis na­tiones, expressè Britannos recitat Theodo­retus. Sanctum Jacobum majorem Fla­vius Dexter, & Hugo episcopus quidam Portugallensis ex Caledonio sive Caldonio Bracarensi; ejus parentes Zebedaeum & Salomen Helecas Caesaraugustanus; Simo­nem Zeloten (qui a Canâ Galilaeae Cana­nita dictus est) Dorotheus Tyrius, Nice­phorus Callistus & Gre [...]orum Menolo­gia; Barnabam Thomas Dempsterus, Si­monem Petrum Symeon Metaphrastes ci­tato etiam in testem Eusebio; Paulum gentium doctorem Venantius Fortunatus [Page 146] in libro tertio de vitâ Martini, & So­phronius patriarcha Hierosolymitanus (in sermone de natali apostolorum) si Mag­deburgensibus Cent. Magd. Centur. 1. lib. 2. Chap 2. Centuriatoribus credimus; & Aristobulum Barnabae fratrem, cujus in epistolâ ad Romanos meminit divus Paulus, (quem cum Zebedaeo larvati illi Compares Dexter & Helecas temere con­fundunt,) Dorotheus & Graecorum Me­nologia; Rom. 16. 10. in Britanniâ fuisse & praedicâsse affirmant. Philippum Apostolum Gallis praedicâsse Christum, barbarasque gentes, vicinasque tenebris, & tumenti Oceano conjunctas, ad scientiae lucem, fideique portum deduxisse Isidorus, Freculphus, aliique docent. Ab eo duodecim disci­puli quorum praecipuus suit nobilis ille decurio Josephus Arimathaeensis anno sex­agesimo tertio in Britanniam missi di­cuntur; quem Josephum (unà cum La­zaro, Mariâ Magdalenâ, Martha, Mar­cella, Maximino (sive Maximo) Cheli­donio plurimisque aliis,) a Judaeis Hiero­solymitanis in exilium pulsum, Massyliam applicuisse, seque Philippo adjunxisse fe­runt. Venientes igitur isthùc praedicti discipuli ad disseminandum Vitae Ver­bum se protinus accinxerunt. Rex au­tem Guil. Malm. in Antiq. Glaston. barbarus, inquit Malmesburiensis, cum suâ gente, tam nova audiens & in­consueta, [Page 147] omnino praedicationi eorum consentire renuebat, nec paternas tradi­tiones commutare volebat; quia tamen iter longius susceperant, vitaeque eorum exigebat modestia, quandam insulam sylvis, rubis atque paludibus circunda­tam, ab incolis Yniswitrin nuncupatam, in lateribus suae regionis ad habitandum concessit. Postea etiam alii duo reges Pagani successivè compertâ vitae eorum sanctimoniâ, unicuique eorum unam por­tionem terrae concesserunt. Tres hi pa­gani reges non alii quam Arviragus, Marius & Coelus fuisse communiter cen­sentur; qui Romanorum permissu ali­quid in his etiam partibus juris habuisse poterant, quanquam in Brigantibus sita videantur potissima illorum dominia. In hâc terrâ Yniswitrin (quae etiam Avalonia & Glastonia dicta est) Josephus & socii ecclesiolam anno proximo ex­truxerunt, inferiùs per circuitum virgis torquatis muros perficientes, quam Bea­tae Mariae Virgini nuncupârunt, ibidem­que Deo devota exhibentes obsequia, vigiliis, jejuniis & orationibus vacare assueverunt. Illic igitur degentes, ef­fluentibus multis annorum curriculis carnis ergastulo sunt educti; idemque locus coepit esse ferarum latibulum, qui [Page 148] priùs fuerat habitatio sanctorum. In eâdem capellâ sepultos eos esse tradit magna Glastonienstum tabula, his verbis: Ibi requiescunt duodecim discipuli, quorum primas & custos fuit Joseph ab Arimathaeâ, qui Dominum sepelivit. Multi ex paganis per eos ad fidem Christi conversi ac baptizati ibidemre­quiescunt, quorum propter eorum mul­titudinem, non est numerus. Isthaec i­gitur ecclesia Britannicarum omnium prima & antiquissima semper habita, ac proinde Mater Sanctorum nominata est. Aulus Pudens ejusque uxor Claudia Ru­fina faemina Britannica, Martiali poetae celebrati, illi ipsi esse existimantur, [...] Tim. 4. 21. quorum divus Paulus in fine posterioris ad Timotheum epistolae meminit; Li­numque eodem loco memoratum, pri­mum ecclesiae Romanae episcopum, eo­rum extitisse filium innuit Clemens li­bro septimo Constitutionem Apostolica­rum, capite quadragesimo septimo. In Hartmanni Schedelii Chronico inter eos qui sub Trajano floruerunt recensentur Taurinus episcopus Eboracensis, & Eutro­pius episcopus Cantu, quos ideo Bri­tanniae primates fuisse quidam autu­mârunt. Verùm Taurinum non Ebo­racensium [Page 149] in Britanniâ sed Ebroicensium in Galliâ episcopum fuisse, tabulae Ebro­icenses, Martyrologium Romanum, plu­rimique Greg. Tur. de gloriâ martyr. lib. 1. Cap. 56. authores docent. Cantu au­tem pro Santu perperàm exarari, Eu­trophiumque illum Santunicae sive San­tonicae in Galliâ urbis episcopum esse, cujus (praeter alios) Gregorius Turo­nensis meminit pro comperto est. Pu­denti praedictò, filios, sanctos Timo­theum & Novatum; atque ex aliâ uxore Sabinellâ filias sanctas Potentianam (sive Pudentianam) & Praxedem, tribuunt Petrus Equilinus & martyrologium Ro­manum. Timotheus sub Antonino Pio, Martyrio coronatus dicitur. Hic Luci­um regio Britannorum sanguine prog­natum doctrinâ Christianâ imbuit; qui circiter annum centesimum octavum, praesidente Ecclesiae Romanae Evaristo, ut ex Nennio colligitur, baptizatus, tam principatu quàm omni mundi cultu re­licto, Gallias praedicandae veritatis causâ primùm petiit; inde transmisso Rheno in superiorem Germaniam conces­sit ut Christum Germanis concionaretur; Conversisque ad Fidem Bavarorum ac Rhaetorum compluribus, episcopus urbis & ecclesiae Curiensis effectus, tandem è [Page 150] speluncâ quâ se occuluerat ad Martis castrum sive arcem Martiolam perdu­ctus, circa annum centesimum sexagesi­mum quintum, Antonino Philosopho im­perante trucidatus est. Ejus quoque soror Emerita Trimontii prope Curiam Munst. Cosmogr. lib. 3. Pag. 603. caesa est. Hunc Lucium tametsi non­nulli eundem cum Lucio rege Coeli filio extitisse somniarent; Achilles Gassarus in Augustanae urbis descriptione, diversum fuisse rectè pronuntiavit. A Britanniae illo rege, qui circiter annum Domini centesimum nonagesimum floruit & pa­triâ nequaquam exiens piè apud suos obdormivit.

Rex ille gloriosus Lucius Coeli filius Britannorum rex, auditis Christi & A­postolorum miraculis, visisque fortasse literis Marci Aurelii Antonini gravissi­mi imperatoris, quibus exercitûs sui in bello Germanico sitim, Christianorum Tertull, Apol. advers. Gent. Euseb, Oros. militum precationibus impetrato im­bri, discussam contestatur; turbatis in­super nimbo, grandine, fulmine hosti­bus; unde legio illa fulminatrix dicta est; (quocirca imperator sicut palam a Christianis paenam dimovit, ita alio modo palam dispersit, adjectâ etiam accusatoribus damnatione, & quidem [Page 151] tetriore;) motus; ad Eleutherium (sive Beda Hist. Lib. 1, cap. 4, & in [...] pitome. Eleutherum) qui pontificatui Romanae Ecclesiae tunc temporis praefuit, episto­lam misit, obsecrans. ut per ejus man­datum Christianus efficeretur. Et mox effectum piae postulationis consecutus est, susceptamque fidem Britanni usque ad tempora Diocletiani Principis invio­latam integramque, ùt ante dictum est, quietâ pace servabant. De tempore conversionis hujus Lucii mira est inter scriptores discordia, ita ut discre­pantes hâc de re viginti tres eorum sententias exhibeat Reverendissimus Usserius, sed Marianus S [...]otus (& e­jus Usser. in pri­mord. cap. 3. sectator Florent us Vigorniensis) ùt ùt in applicatione annorum Domini ad annos Imperatorum ab Eusebio, Bedâ & aliis omnibus discedat; initium tamen Eleutheri cum Eusebio in Chronico, ad decimum sextum Marci, (decimum quintum habent vulgati codices, con­tra fidem M. S. S. Mariani exempla­rium,) legationem Lucii, cum Bedâ, ad initium Eleutheri; & horum utrum­que non malè retulit ad consulatum Pollionis & Apri, qui in annum centesi­mum 176 septuagesimum sextum, quo Com­modus a patre factus est imperii con­sors, [Page 152] incidit. Receptis Lucii literis, Papam gratias agentem, prae gaudio cecinisse canticum angelicum, Gloria in Excelsis Deo, scribunt Radulphus de Baldoc Londinensis episcopus, & Gisbur­nensis Chronici author. Legati regis Elvanus & Meduinus, ùt libellus anti­quus Liber Landav. Joan. Tinm. & Capgr. in vitâ Dubr. de primo statu Landavensis eccle­siae, & in vitâ Dubricii Joannes Tin­muthensis & Capgrauius, narrant, Romae baptizantur; ordinatique Elvanus in Episcopum, Meduinus in Doctorem, propter eloquentiam & scientiam, quam in Sacris habebant Scripturis, praedica­tores ad Lucium in Britanniam re­versi sunt.

Cum illis unà mittuntur duo viri sanctissimi Fuganus & Duvianus Cam­brobritannis Dwywan dictus, quo­rum nomina apud scriptores miserè torquentur ac variantur. Prior enim, Fugatius, Fagatius, Fagaunus, Foganus, Fuganus, Euganus, Figinus, & Phaganus vocatur; alter verò, Damianus, Dumi­anus, Dumanus, Dunanus, Dunianus, Dimi­anus, Dimanus, Dinnamus, Diwanus, Divia­nus, Divinianus, Derwianus, & Donatianus. Igitur in Britanniâ plurimi ab his ad amplexandam fidem cum ipso rege per­ducti [Page 153] sunt. Ecclesiam Sancti Petri in colle frumentario, (vulgò Cornhill) Londini fundâsse perhibetur Lucius, ad­juvantibus Theono primo ejusdem ur­bis episcopo, & Cirano archipincernâ regio. Primus Eboraci episcopus con­stituitur Faganus. Episcopatus quo­que Legionensis, Vintoniensis, Landa­vensis, Congarsburiensis, Glocestrensis aliique fundati circa hoc temporis fe­runtur.

Hactenus, qui sub Lucii regimine de­gebant priscis suis legibus usi sunt Bri­tanni, quas ubi minûs rex probaret, ab Eleuthero, per Faganum ac Duvianum, anno ut videtur centesimo septuagesi­mo nono Romam proficiscentes, petiit, ut Leges Romanas & Caesaris, integras atque illibatas ipsi transmitteret; qui cum Pontificem de iis quae acta fuerant certiorem fecissent, cum compluribus aliis comitibus inde denuò reversi, mis­sas ab eo ad Lucium has secum literas retulerunt.

Petistis a nobis leges Romanas & Cae­saris 179 vobis transmitti, quibus in regno Britanniae uti voluistis. Leges Roma­nas & Caesaris semper reprobare possu­mus, legem Dei nequaquam. Susce­pistis [Page 154] enim nuper miseratione divinâ in regno Britanniae legem & fidem Christi. Habetis penès vos in regno utramque paginam; ex illis Dei gratiâ per con­silium regni vestri sume legem, & per illam Dei patientiâ vestrum rege Bri­tanniae, regnum. Vicarius verò Dei estis in regno. Juxta prophetam re­gem; Domini est terra & plenitudo e­jus, Psalm. 24. 1. orbis terrarum & universi qui ha­bitant in eo. Et rursùm juxta pro­phetam regem; Dilexisti justitiam & Psalm. 45. 7 odisti iniquitatem, propterea unxit te Deus, Deus tuus oleo laetitiae prae con­sortibus tuis. Et rursum juxta pro­phetam regem; Deus judicium tuum &c. Non enim dixit, judicium neque justitiam Caesaris. Filii enim regis gentes Christianae & populi regni sunt, qui sub vestrâ protectione & pace in regno degunt & consistunt juxta E­vangelium, Quemadmodum gallina Mat. 23 37. congregat pullos sub alis. Gentes verò regni Britanniae & populi vestri sunt; quos divisos debetis in unum ad concordiam & pacem & ad fidem & ad legem Christi & ad sanctam Eccle­siam congregare, revocare, fovere, manu tenere, protegere, regere, & ab [Page 155] injuriosis & malitiosis & ab inimicis semper defendere. Vae regno cujus rex puer est, & cujus principes manè come­dunt. Eccles. 10. 16. Non voco regem [ [...] puerum] propter parvam & minimam a tatem; sed propter stultitiam & iniquitatem & insanitatem. Juxta prophetam regem, Psal. 55. 23. Viri sanguinum & dolosi non dimidia­bunt dies suos, &c. Per comestionem intelligimus gulam, per gulam luxuri­am, per luxuriam omnia turpia & per­versa & mala. Iuxta Solomonem, re­gem, In malevolam animam non intro­ibit sapientia, nec habitabit in corpore subdito peccatis. Rex dicitur a re­gendo, non a regno. Rex eris dum bene regis; quod nisi feceris, nomen regis non in te constabit, & nomen re­gis perdes. Quod absit. Det vobis omnipotens Deus regnum Britanniae sic regere, ut possitis cum eo regnare in aeternum, cujus Vicarius estis in regno praedicto.

Hoc scilicet anno, Commodo nimirùm Harris. descrip. [...] it and lib 1. chap. 9. & Vespronio consulibus, datas fuisse has literas scribit Guilielmus Harrisonus, & eum secutus Guilielmus Camdenus. Li­cèt Fagani ac Duviani profectionem ad annum centesimum octogesimum quar­tum [Page 156] Rogerius Wendoverius; ad an­num ab illo alterum uterque Matthae­us Parisiensis utique & Vestmonasteri­ensis, historiaeque Roffensis collector re­ferant. Interim non est dissimulan­dum, hanc epistolam nonnullis haud aspernandae eruditionis ac famae viris, minimè seculum Eleutherianum sapere videri. Anno conversionis suae quinto juxta majus Thomae Rudburni Chroni­con, 180 qui fuit annus Domini centesimus octogesimus, Vintoniensis Ecclesiae struct­ura a Lucio perfecta fuisse dicitur, Fa­gano & Duviano eandem dedicantibus, & Monachis in eâ secundum Sancti Marci sive Aegyptiorum regulam vitam asceticam professis Abbatem quendam nomine Devotum praeficientibus.

Circa haec etiam tempora, Bangoriae in agro Flintensi, celebre illud mona­sterium; & Vestmonasterii (destructo Apollinis templo) Sancti Petri; Dove­riae, Beatae Mariae; & in urbe Cantua­ricensi, Christi Salvatoris, atque illa al­tera, quae postea sancti Martini dicta est, ecclesiae fundatae sunt. Faganus & Duvianus antedicti praedicando ac bap­tizando Guil. Malm. in Glast. antiq. Britanniae partes peragrantes, in insulam Avaloniae (sive Glastoniae) [Page 157] sunt ingressi, annosque ibi novem com­morati vetustam sanctae Mariae ecclesi­am restaurârunt; indeque discedentes, duodecim è sociis suis in memoriam duodecim Sancti Philippi discipulo­rum ibi reliquerunt, qui in diversis praefatae insulae locis sicùt anachoretae ibidem manserunt, in eisdem videlicet locis, quibus primi duodecim primitùs habitaverant. His igitur atque ipso­rum successoribus terras a tribus re­gibus paganis antea donatus, a Lucio confirmandas iidem Faganus & Duvia­nus curârunt. Mortuo Theono Londi­nensi episcopo suffectus est Elvanus praedictus, qui bibliothecam juxta ec­clesiam sancti Petri cathedralem condi­disse, multosque Druidas Chri [...]o lucri­fecisse fertur. Theodosium quendam a Harr. descrip. Britan. lib 1. Cap. 7. Lucio constitutum Eboraci episcopum scribit Guilielmus Harrisonus, qui mor­tuo inter haec Fagano successisse videa­tur. Ipse Lucius, cùm, ùt Matthaeus Parisiensis, ac Vestmonasteriensis & Hi­storiae Roffensis concinnator tradunt, possessiones & territoria ecclesiis & viris ecclesiasticis abundanter contulis­set; chartisque omnia communîsset; Ecclesias verò cum suis caemeteriis ita [Page 158] liberas esse constituisset, ut quicunque malefactor ad illa confugeret illa sus ab omnibus remaneret; atque a Fagano & Demochar. de missâ. tom. 2. cap. 37. cratep. in Trev. archiep. Catalog. Duviano, (quibus Marcellum sive Marcellinum Trevirorum & Tungrorum episcopum adjiciunt Antonius Monchi­acenus Demochares & Petrus Cratepoli­us,) baptizatus fuisset; tandem ubi quadraginta tres annos, juxta Genea­logicon de gestis Anglorum, regnâstet; anno ducentesimo octavo, ùt ex anti [...] quioribus scriptoribus refert Hollinshe­dus; placidè defunctus est. Nam ùt cum aliis duodecim tantùm annos ejus administrationi tribuamu, rerum sub eo gestarum copia non patitur, nedum an­nos cum aliis septuaginta septem assigna­re possumus, nisi patris, avi, proavi­que regimina decurtare nimiùm veli­mus. Neque est quod miremur, illis temporibus in Romanâ provinciâ regi Britannico locum esse potuisse, quod ab aliquibus tamen, totam hujusce regis historiam convellere molientibus, factum videmus. Nam (praeterquam quòd imperante Marco arma in Ro­manos sumpserint Britanni, contra quos missus est Calpurnius Agricola,) imperatores provincialibus compluri­bus [Page 159] reges suos concedare solebant. Hinc est quòd sub Romanis in Pa­laestinâ Agrippam, in Ciliciâ Tarcon­demum, in Cappadociâ Archelaum, Julius capit. in Vero in Ponto Polemoren, in Mauritaniâ Ju­bam, aliosque alibi regnantes legi­ [...]. Cùm & hoc ipso tempore Lucium Verum imperatorem in Ori­ente confecto bello Parthico, regna regibus, provincias vero comitibus suis regendas dedisse docet Capito­linus: Romanis instrumenta servitutis habere reges etiamnum gestientibus; Bal. Cont. 1. Script. Britan. cap. 29. unde Lucium Pium, Coeli filium u­nicum Romanorum fautorem, Caesaris Marci Antonini Veri, tum benevo­lentiâ tum authoritate, Britannis, (scilicet alicui Britannorum parti,) post patrem imperâsse non malè scripserit Baleus.

Nec hoc praetereundum est, inquit Usser. in pri­mord. cap. 3. Usserius, repertos esse in Angliâ du­os antiquissimos nummos, (argent­eum unum quem habuit M. Josephus Hollandus, aureum alterum quem in­ter Domini Roberti Cottoni cimelia vidimus,) Christiani regis, ut, ex sig­no crucis apposito colligitur, ima­gine & literis obscurioribus quae LUC [Page 160] denotare videbantur, insignitos. Se­pultus est Lucius Glocestriae, in quâ diem supremum obiit, in ecclesiâ primae sedis, hoc est cathedrali, ùt in Galfrido & magnâ Vintoniensis ec­clesiae Sabel. Enneal 7. lib 5. Polyd. Angl histor. lib 2. Lilii Chron. Polus in orat. ad Phil. & Mar. anno 1555. tabulâ videre est; cujus exi­miae pietati jure acceptum refert Britannia, quòd provinciarum pri­ma, uti notant Sabellicus, Polydorus Virgilius, Georgius Lilius & Reginal­dus Polus cardinalis, publicitus Christi nomen receperit.

Imperante Commodo, exortum est in Britanniâ bellum omnium longè maximùm; quamobrem cùm Britan­ni essent eum murum transgressi, qui inter ipsos & Romanorum castra in­tercedit, vastâssentque multa duce Romano, & militibus quos secum habebat caesis, Commodus timore per­territus, contra eos Ulpium Mar­cellum misit. Is erat homo mo­destus & frugi; nam quod ad ci­bum caeteraque pertinet, vivebat mo­re caeterorum militum, eratque fortis ac magnanimus, quoties bella gereret: Pecuniâ certè non corrumpebatur, mi­nime tamen lenis aut facilis erat: Dux fuit omnium vigilantissimus; Dion lib. 72. [Page 161] cumque vellet caeteros qui cum ipso erant vigilantes esse, duodecim ta­bulas, quales ex tiliâ fieri solent, quotidie perscribebat vesperi, man­dabatque uni ex suis, ut alias ali­is, atque aliis horis perferret ad di­versos milites, quo imperatorem su­um vigilare femper rati, ipsi minùs dormirent. Et quanquam somno a­lioqui resisteret natura, tamen quò magis id facere posset, inedia per­fecerat. Nam ut ne pane replere­tur, eum Româ ad fe jubebat ex­portari, ne paulo plus, quàm esset necesse, posset propter vetustatem comedere. Igitur. Marcellus tali in­genio 183 praeditus, maximis atque gra­vissimis damnis Britannos affecit. Quo facto quanquam parum absuit, quin virtutis ipsius ergo Commodus eum necaret, tamen ipsum dimisit. Post Marcelli discessum, petulantia Aelius. Lampr. iniCom. statim in castra irrupit, laxataque est exercitûs Britannici disciplina mili­taris, Commodique imperium recusare ausi sunt milites atque imperatorem contra eum deligere voluerunt. Pe­rennis quoque qui Romae omnia a­pud Principem poterat, militibus bel­lo [Page 162] Britannico equestris loci viros praefecit, amotis senatoribus; proditâ 186 verò re per legatos exercitûs, hostis appellatus, lacerandusque militibus est deductus.

Occiso Perenni Commodus Helvium Julius Capitol. in Pert. Pertinacem, (qui bello Parthico in­dustriâ suâ promeritus, in Britanniam antea tanslatus fuerat ac aliquan­diu retentus) per literas petiit, ut ad insulam proficisceretur. Qui eò profectus milites ab omni seditione deterruit, quum illi quemcunque imperatorem potius quàm Commodum vellent habere, & ipsum specialiter Pertinacem. Tunc ille malevolentiae notam subiit; quòd dictus est insi­mulâsse apud Commodum affectati im­perii Antistium Burrhum, & Arrium Antoninum. Et seditiones quidem contrâ ipse compescuit in Britan­niâ; verùm ingens periculum adiit seditione legionis penè occisus, certè inter occisos relictus. Quam qui­dem rem idem Pertinax acerrimè vin­dicavit. Denique, postea veniam legationis petiit, dicens sibi ob de­fensam disciplinam infestas esse le­giones. Accepto successore, ali­mentorum [Page 163] ei cura mandatur, deinde Proconsul Africae factus est.

Post Pertinacem Clodius Albinus Julius Capitol. in Clo [...]. Albin. Britanniam rexit. Egerat ille Tribu­nus equites Dalmatas; egerat & le­gionem quartanorum & primanorum. Bithynicos exercitus eo tempore quo Avidius Cassius rebellabat, fideliter ten­uerat. Deinde per Commodum ad Galliam translatus; in quâ fusis Frisiis transrhenanis, celebre nomen suum & apud Romanos & apud bar­baros fecerat. Quibus rebùs accen­sus Commodus, Caesarianum ei nomen obtulit & dandi stipendii faculta­tem, & pallii coccinei utendi. Li­terae Commodi ita se habent.

Imperator Commodus Clodio Al­bino. Aliàs ad te publicè de succes­sore atque honore tuo misi sed hanc familiarem & domesticam, omnem ùt vides manu meâ scriptam epistolam dirigo; quâ tibi do facultatem ut, si necessitas fuerit, ad milites pro­deas, & tibi Caesareum nomen assu­mas. Audio enim & Septimium Se­verum & Nonium Murcum male de me a­pud milites loqui; ut sibi parent statio­nis Augustae procurationem. Habebis [Page 164] praeterea, quum id feceris, dandi sti­pendii usque ad tres aureos liberam potestatem. Quin & super hoc ad procuratores meos literas misi quas ipse signatas excipies signo Amazo­niae, & quum opus fuerit, rationa­libus dabis, ne te non audiant quum de aerario volueris imperare. Sanè ut tibi insigne aliquod imperialis Maje­statis accedat, habebis utendi coc­cinei pallii facultatem me praesente, & ad me, & quum mecum fueris; habiturus & purpuram sed sine au­ro; quia ita & proavus meus Verus; qui puer vitâ functus est, ab Adriano, qui eum adoptavit, accepit.

His literis acceptis a Nonio quo­dam, facere id quod jubebat, nolu­it Albinus, timens, odiosum Com­modum propter mores suos, quibus rempublicam perdiderat & se dede­coraverat, quandocunque feriendum; ne ipse pariter occideretur. Igitur rebus his omnibus ille prudente [...] abstinuit, dicens, Commodum quaerere, qui aut cum eo perirent, aut quos cum causâ ipse posset occidere. Quae­sturae gratia illi facta est; quâ con­cessâ. Aedilis non amplius quàm decem [Page 165] diebus fuit, quòd ad exercitum festi­nanter mitteretur. Deinde praeturam egit sub Commodo famosissimam. Nam ejusdem ludis Commodus & in foro & in theatro pugnas exhibuisse per­hibetur. Quum jam Britannicos ex­ercitus regerit jussu Commodi, atque illum interemptum adhuc falsò com­perisset, quum sibi ab ipso uti dictum est, Commodo Caesarianum nomen esset delatum, processit ad milites & hâc con­cione usus est.

Si senatus P. R. Suum: illud vetu haberet imperium, nec in unius potest­ate res tanta consisteret, non ad Vitelli­os, neque ad Nerones, neque ad Do­mitianos publica fata venissent. In imperio consulari nostrae illae gentes Ceroniorum, Albinorum & Posthumia­norum mansissent; de quibus patres vestri, qui & ipsi ab avis suis audi­erant, multa didicerunt. Et certè Africam Romano imperio senatus ad­junxit; Galliam Senatus subegit, & Hispanias; orientalibus populis Sena­tus dedit leges. Parthos tentavit Senatus; & subegisset, nisi tam ava­rum Principem Romano exercitui for­tuna reipublicae tunc dedisset. Bri­tannias [Page 166] Caesar subegit, certè senator nondum tamen dictator. Hic ipse Commodus quanto melior fuisset si timuisset Senatum? Et usque ad Nero­nem quidem Senatûs auctoritas valu­it; qui sordidum & impurum principem damnare non timuit, quum senten­tiae in eum dictae sunt qui vitae necis­que potestatem atqùe imperium tunc tenebat. Quare, commilitones, ego Cesareum nomen, quod mihi Commo­dus detulit nolo; dii faxint ut ne alii quidem velint. Senatus imperet, provincias dividat; Senatus nos con­sules faciat; & quid dico, enatus; vos ipsi, & patres vestri: eritis enim ipsi senatores. Haec concio, vivo ad­huc Commodo Romam delata est; quae illum in Albinum exasperavit; statimque successorem misit Junium Severum unum ex contubernalibus suis. At imperatore mox a suis oc­ciso, provinciam exercitumque reti­nuit Albinus. Senatuique tantum pla­cuit, ut miris acclamationibus absen­tem eum ornaret, & vivo Commodo & deinceps interempto; ita ut non­nulli etiam Pertinaci qui successerat auctores fuerint ut eum sibi socium [Page 167] adscisceret. Apud Julianum de occi­dendo Pertinace ipsius auctoritas plu­rimum valuit. Ut autem hoc verum intelligatur, epistolam Commodi ad praefectos praetores suos datam inserui; quâ de occidendo Albino significavit suam mentem.

Aurelius Commodus Severus prae­fectis salutem. Audîsse vos credo primùm fictum esse quòd ego meo­rum consilio interfectus essem; dein­de concionem Clodii Albini apud milites meos habitam, qui se multum senatui commendat, idque quantum videmus non frustra. Nam qui Principem unum in republicà negat esse debere, quique asserit a senatu oportere totam rempub­licam regi, is per senatum sibi petit im­perium. Cavete igitur diligentissimè; jam enim hominem scitis, vobis mili­tibus, populoque vitandum. Has li­teras quum Pertinax invenisset, in Albini odium publicavit. Quare Al­binus occidendi Pertinacis Juliano auctor fuit. Deinde uno eodemque tempore Julianus a senatu Romae, Septimius everus ab exercitu in Illy­rico, Pescennius Niger in oriente, Clo­dius Albinus in Galliâ, imperatores [Page 168] appellati sunt. Ex his, Severus, cùm 193 Spart. in vitâ Nigri Julianum peremisset, adversùs Nigrum expeditionem parat quanquam, ùt ip­se in vitâ suâ prodidisse dicitur, prius­quam filii sui id aetatis haberent ut imperare possent; aegrotans, id in animo habuit, ut, siquid fortè sibi accidisset, Niger Pescennius eidem & Idem in. vitâ Severi Clodius Albinus succederent; nihil­ominus eos ipsos pertimescens de qui­bus rectè judicabat, Fulvium Plauti­anum ad occupandos Nigri liberos misit, & Heraclitum ad obtinendam Britanniam ùt in vitâ Severi scribit Spartianus, aut Bithyniam, ùt idem in vità Nigri scribit quod verius vide­tur; Neque enim probabile erat Al­binum qui Junio Severo non cesserat, Heraclito cessurum fore. Caeterùm Herod. lib. 2. Severus, (ut Herodianus scriptor Grae­cus ab Angelo Politiano latinè reddi­tus narrat,) providus homo ac so­brius; nonnullâ suspicione tenebatur de Britannicis exercitibus, maximis videlicet, pugnacissimisque quibus praeerat universis praedictus Albinus senatorii patriciique generis vir, sum­mis opibus ac deliciis innutritus. Hunc sibi igitur astu ratus ajungen­dum, [Page 169] ne scilicet divitiis, genere, ex­ercitibus, famâque nominis, magnis ad concupiscendum imperium facibus instinctus summam sibi rerum posce­ret, Romamque haud procul a Britan­niâ distàntem, se bellis orientalibus implicito occuparet; statuit eum spe­cie quâdam honoris in [...]scare, levem alioqui & simplicem, tunc verò eti­am juranti per literas credentem. Quare eum Caesarem appellans spem cupiditatemque hominis anticipat, po­testate participandâ. Mittit item plenas humanitatis literas, obsecrans ut ipse potissimùm curam suscipiat im­perii. Opus esse viro aliquo nobili & oetatis integrae, qualis ille foret. Se jam senem morboque articulari affectum, natos adhuc infantes. Qui­bus creditis Albinus honorem li­benter suscepit, laetus, citra pugnam aut discrimen ullum, compotem se voti factum. Et Severus quo omnia credibiliora forent, iisdem illis ad Senatum relatis, nummisque imagine ejus percuti jussis, statuisque erectis, simul aliis collatis honoribus, fidem gratiae suae fecit. Itaque Albinus Caesaris dignitate contentus, delatâ ab [Page 170] exercitu Gallicano Imperatoris ap­pellatione abstinuit, atque hanc ad milites habuit concionem.

Invitum me, commilitones, ductum ad imperium etiam illud probat, quòd Commodum donantem me Caesa­riano Julius Capitol. in Clod. Alb. nomine contempsi, sed & vestrae voluntati & Severi Augusti parendum est; quia credo sub homine optimo & viro forti posse bene rempubli­cam regi; nec negari potest. Atqui Severus, victo & extincto Nigro, filiis jam majusculis studens iisque imperi­um servare cupiens, cogitare caepit quo pacto id potissimùm efficere pos­set. Reliquus adhuc erat Albinus quem sibi parùm ex sententiâ parum­que Herod. lib. 3. usui fore arbitrabatur. Vulgato rumore jam nimis illum impotenter nimisque molestè nomen Caesaris usur­pare, praetereà multos esse e primori­bus Senatûs qui ad eum clam darent literas hortantes ad reditum absente adhuc occupatoque Severo. Quippe nobilitas omnis Albinum malebat Im­peratorem, ortum illustri genere, & bonis moribus praeditum.

Quibus rebus cognitis, Severus, minimè utique apertis inimicitiis ac [Page 171] manifesto bello agendum putans, nul­lâ existente causâ quae saltem specie honesta videri posset, decrevit eum dolo insidiisque tentare. Quare tabel­larios aliquot ex iis qui literas im­peratorias perferunt, fidissimos sibi homines, cum literis mandatisque ad eum mittit, praemonitos uti redditis publicè epistolis quaedam habere se dicerent, quae apud illum remotis ar­bitris loquerentur. Quare ùt primùm seorsum a custodibus nacti eum fo­rent, facto impetu obtruncarent. Quin venena quoque dedit quibus eum, si possent, per aliquem ab epulis, aut a cyatho aggrederentur. Erat autem illius amicis suspecta Severi fides. I­taque cavendum identidem admone­bant hominem perfidiosum, plenum fraudis & insidiarum. Nam vulgo etiam parum constanti fide habebatur, impulsis Nigri ducibus, per ipsorum filios (quos Romam primitùs ingres­sus, a Commodo ibi pro more suo re­tentos, invenerat comprehenderat­que,) ad res illius prodendas, dein postquam eorum operâ abusus est, suaque omnia ex sententia composu­erat, ipsis liberisque enecatis. Igitur [Page 172] insidum subdolumque ingenium res ipsae declarabant, obque id majore se custodiâ Albinus circummunierat. Neque enim temerè quisquam a Seve­ro missus ad illum introducebatur, nisi priùs deposito militari gladio, si­nuque excusso. Postquam igitur a Severo tabellarii ad eum pervenerant redditisque publicè literis habere se dixerunt quaedam secretiùs renunti­anda; indulgens suspicionibus Albi­nus, comprehendi illico jubet. De in exploratâ re, insidiisque ordine in­tellectis, ubi noxios supplicio affecit, jam ipse se, ùt adversus manifestissi­mum hostem comparabat. Etiam no­men Augusti ac Imperatoris sumpsit, & in Britanniis imperare caepit.

Quibus cognitis Severus homo ira­cundo ingenio, non jam celandas si­bi inimicitias putavit, habitâque acri in Albinum ad milites concione, ef­fecit, ut confestim exercitus univer­sus eum declàraret hostem; excepto­que faustis acclamationibus ipso, ni­hil non alacritatis & studii clamori­bus ostenderent. Ille igitur, magis spe additâ succensus, amplissimo do­nativo milites prosecutus, statim uni­versos [Page 173] contra Albinum educit; Ipse iter faciebat sine intermissione, neque festos dies neque labores ullos mag­nopere curans, algoris atque aestûs jux­tà patiens, saepe etiam per altissimos montes hyeme saevâ, nivibus caelo ingruentibus, ibat aperto capite, ut milites ad alacritatem, patientiamque laborum re ipsâ cohortaretur. Quo­circa non metu quodam ac lege, sed aemulatione magis atque exemplo Principis ad perferenda omnia incita­bantur. Misit etiam qui angustias occuparent Alpium, atque aditus I­taliae obsiderent. Enimverò postquam nuntiatum Albino est, nihil cunctari Severum, sed adesse jam; supinus hactenus ac delicias agitans magno tum metu perculsus, statim è Britan­niâ transmittens, in adverso Galliae littore castra collocavit; literisque ad vicinarum gentium praesides missis, pecunias commeatumque exercitibus juvandis conrogabat. Qui igitur dicto audientes fuerunt, pessimè illud in se consuluerunt, nullo non supplicio dein post bellum affecti. Qui verò imperium detrectaverunt, cùm quidem feliciùs quam prudentiùs id egissent, [Page 174] evasere incolumes eventu ac fortunâ rerum utraque consilia discernenti­bus.

Sed ubi jam in Galliam Severi co­piae pervenerunt, leves quaedam primò pugnae, quasique velîtares fuerunt; pulsique Severi duces juxta Capitoli­num donec postremò apud Lugdu­num, magnam urbem atque opulen­tam, praelium in manibus fuit. Nam cùm se maenibus tenuisset Albinus, exercitus emisit in pugnam. Ut verò ad manus ventum, diu quidem utrin­que decertatum est aequis viribus sic ut ambigua victoriae fortuna penderet. Neque enim Britanni vel animi mag­nitudine, vel aviditate coedis, Illyricis concesserint. Ita conflictu primo va­lentissimorum exercituum neutram in partem acies inclinabat. Atque ùt nonnulli prodiderunt ejus aetatis au­thores, qui non ad gratiam sed ad fidem loquebantur, longè potion fuit Albini acies, quâ in parte Severus cu­rabat, sic ut fugerit quoque & ab e­quo deciderit, abjectoque palu da­mento delituerit. Quo quidem equi casu ingens periculum adiit, ùt in ejus vitâ refert Spartianus, ita ut mor­tuus [Page 175] ictu plumbeae crederetur; ita ut alius jam paene Imperator ab ex­er [...]u [...] deligeretur.

Sed, insequentibus jam vitulantibus­que Britannis ceu plane victoribus apparuit extemplò Laetus Severi dux cum recenti adhuc exercitu. Quippe ma­le audiit quasi eventum pugnae expect­averit, cunctatus de industriâ retento milite, ut sibimet imperium vindicaret; siquidem non prius in pugnam pro­tulit pedem, quàm ubi Severus ceci­disse nuntiatus est. Quam suspicio­nem deinde eventus approbavit. Quippe rebus omnibus ex sententiâ mox compositis, atque in maximâ se­curitate agitans Severus, cùm quidem caeteros belli duces magnis affecisset praemiis, Laetum ipsum tamen (ùt par fuit) memor proditionis morte mul­ctavit. Sed ista quidem pòst fuere. Tunc autem conspecto (ùt diximus) Laeto, spes addita Severianis est; ac sublatus in equum Severus, & palu­damento circundatus; felicissimè, ut narrat Spartianus, pugnavit apud Ti­nurtium, non procul a Lugduno. At Albiniani jam se victores rati, confusis ordinibus, incitante se in eos de im­proviso [Page 176] validâ recentique hostium manu, cùm paulum primo restitissent, terga demùm verterunt. Fusos igi­tur fugatosque eos persecuti Severi­ani, magnâ edita strage, ad urbem ipsam pervenerunt. Occisorum utrin­que aut captivorum numerus, variè prout visum ejus aetatis scriptoribus proditur. Diripitur mox incenditur­que Lugdunum, fugiensque inde Al­binus, Julius Capitol. in Albino. (in aedem quandam ad Rho­anum, ubi eam sensit undique septam esse Severi custodiâ,) ùt multi di­cunt, se ipse percussit; ùt alii, a ser­vo suo percussus, semivivus ad Seve­rum deductus est. Unde confirma­tum est augurium quod fuerat antè praedictum Severo, venturum quidem in potestatem ejus Albinum sed nec vivum nec mortuum. Multi praete­rea dicunt a militibus percussum, cujus nece a Severo gratiam re­quirebant. Jacuisse ante praetorium Severi, Albini corpus per dies pluri­mos dicitur usque ad faetorem, la­niatumque a canibus in profluentem abjectum esse. Caput verò abscis­sum Romam praemisit Victor patibulo­que jussit publicè praefigi. Hunc fi­nem Herod. lib. 3. [Page 176] vitae habuit Clodius albinus, bre­vi Herod. lib. 3. sane laetatus funesto honore. Ter­ram deinde (quam unus hactenus rexerat legatus) in duas praefecturas dispertiit Severus; alterâ in Superio­re sive meridionali, alterâ in Inferio­re sive septentrionali Britanniâ col­locatâ. Rebusque tam Gallicis quàm Britannicis ex sententiâ ordinatis ad Urbem properavit.

At aquilonares Britanni quietis impatientes, iterùm Romanos, Fulgen­tio duce ausi sunt lacessere. Erat ille, Boet. lib. 5. juxta Hectorem Boetium vir nobilis, veteri Britiannorum regum progna­tus sanguine, juxta Fordonum in Scoti­chronico consul sive dux Britonum Galfr. lib 2. cap. 2. Albanensium, juxta Galfridum prioris Severi uxoris (scilicet Marciae) frater; & Maeatarum sanè princeps fuisse vi­detur. Hic in Scythiam Germanicam sive Seandiam transfretans, ingentes ibi Pictorum auxiliarium copias con­duxisse fertur, quorum ope, adiuvan­tibus praeterea contra pacta conven­ta Caledoniis eò virium Lupum Roma­num Dion & Eclogae Theodos. praesidem redigit, ut magnâ pe­cuniâ pacem redimere necessum habe­ret, paucis quibusdam captivis recep­tis. [Page] Quam cùm haud integrâ fide Britanni observarent ad Imperatorem post prosperè confecta in Oriente bella jam reversum literas misit Lupus, quibus eum fecit certiorem ho [...]es agi­tare seditiones, regionemque omnem incursionibus ac depopulationibus vas­tare; quare majore manu ad resist­endum, vel etiam Principis ipsius praesentiâ opus esse. Laetus ea Seve­rus accepit. Quippe homo suâpte naturâ gloriae appetentior, post victori­as ad Orientem Septentrionemque, Herod. lib. 3. & cognomina utrinque parta, etiam trophaea contra Britannos excitare a­liqua cupiebat. Adhaec, filios quo­que abducere ex urbe, ut procul a deliciis urbanis, in castris militari vitae, ac sobriae juvenes insuescerent.

Ita expeditionem in Britanniam edicit senex jam, & morbo articulari laborans; tantâ autem animi virtute, quantâ nemo unquam vel juvenum. 208. Igitur anno ducentesimo octavo (quo Lucium regem obiisse memoravimus) iter ingressus, lecticâ plurimum vehe­batur nulloque cessabat loco. Qua­re confecto itinere, speque omni ac sermone celerius enavigato Oceano, [Page 177] Britanniam ingressus est; collectisque militibus, ac maximis conflatis viri­bus, bellum comparabat. Caeterùm Britanni repentino Principis adventu perculsi, auditoque tantas contra se parari copias, legatos ad eum de pace ac s [...]ipsos expurgatum miserunt. At Severus moras de industriâ nectens, ne vacuo sibi Romam adeundum fo­ret, cupidus victoriae cognominisque Britannici, legatos quidem re infectâ domum dimittit; ipse quae bello usui forent, magnâ solertiâ compara­bat.

Sed impri [...]is tamen curae habuit pontibus occupare paludes, ut stare in tuto milites possent, atque in soli­do praeliari. Siquidem Britanniae pleraque loca eo tempore frequenti­us Oceani adluvionibus paludescebant. Per eas igitur paludes Britanni ipsi natabant, excursabantque ad ilia us­que demersi, ac pleraque corporis nudi coenum contemnebant. Igitur Severus nihil non comparabat, quod usui Romano militi, quod detrimento Britannis impedimentoque foret. Ubi verò satis ex sententiâ prompta sibi esse ac parata omnia intellexit, juni­iorem [Page] silium Getam nomine in parte insulae Romanis subjectâ reliquit, ut juridicundo rebusque civilibus admi­nistrandis praeesset, eique consiliarios ex amicis natu grandibus adhibuit; quos inter Aemylius Papinianus juris ac legum verè oraculum clarissimè prae­minuit, Eboracique praetorium ac tri­bunal exercuit. Ea quippe urbis tunc temporis omnium Britannicarum primaria extitit, imperatorio utique Palatio decorata, ex quâ Severus & Bassianus consulti de jure, Caeciliae rescripserunt De rei Vindicatione, & a Spartiano per eminentiam appellatur Civitas. Illic etiam Legio sexta stati­va habuit. Filium Majorem Bassianum adversus Britannos secum eduxit pater. Transgresso igitur Romano exercitu omnes, aggeresque eos qui objecti Bri­tannis Romanorum fines distermina­runt, pugnae quaedam tumultuariae fi­ebant, & excursiones, victore ubi­que Romano. Caeterum facilis erat ex fuga receptus Bitannis; inter syl­vas ac paludes, & loca ipsis notissi­ma delitescentibus. Quae omnia Ro­manis adversa moram bello adde­bant. [Page 177] Nec tamen ille destitit, quousque ad ex­tremam insulae partem penetrasset, atque hostes ad faedus ea conditione saciendum coegisset, ut non exigua regionis parte ce­derent. Quanquam in illa expeditione quinquaginta militum suorum millia re­pentinis Britannorum assultibus insidiisque ac morbis absumpta amisisset. Durante hoc faedere, accidit, ut Julia Augusta (licet & ipsa adulteriis famosa,) Argeto­coxi principis Caledonii uxorem perstrin­geret, quod impudentem cum maribus versaretur; cui illa, nos Britannae, in­quit, multo melius explemus ea, quae ne­cessitas naturae postulat, quam vos Romanae; nam aperte cum optimis viris consuetudi­nem habemus, vos autem pessimi Homi­nes occulte constuprant. At Imperator quo tutiorem redderet Provinciam Roma­nam, Spart. in Sev. eam (quod maximum ejus Impe­rii decus esse censet Spartianus) muro per transversam insulam ducto, utrinque 210 ad finem Oceani munivit; (unde etiam Britannici nomen accepit;) Hunc crebris quoque turribus ornatum & fossa vallatum alii scribunt. Eodem loco, quo prior ille Adriani, positus videtur hic Severi mu­rus inter Tinae & Escae ostia, quippe quem lingua sua, Guall Sever & Mur Se­ver, hoc est Severi Vallum sive Murum, [Page 178] semper vocare soliti sunt Britanni. Mu­rum istum aut vallum (nam idem deno­tant duae illae voces) triginta duorum mil­liarium spatio definit Aurelius Victor; ad centum triginta duo mill [...]aria extendunt a­lii. At primo tum Victorem tum alios, Lxxxii. millia passuum scripsisse conjicit Usserius Armachanus; ac deinde librario­rum vitio, numeri quinquagenarii illam notam in quibusdam codicibus penitus o­missam, Usser. in add. & emend. ad primord. in aliis cum nota centenar [...] (quod facile fieri potuit) fuisse commu­tatam; qui milliarium octoginta duo [...]um numerus cum loci situ apprime quadrat. Jamque Maeatis ac Caledoni [...]s violata pa­ce desiciontibus, Severus, quem long [...]o [...] senio confectum invaserat morbus, Bas­sianum mittit in bellum, ad obeunda im­peratoris munia, rebelles populos absque ullo sexus discrimine funditus delere jus­sum. In hoc bello Fulgentius lethali ac­cepto Galfr. lib. 2. cap. 2. vulnere paulo post tempore occu­buit, reliqui post ingentem suorum stra­gem in extremum insulae angulum com­pulsi; Dion. Spart. in sev. nec solum impraesentiarum subactae quodammodo gentes fuerant quae Britan­niae videbantur infestae, sed in perpetuam servitutem redigi posse aut etiam (uti jus­serat Herod. lib. 3. Severus) extirpa [...]i, videbantur, nisi Bassianus haud magnopere de hostibus sol­licitus, [Page 179] exercitum sibi adjungere, & con­firmare universos sategisset, uti se unum intuetentur; soli sibi imperium vindicans ac fratri identidem obtrectans. Quin lon­gior quoque Patris valetudo, ac mortis 211 mora diuturnior anxium videlicet juvenem habebat. Sic ut medicis, ministrisque Spart. in Sev. subinde conaretur persuadere, ut senem [...] medio quam primum quoquo modo tolle­rent. Donec tandem Severus M [...]ror [...] magis quam morbo consumptus, vitaque defunctus est Eb [...]raci. Ultima ejus verba dicuntur haec fuisse. Turbatam rempu­blicam ubique accepi; pacatam etiam Britannis relinquo; senex & pedibus aeger firmum imperium Antoninis meis relin­quens, si boni erunt; imbecillum, si ma­li. Nam filios jampridem Antoninos ap­pellari jusserat. Signa mortis ejus haec re­censet Spartianus. Post murum, apud vallum, (ut vulgo legitur [...], vel, [val­lum] ut illam uoculam emendat Sal­masius,) missum in Britannia, quum ad proximam mansionem rediret, non solum victor, sed etiam in aeternum pace (uti putabatur) fundata, volvens animo quid ominis sibi occurreret, Aethiops quidam e numero militari, clarae inter scurras fa­mae, & celebratorum semper jocorum, cum corona e cupressu facta eidem occurrit. [Page 180] Quem quum ille iratus removeri ab oculis praecepisset, & coloris ejus tactus omine & coronae dixisse ille dicitur joci causa, totum fuisti, totum vicisti, jam Deus esto victor. Et, in civitatem (scilicet Eboracum veniens), quum rem divinam vellet facere, primum ad Bellonae Tem­plum ductus est errore aruspicis rustici; deinde hostiae furvae sunt applicitae. Quod quum esset aspernatus, atque in palatium se recepisset, negligentia ministrorum ni­grae hostiae usque ad limen Domus Palati­nae Imperatorem secutae sunt. Praecla­rum hoc magnanimitatis ejus specimen idem scriptor recitat. Quum pedi­bus aeger bellum moraretur, idque milites anxie ferrent, ejusque filium Bassianum qui una erat, Augustum fecissent, tolli se atque in Tribunal ferri jussit; adesse deinde omnes Tribunos, centuriones, duces & cohortes, quibus auctoribus id acciderat; sisti deinde filium qui Augusti nomen acceperat. Quumque animad­verti in omnes auctores facti, praeter filium juberet, rogareturque veniam ab omnibus, ante Tribunal prostratis, caput manu con­tingens ait, Tandem sentitis caput impe­rare, non pedes. Cumque praefecti ejus, viri graves voluissent, ut & hunc Bassia­num occideret, qui patri quondam inter [Page 181] agmina militum pugnanti, insidiose manu propria mortem intentare non esset reveri­tus; id fieri noluit imperator patriis indul­gens affectibus. Hujus dictum est quum eum ex humili per literarum & militiae officia ad imperium plurimis gradibus for­tuna duxisset, omnia, inquit, fui & nihil expedit. Reliquit duos filios Bassianum quem ex priore conjuge Marcia suscepera [...], & Getam quem de Julia genuerat. Igi­tur Bassianus mortuo Severo, summam potestatem nactus, statim duces exercitus magnis muneribus ac promissis adhortaba­tur, persuaderent militibus, uti se unum Imperatorem declararent, nullasque non machinas adversus fratrem intendebat. Neque id tamen persuadere militibus po­tuit. Quippe memores, utrumque a Severo jam inde a pueritia pari honore cul­tuque educatum; etiam ipsi parem utrin­que Herod. lib. 3. obedientiam, benevolentiamque ex­hibebant. Itaque Bassianus cognito pa­rum sibi rem apud exercitum procedere, icto cum Britannis [...]oedere, dataque pace, & obsidibus acceptis, decedensque illinc ad Juliam novercam ac G [...]am fratrem festinat. Congressos reducere in gratiam conata est Julia, adnitentibus honestissimis quibusque Severi amicis & consiliariis. Igitur ille cum nemo scilicet non ejus libi­dini [Page 182] refrageretur, vi potius quam volunta­te, ad concordiae, amorisque simulatio­nem adducitur. Ita ambo pari honore imperium gerentes, solverunt ex Britan­nia (relicto illic viro Lupo) Romamque cum patris reliquiis contendebant. Nam corpore ignibus tradito, (in loco qui ad hunc usque diem Severi collis, Anglice Severs hill dicitur, prope Eboracum) cine­rem ipsum cum odoribus in vasculum ala­bastri conjectum Romam referebant, ut videlicet in sacris principum monimentis componeretur. Ipsi exercitum deportan­tes, victores Britannorum, in adversam Galliam emenso Oceano pervenerunt, atque inde Urbem repetierunt. Sed e­rum Idem. lib. 4. pentibus gliscentibusque rursum odiis, Bassiaanus irrupto Getae cubiculo, ipsum nihil tale expectantem supra Juliae matris pectus multo undantem sanguine saevus ob­truncavit, conciliatoque largitionis & stipendii enormitate militum favore, vul­gata caede solus salutatur Imperator, Geta hoste appellato. Parricidio deinde in­cestum adjicit ducta in uxorem noverca, quam & ipsam paulo antea, quia caes [...] ­filio illacrimasset, occidere in animo ha­buit. Tandem post varia atque immania flagitia, inter Carras & Edessam, in Me­sopotamia iter faciens, insidiis a Macrin [...] [Page 183] positis, qui post eum invasit imperium, anno ducentesimo decimo septimo inter­emptus 217 est. Quae de Carausio Bassianum istum vincente ac interficiente Galfridus Galfr. lib. [...]. cap. 2. fabulatur, haud digna sunt quae refellan­tur, cum necdum genitus esset Carausius, cujus ne quidem nomen ante Diocletiani imperium, omnino apud ullos probatae fidei scriptores occurrit. Interea milites in Britannia stativa sibi extruxerunt & advecto omnis generis commeatu probe communierunt in illa insulae parte extra murum quam pulsis gentibus borealibus obtinuerat Severus, quae brevi postea iis in haereditatem cesserunt. Nam cum A­lexander Aelius La [...]pr. in Alep. Se­vero. Severus Imperio potiretur, sola quae de hostibus capta erant, limitaneis ducibus & militibus (tam in hac insula quam alibi) donavit, ita, ut eorum ita essent, si haeredes illorum militarent, nec unquam ad privatos pertinerent, dicens, attentius eos militaturos si etiam sua rura defenderent. Princeps iste optimus Ger­manis bellum inferens in Gallia juxta Rhe­num in suburbiali Mogontiaci viculo cui Sicila nomen est, militum suorum conju­ratione in papylione oppressus periit. Imperante Gordiano Propraetor in Britan­nia fuit Nonius Philippus, ut ex antiqua arae ejusdem Imperatoris honori olim in [Page 184] Brigantibus, positae inscriptione liquet; quo etiam tempore positus videtur in ea­dem regione arcus sic inscriptus, Jo. M. ob honorem uxoris Gordiani. Ea erat Furia Sabina Tranquilla, ejusque nomen eidem arcui inscriptum reperiebatur. Con­stituta etiam fuit ibidem pyramis octogona cum hac inscriptione, ob honorem Phi­lippi Imperatoris nobilissimi semper Au­gusti, & Philippi Caesaris Nobilissimi, Julius Philippus Arabs hic fuit, qui pro­xime post Gordianum imperavit. Ex illo tyrannorum, imperante Galieno, emer­gentium examine, Galliam Britanniamque occuparunt successive, Posthumus, Lol­lianus, Victorinus, Marius & Tetricus; quo tempore floruit Sanctus Mello Britan­nus, Vincent. Spect. Hist. lib. 11. cap. 74. (Mallonus, Melanius & Meloninus aliis nuncupatus,) qui Valeriani Impera­toris tempore Romam veniens ut Patriae suae tributum solveret, atque Caesari ser­viret, a Stephano primo Pontifice ad fidem Christianam conversus, baptizatus, ac clericus & gradatim sacerdos ordinatus & Rothomagensis Episcopus Anno Ducentesi­mo, 256 Quinquagesimo sexto consecratus, Ecclesiam illam diutissime administravit, & Dioclesiani persecutioni superstes, Orderic. Vital. hist. lib. 5. pag. 557. 558. Melchiadis Romani Pontificis tempore fe­liciter obdormivit.

[Page 185] Anno Ducentesimo Sexagesimo secun­do Coelus (Britannice Godeboc agnomina­tus) Teguani filius Aflecho Regis Tene­rantii fratre oriundus, Posthumi permissu in Trinobantibus regnare coepit, & po­tiorem Ordoviciae partem Straduennae con­jugis Cadovano natae jure obtinuit. Post­humus antedictus quum videret multis se Galieni viribus peti, atque auxilium non Trebel. Pollio in trig. ty­ran. solum militum, verum etiam alterius principis necessarium, Victorinum, Vi­ctorinae sive Victoriae (quae Mater Castro­rum appellata est, & Augustae nomine affecta,) filium, militaris industriae virum in participatum vocavit Imperii. Nihil­ominus ipse, cum ejusdem nominis filio, quem primo Caesarem ac deinceps Augu­stum nuncuparat, Lolliano agente, in Gallia interemptus est. Idem Lollianus quod in labore nimius esset a militibus suis agente Victorino occisus est. Qui & ipse quod matrimoniis militum corrumpendis operam daret, a quodam Actuario cujus uxorem stupraverat, composita factione, Agrippinae trucidatur; filiusque ejus Vi­ctorinus junior, (sub eadem hora, a Patre & avia Caesar dictus, statim) ab ejusdem factionis militibus ibidem perimitur. Sedata tamen ista seditione, Victorina Imperium, quum ipsa per se fugeret tanti ponderis [Page 186] molem in Marium opificem quondam fer­rarium transtulit. De quo quid amplius requiratur ignoro, nisi quod eum insignio­rem brevissimum fecit Imperium. Nam una die factus est Imperator, alia visus est imperare, tertia interfectus est a quodam milite; qui quum ejus quondam operarius in fabrili officina fuisset, contemptus est ab eodem, vel quum duxisset, vel quum Imperium cepisset. Addidisse haec verba dicitur interemptor, Hic est gladius quem ipse fecisti. Deinde Tetricum Senatorem & consularem jure praesidali Gallias re­gentem eadem Victorina Imperatorem creavit, filiumque ejus Tetricum junio­rem appellavit Caesarem. Hi ubi multa feliciter egissent, diuque imperassent, quum militum suorum impudentiam & procacitatem ferre non possent, volentes victi, Aureliano sese dediderunt, atque exinde in summa dignitate consenuerunt. Receptis itaque Gallia ac Britannia, Con­stantius Chlorus, Crispi fratris Claudii Im­peratoris Camdenus & Baro­nius. ex filia nepos, Aureliano in hac insula militans, Helenam Coeli Regis Bri­tannici filiam duxit ex qua Constantinum 273 Magnum Anno Ducentesimo septuagesi­mo tertio suscepit. Imperante Probo, duo Vopiscus in Probo, Proculo & B [...]noso. illa ebrietatis ac libidinis portenta, Bacchi Venerisque mancipia, Bonosus & Proculus [Page 187] apud Agrippinam Imperium arripuerunt, omnefque sibi Britannias, Hispanias, & braccatae Galliae Provincias vindicarunt. Quorum Bonosus, Homo Hispaniensis fuit, origine Britannus; Proculus, Gallus Albingaunus; hic, hortantibus Lugdunen­sibus, qui & ab Aureliano graviter contusi videbantur, & Probum vehementissime pertimescebant; ille, timore ne paenas daret, quod in Rheno, quo tempore ipse erat dux limitis Rhaetici, Romanas luxu­rias Germani incendissent, purpuram sumpsit. Bonosus longo gravique certa­mine a Probo superatus, laqueo vitam finivit. Proculum fugatum usque ad ul­timas 281 terras, & cupientem in Francorum auxilium venire, (a quibus originem se trahere ipse dicebat,) ipsis prodentibus Francis, vicit Probus & interemit. Brit­annis una cum Gallis & Hispanis permisit hic Imperator ut vites haberent, uinum­que conficerent; & Victorini Mauri fami­liaris Zosim. sui commendatione adductus, ad magistratum in Britannia quendam evexit, qui protinus defectionem meditatus est; ideoque Probus cum Victorino rem ex­postulavit. Qui impetrata ad illum ab­eundi potestate, simulans se fugere Impe­ratorem, amanter a tyranno susceptus, noctu illum occidit. Atque ita ad Probum [Page 188] rediit, simulque provincia sic ex hac tur­ba emersit. Tyrannum hunc, Claudium 282 Cornelium Laelianum fuisse, cujus monetae solummodo in hac insula reperiuntur, Camdenus existimat. Victis atroci prae­lio Vandalis & Burgundionibus, quam plurimos ex iis, in Britanniam transmisit Probus qui insulanos quandocunque tu­multuantes compescerent. Castra illi non procul a Cantabrigia videntur habuisse in amaenissimis montanis de Balshamia, ut ea loca Henricus Huntingdoniensis a finiti­mo illius nominis viculo appellat quae Can­tabrigiensibus montes dicuntur Gogmagogi quo nomine Gormagotum gigantem intel­ligunt a Chorinaeo, si Britannicae Historiae credimus olim extinctum. De his Van­dalis, G [...]rv. Tilb. Britannos, praesertim Christianos, inclementius tractantibus, ita loquitur G [...]rvasius Tilburiensis; sub Cantabrigia lo­cus erat, Vandelbiria dictus; eo quod illic Vandali Britanniae partes saeva Christiano­rum peremptione vastantes, castrametati sunt. Ubi ad monticuli apicem fixere tentoria, planities in rotundum vallata circumcluditur, unico ad instar portae aditu patens ad ingressum. Post haec Carus Manlius ad Imperium evectus, & ad bel­lum Persicum proficiscens, assumpto se­cum minore filio Numeriano, majori, [Page 189] scilicet Carino, Gallias atque Italiam, Vopis [...]. in Carinc. Illyricum, Hispanias ac Britannias & A­sricam decrevit, reliquitque ipsum ut Caesarianum teneret Imperium, sed ea lege 283 ut omnia faceret quae Augusti faciunt. Qua ille potestate adeo abusus est, enor­mibus se vitiis & ingenti faeditate Macu­lans, ut Constantium Chlorum qui tunc praesidatum Dalmatiae administrabat, in locum ejus subrogare, illum autem Cae­sarco abrogato Imperio occidere in animo haberet pater. Fuit tamen in armis stre­nuus, aliquasque ex aquilone victorias re­portasse creditur, ex illis Olympii Neme­siani versibus nec taceam quae nuper bella sub arcto, Felici Carine manu confeceris ipso paene prior genitore Deo. Quumque patrem fulmine absumptum, fratrem ab ipsius socero interemptum comperisset, haud ei defuit ad vindicandum sibimet Im­perium vigor mentis. Nam Sabinum Julianum Imperium invadentem in campis Veronensibus occidit; & contra Diocletia­num multis praeliis conflixit. Sed apud Aurel. Victor. & Eutrop. Murtium sive Murgum in Maesia, Dio­cletiano congres [...]us, ingenti praelio victus est, proditus ab exercitu suo quem fortio­rem habebat, certe desertus inter Vimi­natium atque Auream montem, a mili­tibus; qui ei infestiores, quod libidine [Page 190] impatiens ipsorum nuptas affectabat, iram tamen doloremque in eventum belli distu­lerant. Quo prosperius cedente, metu ne hujusmodi magis magisque victoria in­solesceret, ita sese ulti sunt. Ipse dum hostes avide premeret, suorum ictu inte­riit, praecipue cujusdam tribuni dextra cu­jus dicebatur conjugem polluisse. Adeoque 284 victoria pariter atque adverso exercitu po­titus est Diocletianus.

Ille ubi comperit, Carini discessu, Aelia­num Amandumque per Galliam excita manu agrestium ac latronum quos Bagaudas in­colae vocabant, populatis late agris ple­rasque urbium tentare; Maximianum ve­terem militiae socium, Caesaris dignitate ornatum ad eos subigendos misit. Qui eo profectus fusis hostibus aut acceptis, quieta omnia brevi patravit. Quo bello Carausius Menapia civis factis promptio­ribus enituit; cumque in serenae militiae ordine famam egregiam consecutus fuerat, quia gubernandi, (quo officio adolescen­tiam, utpote vilissime natus, Mercede exercuerat,) parandae classi praeficiebatur. Igitur cum apud Bononiam per tractum Belgicae & Armoricae pacandum mare ac­cepisset, quod Franci & Saxones infe­stabant, multis barbaris saepe captis, nec praeda integra aut provincialibus reddita, [Page 191] aut Imperatoribus missa, cum suspicio esse caepisset, consulto ab eo admitti bar­baros, ut transeuntes cum praeda exciperet, atque hac se occasione ditaret, a Maximia­no jussus occidi, purpuram sumpsit Anno 285 Ducentesimo Octogesimo Quinto & Bri­tannias occupavit. Ita cum per omnem orbem terrarum res turbatae essent, & Ca­rausius in Britanniis rebellaret, Achilles in Aegypto, Africam Quinquegentiani infestarent, Orienti Narses Persarum Rex bellum inferret; Diocletianus Maximia­num ex Caesare fecit Augustum, Constan­tium & Galerium, Caesares; atque ut eos affinitate conjungeret, Constantius privig­nam Maximiani Theodoram accepit, ex qua postea sex liberos Constantini fratres habuit; Galerius siliam Diocletiani Vale­riam; ambo uxores quas habuerant repu­diare compulsi. Interea Carausius in Bri­tannia Eumen. in Paneg. & Sigon. de Occid. Imp. lib. 1. naves Romanum in modum con­struxit, legionem Romanam, quae ibi in praesidio erat, abduxit, aliquot militum peregrinorum cohortes interclusit, mer­catores Gallicanos ad delectum contraxit, Barbarorum, & maxime Francorum in­numerabiles copias spoliis Provinciarum divisis illexit, atque inde praedonum more omnia Galliae, Hispania, Italiaeque littora latrociniis infesta habere instituit, unde [Page 192] illud piratici belli nomen invenit. Superatis primo ac deinde in foedus & societatem Galfr. lib. 2. Cap. 2. acceptis Pictis dedit locum mansionis in Albania, ubi cum Britannis (scilicet Caledoniis) mixti per subsequens tempus permanserunt. Murum quoque Lollii, (non, ut Nennius sensit, Severi) inter Nennius. Cludae & Forthae ostia reaedificavit & sep­tem castellis munivit, domumque rotun­dam politis lapidibus super ripam fluminis Caronis quod a suo nomine nomen accepit, fornicem triumphalem in Victoriae memo­riam erigens construxit. Batavia per Francos aliquot reges occupata ad eum defecit; & Maximianus, quanquam omnes belli curas apparatusque ad ipsum opprimendum convertisset, accedente tamen ad Britannici maris inclementiam summa quoque rei nauticae imperitia, Germanorum etiam motibus distentus, bellum illud in praesens intermittere, ac vindictam in aliud tempus reiicere coactus est. Cumque adeo, frustra tentata es­sent Evtrop. bella contra virum rei militaris peri­tissimum, ad postremum (simulata) pax Aur. vict. convenit; remisso soli Carausio insulae im­perio postquam jussis ac munimento inco­larum contra gentes bellicosissimas oppor­tunior habitus fuisset. Dum haec gerun­tur, Rex Coelus Ducentesimo Octogesimo 289 [Page 193] nono, cum annos viginti septem regnasset, moritur, cui successit frater Trahernus. Sed Imperatorum animos urebat una illa tanti Imperii contumelia, quod, aliis hostibus prospere contusis, insula ista ad­huc in potestate Carausii esset. Destinata est igitur Constantio Caesari Britanniae Ba­taviaeque vindicta, qui Anno Ducentesimo 292 Nonagesimo secundo in Galliam, opinione omnium citius perv [...]niens Gessoriacum (quod nunc Bononia dicitur) censibusque & muris pertinax obsedit atque illis fretis portus ademit. Omnem etenim sinum portus, defixis in aditu trabibus ingestis­que saxis, invium navibus reddidit, adeo ut nec obsessi in B [...]itanniam effugere, nec iis ex Britannia ministrari subsidia possent. Captum igitur est oppidum, deditusque qui illic inerat Tyranni exerci­tus, qui non modo clementer conservatus, sed et in C [...]saris militiam ascriptus est. Solutaque ita obsidione, primus aestus praedicta claustra rupit, totaque illa quoad usus fuit invict [...] fluctibus acies arborum ve­luti signo dato peractaque statione dilapsa est, Constantioque portus qui hostibus occlusus fuerat ad victoriam Britanni­cam sponte patuisse visus est. Circa Aurel. Victor. idem fere tempus Carausium dolo circum­ve [...]it & occidit Allectus, qui cum ejus [Page 194] permissu summae rei praeesset, flagitiorum, & ob ea mortis, formidine per scelus Im­perium extorsit. Atqui Constantius na­vibus Eumer. in Paneg. quamplurimis ad trajiciendum aedisi­cari jussis, Batavos, dum illae comparantur, sibi adoriendos suscipit, qui, Britannico tumultu, sollicitantibus Francis defece­rant Cliviamque oppidum Romanorum arctissime obsederant ac ferme exciderant; cum superata locorum stagnantium difficul­tate, sylvarumque barbaros occultantium densitate, superveniens Caesar obsidione ipsos depulit, ac longissime constantissi­meque insectatus, ad deditionem cum conjugibus & liberis adegit. Inde capti­vos, 294 quorum magna erat multitudo, in Ambianorum Tricassinorum & Lingonum deserta ab iis solitudine vindicanda tradu­xit. Instructis tandem diversis classibus, ubi diutius idoneum navigandi tempus fru­stra expectasset, etiam adverso reflante vento, littore Gessoriacensi soluit. Quod ubi milites sensere, qui a fluctu in Sequa­nam amnem repulsi fuerant, cunctantibus adhuc ducibus, caeloque ac mari turbidis, ultro signum navigationis poposcerunt, contemptisque minacibus signis, die plu­vio vela fecerunt, & ventum, quia di­rectus non erat, obliquum captarunt. Porro tantae subito se dorso maris opportu­ne [Page 195] miscuerunt nebulae, ut inimicam Al­lecti classem apud Vectam insulam in spe­culis & insidiis collocatam imprudentibus hostibus praetervectus insulae littus nemine prohibente obtineret Constantius. Cui excendenti oppressi nimium Britanni quasi cum triumpho effusi gaudioque exultantes sese cum conjugibus ac liberis obtulerunt, ipsum ut coelo delapsum intuentes, & ve­la navis qua advectus est atque remigia ve­nerantes. Mox universis ille navibus ne quod praesidium fugae reservaretur ignes injecit; Quo cognito Allectus ab eo quod tenebat littore abscessit, Romanosque quo­rum vela imminentia prospexerat statim affuturos ratus temere praeliari instituit. Sed neque acie explicata neque omnibus quas trahebat copiis instructis, veteres conjurationis auctores & barbaros mercede conductos reliqui apparatus oblitus prae­ceps rapit, atque in M. Aurelium As­clepiodotum Praefectum Praetorio, cum valida Romani exercitus parte praemissum, incidens, cum ingenti suorum strage victus occubuit, ultro deposito ne dignosceretur cultu Imperiali, & vix unius velaminis indicio repertus. Alii quoque Constantii milites qui per errorem nebulosi maris a caeteris avulsi fuerant ad oppidum Londi­niense per Tamesin pervenientes, quicquid [Page 196] barbarorum praelio superfuit, quum di­repta urbe fugam capessere cogitarent pas­sim tota urbe cum Livio Gallo Duce con­fecerunt. Ita Britannia Decimo Anno re­cepta, 295 quum per septennium in ea Carau­sius & per triennium Allectus imperassent. Tot Tyrannorum huc usque variis vicibus a Galieni tempore Britanniam occupan­tium respectu, Fertilem Tyrannorum Provinciam, appellavit eam qui tum vixit Porphyrius, qui etiam e veteribus primus Scotorum circa haec tempora meminit; ut & Pictorum, coaetaneus eidem Porphyrio Eumenius. Discedente ad bellum Ala­mannicum Constantio, Britanniam rexit Asclepiodotus (Afranii Annibaliani dudum Collega in consulatu;) quem in Aureliani vita memorat Vopiscus, & in Probi vita Vop. in Aurel & in Probo. inter insignes belli duces illiusce Imperato­ris Disciplina institutos, una cum Caro Diocletiano, Maximiano, Constantio Galfr. lib. [...]. cap. 2. aliisque magni nominis viris recenset. Gal­fridus tamen, a Britannica quam inter­pretandam susceperat Historia discedens, Britannum atque Cornubiae Ducem fuisse, & Allectum a senatu istuc cum tribus legio­nibus missum, ex suo sabulatur; quan­quam Henricus Huntingdoniensis in sua Henr. Hunt. in Epist. ad Guarin. ejusdem Historiae Britannicae Epitome, Allectum Carausii socium, Asclepiodotum [Page 197] vero Praefectum, (Romanis scriptoribus congruenter,) extitisse refert. Euseb. Chron. & Hist. Eccl. lib. 8. cap. 3.

Anno trecentesimo tertio qui fuit Dio­cletiani decimus nonus, immanis mense Martio adversus Christianos moveri coepta est persecutio, quae Britanniam, (a no­vem praecedentibus immunem,) cum plu­rima Beda Hist. Eccl. lib. 1. cap. 6. Gilaas. confessionis Deo Devotae gloria su­blimavit. Passus est in ea Albanus civis Verolamiensis nobili inter Romanos familia oriundus, sed in hac insula natus, qui cha­ritatis 303 gratia confessorem persecutoribus insectatum & jam jamque comprehenden­dum (imitans & in hoc Christum animam pro ovibus ponentem) Domo primum ac mutatis dein mutuo vestibus occuluit, & se discrimini in fratris supradicti vesti­mentis libenter persequendum dedit, ita Deo (inter sacram confessionem cruo­remque, coram impiis Romana tum stig­mata cum horribili phantasia praeserenti­bus) placens, signorum miraculis mira­biliter adornatus est, ut oratione ferventi, (illi Israeliticae arenti viae minusque tritae stante diu arca Testamenti prope glareas in medio Jordanis canali) simile iter ignotum trans Tamesis nobilis fluvii al­veum cum mille viris sicco ingrediens pe­de, suspensis utrinque modo praerupto­rum fluvialibus montium gurgitibus ape­riret; [Page 198] & priorem carnisicem tanta prodi­gia videntem in agnum ex lupo mutaret, & una secum triumphalem Martyrii pal­mam sitire vehementius & excipere fortius faceret. Capite igitur plexus est die De­cimo Calendarum Juliarum, una cum mi­lite Beda Hist. Eccl. lib. 1. cap. 7. illo (Heraclium appellat Capgravius) qui Sanctum Dei confessorem ferire recu­saverat, juxta civitatem Verolamiensem. At quod de Tamesi exiccato dicitur, non aliter ferri potest, quam si Colno fluvio vetus Verolamium & novum Sancti Albani oppidum (quod ex Verolamii ruinis ac­crevit) intermeanti & in Tamesim illa­benti, tanquam profluenti inde derivato, Tamesis nomen a Gilda communicatum Gildas. fuisse dicamus. Aaron & Julius Urbis Legionum (ad Oscam fluvium positae) ci­ves, passi sunt, Calendis Juliis juxta Petrum Equilinum & Romanum Martyro­logium novum. Confessor ille ab Alban [...] occultatus, (quem Amphibalum dictum fuisse scribunt Galfridus & alii, ex eadem urbe Legionum extitisse oriundum narrant Giraldus Cambrensis & Ranulphus Cestren­sis, in Ecclesia Carmaridunensi Mona­chum fuisse & doctorem, refert libelli de Vintoniensis Ecclesiae Antiquitatibus Anno Millesimo Quadringentesimo Quinqua­gesimo Secundo editi concinnator,) de [Page 199] partibus Hierosolymitanis reversus quas cum matre gratia orationis adierat, Ro­maeque aliquandiu commoratus, rediit de­mum in Britanniam, & Albanum fide Christiana imbuit, post cujus passionem, in Cambriam fugit, quem mille viri Vero­lamienses (iidem forsan qui Albanum per exiccatum fluvium comitati) Doctrinam Christianam nuper amplexati, ad eam plenius perdiscendam secuti, Guallis & Pictis concionantem invenerunt. At in­fidelium Verolamiensium exercitus cives suos illuc insectati, eorum nongentos no­naginta novem comprensarunt, quos in reditu, Licetfeldiae mactarunt, ipsum Amphibalum Redburnae non procul Vero­lamio morte crudelissima cum novem so­ciis Decimo Sexto Septembris die affece­runt. Eodemque tempore alii plurimi, spectata horum Martyrum constantia, sese Christianos confessi, judicis mandato, circiter mille numero, a spiculatoribus eo­dem loco interfecti sunt. Die Decimo quinto Calendarum Octobris Martyrii pal­mam Petrus. de natal. lib. 11. cap. ult. sect. 250. hic adeptos esse Socratem & Stepha­num, testantur Petrus Equilinus & Mar­tyrologium Romanum; quem Stephanum, eundem esse censet Usserius, qui Archiepis­corum Londinensium Catalogo a Jocelino Furnesio memoratur; unde suboriri possit [Page 200] aliqua suspicio, Socratem, qui ante illum utrobique nominatur, Eboraceusem exti­tisse Archiepiscopum. Augulius (aliis Augurius, Augulus & Agulinus dictus,) qui Stephano in Londinensi praesulatu suc­cesserit, Beda & Ado Vien­nensis, a­liique. Iltutumque (sive Restitutum) successorem habuerit, septimo idus Fe­bruarii vitam Martyrio glorioso, aetate ac viribus provectus, finiit. Passus est ea­dem tempestate Nicolaus Episcopus, cujus reliquiae in Laudonia apud Peblis Anno Millesimo ducentesimo sexagesimo primo, qui suit regis Alexandri Tertii decimus Joannes Fordonus tertius, repertae sunt. De quibus ita Scotichronici scriptor, Septimo idus men­sis Maii, inquit, Anno Domini M. CCLXI Regni Regis Alexandri XIII. inventa est quaedam magnifica crux & venerabilis a­pud Peblis, astantibus honestis viris, Presbyteris, Clericis & Burgensibus. Cre­ditur quod Saeviente Maximiani persecu­tione in Britannia, per quosdam fideles abscondebatur. Inde vero non longe po­stea ibidem reperta est urna lapidea, quasi tribus vel quatuor passibus a loco quo illa gloriosa crux fuerat inventa, cineres & ossa continens cujusdam corporis humani quasi membratim decurtati. Quidam au­tem autumant illius esse reliquias, cujus nomen inventum est scriptum in ipsa petra, [Page 201] in qua illa crux Sancta jacebat. Sculpe­batur in ipsa forinsecus, Locus Sancti Ni­cholai Episcopi. Scotum, hunc, non Bri­tannum fuisse, nulla omnino nixus scrip­torum probatorum authoritate contendit Dempsterus, quanquam Laudoniam tum Scotici juris haud fuisse non minus comper­tum sit, quam Hagioclepten insignem ex­titisse Dempsterum. Tunc etiam tertio Januarii die passus est Melorus (sive Me­lior ut eum appellat Philippus Ferrarius,) qui anno quadringentesimo undecimo per­emptum tradit, (citato perperam teste Capgravio) qui in ipsis Christianae fidei a Britannis acceptae primordiis id contigisse narrat, quod tamen nostris omnibus scrip­toribus repugnat qui Britannorum proto­martyrem fuisse Albanum unanimi consen­su statuunt. Caeteri vero, inquit Gil­das, Gildas. sic diversis cruciatibus torti sunt, & inaudita membrorum discerptione lacerati, ut absque cunctamine gloriosi in egregiis Hierusalem veluti portis, Martyrii sui trophaea defigerent. At qui superfuerant, sylvis ac desertis abditisque speluncis se oc­cultavere, expectantes a justo omnium Rectore Deo, carnificibus severa quando­que judicia, sibi vero animarum tutamina. In Oriente inter alios innumeros passus est Martyrium Georgius Cappadox Tropaeopho­rius [Page 202] dictus. Parentibus ille Christianis natus, ac post Patris mortem, in Palaes­tinam, Simeon Metaphr. Matris, cui ampla ibi erat haereditas, patriam, ab ea abductus est. Ubi adole­vit, mortua jam matre opulentus, in Caesarianam sese militiam tradidit, stre­nuamque bello Persico operam navavit. Factus igitur Tribunus militum atque exin­de Comes Imperialis magna apud Diocle­tianum & Galerium gratia floruit, donec Nicomediae adversus Christianos edictum promulgarent. Quod Georgius, eo ac­cedens, zelo pioque ardore accensus, dis­cerpsit, depositisque indumentis milita­ribus ac dispertitis inter pauperes facultati­bus, tertio Senatorum consessu, quum jam confirmandum esset decretum Impe­riale, audacter se confessus Christianum; cum nullis nec blanditiis nec minis ad ab­negandam fidem perduci posset, tormen­ta immania animo invicto atque inconcusso perpessus, Diocletiani & Galerii jusiu per Urbem tractus vicesimo tertio Aprilis die▪ & capite multatus est. Ad hunc annum viz. trecentesimum tertium, ejus mor­tem refero; quippe Doctori Heyleno, qui hujus Martyris Historiam contexuit, an­noque ducentesimo nonagesimo occubuis­se scripsit, quo necdum moveri caeptam esse persecutionem ex Eusebio constat, ea [Page 203] in re non possim assentiri. Galerium prae­dictum (persarum Triumphatorem) a Da­cia patria Dacianum nominant Legendarii; nisi ex pristino Dazae nomine quo ante Imperium eum dictum esse refert Aurelius Victor, Romana lima incude concinnius Daciani nomen effictum crediderimus; sicut paulo ante, qui privatus dicebatur Diocles, Imperator factus Diocletianus appellatus est. Meminisse Georgii (ut­cunque nomen ejus sileat) videtur Euse­bius. Eusebius Hist. Eccl. lib. 8. cap. 5. Extemplo igitur, inquit, ex il­lis quispiam qui haud obscuri, sed secun­dum seculi hujus excellentias, sicut pu­tantur, gloriosissimi erant, simulatque edictum contra Ecclesias, Nicomediae es [...]et propositum, zelo Dei motus ac ferventi fide impulsus, in manifesto ac publico po­sitam scripturam, [...]anquam profanam & im­pllssimam sustulit ac discerpsit, quum duo Imperatotes in eadem civitate, & qui in­ter reliquos erat honoratissimus (scilicet Diocl [...]tianus,) & qui quartum ab Impera­to [...]e (Diocle [...]iano) Imperii gradum tene­bat (scilicet Galerius Dacianus) adessent. Verum hic qui primus tum ad hunc mo­dum praeclare se gessit, simul ea, quae vero similiter tanquam rem tantam auso illata sunt, perp [...]ssus est, & animum e­rectum & imperterritum ad ultimam usque [Page 204] spiritus exhalationem conservavit. Cor­pus egregii martyris in Palaestinam a servo avectum ac, (prope Ramam seu Ramu­lam) Lyddae (quae etiam Diospolis dicta) humo mandatum est, unde locus ille nunc dierum, Sancti Georgii dicitur. Ubili­bet conspicitur emblemat [...]ca ejus pictura virginem caeso dracone liberantis; quae virgo ipsius animam denotare creditur, quam cum eximia pietatis & constantiae laude, a draconis, hoc est, diaboli moli­tionibus immunem atque illibatam Deo juvante miles Christianus conserva [...]it Hujus alloquio ad fidem Christianam con­versus [...]sse fertur Sanctus Vincentius cum aliis compluribus. Ariani ut aliquam Georgi [...] suo, Pseudepiscopo Alexandrin [...], Sanctitatis opinionem pararent, hunc cum illo in legendis suis saedissime confuderunt▪ quas ideo cum aliis ejusdem farinae actis explodendas tanquam apoc [...]yphas duxit Papa Gelasius. Qui tamen ne Sanctos ip­sos, quorum legendas ab haereticis con­sarcinatas damnarat, repudiasse putaretu [...] ­hanc demum adiicit coronidem, nos t [...] ­men [...]um praedicta Ecclesia omnes martyres atque [...]orum gloriosos agones qui Deo m [...] ­gis quam Hominibus noti sunt, cum omni devotione veneramur. Nec tamen haec censura plusouam septuaginta Praesulum [Page 205] calculis probata efficere valuit, quo mi­nus alii dehinc scriptores futilissima illa de Asthanasio (quem Magum fuisse menda­ces clamita [...]unt Ariani) & Alexandra Im­peratrice deliria, suis de Georgio Martyre narrationibus insererent. Unde nonnulli, inter quos Calvinus & Chemnitius, haud­quaquam in rerum natura extitisse unquam hunc Georgium existimarunt. Alii Aria­norum in sutis fabulis decepti, eundem te­mere illum cum Georgio Alexandrino con­stituunt. Horum coryphaeus est Rain [...]l­du [...]; Rain. d [...] Idol. Rom. lib. 1. cap. 5. qui Papam tamen Gelasium pro vero eum Martyre habuisse satetur; qualis certe opinio de infami haere [...]i [...]o, annorum centum triginta [...]ut circiter spatio ab ejus caede elapso, invaluisse atque apud tantum virum obtinuisse minime poterat. Nec [...]jusmodi homuncionis memo [...]ae ac honori Childebertus Francorum Rex & Justinia­nus (Impera [...]or qui brevi post tempore cla­ruerunt) Basilicas extruxissen [...] atque nun­cupassent. Nec patria Cappadox suit ille Ammian. Marcell. lib. 22. h [...]re [...]i [...]us ut Rainoldus contendit, sed Ci­lix, Epiphaniae in Fullonio natus & ali­quandiu in Capp [...]docia degens, unde (Con­stantio evocante) in Alexandrinam pulsi crudeliter Athan [...]sii Cathedram violentus irruit. Haec eo [...]usius de Georgianorum a­pud Anglos militum patrono Georgio Mar­tyre, [Page 206] cujus in Groecorum ac Romanorum Martyrologii [...], multisque aliis luculentis authoribus, mentio habetur celebris, dis­serere visum est, quo clarius, Reges nostros nec Larvae nec haeretico tantum honoris impendisse, omnibus innotescat. Qui amplius quicquam de hoc Heroe sci [...] Dr. Heyl. Hist. San­cti Geor­gii & Sel­den. Tit. Aon. desiderant, Heylenum ac Seldenum consu­lant.

Anno trecentesimo quarto, qui [...]uit persecutionis secundus, Diocletianus & Maximi [...]nus Imperio se abdicarunt, ill [...] 304 nonum hoc octavum consulatum gerente, unde Constantius factus Augustus Hispa­niae, Galliae, & Britanniae Ecclesiis pacem restituit, saeviente nihilominus in aliis om­nibus Dictionis Rom [...]nae Provinciis pe [...] octennium ultra Galerii caeterorum qui Ty­rannorum rabie, quapropter haec persecutio a Gilda novennis vocatur, quanquam in hi [...] regionibus per unici duntaxat anni curricu­lum debacchar [...]tur. Bouchetus ex hymno de Bouch. Ann. Aquit. part. 1. cap. 5. Lucionensis Ecclesiae fundatione compo [...]to (cujus initium Gaude Lucionum) Constantium duos ex Helena praeter Constantinum filios suscepisse scribit, quorum alter Lucius in­terfecto fratre seniore, patria expulsus & ad vitam Monasticam damnatus est. Inde a patre navigio cum multis Presbyteris & viris Religiosis impositus, ducentibus [Page 207] ventis, ad locum inter Pictavienses A­quitanico Oceano vicinum appulit; ibique Abbatiam Ecclesiamque B. Mariae dicatam condidit, & a nomine suo Lucionum ap­pellavit. Cum vero Antiquiores Historici unicum tantum (scilicet Constantinum) Helenae filium tribuunt, hunc L [...]cium, principem illum Britannicum esse reor qui Rhaetis & Bavaris praedicavit, quum Gallias primo eum annuntiandae veritatis causa petiisse doceant cuncti ejus vitae scrip­tores. At Constantius sicut antea Francos in Ambianorum, Tricassinorum, Lingo­numque Rad. Ni­ster. liber Triad. & Pris. Hist. Brit. D [...]f. agros deduxerat, ita nunc Bri­tannos in Armoricorum Regionem trans­fert, quorum viginti una millia cum He­lena & Conano ejus fratre eo migrarunt. Anno trecentesimo quinto quo Maximus & Severus facti sunt Caesares, Constanti­nium Galerius patri remisit. Qui ut Se­verum Euseb. in Chron. & Aurelius Victor. Niceph. Hist. Eccl. lib. 7. cap. 19. Biblioth. Photii Cod. 256. per Italiam transiens vitaret, sum­ma festinatione veredis post se truncatis Alpes transgressus, ad patrem Constan­tium venit apud Bononiam, quam Galli prius Gessoriacum vocabant; (ut scribit Author antiquus ab Henrico Valesio simul cum Ammiano Marcellino editus;) & ab eo Caes [...]r creatus est, juxta veterem Acto­rum Metrophanis & Alexandri scriptorem. Quod in Gallia factum priusquam in Bri­tanniam [Page 208] ad morientem patrem accederet, ipsa temporum ratio evincere videtur. Eo­dem quippe tempore Constantinus juxta Aurelium Victorem Caesar efficitur, quo Maximinus & Severus. Hos autem a Galerio Anno Constantii mortem antece­dente creatos esse Caesares Eusebius in Chronico annotavit, qui etiam, in sua Constantini vita, Regni ejus epocham ab eodem Anno deducit. Unde Eumenius 305 Rhe [...]or in hac ad Britanniam apostrophe, O fortunata & nunc omnibus beatior terris Paneg. 9. Britannia, quae Constantinum Caesarem prima vidisti; neutiquam de Creato Cae­sare (quicquid alii ogganniunt) sed de Nascente in hac insula, loqui intelligen­dus est. Quod alio quoque Panegyristae ipsum alloquentis testimonio comprobatur, liberavit ille (Pater videlicet Constantius) Paneg. 5. Britannias servitute, tu etiam nobiles illi [...] oriendo fecisti. Vela facturus erat Con­stantius Britanniamque petiturus quum fi­lius ad ipsum accederet, ubi Pictos tumul­tuantes vicit, ut citatus ante Valesii Histo­ricus tradit, quos tamen, ubi potuisset, nulla territorii parte spoliavit, silvestrem eorum Regionem ac palustrem aspernatus. Post quam victoriam reversus Eboracum, in medio liberorum, Anno trecentesimo sexto vita excessit & Canarvoniae (quae [Page 209] olim Segontium dicta) sepultus est. Dein­de Constantinus injecta a militibus purpura ornatus atque Augustus salutatus, Caesaris tamen appellatione quam jam ante habebat contentus, expectare quidem maluit, donec in Galliam revectus, ab adveniente Maximiano declararetur Augustus, a quo pater Constantius eodem honore auctus fuerat. Ille etiam viginti una militum Guilielm. Malm. lib. 1. & liber Triadum. Britannorum millia sub Cassuellano, Gue­none & Guavaro ducibus abduxit, quos tandem emeritos in Armoricae parte Aqui­taniae adjacente collocavit. Per haec tempora Octavius (Britannis lingua ver­nacula Eucta & Eucthaf dictus) Evis­seorum Monumethensis & Herefordiensis partem (Ewias Britannice dictam) inco­lentium Regulus, rebellionem excivit, adversus quem remissus Rex Trahernus, qui nepotem trans mare comitatus fuerat, congressu primo superatur. Fugiens igi­tur ad Borealem Provinciae [...]lagam, mi­litum Romanorum ope, qui ibi Pictis op­posi [...]i erant, insequentem hostem profli­gavit, & in Scandiam profugere coegit. Ipse post paulo a Verolamie [...]si quodam nobili ac praepotente, Octavii partibus studente, insidiis circumven [...]us opprimi­tur, cum annos viginti duos regnasset. Octavius cognita Traherni caede, (Regis [Page 198] Norvegici nomine Gomberti (si Galfrido credimus) auxiliis impetratis, in Britan­niam remeavit, allectisque in societatem gentibus aquilonaribus, bellum instaura­vit. At Constantinus minime cunctan­dum ratus, eodem anno, scilicet trecen­tesimo 311 undecimo superveniens Octavium debellavit, domitumque, sub Imperio Romano regnare, passus est. De hac Imperatoris Victoria Eusebius; porro au­tem, Euseb. de vita Const. lib. 1. cap. 4. & cap. 19. inquit, cum mansuetis & modestis pietatis praeceptis exercitum munivisset, in Britanniam, & eos qui fluctibus Ocea­ni solis occasum suis quasi oris terminantis; undique circundati habitant, invasit. Et alibi, Reliquas or [...]is partes ante oculos proponens, tandem trajecit ad Britannos, Oceani littoribus undique conclusos. Quos cum vicisset, alias mundi partes animo complecti coepit, ut his qui opis indige­rent, subsidio mature veniret. Ab illo Britannia in quatuor praefecturas dispertita est; ad Britanniam Primam & Secund [...]m, adjecta Flavia Caesariensi & Maxima; illa, a Flavio Constantini praenomine; hac, a quantitate appellationem sortiente. Proinde Britanniae administrationem sub Constantino & succedentibus annis sic sum­matim Camdenus, depinxit. Praefu [...] Camd. in Rom. Britanniae praefectus Praetorio Galliaru [...], [Page 211] & sub eo vicarius Britanniae, qui ejus vi­ces agebat, & Spectabilis dictus, cui pa­rebant pro numero Provinciarum, duo consulares, (quo tempore scripta erat Notitia Imperii,) in Maxima Caesariensi & Valentia, & tres praesides (in reliquis tribus Provinciis) qui causas civiles & cri­minales audiebant. Quoad rem milita­rem, imperavit Magister Peditum Occi­dentis, sub cujus dispositione erant Comes Britanniarum, Comes Littoris Saxonici per Britanniam, Dux Britanniarum. Comes Britanniarum interioribus insulae partibus praefuisse videtur qui secum habuit septem numeros peditum & novem vexillationes equitum. Comes littoris Saxonici qui littora (& maria) contra Saxones tuebatur & Comes tractus maritimi ab Ammiano dicitur (quales erant Carausius & Nectaridius,) ad tuen­dam oram maritimam habuit septem nu­meros peditum & duas vexillationes equi­tum, legionem secundam, & cohortem unam. Dux Britanniarum qui limites contra barbaros tuebatur imperavit 38 praesidiis, in quibus stationes egerunt 14000 pedites & 900 equites. Ita ut eo seculo, si Pancirollus recte rationes subduxerit, aluerit Britannia 19200 pe­dites, & 1700 equites plus minus ordina­rios. Praeter haec Comes Sacrarum largi­tionum [Page 212] qui donorum & liberalitatis Impera­toris curam gerebat, habuit sub se in Bri­tannia Rationalem summarum Britanniae, Praepositum Thesaurorum Augustensium in Britannia, & Procuratorem Gynegii in Bri­tannia, in quo principis militumque vestes texebantur. Comes etiam rerum privata­rum suum habuit rei privotae Rationalem in Britannia. Ut taceam Procuratorem lu­di gladiatorii per Britanniam cujus memi­nit vetus inscriptio, & alios subsellii inferio­ris. Littus Saxonicum Orientalem Cantij Selden. Mar. Claus. lib. 2. cap. 6. 7. oram non fuisse ut quidam insignes viri au­tumarunt, sed adversas Cimbriae, Ba a­viae, Belgicae & Armoricae oras optime ostendit Seldenus, ad quas usque a Sax [...] ­nibus magna ex parte insessas atque infestas redditas, hujusce Comitis Imperium per­tingebat. Limitanei quippe Duces & Co­mites sub Imperio Romano ab extremis Provinciarum suarum limitibus denomina­ri consueverunt. Atque in Notitia Impe­rii inveniamus, sub Duce Belgicae Secun­dae Equites Dalmatas Marcis in littore Sa­xonico, & sub Duce Armoricae Tribunum cohortis primae novae Armoricae Grannon [...] in litore Saxonico. His utique ducibus quorum ditiones a Ligeri ad Mosam juxta mare procurrcbant demandata erat cura, terra ubicunque opus foret Comiti praedicto [Page 213] auxiliandi, qui Comes littoris Saxonici per Britanniam idcirco nuncupatus est, quia in hac insula sedem habuit, in qua maritima Sussexiae Cantii, Essexiae, Suf­folciae, & Norfolciae oppida ipsi paruerunt. Vicarius Britanniae primus fuit Pacatianus, discedente ad bellum Maxenti [...]num Con­stantino; cujus mater Flavia Helena Au­gusta Henri [...]. Hunting. lib. 1. Britanniae nobilis alumna (ut Hun­tingdi [...]nensis scribit, qui paulo ante ipsam appellaverat, Filiam Regis Britannici de Colcestria cui nomen erat Coel,) Londoniam muro qui adhuc superest cinxisse fertur et Colcestriam maenibus adornasse. Huic Usser. de Primord. Trevericam nonnulli originem, alii Bithy­nicam astruunt; utramque vero opinio­nem satis refutavit Usserius Reverendissi­mus. Judaeis et Gentilibus dictam esse per contemptum Stabulariam, ait Cam­denus, quia praesepe, in quo Christus ja­cuit, quaesivit, et ubi stabulum fuit, Ec­clesiam fundavit; quod etiam ante eum in Legenda Helenae tradidit Capgravius. Quae de illa Julianus Apostata ac Zosimus calumniantur, quasi Constantii pellex non uxor extitisset, ex odio et livore conficta A [...]r. Vict. & E [...]. esse, ex Aurelio Victore et Eutropio li­quet; Constantium et Galerium priora con­jugia dirimere, uxoresque repudiare, compulsos fuisse a Diocletiano et Maxi­miano, [Page 214] ut ductis eorum filiabus affinitate illis conjungerentur, testantibus. Anno 314 trecentesimo decimo quarto habitum est Arelatense in Gallia Concilium ad causam Donatistarum cognoscendam, cui inter­fuerunt ex Britannia Eborius Episcopus Eboracensis, Restitutus Episcopus Londi­nensis, Adelphius Coloniae Londinensium sive Colcestriae (nam ea Antonino in itine­rario Colonia appellatur) Episcopus Sa­ [...]erdos Presbyter & Arminius Diaconus. Undecimo post Anno in Niceno Concilio 325. Oecumenico constitutum est Paschalis ob­servantiae tempus & impia Arianorum hae­resis condemnata, Britannis etiam hic cum reliqua Ecclesia Catholica consentientibus. Anno trecentesimo tricesimo septimo Constantinus maximus [...]bijt, diviso tri­bus, 337. quos reliquit filijs imperio; nam Crispum Caesarem ex Minervina con­cubina susceptum ipse antea Faustae con­jugis instinctu perimi jusserat. Ex his Constantinus, Britanniam, Gallias & Hispanias obtinuit, quibus minime con­tentus, Aur. Vict. Italiae (que) & Africae inhians, dum latrocinij specie, incautus faede (que) temu­lentus in aliena irruit tertio imperij anno a Constantis fratris ducibus prope Aquileiam obtruncatus est. Proinde ejus provincijs Constans potitur; & circa annum trecen­tesimum [Page 215] quadragesimum tertium, ipse Libani [...]s in Basi [...]i co & Julius Firmicus de error. profan. relig. cap. 29. 343. frater (que) Constantius in Britanniam hyberno tempore navigantes rebellantium post oc­cisum Constantinum juniorem Britannorum aquilonarium motus compescuerunt; unde sic eos affatur Julius Firmicus, Hyeme, quod nec factum est aliquando nec fiet, tumen­tes & saevientes undas calcastis Oceani Britannici sub remis vestris. Incogniti jam nobis pene maris unda contremuit & inspe­ratam faciem imperatoris Britannus expavit. Quid amplius vultis? virtutibusvestris victa elementa cesserunt. Concilio Sardicae, ab 347. [...] Athanas. Graecolat. tom. 1. pag. 560 edit. commel. Amm. Marcel. lib. 30. eisdem Imperatoribus Coacto Britannorum Episcopos interfuisse, suos (que) ad Arianorum condemnationem & Athanasij absolutionem calculos adjecisse, idem ostendit Athanasius sub initium secundae suae contra Arianos apologiae. Circa haec tempora Gratianus Valentiniani & Valentis pater cognomina­tus Funarius, ea re quod nondum adultus venalem circumferens funem, quin (que) militi­bus eum rapere studio magno conatis ne­quaquam cessit, cum ob validi corporis ro­bur & peritiam, militum more luctandi notior multis, post dignitatem protectoris atque tribuni, Comes praefuisset rei castrensi per Afri [...]am; (unde furtorum suspicione contactus digressus (que)) pari potestate Bri­ta [...]num rexit exercitum, tandem (que) honeste [Page 216] sacramento solutus revertit ad larem. In­terim Magnentius cognomento Taporus patre Britanno inter Laetos Galliae natus Con­stantem Imperatorem oppressit, atque intra triennium a Constantio debellatus & ad infe­rendam sibi mortem adactus justissimas conjurationis paenas exolvit. Complures infausto ejus fato involuti sunt, inter quos Gratianus procul a strepitu agens, mulctati­one bono [...]um afflictus est a Constantio, hoc nomine quod civili fragrante discordia, hospitio dicebatur suscepisse Magnentium, per agrum suum ad proposita, festinantem. In Britanniam quo (que) missus Paulus notarius Idaem. lib. 14. ut militares quosdam perduceret ausos con­spitasse Magnentio, quum reniri non possent, his licentius supergressus, fluminis modo fortunis complurium sese repentinus in­fudit. Et ferebatur per strages multi­plices ac ruinas, vinculis membra ingenu­orum affligens, & quosdam obterens ma­nicis, crimina scilicet multa consarcinando a veritate longe discreta. Unde admissum est facinus impium, quod Constantij tem­poribus notam inusserat sempiternam. Martinus regens illas provincias pro Prae­fecto, aerumnas innocentium graviter ge­mens, saepe (que) obsecrans ut ab omni culpa immunibus parceretur, quum non impetra­ret, minabatur se discessurum; ut saltem id [Page 217] metuens perquisitor malevolus, tandem desineret quieti coalitos homines in aperta pericula prolectare. Per hoc minui stu­dium suum existimans Paulus, ut erat in complicandis negotijs artifex dirus, (unde & catena inditum ei est cognomentum) Vicarium ipsum eos quibus parserat adhuc defensantem, ad sortem periculorum com­munium traxit. Et instabat ut eum quo (que) cum tribunis & alijs pluribus ad comitatum Imperatoris vinctum perduceret. Quo per­citus ille, exitio urgente, abrepto ferro eundem adoritur Paulum. Et quia lan­guente dextera lethaliter ferire non potuit, jam districtum mucronem in proprium [...]atus impegit, hoc (que) deformi genere mor­tis excessit e vita justissimus, remora ausus miserabiles casus levare multorum. Quibus ita sceleste patratis, Paulus cruore perfusus, reversus est ad principis castra, multos co­opertos paene catenis adducens, in squalo­rem dejectos atque maestitiam; quorum adventu intendebantur eculei, uncosque parabat carnifex & tormenta Et ex ijs proscripti sunt plures, actique in exilium alij, nonnullos gladij consumpsere paenales. Anno trecentesimo quinquagesimo nono convocata est, a Constantio Ariminensis in 359. Italia Synodus, qua missis per Illyricum, Ita­liam, Africam, Hispanias, Gallias, Britan­nias (que) [Page 218] Magistris officialibus acciti aut co­acti sunt quadringenti & aliquanto am­plius Occidentales Episcopi, quibus omnibus Sulpit. Se­ver. Histor. Sacr. lib. 2. annonas et cellaria dare Imperator prae­ceperat. Sed [...]d Aquitanis Gallis ac Bri­tannis indecens visum, qui repudiatis fis­calibus, propriis sumptibus vivere malue­runt. Tres tantum ex Britannia, ino­pia proprii publico usi sunt, cum oblatam a ceteris collationem respuissent, san­ctius putantes fiscum gravare quam singu­los. Facund [...] Hermian. l. 5. c. 3. Etsi autem hic Episcopi in Arianum dogma fuerant subacti opprimente Con­stantio; Britannia tamen reliquaeque un­de illi evocati sunt Provinciae ad annum trecentesimum sexagesimum tertium a [...] Ariana labe immunes perstitisse cognos­cuntur, prout datae tunc temporis ad Jo­vianum Imperatorem ab Athanasio caete­risque Episcopis omnium Aegypti, The­baidis et Libiae Episcoporum nomine con­gregatis literae diserte testantur. Anno proxime post Ariminense consilium se­quente, Constantio decimum consulatum gerente, Juliano tertium, in Britanniis quum Scotorum Pictorumque gentium fe­roci excursu, rupta quiete condicta, loca limitibus vicina vastarentur, et implicaret formido Provincias praeteritarum cladium congerie fessas, hyemem agens apud Pa­risios [Page 219] Julianus Caesar [...], distractusque in sollicitudines varias, verebatur ire subsi­dio transm arinis, ne rectore vacuas relin­queret Gallias, Alemannis ad saevitiam etiam tum [...]ncitatis et bella. Mittere igi­tur ad haec loca ad rationes componendas Lupicinum placuit, ea tempestate Magi­strum armorum, bellicosum sane et ca­strensis rei peritum, sed supercilia erigen­tem ut co [...]ua, et de Tragico (quod a [...]unt) cothurno strepentem; super quo diu am­bigebatur, avarus esset potius an crudelis. Moto ergo velitari auxilio, Herulis scili­cet et Batavis, numerisque Maesiacorum pluribus, adulta hyeme dux antedictus Bononiam venit, quaesitisque navigiis, et omni imposito milite, observato flatu secundo ventorum, ad Rutupias sitas ex adverso defertur, petitque Londinium, ut exinde suscepto pro rei qualitate consi­lio, festinaret ocius ad procinctum. At ubi Julianum exercitus Augustum salutas­set, gerendumque videretur cum infenso Constantio bellum civile; timebatur Lu­picinus, licet absens; eratque suspicio, quod Homo superb [...] mentis et turgidus, si haec trans mare di [...]iciss [...], novarum re­rum materias excitaret; ideoque Notarius B [...]noniam mittitur, observa [...]urus sollicite ne quisquam [...]etum Oce [...]ni transire per­mitteretur. [Page 220] Quo vetito reversus Lupici­nus antequam horum quicquam sciret, nullas ciere potuit turbas. Per haec tem­pora Idem lib. 13. Vicarius Britanniae fui [...] Alypius An­tiochensis, qui postea, Juliano Augusto et Salustio consulibus, inanem acceleran­dae templi Hierosolymitani instaurationi o­peram impendit. Interea Constantius ex oriente adversus Julianum movens pro­cinctum, [...]um Mopsuestiam in Ciliciae con­finiis sitam pervenisset, illic febri extin­ctus est; qui cum Maximi etiam agno­men aeque ac Pater haberet, id vero a non­nullis minus diligenter observatum ess [...]t, hinc factum est ut apud Julium Firmicum, Matheseos libro primo capite quarto, Con­stantius Maximus divi Constantini filius apud Naisum genitus, in, Constantinum Maximum Divi Constantii filium apud Naisum geni [...]um, commutaretur, quasi Naisus Constantini patria fuisset, non Con­stantii quem tamen in Illyrico natum fuisse extra controversiam ponit Juliani succes­soris in ejus laudem oratio; Naisus autem Daciae urbs est et Dacia pars Illyrici. Qui vero Tarsi in Bythinia Constantinum esse natum contendunt, id depravato ejusdem Firmici testimonio decepti faciunt, cum codices manuscripti pro Tarso hic Naisum habeant. Nicephori quoque Callisti fa­bellam [Page 221] de Constantio Chloro legationem a Diocletiano ad Persas obeunte atque in iti­nere Drepanum divertente, ibidemque ex Helena (quam idcirco de regno Persarum extitisse creditam resert Gottefridus Viter­biensis) B [...]ron. An­nal. Tom. 3. Constantinum gignente, abunde ex temporis ratione refutavit Baronius. Sed haec, occasione mortis Constantii [...]e sua patrisque patria istic memorata sufficiant. Chebius Britannus Hilarii Pictaviensis (cu­jus celebris apud Britannos fama) Disci­pulus hoc tempore flo [...]uisse fertur, qui post­quam vigintiannis inter Cornubienses apud quos natus est, studiis incubuisiet, ac per alios quinquaginta annos apud magistrum praedictum commoratus esset, accepto per eum gradu Episcopali in patriam rediit Me­neviaeque aliquantisper substitit, unde in Hiberniam trajiciens, constructa in qua­dam insula Ecclesia, annis ibi quatuor mansit, ac demum cum discipulis suis se­cedens in Mona (quae nunc Angliseia) consedit, a quo [...]becula in promontorio Sacro sita, urbs Che [...]ii (Britannice Caer Guby) dicta, ut & alterum ejusdem insulae promontorium ab ejus magistro Hilario de­nominatum est. 364

Anno trecentesimo sexagesimo quarto Picti, Saxones, Scoti & Attacotti Bri­tannis Amm. Marcel. lib. 26. arma intulerunt, eosque per annos [Page 222] aliquot aerumnis vexavere continuis, bar­baricaque conspiratione ad ultimam vexa­runt inopiam, Nectaridium Comitem ma­ritimi Idem lib. [...]7. tractus occiderunt, & B [...]lc [...]bau­dem Ducem hostilibus insidiis circumvene­runt. Quibus magno cum horrore com­pertis, Valentinianus Imperator Severum etiam tum domesticorum Comitem misit, si fors casum dedisset opt [...]tum, correctu­rum secius gesta; quo paulo postea revo­cato, Jovinus ad eadem loca profectus, Proventusidem celeri gradu praemisit, ad­minicula petiturus exercitus validi. Id e­nim instanter necessitates flagitare firma­bant. Postremo ob multa & metuenda quae super eadem insula rumores assidui perferebant, electus Theodosius illuc pro­perare disponitur, officiis Martiis felicissi­me cognitus; adscitaque animosa legio­num & cohortium pube, tendebat prae­eunte fiducia speciosa. Eo tempore Picti in duas gentes divisi, Dicaledonas (rectius 367 Deucaledonas) & Vecturiones, itidemque Attacotti bellicosa Hominum natio, & Scotti per diversa vagantes, multa popu­labantur. Gallicanos vero tractus Franci & Saxones iisdem confines, quo quisque erumpere potuit terra vel mari, praedis acerbis incendiisque & captivorum funeri­bus Hominum violabant. Ad haec prohi­benda [Page 223] si copiam dedisset fortuna prospe­rior, orbis extrema dux efficacissimus pe­tens, quum venisset ad Bononiae littus, (quod a spatio controverso terrarum an­gustiis reciproci distinguitur maris attolli horrendis aestibus adsueti, rursusque sine ulla navigantium noxa in speciem compla­nari camporum,) exinde transmeato len­tius freto, defertur Rutupias stationem ex adverso tranquillam. Unde quum conse­cuti Batavi venissent & Heruli, Joviique & Victores fidentes viribus numeri, egres­sus tendensque ad Lundinium vetus oppi­dum, quod Augustam posteritas appella­vit, divifis plurifariam globis, adortus est vagantes hostium vastatorias manus, graves onere sarcinarum. Et propere fu­sis qui vinctos Homines agebant & pecora, praedam excussit, quam tributarii perdide­re miserrimi. Denique restituta omni, praeter partem exiguam impensam militi­bus fessis, mersam difficultatibus suis an­tehac civitatem, sed subito qua salus spe­rari potuit recreatam, ovantis specie lae­tissimus introiit. Ubi ad audenda majora prospero successu elatus, tutaque scrutan­do consilia, futuri morabatur ambiguus, diffusam variarum gentium plebem & fero­cientem immaniter, non nisi per dolos occultiores & improvisos excursus superari [Page 224] posse, captivorum confessionibus et trans­fugarum indiciis doctus. Denique edictis propositis impunitateque promissa, deser­tores ad procinctum vocabat, et multos alios per diversa libero commeatu disper­sos. Quo monitu ut rediere plerique, incentivo percitus, retentusque anxiis cu­ris, Civilem nomine recturum Britannias pro praefectis, ad se poposcerat mitti, vi­rum acrioris ingenii, sed justi tenacem et recti; itidemque Dulcitium, ducem sci­entia rei militaris insignem. Ipse vero Theodosius dux nominis inclyti, animi vi­gore Idem lib. 28. collecto ab Augusta profectus, quam veteres appellavere Lundinium, cum mi­lite industria comparato solerti, versis tur­batisque Britannorum fortunis opem ma­ximam tulit, opportuna ubique ad insi­diandum barbaris praeveniens loca, nihil­que gregariis imperans cujus non ipse pri­mitias alacri capesseret mente. Hocque genere quum strenui militis munia et prae­clari ducis curas expleret, fusis variis gen­tibus et fugatis, quas insolentia nutriente securitate aggredi Romanas res inflamma­bat, in integrum restituit civitates et ca­stra, multiplicibus quidem damnis affe­ctas, quiete temporis Iongi fundata. E­venerat autem eodem haec agente facinus dirum, erupturum in periculum grave, [Page 225] ni inter ipsa conatus principia fuis [...]et ex­tinctum. Valentinus qui [...]am e Valeria Pan­nonia superbi spiritus homo, ob grave cri­men actus in Britanniat exul, quietis im­patiens male [...]ica bestia, ad res perniciosas consurgebat & novas in Theodosium, tumore quodam, quem solum resistere posse ne [...]andis cogitationibus advertebat. Multa tamen clam palam (que) circumspiciens, crescente flatu cupiditatis immensae, exules sollicitabat & milites, pro temporis captu ausorum illecebras pollicendo mercedes. lam (que) propinquante tentatorum effectu, doctus haec unde convenerat Dux alacrior ad audendum, & corde celso ad vindictam compertorum erectus, Valentinum quidem cum paucis arcta societate junctissimis, letali poena plectendos Dalcitio dediderat duci; militari vero scientia qua superabat praesentes, futura conjiciens, de conjuratis quaestiones agitari prohibuit, ne formidine sparsa per multos, reviviscerent provinci­arum turbines compositi. Hinc ad corri­genda plura conversus & necessaria, pericu­lo penitus dempto, quum aperte constarer nulla ejus caepta propitiam deseruisse for­tunam, instaurabat urbes & praesidiaria (ut diximus) castra, limites (que) vigilijs tueba­tur & praetenturis; recuperatam (que) provin­ciam quae in ditionem concesserat hostium, [Page 226] ita reddidit statui pristino, ut eodem refe­rente & rectorem haberet legitimum, & Valentia deinde vocaretur arbitrio Prin­cipis. Areanos genus hominum a veteribus institutum paulatim prolapsos in vitia, a Idem. Am. Marcel. lib. 29. stationibus suis removit, aperte convictos, acceptorum promisiorum (que) magnitudine praemiorum allectos, quae apud Romanos agebantur, aliquotiens barbaris prodidisse. Id enim illis erat officium, ut ultra citro (que) per longa spatia discurrentes, vicina [...]um gentium strepitus Romanis ducibus intima­rent. Ita spectatissime antedictis rebus aliis (que) administratis, ad comitatum accitus tripudiantes (que) relinquens provincias, ut Furius Camillus vel Cursor Papyrius, victorijs crebris & salutaribus erat insignis. Et favore omnium adus (que) fretum deductus, leni vento transgressus venit ad commili­tium Principis. Cum (que) gaudio susceptus & laudibus, in locum Valentis Jovini suc­cessit, qui equorum copias tuebatur. Dein­de Fraomarium Imperator, quia Bucinoban­tum (Alemannicae contra Mogontiacum gen­tis pagum) cui eum ordinaverat Regem, re­centes excursus penitus vastaverant, in Bri­tanniam transtulit, ac potestate tribuni Ale­mannorum praefecit numero, multitudine viribus (que) ea tempestate florenti. Jam (que) erant in hac insula quin (que) Romani Imperij Camden in Divis Brit. [Page 227] provinciae, quarum, quae dicta est Britan­nia prima a Mari Gallico ad Tamisim fluvium & Sabrinae aestuarium, Bri [...]annia secunda a Sabrina fluvio ad Mare Hybernicum, per­tingebat, Flavia Caesariensis inter Tamisim Sabrinam & Humbrum fluvios, Maxima Caesariensis inter Humbrum & Adriant mu­rum, & Valentia (pars olim Maximae borea­lior) inter Adriani & Lollij Urbici muros in­teriacebat. Ubi ob [...]ter notandum, quod cum in Sexti Rufi (qui sub initia Valentiniani sen­ioris scripsit) breviario, provinciarum Fla­viae & Maximae occurrant nomina, rectius existimasse putandos esse, qui Fla [...]iam a Flavio Constantino, Maximam a magnitu­dine, 378. Socrat. lib. 5. cap. 2. Sozom. lib. 7. cap. 1. Joannes Antioch. in Chron. quam qui illam a Flavio Theodosio, hanc a tyranno Maximo appellatas volunt. Anno trecentesimo septuagesimo octavo, cum Gratianus Imperator legem tulisset, ut quis (que) libere quamcun (que) religionem, quem­cum (que) caetum vellet, sectaretur, exceptis Manichaeis, Photinianis, & Eunomianis; Joannes Biclar in Chron. Gildas in Epist. Ariana haeresis non solum Orientis & Occi­dentis partem maculavit, sed & Meridianam et Septentrionis plagam, & ipsas insulas sua perfidia irretivit, inter (que) caeteras Britanniam in qua eous (que) manserat Christi capitis membrorum consonantia suavis; fratres (que) in unum habitantes, exitiabiliter sejungi fecit; ac sic quasi via facta trans oceanum, omnes omnino bestiae ferae, mortiferum [Page 228] cujuslibet haereseos virus horrido ore vi­brantes letalia dentium vulnera insulae in­figebant. Matth. Westm.

Anno trecentesimo septuagesimo quinto Octavius Rex Britannicus senio conf [...]ctus, cum annos sexaginta quatuor regnasset, defunctus erat, relicta filia unica Helena, quam sibi connubio sociasse Clementem Mag­num, Maximum serunt Britannici scrip­tores. Tradunt iidem Coelum & Tra­hernum reges, duos alios habuisse fratres Leolinum & Marium, & Leolini ex uxo▪ re Romana filium fuisse Maximum; quem in Britannia natum esse Fabius Athervar­dus atque Annales Anglosaxonici asserunt. Socrat. lib. 5. cap. 11. Idemque alii ex Ecclesiastica Socratis His­toria colligere sunt conati; Britannicaeque plantationis germen a Gilda vocatur. In Hispania fuisse educatum constat, eoque egestatis quondam redactum, ut mensu­larium servilium statarium lixam, patris incertum, ac patriae fugitivum, qui tum vixit Latinus Pacatus illum diceret; ar­migerique lixae & Rutupini latronis ap­pellationem ei inureret Ausonius Pacato Cooetaneus. Sed hos ob Gratiani necem ei fuisse infensiores pro comperto est. Fue­rat ille Theodosii Imperatoris sub ejus patre in Britannia commilito, cujus etiam affi­nitate se jactavit, quod procul dubio face­re erubuerat, si tam vilissimo editus gene­re [Page 229] extitisset. Variis militiae gradibus prae­clare sunctus, regendo demum exercitui Sulp. S [...]v. Dial. 2. Cap. 7. O [...]os. lib. 2. Cap 34. Bed. lib. 1. cap. 9. Gregor. Turon. lib. 1. cap. 38. (al. 43.) Tiro Pros­per in Chron. 382. 383. Britannico praeficitur, & hono [...]ifico a Sulpiti [...] Severo, Orosio & Beda elogio or­natur. Conanum Meriadocum sibi ad­versari ausum fudit & in Caledoniam fu­gavit. Adeoque cum per tyrannidem op­pressis Britannis sumpsisset victoriam, a militibus Imperator est constitutus; anno­que trecentesimo octogesimo secundo, fe­rentes [...]onano suppetias, ac ferociter re­gionem incursantes Pictos & Scotos stre­nue superavit. Anno proxime sequente cum Gratianus militum, praelatos sibi Ala­nos aegerrime ferentium, animos irritasset, Maximus captata occasione, exercitum ingenti Britannicae juventutis multitudine Zosim. lib▪ 4. auctum, in Gallias ad Rheni ostia trans­misit, ubi a Romanis praesidiariis gratan­ter acceptus est. Cujus molimina Impe­rator parvi faciens, Alanos tantum con­ductitios ei opposuit, quod ubi pro insigni sibi injuria facta Romani interpretarentur, quasi barbaros, aut fortitudine aut fide po­tiores, judicasset, hosti se protinus ad­junxerunt. Qui Gratianum defectione legionum graviter perculsum, atque in Ita­liam transire meditantem, Comitis Andra­gathii dolis circumventum juxta Lugdunum interemit. Inde, filio Flavio Victore ap­pellato [Page 230] Caesare, Ballione ac Meraubaude Gratiani ducibus morte multatis, Imperii sedem Treviris statuit, Britannisque bene meritis Brittiae insulae Batavicae partem haud exiguam concedit incolendam, pris­cis habitatoribus Frisonibus intra angusti­ores terminos coarctatis. Ejusdem insulae partem▪ Angli quoque postea sibi vindica­runt, ut ex Procopio colligitur de Ocea­no Germanico ita disserente, [...] Procopius lib. 4. de b [...]llo Goth. [...]. [Page 231] Brittia autem insula, in hoc Oceano non ultra ducenta stadia a littore jacet remota, e re­gione ostiorum Rheni, media Britanniam inter & Thulen. Britannia enim ad occi­dentem sita est, e regione extremae His­paniae, haud minus quatuor stadiorum millibus a continente distans. Brittia ve­ro, post Septentrionales, Hispaniae scili­cet & Britanniae respectu, positas ad Oce­anum Galliae oras. At Thule, quantum sciri hactenus potuit, in ultimis Oceani partibus ad aquilonem jacet. Sed de Bri­tannia ac Thule jam ante diximus. Brit­tiam vero insulam tres numerosissimae gentes incolunt, suis quaeque regibus pa­rentes. Suntque Angli, Frisones, & cognomines insulae Britones. Porro tanta Hominum videtur multitudine affluere, ut singulis annis quam plurimi exinde cum uxoribus liberisque consurgentes, ad Francos commigrent, qui in desertissimis suae regionis partibus eos collocant, suae­que [Page 232] hinc ditionis esse insulam obtendunt; sicut haud [...]ita pridem, rex Francorum, missa Byzantium ad Justinianum Impera­torem legatione, Anglos aliquot cum suis misit, ambitiosa quadam jactantia, quasi haec ipsi insula esset subdita. Integrum Camd in Anglosax. hunc Procopii locum [...]amdenus si vidisset, Brittiam Batavicam nostra cum Britannia minime confudisset. Interea Maximus ut Galliae res componeret re [...]que pecunia­riam constitueret, pacem cum Valentinia­no juniore & Theodosio Augustis pro prae­senti composuit, & Theodosius, Maximo colleg [...] & Augusto appellato, etiam Cy­negio praetorii praefecto [...] in▪ Aegyptum eun­ti mandavit, ut Alexandriae, ejusdem tanquam Imperii consortis imaginem po­neret. Fluentibus ad vo [...]um rebus, cau­sis quoque Ecclesiasticis se ingessit Maxi­mus; a quo Priscillian [...]s▪ haereticus, qui ipsum appellaverat, multorum praeterea malesiciorum convictus, capite plectitur [...], Martino Turonensi frustra monente ut sanguine abstineret; Instantius & Tiberia­nus in Syllinas prope Cornubiam insulas deportantur, aliique aliis supplicii gener [...] ­bus afficiuntur. Mox in Italiam inrum­pens, relicto in Gallia Victore filio quem Augusti dignitate jam ornaverat, Valen­tinianum cum Justina matre expulit, at­que [Page 233] ita extensis alis, una (ut Gildas loquitur) ad Hispaniam, altera ad Italiam, Africa subinde in fidem ejus potestatemque se tradente, late imperabat. At Theodosius duplici injuria, Gratiani caede ac Valenti­niani exilio accensus, haud ultra armis ab­stinendum ratus, utrumque vindicare sta­tuit, exercitumque ingentem, assumptis insuper ad commilitium permultis Gothorum, Hunnorum, Alanorumque millibus conflavit. Moto itaque versus Pannoniam procinctu, Valentinianum navibus impositum cum Justina matre, datis qui tuto deducerent, in Italiam destinavit. Quod ubi Maxi­mus comperit, qui motis Aquileia castris in Pannoniam jam processerat, Theodosium cum universis copiis ea subsecuturum arbi­tratus, praefectum Androgathium cum va­lida classe, iis, quibus Alpium Juliarum clau­stra prius custodienda demandarat, militious instructa, ad eos interciprendos misit. Quod tamen incassum cessit, cum Valen­tinianus ante ejus adventum sinum Jonium trajecisset, & Theodosius itinere terrestri recta in hostem duceret. Sysciae in Pan­nonia Latin. Pa­cat. in Pa­neg. ad Theodos. acerrimo praelio duces strenuissimi conflixerunt, quo tanta mole pugnarunt Theodosiani ut motos tandem loco Maxi­mianos in fugam converterent; ex quibus qui in oppidum se receperunt, aut fossas ca­daveribus [Page 234] oppleverunt, aut obviis se su­dibus induerunt, aut portas morte clau­serunt; quorum vero fugam inhibuit flu­vius, ii trepidi & invicem complexi in gurgites se dejecerunt, quos inter absorp­tus est illius expeditionis vexillifer, cujus cadaver inveniri non potuit. Victus Paeto­vionem fuga petiit Maximus, quo frater ejus Mar [...]ellinus delectas ei in subsidium cohortes attulit, quarum ope alterum cum Theodosio illic praelium conserit. Edita utrinque cruenta strage, fusos iterum fuga­tosque post longum certamen Maximianos nox victoribus subtraxit. Refugientem in Italiam Maximum Theodosius propere in­sectatus, in quasdam hostium copias inter sequendum incidens, veniam summissis vexillis suppliciter postulantes in fidem ac­cepit, atque H [...]monam civitatem ad Al­pium radices sitam, (quae a Maximi mi­litibus diu obsessa, ejus adventu liberata erat,) procedentibus obviam civibus, fe­re triumphabundus intravit. Superatis Alpibus, quarum (uti dictum est) clau­stra, amandatis ad expeditionem navalem praesidiariis, imprudentius Andragathius la­xaverat, Aquileiam adveniens, magnum hostem ac trucem Maximum, & ab im­manissimis Orosius. quoque Germanorum gentibus tributa ac stipendia solo terrore nominis [Page 235] exigentem sine controversia clausit, & cum Maximi milites impetum victoris Theodosii sustinere non praevalerent, ip­sum apprehendentes, vinctum ei protinus obtulerunt, cujus a ministris tertio ab ur­be 388 lapide caput illi a cervicibus amputatum est. Percepta ejus clade, Andragathius Comes, Gratiani Imperatoris Occiso [...], acerbissima se passurum metuens, e navi se in mare pr [...]cipitem dedit. Nec labo­ranti Maximo opitulari poterant exe [...] Gallicani, bellis Francicis impediti, quo­rum Duces Nannienus & Quintinus, qui­bus Victoris filii adolescentiam & Gallia­rum Greg. Tu­ron. defensionem commiserat, collatis apud Carbonariam fignis eximiam de ho­stibus Victoriam reportaverant; Quo suc­cessu elatus nimium Quintinus, abnuente licet ac recedente Moguntiacum Nannic [...], Rhenum transgressus a Francis metum si­muiantibus, insidiis circumventus profli­gatur, Heraclio Joviorum tribuno ac pae­ne omnibus qui militibus praeerant interfe­ctis, effugium paucis nocte & sylvarum latibulis tutum praestantibus. At Valen­tinianus Italia recuperata Arbogastem in Galliam mittit, a quo Victor levi dimica­tione superatus, comprensus, atque in­terfectus est; ac proinde Gallia universa in fidem accepta, Cariet [...]o & Syrus in [Page 236] Nannieni & Quintini locum suffecti, cis Rhenum adversus: Francorum exercitum constitere. Britannorum vero in Brittia collocatorum pars, post antedictam Nan­nieni & Quintini Victoriam, in Armori­cam translata illic sub Conani Meriadoci, qui se jam Maximo submiserat, regimine, inter congentiles suos, antea a Constantio Chloro & Constantino magno eo traductos, consederunt. Genebaldum Francorum du­cem Galfr. lib. 2. cap. 4. a Nannieno et Quintino apud Carbo­nariam superatum, Galfridus, Jubaldum ap­pellat, nec victum modo sed et occisum perperam prodit. Atque de Maxim [...] Ambrosius; Destitutus, inquit, est a suis, quod ante ipsos expeditionis dies, cum audisset, Romae Synagogam incensam, edictum statim eo miserat, quasi vindex publicae Disciplinae, cum dicerent, Rex iste Judaeus factus est, atque idcirco Sys­ciae et Paetovione, atque ubique terrarum victus est. Post ejus mortem recepta est Britannia atque a Chrysantho Vicario ad­ministrata, quam militari robore spoliatam Scoti a Circio et Picti ab aquilone, An­no 393. Florent. Vigorn. 393. trecentesimo nonagesimo tertio, Theo­dosio Imperatore et Abundantio Consuli­bus, vastarunt; qui cum diutius grassa­rentur, atque appulsi navibus piraticis Saxones praedas agerent continuas, Stilic [...] [Page 237] (quem tutorem filio impuberi Honorio re­liquit Theodosius locata etiam ei filia Ho­norii patrui Serena,) Victorinum Tolosa­num istuc misit, qui hostes repulit, ac Provinciales adversus Pictorum Scotorum­que incu [...]siones munivit, Romana legione in limite ad eos propulsandos constituta. Praeclara hujus facinora ipsi, qui eum mise­rat Stiliconi, cujus scilicet auspiciis gesta sunt, Poeta tribuit [...]laudianus, Britan­niam ita loquentem inducens,

Et Stiliconis virtuti deberi idem alibi scri­bit, Idem lib. 2. in Eu­trop. Eu­nuch. domito quod Saxone Tethys mitior, aut fracto secura Britannia Picto. Atque hinc Saxones illo tempore non minus quam Pictos & Scotos▪ Britanniae infestos fuisse liquet, unde eidem Poetae in Epithalamio Palladii & Celerinae inter sparsas Imperii Romani vires recensetur ac communeratur in Britannia, Quae Saxona frenat vel Sco­tum legio. Sed aequior Victorino alter Poeta ita de ipso canit,

Cum autem in Italiam irrumperet Alari­cus legionem illam limitaneam extremis praetentam Britannis Stilico revocavit, 402. ejusque ope Gothos tribus praeliis, Astae scilicet, Pollentiae & Veronae, victos Ita­lia exturbavit. Hisce temporibus Britan­ni Romam, Hierosolymam, & Syriam, invi­sere solebant, inter quos Pelagius mona­chus magnae aliquantisper famae fuit, done [...] haereticum nominis sui dogma, ut Pros­per in Chronico scribit, contra gratiam Christi, Celestio & Juliano adjutoribus, e­xereret. Anno quadringentesimo quin­to, rursus a Scotis & Pictis infestatos es­se 405. Britannos in annalibus connaciensibus legimus, & sequente anno Vandali, Alam 406. Quadi, Marcomanni, Heruli, Gepidae, Suevi, Alemanni, Burgundiones & Sa­xones, pulsis qui occurrerant Francis ac trajecto Rheno in Gallias se infuderunt, cuncta vastantes ac diripientes, quorum impetum in se veriti milites Britannici, ab [Page 239] Honorio desciscentes, alium sibi deligen­dum Imperatorem censuerunt. Adeoque Anno quadringentesimo septimo, Honorio septimum, Theodosio secundum consulatum gerente, seditione concitata, Marcum, qui Zosim. lib. 6. S [...]zom. lib. 9. praefuisse illis tunc temporis videtur, in regio solio collocabant, eique tanquam [...]erum in iis locis potienti parebant. Eo deinde necato velut illorum moribus non respondente, Gratianum municipem in medium producunt, & purpura corona­que cinctum ceu principem observantes comitabantur. Verum & huic improbato post menses quatuor imperium abrogant & vitam eripiunt; Constantino rerum sum­ma tradita, quem etsi Orosius ex infima militia propter solam spem nominis sine merito virtutis electum scribit, Procopius tamen [...] Haud obscurum Procop. lib. 1. de bello Vand. ignobilemve virum appellat.

Ille igitur ubi Justinianum & Nevio­gasten Celticis militibus praefecisset, Bri­tannia relicta in Galliam transmisit; quum­que Bononiam venisset, & in ea dies ali­quot fuisset commoratus, omnesque sibi conciliasset exercitus ad Alpes usque Gal­liam et Italiam disterminantes; (fugatis Zosim. lib. 6. in Italiam Limenio praefecto praetorio Gal­liarum et Cariabaude magistro militum,) Imperium tuto jam possidere videbatur. [Page 240] Eodem tempore Sarum Stilieo ducem cum exercitu contra Constantinum ablegabat. Is Justinian [...] duci cum copiis suis obviam prosectus, tam ipsum quam majorem e­xercitus partem interfecit; et ingenti prae­da potitus, quod Constantinum intellexis­set se recepisse Valentiam Urbem ad sui defensionem satis idoneam, hanc ipsam obsidere instituit. Alter copiarum dux Neviogastes cum Saro de pace collocutus, amice quidem ab eo fuit exceptus, sed ul­tro citroque praestitis Sacramentis confe­stim interfectus, religione jurisjurandi ab Saro violata. At ubi ducem Constantinus fecisset Edobichum natione Francum, at­que jam e Britannia cum suis Gerontius ad­ventaret, Sarus horum ducum in re mili­tari tum experientiam tum fortitudinem veritus, Valentia discessit, quam septem diebus obsederat. Quumque Constantini duces in eum maximis viribus procurrissent, multo labore salvus evasit; universalem praedam Bagaudis qui ad Alpes illi occur­rerant largitus, ut ab eis adeundae Italiae facultatem impetraret. Quum Sarus hoc modo incolumis pervenisset in Italiam, Constantinus universis collectis copiis, Al­pes idoneo praesidio munire decrevit. Eae tres omnino sunt quae in Italiam a Celtis atque inde ulterius ducentia itinera clau­dunt, [Page 241] uidelicet, Cottie, Pleninae, M [...] ­ [...]timae. Hoc uti faceret ea cura quam di­ximus, causa quaedam erat huju [...]mod [...]; Vandali Suevis et Alanis permisti supera­ [...]s hisce Iocis nationes Transalpinas vasta­unt, ed [...]taque ingenti caede, Britannicis etiam exercitibus formidabiles extiterunt quos quidem eo pepulerunt, ut veriti ne ulterius progrederentur, ad tyrannos ut an­ [...]e dictum est eligendos se converterent, Marcum inquam & Gratianum, & se­cundum hos Constantinum, adver [...]us quem acri com [...]sso praelio, victoria quidem Romani potiebantur, majore barbarorum parte jug [...]lata, sed quod fugientes insecu­ti non essent, (omnes enim ad internecio­nem usque cecidisse poterant,) sacultatem els concesse [...]unt, ut resarcita clade quam acceperant, & collecta barbarorum mul­titudine, [...]ursus hosti pares evaderent. I­taque propter has causas praesidiarios in his­ce locis Constantinus collocabat, ne isti liberum in Galliam aditum haberent. Rhe­num quoque flumen praesidio muniit, quòd a Juliani principis temporibus neg­lectum fuerat. Hoc modo rebus in Gal­lia constitutis, Constantem filiorum natu maximum, habitu Caesaris ornatum in Hispaniam ablegat, tum ut dilataret Im­perii limites, tum etiam u [...] Honorii pro­pinquorum [Page 242] potentiam in eis locis excin­deret. Metuebat enim ne quando coactis militum in ea regione copiis, ipsi quidem monte Pyrenes superato se adorirentur, Imperator autem Honorius ex Italia missis exercitibus, undique circundato tyran­nidem abrogaret. Itaque Constans in His­paniam transibat, quum Ducem Terentium & Apollinarem Praefectum praetorio habe­ret, ac Palatinis etiam ordinibus magistra­tus tam civiles quam militares dedisset. Atque his ductoribus copias in eos movit, qui generis affinitate Theodosium principem contingentes, Hispanas res conturbabant, Illi primo per Lusitanic [...]s exercitus conci­tato adversus Constantem bello, quum ab illo se vinci viderent, cum servorum & a­gricolarum multitudine hostem aggressi, parum absuit, quin eum, gravissimum in periculum conjicerent. Sed hic quoque spe sua frustrati, a Constante cum uxo [...]i­bus in custodiam dati sunt. Qua re fra­tribus eorum Theodosio Lagodioque nuntia­ta, ille in Italiam ad Honorium Impera­torem profugit, hic in Orientem ad T [...] ­dosium Imperatorem salvus evasit. His rebus Constans in Hispania gestis ad patrem Constantinum reversus est, adductis secum Vereniano & Didymio, relictoque istic Du­ce Gerontio, qui cum Gallicis militibus iter [Page 243] illud, quod e Celtis in Hispaniam ducit cu­stodiret, quanquam exercitus Hispanici hanc custodiam sibi pro more credi, nec regionis tutelam extraneis committi petiis­sent. Caeterum Verenianus & Didymius ad Constantinum perducti, mox interfecti sunt. Secundum haec Eunuchos ad Ho­norium Idem. lib. 5. mi [...]tebat Constantinus, sibi con­donari petens quod Imperium sibi tradi passus fuisset. Non enim id se sponte sua rapuisse, sed a militibus vi coactum. Hoc postulatum ubi Princeps audivis [...]et, ani­madvertens non facile se, quamdiu militan­tes Regi Gothorum Alarico barbari non pro­cul abessent, de bellis aliis cogitare posse, praetereaque rationem propinquorum V [...] ­reniani & Didy [...]ii habens quos a Constan­tino detineri putavit in vinculis, non po­stulato duntaxat assensus est, sed & im­peratoriam vestem ei misit. Ac propin­quorum quidem causa frustra sollicitus erat, qui ante legationem hanc jugulati fuerant. His actis Eunuchos dimittit; Idem. lib. 6. quibus reversis alter ad Honorium legatus a Constantino destinatur Joviu [...], vir eru­ditione Doctrinae caeterisque virtutibus ex­cellens; qui pacem prius constitutam ra­tam haberi, praetereaque veniam ob inter­fectos Honorii propinquos Didymium & Ver [...]nianum postularet. Sic enim hoc [Page 244] factum purgabat, ut diceret, non eos Constantini voluntate necatos esse, Con­spic [...]tus autem perturbatum▪ Honorium, recte sacturum ajebat, si curis Italicis oc­cupatus, nonnihil remitteret. Quum­que potestas ei facta fuisset ad Constanti­num abeundi, & casus Italiam prementes nuntiandi, non multo post venturum [...]e cum omnibus Celticis & Hispanicis & Britannicis copiis, atque rebus, Italicis & Urbanis opem la [...]urum pollicebatur. Ac Jovius quidem hisce conditionibus abeun­di copiam nactus est. Quum autem rur­sus in Hispaniam Constans a patre mittere­tur, Justum sibi Ducem adjungebat; quo [...]uidem offensus Gerontius, conciliatis sibi militibus eorum locorum, barbaros apud Celtas adversus Constantinum exci­tat. Quibus ubi Constantinus resistere non posset, quod major copiarum ipsius pars esset in Hispania, Transr [...]enani bar­ba [...]i cuncta pro libitu invadentes, eo tum incolas insulae Britanniae, tum quasdam Celticas nationes redegerunt, ut ab Im­perio Romano deficerent, & Romanorum legibus non amplius obedientes, arbitratu suo viverent. Itaque Britanni sumptis ar­mis et pro salute sua periclitati, civitates suas a barbaris imminentibus liberarunt. Itidem totus ille tractus Armoricus, caete­raeque [Page 245] Gallorum Provinciae Britannos imi­tatae, consimili se modo liberarunt, eje­ctis Romanis Praesidibus, et propria qua­dam republica ex arbitratu suo constituta. Et Britannos quidem ad hanc sui defensio­nem literis propriis cohortatus erat▪ Hono­rius atque a dominatione Romana liberos in posterum esse jusserat, cum bello Go­thico laborans subsidia mittere imploranti­bus ne quiret. Franci Constantini socordia moti, trajecto Rheno Tr [...]virorum Urbem ipsius diu Imperii caput captam cum aliis compluribus oppidis diripuerunt; Vandali autem cum Suevis et Alanis ad Pyraeneum profecti, adjuncto sibi Honoriacorum quos ibi Constans imposuerat praesidio, in His­paniam, Gerontio cum iis sentiente, penetra­runt. Constantinus autem cum Diadema­te Constantem filium cinxisset, proque C [...]sare dixisset Augustum, Imperio Apol­linari abrogato, ejus loco alterum Praefe­ctum praetorio creavit. Mox inani spe e­latus So [...]om. Hist. Ec­cl. lib. 9. [...]. Callist. lib. 14. se posse Italiam occupare, quod All [...]bichus summus Honorii Praefectus ejus partibus studeret, superatis Alpibus Cot­t [...]is, Liberonam Liguriae civitatem adiit; cumque jam Eridanum transmissurus esset, i [...]opinata morte Allobichi audita, conver­so statim agmine retrocessit, seque Arela­tum recepit, ibidemque impe [...]ii sedem [Page 246] fixit. Quam urbem a suo nomine Con­stantinam appellari, & in eadem conven­tus Provinciarum septem agi praecepit. Eo­dem tempore Constans ejus filius ex His­pania profugiens redierat, metu barbaro­rum, qui multa praesidia multasque urbes ibi ceperant, & cum his etiam nonnullos ejus praesectos. Porro Gerontius, hostis Constanti [...] factus, Maximum quendam, [...]amiliarem suum, quem ad tyrannidem ac­commodatum judicabat, Imperiali ornatu induit, ac Tarracone morari permisit; ipse vero exercitum adversus Constantinum eduxit, eo proposito, ut in transitu Con­stantem Vienn [...] commorantem conficeret. Constantinus igitur cum intellexisset id quod de Maximo actum erat, Edobichum ducem suum ad ulteriores Rheni partes mi­sit, ut Fra [...]c [...]s & Alemannos in auxilium vocaret, Constanti autem filio suo, Vien­na ac caeterarum ibi civitatum custodiam commisit. Sed eum Gerontius, in pote­statem urbe dedita adductum, vita exuit; atque Arelatum castra movens civitatem oppugnavit. De hoc Constante prodit Jornandes, quod cum Constantinus Gallii [...] Jorn. do success. Rsgn. occupatis invasisset Imperium, hostes ejus contra eum saevientes, filiumque illius re­gno privare cupientes, monachum fece­runt. Ipse vero sanus a Gallia revertens, [Page 247] statim filium suum Constantem ex Mona­cho Caesarem ordinavit. Et sane Con­stantem Monachum fuisse, priusquam Cae­sar a patre crearetur, Orosius & alii te­stantur. Non multo post exercitu Hon [...] ­rii Sozom. lib. 9. & Niceph. Callist. lib. 14. adversus Constantinum adventante, cui praeerat Constantius comes, sta­tim [...]ugit Ger [...]ntius cum paucis quibus­dam militibus, nam eorum plurimi Con­stantio se conjunxerant. Milites igitur in Hispania Gerontium ob fugam factam con­temptu dignum rati, interficere statue­runt, & concursu facto domum ejus cir­cumvallant. Ille vero cum Alan [...] uno, necessario suo, paucisque servis, ejacula­tis desuper sagittis, ultra trecentos mili­tes interficit; sagittis tandem deficienti­bus servi aufugiunt, & clam sese de domo illa demittentes evadunt. Ac Gerontius quidem, quamvis & ipse eodem modo salvari potuerit, tamen Nonnichiae Uxoris amore d [...] tentus noluit. Itaque cum mili­tes ignem domo mane immisissent, nul­lam habens deinceps spem salutis, Alano familiari suo volenti caput amputat, & deinde propriae uxori quoque lamentanti, & seipsam cum lacrymis in gladium inge­renti, ac potius quam in alterius potesta­tem perveniat, una cum marito perire cupienti, & munus hoc ultimum ab eo [Page 248] impetrare flagitanti. Gerontius porro cum se tertio percussisset, nec tamen vul­nus lethale accepisse sensisset, evaginato gladiolo quem femori alligatum habebat, sibi ipsi cor trans [...]. Constantinus au­tem, circumsidente adhuc Honorii exer­citu, obsidionem tamen sustinebat, quod illi nuntiatum esset, [...]dobichum cum ma­ximis suppetiis adventurum. Quae qui­dem res & Honorii quoque duces non modi­ce terrebat, ita ut in Italiam reverti, & il­lic bellum experiri vellent. Atque hoc ubi statuissent, quia appropinquare jam nuntiabatur Edobichus, Rhodanum fluvium trajic [...]unt; & Constantius secum pedites retinens adventantem expectat hostem. Sed Ulphilas Constantii praefectus, haud procul istinc in insidiis cum equitibus lati­tat. Postquam igitur hostes cum exercitu Ulphilam praetergressi, pedem jam colla­turi essent cum militibus Constantii, dato signo, repente prorumpens Ulphilas, ho­stes a tergo invadit. Et facta statim or­dinum perturbatione, alii diffugiunt, alii occiduntur; plurimi autem positis armis veniam precantur, & misericordiam con­sequuntur. Edobichus autem equo con­scenso fugit in agrum quendam ad Ecdi­cium, qui plurimum fuerat ab ipso conse­cutus olim, quemque Edobichus sibi ob [Page 249] accepta beneficia amicum arbitrabatur. Atqui is caput ejus amputatum ducibus Honorii attulit, spe magnorum munerum ac dignitatum. Constantius autem caput quidem accipi jussit, ac gratias Ecdicio agi respublicae nomine, qui Ulphilae offi­cio functus esset. Sed cum in exercitu re­manere vellet, eum excedere jussit, ne­quaquam vel sibi vel exercitui faustam fore ratus Hospitis tam ingrati praesentiam. At­que is quidem Hominis amici ac Hospitis in calamitatem de apsi impiissimam caedem ausus, in vanum, uti dici solet, hians re­cessit. Post victoriam rursus trajiciente Honorii exercitu ad civitatem, certior fa­ctus Constantinus Edobichum esse sublatum, ipse sibi purpuram et imperii insignia de­trahit, et ad Ecclesiam confugiens ordina­tur Presbyter. Tum accepto prius jureju­rando, qui intra maenia erant, post obsidio­nem quadrimestrem, portas apperiunt ac veniam consequuntur omnes. Constantinus autem una cum Juliano filio quem nobilissi­mum appellaverat. In Italiam transmissus, a satellitibus ab Honorio missis, capite ad amnem Mincium Anno quadringentesimo undecimo plectitur. Dum Arelatum ob­sidet 411. Constantius, apud Arvernos Jovinus. vir nobilitatis ac potentiae singularis, co­acta insigni popularium manu, Augustalia [Page 250] [...]epit insignia, ascitisque Francis, Bur­gundionibus et Alemannis, Ataulphum quoque Gothorum regem ad societatem pellicere conatus est, quod ne fieret, Dardani Romani nobilis industria effectum est. Illum Constantius profligatum Im­perio exuit, et se Valentiam▪ praecipiti fu­ga proripere cogit, quam Gothi mox ef­fringunt ac tyrannum captum, paulo post secum in Hispaniam abducunt. Cujus frater Sebastianus tyrannidem arripiens fu­sis a Constantio copiis interficitur, una cum Salustio et Rustico adjutoribus. Deinde Maximus, qui a Gerontio evectus se pro Imperatore in parte Hispaniae gessit, bello impetibus ab eodem Constantio expugna­tur, captusque quia humilitas Hominis nullam excitare invidiam poterat dimitti­tur. Compositos de Gorontii praedicti morte Rhythmos Britannicos etiamnum ex­tare pervetustos, scripsit in [...]uo de Britan­nia commentariolo Humfridus Luddus, Post Constantini mortem Britanni qui eum secuti erant ad▪concives suos in Armo­ricam se receperunt; ipsaque insula Ro­manae Procop­de bello Vandal. lib. 1. Beda lib. 1. cap. 11. Blond. D [...]c. 1. lib. 2. reipublicae cella penaria, ubi Roma­ni aliis bellis impliciti recuperare eam non possent, penitus amissa est, cum ultra quadringentos▪ sexaginta Annos a Britan­nica Julii Caesaris victoria istic Imperas­sent. [Page 251] Quo temporis spatio tantopere ob­tinuerat atque▪ invaluerat Romana apud Britannos lingua, ut eam Gildas suam ap­pellet, ipsaque Britannia, Romana insu­la & Romania vocaretur Britanni quan­quam primitus strenue hostibus repugnas­sent, tamen continue bellando facinati succumbere tandem caeperunt, quocirca Anno quadringentesimo decimo octavo, 418. Annal. Saxon. & Athalvar­dus. Romani qui in Britannia relicti suerant, a barbararum gentium minis sibi metuentes, magna Thesaurorum suorum parte in scro­bibus occultata reliquam emigrantes in Gallias secum detulerunt▪ Floruere hoc tempore in Britannia Episcopi Fastidius & Ninianus; quorum prior a Gennadio G [...]mn. Ca­talog. Scriptor. Ecclesiast. Massyliensi Britannorum vel (ut alia legunt exemplaria) Britanniarum Episcopus vo­catur, unde Britanniae primatem fuisse col­ligunt nonnulli. (Quod si concedatur, non ideo tamen Londinensis (ut Baleus & Pitr [...]us volunt,) sed Eboracensis Urbis Episcopus f [...]isse videatur, quam utique antiquam Britanniarum Dioeceseos Metro­polim fuisse sta [...]uunt Usserius & Ber [...]erius; Usser. in Primo [...]d. & Philip. Berter. Pithanon. diatrib. 1. cap. 3. sin. non solum quod Romana ess [...]t Colonia, sed etiam quod Imperatoris palatium & Britanniarum Praetorium ▪illic fuerit, in­deque apud Spartianum in Severo civita­tis nomen [...] obtinuerit.) Scrip­sit [Page 252] ille ad Fatalem quendam de vita (sen de fide) Christiana librum unum, & de viduitate servanda alium, sana & integra utrumque Doctrina. Alter Candid [...] casae in Gallovidia Episcopus, australes Pictos ad Christi fidem convertit. Scotorum Bed. lib. 3. cap. 4. vulgus hunc Ringen vocat. Episcopali demum Sede, ubi Ecclesiam de lapide, insolito Britannis more fecerat, deserta, ob importunam matris & consanguineo­rum visitation [...]m, ut et sibi & suae quieti cum discipulis vacaret, Hyberniam petiit, ubi post multos annos in Coenobio magno quod in loco Cluayn Coner dicto constitue­rat, transactos obiit. Ejus frater er [...]t Plebeias, & ipse Sancti appellatione or­natus. Anno quadringentesimo vicesimo 420. Honorius Constantium placid [...] sorroris vi­rum in Imperii societatem as [...]ivit, ejusque imaginem ut moris erat ad collegam Theo­dosium misit, quam ille accipere noluit, patruique factum omnino improbavit. Cu­jus rei dolorem Constantius usque adeo non tulit, ut sexto post acceptum Imperium mense, circa [...]nni sequentis initium, maeroris atrocitate confectus vita excesse­rit. Anno proximo Maximus & Jovinus 421. tyranni, antea debellati, cum in Hispa­nia rebus novis operam darent, ab Ho­norii 422. ducibus Castino & Bonifacio com­prehensi, [Page 253] Honorii triumphum adornabant. Eodemque Anno Britanni Pictis ab Aqui­lone, Scotis a Circio, ipsos solito acerbius longe calcantibus atque infestantibus diris­simeque deprimentibus subjectione sui pro­missa Honorii auxilium efflagitabant. Pi­ctos istos Gildis vocat transmarinos, non quod extra Britanniam essent positi, sed Beda lib. 1. cap. 12. quia a parte Britann [...]rum erant remoti, duobus sinibus mari interjacentib [...]s, (ut Beda loquitur,) quorum unus ab Orienta­li mari, alter ab Occidentali, Britanniae terras longe lateque irrumpit. Hi erant Gildas & Sigebertus Blondus dec. 1. lib. 2. Sabellicus Enaead. 8. lib. 1. Glota & B [...]dotria. Honorii igitur jussu destinatur ab Aetio (qui Gallicos post C [...]nstantium exercitus rexit) legio, suffi­cienter armis instructa. Quae ratibus trans Oceanum in insulam advecta, cum gravi­bus hostibus congressa, magnamque ex eis multitudinem sternens, et omnes e fi­nibus depulit, et subjectos cives tam atro­ci dilacerationi ex imminente captivitate liberavit. Quos jussit construere inter duo maria [...]rans insulam murum, ut esset arcendis hostibus a turba instructus terrori civibusque tutamini. Qui vulgo irratio­nali absque rectore factus, non tam lapi­dibus quam cespitibus, non prosuit. In­cepit autem duorum ferme millium spatio a Monasterio Abercorniae ad occidentem in [Page 254] loco qui sermone Pictorum Penvahel, lin­gua autem A [...]glorum Penneltum appella­tur, et tendens contra occidentem termi­natur juxta urbem Alcluith quae nunc Bri­tannod [...]num dicitur. Sed illa legione do­mum 425. Gildas Be­da lib. 1. cap. 12. Bl [...]dus ibid. Sabell. ibid. cum triumpho magno et gaudio re­meante, (quippe quae non imperii sed auxilii causa venerat,) priores inimici (ac si Ambrones lupi profunda fame rabidi sic­cis faucibus ovile transilientes, non com­parente pastore,) alis remorum remigum­que brachiis, ac velis vento sinuatis, ter­minos rumpunt, caeduntque omnia, et 426. quaeque obvia, seu segetem maturam me­tunt, calcant, transeunt. Ite [...]umque mittuntur queruli legati scissis (ut dicitur) vestibus, opertisque sabulo capitibus, implorantes a Romanis auxilia. Aeti [...]s igitur▪ Valentiniani tertii jussu Gallionem Ravennatem cum alia legione misit, qui tempore autumni advenientes inopinatos primum, tandem terribiles, inimicorum anniversarias praedas agentium cervicibus mucronum ungues infixere atque ingentem stragem peragentes, e Britannorum fini­bus strenue fugarunt. Exinde Romani Britannis denuntiantes, nequaquam se tam laboriosis expeditionibus posse fre­quentius vexari, et ob imbelles erraticos­que ratruncu [...]os Romana [stigmata sunt [Page 255] signa victricia Gloss.] stigmata, ac talem tantumque exercitum terra ac mari fati­gari; sed ut potius ipsi consuescendo armis ac viriliter dimicando, terram, substan­tiolam, conjuges, liberos, et (quod his majus est) libertatem vitamque totis viribus vindicarent, et gentibus nequa­quam se fortioribus, (nisi segnitia et tor­pore dissolverentur) inermes vinclis vin­ciendas nullo modo, sed instructas peltis, ensibus, hastis, et ad caedem promptas protenderent manus, suadentes; murum (quia et ex hoc putabant aliquid derelin­quendo populo commodi accrescere) non de cespitibus ut alterum, sed sumptu pu­blico privatoque, adjunctis secum misera­bilibus indigenis, tramite a mari usque ad mare inter urbes quae ibidem forte ob me­tum hostium collocatae fuerant, ubi et Se­verus quondam vallum fecerat, firmo de lapide, octo pedes latum et duodecim al­tum construxerunt. Neque est cur hos Britannos quod circiter centena passuum millia retro cederent, relictoque loco to­tius insulae angustissimo eoque munitioni maxime accommodato alium [...]ligerent in quo murus prope triplo productior esset ex necessitate statuendus; mentis suae minus compo [...]es (cum Usserio) judicemus, quam Severum ipsum atque etiam Adrianum qui [Page 256] idem antea fecerant. Siquidem nisi hoc ipso in loco positum fuisse hunc murum cum Beda & Camdeno sentiamus, reli­quamque regionem inter istum murum la­pideum & antedictum cespititium sitam praesidiis & castellis (ut ante sub praefatis Imperatoribus) defensam existimemus; quo pacto hostes postea omnem aquilona­lem usque ad Murum insulae partem capes­sisse dicerentur, cum omnes ultra L [...]llii Urbici Praetenturam terras multo ante tem­pore possedissent, nullus video. Fortia deinde formidolo populo monita Romani tradunt & exemplaria instituendorum ar­morum relinquunt. In littore quoque O­ceani ad Meridianam plagam, quo naves eorum habebantur (quia & inde barbaricae infestationes timebantur) turres per in­tervalla ad prospectum maris collocant; & valedicunt, tanquam ultra non [...]ever­suri. Post ista praeclare administrata, Gal­lio & Mavortius cum Sinnoce contra Bo­nifacium in Africa rebellantem missi, pro­flagatis in ipsa excensione (Sinnocis prodi­tione) copiis, Anno quadringentesimo 427. vicefimo septimo, interfecti sunt. An­no quadringentesimo vicesimo nono Agri­cola 429. Pelagianus Severiani Episcopi Pela­gia [...]i filius, Ecclesias Britanniae dogma­tis sui insinuatione corrupit. Verum Bri­tanni [Page 257] cum neque suscipere dogma perver­sum, gratiam Christi blasphemando; ullatenus vellent, neque versutiam ne­f [...]riae persuasionis refutare sufficerent, in­veniunt salubre consilium, ut a Gallicanis antistitibus auxilium belli spiritualis inqui­rant. Quin & Papa Celestinus ad actio­nem Palladii Diaconi, eorum causam sibi propugnandam suscipit; ejusque inter­ventu, Synodus numerosa in Gallia col­lecta est; ubi omnium judicio duo praecla­ra religionis lumina universorum precibus ambiuntur Episcopi Germanus Altisiodo­rensis & Lupus Tricassinus, qui adhor­tante insuper Celestino, sese protinus iti­ne [...]i capessendo accinxerunt, temporibus (que) hybernis in Britanniam transfretarunt. Mox synodo Verolamii collecta, Pelagia­norum coryphaeos divino [...]um testimonio­rum authoritate consutarunt. Finita dis­putatione Germanus Sancti Albani sepul­chrum Constanti­us de vita Germani apud Su­rium tom▪ 4. Jul. 31. & Beda lib. 1. cap. 17. 430 reclusit, depositisque illic omnium Apostolorum diversorumque martyrum quas secum attulerat reliquiis, de loco ipso ubi beati martyris effusus suerat sanguis, massam pulveris adhuc rubentem secum portaturus abstulit. Inde sermonem di­vinum non [...]olum in Ecclesiis, verum etiam per trivia, per rura, per devia dif­fundentes, in Cambriam concedunt, ubi [Page 258] Benlium Povisiae regulum hospitio p [...]aesules excipere renuentem, fulmine, palatio conflagrante, periisse, & subulcum no­mine Cadellum qui palatio exclusos in tu­gurium suum introduxerat ac benigne tra­ctaverat, regno jubente Germano admotum fuisse, Nennius aliique tradunt. Jamque Picti ac Scoti solito confidentiores quod Romanos haud amplius redituros nossent, arma rursus in Britannos Anno quadringen­tesimo tricesimo primo capessunt, par­temque 431. insulae Borealem sibi muro tenus vindicant, quem etiam perrumpentes in loco Anglice Thirlwall dicto, cum unci­natis telis comprensos solo allisissent trepi­dos propugnatores, dirissimam grassatio­ne adorsi, miserrimos cives urbibus dere­lictis confugere ad solitudines coegerunt. Progressique Picti adjuncto sibi Saxonum piratarum agmine, qui eadem praedae cae­disque aviditate rapti illo tempore appule­rant, in agrum Flintensem irruperunt. Agebant ibi dies quadragesimales praeclari antistites, populoque catervatim con­fluenti, Sacramentum Baptismi, diu ut videtur propter ingruentes turbas inter­missum, administrarunt. Horum open Britanni suppliciter exposcebant quorum utique precibus vinci posse hostes confide­bant. Ecclesia ad diem resurrectionis Domi­nicae [Page 259] contexta frondibus componitus & in expeditione campestri instar civitatis apta­tur. Baptizati in praeterlabente fluvio Aleno milites Britannici, hostium adventum in loco qui exinde, maes Garmon, id est, Campus Germani dicebatur, juxta oppi­dum Cambrice Guid Cruc, Anglice Mold appellatum praestolantur. Germanus qui juvenili aetate militiae operam dederat, du­cem se praelii profitetur, eligit expeditos, circumjecta percurrit; & e regione qua hostium expectabatur incursio, vallem circumdatam editis montibus intuetur, quo in loco novum componit exercitum, ipse dux agminis. Et jam emensa solen­nitate Paschali, aderant Picti & Saxones quos appropinquantes prospexerant explo­ratores. Cum subito Germanus signifer universos admonet & praedicit ut voci suae cum clamore respondeant. Securisque hostibus qui se improvisos adesse confide­rent, Alleluja tertia rep [...]titum Sacerdotes exclamant. Sequitur una vox omnium, & elevatum clamorem repercusso aere montium inclusa multiplicant. Quo cla­more Picti Saxonesque consternati & auxi­liarem alicunde exercitum advenisse rati, fugae sese praecipiti dederunt atque arma projecerunt, complures etiam flumine ab­sorpti perierunt. Parta insigni Victoria [Page 260] Germanus & Lupus in Galliam revertun­tur.

Caeterum versis ad socordiam Britannis parum profuit Adorea Allelujatica; & Pi­cti viribus recollectis ingentia una cum Scotis dispendia iis intulerunt, eoque de­mum miseriae praedando continenter & grassando redegerunt, accedente etiam fa­me gravissima ut aut latrociniis aut venatio­nibus cibum quaeritare necessum haberent. Interea hoc anno quo praesules victores re­dierunt, ad Scotos in Christum credentes ordinatus a Papa Celestino antedictus Pal­ladius Prosp. Chron. Episcopus in Hyberniam missus est, quem Britannum suisse scribit Antonius Possevinus in apparatu sacro; pro quo & notula illa marginalis facit quae ad chartam Patricio triburam (in Gulielmi Malmes­buriensis libro de antiquitate Glastoniensis Ecelesiae M S. in Bibliotheca Collegii S. Trinitatis Cantabrigiae) manu satis anti­qua est opposita de Celestino & Hybernia, eodem anno vel praecedente misit idem Pa­pa ad praedicandum ibidem virum nomine Palladium Britannicum genere; sed idem Script. vit [...] Pa­tricii. cito repatriavit sine ullo effectu. Ille in Lageniam veniens cum duodecim aliis, paucos eo in loco Sacri Baptismatis lavacro abluit, & tres fundavit Ecelesiolas, qui­bus discipulos suos Augustin [...]m, Benedi­ctum, [Page 261] Sylvestrum & Solonium praefecit. At cum illius gentis regulus Nathius Garco­nis filius ei adversaretur, immitesque & [...]eri Homines Doctrinam ejus recipere nol­lent, in Albaniam inde profectus, Serva­num & Tervanum ordinasse Episcopos, brevique postea Forduni in Mernia Picto­rum Provincia vitam cum morte commu­tasse dicitur. Scotorum vulgus hunc, Sanctum Pad appellat. Anno quad [...]in­gentesimo 232. tricesimo secundo. Celestinus Papa audita morte Palladii, missum a Germano Altisi [...]dorensi Patricium consecra­vit Episcopum & in Hyberntam destinavit, a quo tota fere insula ad Christi fidem con­versa est. Unde Prosper de Celestino prae­claram Prosper contra col­lator. cap. 41. tam Eritanni [...] quam Hyberni [...] o­peram navante; nec segniore, inquit, cura ab hoc eodem morbo (Pelagiano) Britannias liberavit, quando quosdam ini­micos gratiae, solum s [...]ae originis occu­pantes, etiam ab illo secreto exclusit O­ceani; & ordinato Scotis Episcopo, dum Romanam insulam studet servare Catholi­cam, fecit etiam barbaram Christianam. Primum hoc anno consulatum cum Valerio Marcelli­nus comes & Idati­us. gessit Aetius, eo Placidiae Augustae con­silio designatus, ut e Gallia ad urbem pro­cul ab exercitu revocatus, Magisterio mi­litum facilius exueretur quam ea dignita­tem [Page 262] accersito ex Africa Bonifacio contu­lit. Qui resistentem sibi consulem depu­lit. Sed Aetius aegre ferens ereptam sibi potestatem inimico suo capitali imperti­tam, cum iis quos in promptu habuit ami­cis, praelii fortunam adversus Bonifacium copiis Italicis stipatum experiri ausus est. In quo, longiore Bonifacii telo pridie si­bimet in id praeparato Bonifacium congre­dientem vulneravit illaesus. Tertioque post mense Bonifacius vulnere quo sauci­atus fuerat emoritur; Pelagiam uxorem suam valde locupletem, nulli alteri nisi. Actio ut nuberet exhortans. Deinde Ae­tius cum sibi privatam ruri vitam degenti inimicum quendam insidiari sensisset, ad Hunnos se contulit, quorum auxilio pa­cem principum & jus interpolatae potestatis pulso Bonifacii genero ac successore Sebasti­ano obtinuit; factusque Patricius, in Galliam ad exercitum rediit. Idem secundum cum Sigisvultio consulatum Anno quadringen­tesimo tricesim [...] septimo, tertiumque cum 446. Symmacho Anno quadringentesim [...] quadra­gesimo sexto gessit, qui fuit Theodosii ju­nioris ab Honorii excessu vicesimus tertius. Tunc diuturno bello fatigati Britanni, lugubres hasce ad eum literas mittunt. Ac­tio ter Consuli gemitus Britannorum; re­pellunt barbari ad mare, repellit mare ad [Page 263] barbaros inter haec duo genera funerum, aut jugulamur aut mergimur. Illum vero Gildas & Beda lib. 1. cap. 14. quo minus insulanis miseris succurreret, Hunnici belli apparatus distinuit. Interea fames dira ac famosissima (cujus etiam Constantinopolim invadentis meminit Mar­cellinus comes,) profugos Britannos infe­stat; qua coacti quidam hostibus dedere manus; alii de montibus, speluncis ac sal­tibus strenue repugnabant, ac strages ho­stibus dabant. Revertuntur Scoti (Hy­berni Gildae appellati) domum, po [...]t non multum tempus reversuri; Picti in extre­ma parte insulae tunc primum & deinceps ab immanibus vastationibus supersedentes requieverunt. Ergo ut in commune po­stea consulerent, junctisque viribus hostem fortius propulsarent, Vortigernum Evisseo­rum Matth. Flovilgus. regulum maximae apud ipsos potentiae virum Britanni monarcham creant, sub­stratis, ut Malmesburiensis loquitur, il­lius Imperio reliquis insulae regulis. Fuit certe ille vitiis compluribus inf [...]mis quae ta­men filiorum fortissimorum virtutibus quo­dammodo compensari videbantur, quo­rum praesertim strenuitate proculdubio strages praedictae hostibus datae fuerant. Quiescente igitur vastitate, tantis abun­dantiarum Gildas. copiis insula affluebat, ut nulla habere tales retro aetas meminis [...]et, cum [Page 264] quibus omnimoda etiam luxuria crevit; non solum vero hoc vitium, sed & omnia quae humanae naturae accidere solent, & praecipue odium veritatis cum assertoribus, amorque mendacil cum suis fabricatoribts; & Pelagiana perversitas iterato dilatari caepit; (erumpente quoque rursus j [...]xta nonnullos Arian [...];) Iterum ad Germanum Const. Be­da lib. 1. cap. 21. preces omnium deferuntur, ut causam dei quam prius obtinuerat tutaretur, qui as­sumpto secum Discipulo suo Severo Tre­virorum 448. Episcopo in Britanniam venit, ac benedictionem & Sermonis divini Do­ctrinam profundit; populum in Catholi [...] fide perstare, culpam esse paucorum in­telligit. Inquiruntur protinus authores, inventique condemnantur. El [...]phii vi [...]i primarii filium claudum Germanus sanat, convocata in Siluria Synodo, Vortigernum regem ob incestas cum filia nuptias, haud dolentem sed indignantem calumniasque Nennius. tntorquentem, cum eadem scelesta filiá Ecclesiae communione privat. At Vorti­marus regis primogenitus, patris ac soro­ris improbitatem aversatus, terram ipsam in qua Episcopus opprobrium sustinuerat, ipsi donavit, unde Britannice Guarthea­niaun. id est, calumnia juste retorta, vo­cabatur. Hodie Gurthrenion dicitur, est­que in Radnoriensi Comitatu. Adductos [Page 265] deinde Pelagianae pravitatis auctores, se­cum trans mare rediens deportavit, ut & regio absolutione & illi emendatione frue­rentur. Britannis Armoricanis a Maximi tempore, Conanus filiusque Grallo cum aliquali regiminis specie sub Romanis prae­suerant, sed ultimo Constantino rerum in Gallia potiente, Salomonem Grallonis fi­lium fibi regem creantes, ab Imperio Ro­mano ut diximus dosecerant. Istos Pro­copius Arboricos pro Armoricis appellat. Jrritatus ab his Aetius ferocissimum Ale­mannorum Const. regem Eucharicum paenas sump­turum immiserat. Britanni Armoricani illum formidantes, Germanum ut has componeret turbas exorant, qui Eucha­rico rem ad Ae ium, Aetio ad Imperato­rem rejiciente, in Italiam proficiscitur, & a Valentiniano ac Placidia honorisice exceptus pacem impetrasset, ni motus no­vos excivissent Armorici. Interim Ger­manus senio confectus Ravennae vita ex­cessit, cujus corpus in Galliam reporta­tum Altisiodori sepultum est. Britanni autem isti irrumpen [...]e posthac in Galliam Attila, Aetio conciliati auxilio adfuere. At Britannis insulanis sparsus de subito ve­terum hostium adventu rumor terrorem in­cutit; & subsecuta pestis tantam eorum brevi stravit multitudinem ut sepeliendis [Page 266] mortuis vivi non sufficerent. Sed ne morte quidem suorum, ut inquit Beda, nec timore mortis hi qui supererant, a morte animae qua peccando sternebantur revocari poterant. Initur itaque consi­lium, quid optimum quidve saluberri­mum Gilda [...]. ad repellendas tam ferales & tam crebras supradictarum gentium irruptiones praedasque decerni deberet. Tum omnes consiliarii una cum superbo tyranno [Vor­tigerno] caecati, Saxones quos propensius morte cum abessent tremebant sponte in­vitabant, ut acceptis in insula sedibus, & ipsi hostilia exuerent & Picticos Scoticos­que grassatores cohiberent. At ne quis cum Joanne Majore Scotic [...] scriptore mi­retur, Britannos gentibus haud adeo vali­dis sustinendis impares fuisse; notandum est, praeter abductas a Constantio & Con­stantino colonias; Maximum Britanniam ingenti juventute & omni fere armato mi­lite Guil. malm. lib. 1. spoliasse, militaribus insulae cop [...]is quae nunquam postea redierunt, secum in Gal­liam transvectis; & Constantinum quic­quid a Maximo in Britannia relictum fue­rat milrtaris roboris exhausisse. Quine­tiam ex antiquis inscriptionibus & notitia Provinciarum, hi qui sequuntur militum numeri a Romanis in Britannia conscripti semperque suppleti, & per Imperii Pro­vincias [Page 267] distributi a Camdeno observantur. Ala Britannica Milliaria, Ala quarta Bri­tonum Camd. in Aegypto, cohors prima Aelia Bri­tonum, Cohors tertia Britonum, Cohors sep­tima Britonum, Cohors vicesima sexta Bri­tonum in Armenia, Britanniciani sub Ma­gistro peditum, invicti juniores Britanni­ciani, & Exculcatores juniores Britan. in­ter auxilia Palatina, Britones cum Ma­gistro equitum Galliarum, invicti juniores Britones intra Hispanias, & Britones se­niores in Illyrico. Accersiti autem Saxo­nes tribus Cyulis sive longis navibus, se­cundis velis (omine auguriisque quibus Gildas. vaticinabantur certo apud eos prae [...]agio, quod [...]er centum annis patriam cui proras 449. librabant insiderent, centum vero quinqua­ginta, hoc est, dimidio temporis saepius vastarent) evecti, primum in Orientali parte insulae, jubente infausto tyranno [Vortigerno] terribiles infixere ungues, quasi pro patria pugnaturi, sed eam cer [...]ius impugnaturi. Igitur impugnati atque etiam expugnati Britanni, parte insu [...]ae longe potiore cedentes, sese in Cumb [...]i­am, Cambriamque, Danmoniam & A [...] ­moricam regiones natura munitas recepe­runt, & constitutis ibidem sibi regibus, circumfusos undique hostes pro virili pro­pulsarunt.

[Page 268] Post Cimbros G [...]thicae tres gentes variis distinctae nominibus, scilicet Picti, Sco­ti & Jutae sedes sibi diversis temporibus in Britannia vendicarunt. Ad quos re­ferendus est ille Belisarii apud Procopium Procop. de bello Gothico lib. 2. sermo [...], Nos item Britanniam Gothos ha­bere sibi permittimus, Sicilia multo ma­jorem, & Romano quondam Imperio sub­jectam. Japeti, Gomari & Ascanis pro­lem Euseb. in Chron. esse gentes Gothicas diserte perhibet Eusebius, qui latiore nomen illud sensu accipere, sub eoque gen [...]es omnes Cimme­rias (vel Cimbricas) & Germanicas, quarum Gothi pars erant, comprehendere videtur. Et quidem Japeto oriundos esse Gothos Antiqua Chronica S [...]eogothic [...] consirman [...]. Quod autem Ericus Daniae Rex atque alii Suecici Gothicique scripto­res eum secuti Magogum non Gomarum gentis conditorem constituunt, ab iis cer­te illud hauserunt, qui, Gothis in Italiam irrumpentibus eamque diripientibus, [...]u­rentis G [...]g & Mag [...]g tempora adesse, fi­nemque mundi instare opinabantur, quos inter Ambrosius, G [...]g iste, inquit, G [...] ­thus est quem jam exiisse videmus. Ali­ter vero sensisse & Hier [...]ymum et Augu­stinum [Page 269] constat; quorum prior, scio, in­quit, quendam Gog et Magog tam de Hieron. Trad. Heb. in Gen. praesenti loco quam de Ezechiele ad Go­thorum nuper in terra nostra vagantium historiam retulisse, quod u [...]rum verum sit praelii ipsius fine monstrabitur, et certe Gothos, omnes retro eruditi magis Gatas quam Gog et Magog appellare consueve­runt; alter, Gothos appelians Getas et Massagetas, adiicit, gentes istae quas Aug. de Cicit. Dei lib. 20. cop. 10. appellat Gog et Magog non sunt accipien­dae, tanquam sint, aliqui in aliqua parte terrarum constituti, five quos quidam sus­picantur Getas et Massag [...]tas propter lit­teras horum nominum primas. Ubi ob [...]er notandum, Patre [...] hosce, Gothos ac G [...] ­tas unam eandemque esse gentem agnovis­se; quod ipsum luculente adeo contra Cluverium et Pontan [...] probarunt I [...]an­nes Magnus, Boxhornius et Sheringh [...] ­mus, ut quicquam ea de re amplius super­addere plane supervacaneum fore [...]. Idem vero Sheringhamus in er [...]dita sua de Angl [...] ­r [...]m gentis origine disceptatione, gen [...]es G [...]rmanicas a S [...]m [...] Japeti fratre deducit, Abydenum citans et Georgiu [...] S [...]lluum; qui tamen contrariam omnino sententiam tuentur, Japetique posteros Europ [...]m uni­versam, Asi [...]que majoris partem non mo­dicam possedisse, expresse tradunt; et [Page 270] Germanos certe (non autem Europaeos sed) Persicos Herodot [...] memoratos, Carman [...]s Herod. lib. 1. postea dictos, quos, inter Parthos et Ely­maeos collocant, Semi progeniem faciunt. Et Josephus medus in sua super Decimum Geneseos caput dissertatione Germanos Eu­ropaeos Germen corrupte pro Gemren ap­pellatos existimat quam vocem pluralem a singulari Gomer deducit; eodem modo quo nostrates lingua vernacula fratres Bre­thren a singulari voce Brother nuncupant, quod haud incommodum originis Gomeri­cae indicium videatur. Gothorum porro originem ad Aramum Semi filium, ad­versantibus licet Eusebio Chronicisque Sue [...] ­gothicis, male refert Sheringhamus, pro­ximiorem, uti par [...]est credere, cum fa­cro Sheringh. de orig. Angl. Semine congentilibus suis cognatio­nem astruere affectans; nec tamen eo se conatu Noachi benedictionem interturbare satis animadvertit, dum Semum in Japeti non Japetum in Semi tentoria deportat. Pliniano ille hoc testimonio nititur, ultra sunt Scytharum populi; Persae illos Sacas Plin. in universum appellavere a proxima gente, antiqui Aramaeos. Scripserat antea Strabo, Strabo lib. 1. Quos nos Syros vocamus, ipsi Syri Ara­menios et Arameos vocant. Hinc eum Plinii locum attentius expendenti suboriti forsan aliqua poterit suspicio, Plinium [Page 271] dum festinantius Strabonem percurreret, pro Syris per oscitantiam Scythas legisse, atque, inde haustum errorem in suam hi­storiam naturalem transtulisse. Sin ista minime valuerit conjectura, tamen nemini non probabile videbitur, cum Arimi, Arim [...]spi et Arimph [...]i gentes Aramaeae pa [...]tem Scythiae incolerent, magnaque gloria ac potentia florerent, ideo Scythas in universum Aramaeos appellari potuisse, eadem ratione qua ob Sacarum celebrita­tem, in universum Sacae vocabantur. Nec magis tamen Aram [...]i quam Sacae habendi sunt omnes Scythae, nec proinde Gothi Ge­taeque, etsi Scythas eos fuisse pro confesso sit, Aramaei necessario existimandi erant, ideoque non tantum urget premitque uni­cum illud Plinii testimonium, ut ea propter Eusebio cunctisque Gothicis scrip­toribus fides sit antiquanda. Gothos Grae­ci Get [...]s appellarunt, sicuti quos alii Cim­bros illi Cimmerios, quos alii Pannones il­li Paeones nominarunt. Hi a Margiana (juxta quam Noachi Arca subsedisse cre­ditur,) Ptol [...]m. Googr. lib. 6. As [...]. ad Scythiam Sacanam habitarunt, Chomaris Comarisque finitimi; et in Eu ropam cum Cimmeriis migrantes in Sar­matiae Daciae Maesiaeque partibus cum iis Ptol [...]m. Geogr. lib. 3. Europae. aliquantisper substiterunt. Ab illis Dino­getia in Masia et Zarmigetusa in Dacia [Page 272] nomina sumpserunt, ac Thraciae Maesiae­que pars juxta Stephanum Byzantinum di­cta est Geti [...]. Horum pars erant Thyr­sagetae sive Thussagetae et Tyrangetae sive Tyragetae. Inde cum Cimbris in Germa­niam penetrarunt, relictis in Sarmatia Thyrsagetis, qui sese Turcis adjungentes, una cum iis gens effecti sunt. Itidemque, ad reliquos Getas in Asia remanentes, non exigua Massaeorum pars, e S [...]ythia in­tra Imaum, accesserunt, atque in unam cum iis gentem coalescentes Massagetae ap­pellati sunt. In Germania Getae sive Gothi cum Cimbris in Chersones [...] degen­ [...]es, primo a judicibus regebantur, quo­rum, ut S [...]aningius e [...] Antiquitatibus Suan. Chronol. Danica. Cimbricis narrat, primus fuit Segudus, Gomari junioris filius, Togarmae nepos, Gomari pronepos, Japeti abnepos, N [...]a­cha atnepos. Post illum, judices erant, Adtzerns filius Segudi et Truidus Adtzeri, qui Sialandiam subegit, deinde Thiel­varus Truidi, Ostredus Thielvari, Gu­thius Ostredi; Huic duo erant filii, Trui­d [...]s qui patri in Sialandia et Cimbria suc­cessit, et Thielvarus qui Gothos in insu­las B [...]rnholmiam et Gothlandiam deduxit. Truid [...] successit Inguarus, Inguaro Torel­dus, Toreldo Jellingus, Jellingo Visetus, Viseto Boghius sive B [...]ccer [...]s; Post illum [Page 273] Danus Rex Danorum primus, sociata fi­lio Humblo Guittonis aemuli filia, Sialan­diam Cimbriamque obtinuit, atque, una cum Scania posteris transmisit. In Goth­landia & Bornholmia Thielvaro, Guthii filio, Truidi sratri successit Hafderus fi­lius, post quem hi judices fuerunt, Gu­thius, Grippa & Guelphius Hafderi filii, Vamlingus Guthii, Hablingus Vamlingi, & Handu [...]rus Hablingi filius. Sub hoc Gothi, ut Wormius refert, auctis rebus & Wormius in Goth­landicis. populis, ad eas redacti sunt rerum necessa­riarum angustias ut alimenta sufficientia tantae multitudini non suppeterent. Un­de inito consilio, decernunt tertium quemque nullo vel aetatis vel sexus vel dig­nitatis discrimine, novas quaesitum sedes ablegare, atque ita patriam tertia incola­rum parte exonerare, satius rati fortunae experiri aleam, quam dira fame perire. Illis quos sors exulare jussit, p [...]inceps Thorro quidam datus, qui spreto decreto, ascitis quibusdam sociis munitiora patriae occupare loca, atque ex iis excursionem facere in reliquos aggreditur, & rapinis victum quaerere potius quam exulare sta­tuit. Multis itaque in suam perductis sen­tentiam, rupem occupat excelsam, eam­que pro libitu ubi muniisset, vicinos fur­tis rapinis omnique hostilitatis genere ve­xare [Page 274] non desiit, donec victu & alimonia eos exuisset. Coacti igitur sunt patres conscripto exercitu rebelles hosce vi oppri­mere tantisque malis obviam ire. Occiso eorum duce Thorrone (a quo rupes etiam­num nomen retinet Thoresborg) alius sub­stitutus Helgo nomine, qui vocatis iis qui­bus exeundum esset, classem instruit at­que itineri se accingit, circa annum mundi bis millesimum quingentesimum juxta computationem Heb aicam. Ab his qui cum▪ Helgone exierunt occupatam fuisse Gothiam Scandianam verisimile est, ad quos brevi ceteri maxima ex parte sese un­decunque contulerunt. Crescente igitur ube [...]tim atque augescente multitudine Go­thi sub Bericone rege scandia egressi sese in Germaniam Sarntatiamque effuderunt, quorum nonnulli inte [...] Marsingos, Osios & Burios consederunt, ac G [...]thini dicti sunt. At longe potior migrantium pars fluvii Vi­st [...]lae accolae facti, illic Gothones appella­ti sunt; quorum posteri cum Philimero re­ge veteres patrum suorum in Sarmatiae Da­ci [...] M [...]si que partibus Euxino Ponto ad­jacentibus sedes repetierunt, Thrac [...]amque sibi priscis incolis ejectis vindicantes, pro Thracibus & ipsi Graecis haberi caeperunt. H [...] Get [...] Thraces quo tempore Xerxes Graeciam premeret, in plures populos dis­pertiebantur, Her [...]dot. lib. 7. [Page 275] scilicet Getas specialius di­ctos, P [...]tos, Cicones, Bistones, Sop [...]os, Dersaeos, Edonos, Satras aliosque, equi­bus Satrae viri in re bellica eximii, nulli▪ olim Hominum, inquit Herodo [...]us, fuere subjecti, sed ad ipsius usque aetatem libe­ri perstitere, regemque potentissimum immensumque ejus exercitum contempse­re. Ad Getas sive Gothos circa Istrum degentes, cognata Massagetarum gens ex A sia demum accedens, in iisdem etiam partibus substitit. Gothi vero Scandiani Ptolemaeo & Procopio Gutae ac Guti no­min [...]tirursus in immensam multitudinem exciescentes; nova in extraneas regiones examina cogebantur emittere, quos inter Pictones sive Picti ac Scoti, nobis praeci­pue occurrunt memorandi.

Pictos ex Scythia Germanica, (quo no­mine Gothiam omnemque Scandiam ap­pellari constat,) venisse ita testatur Beda; Be [...]a hist. lib. 1. cap. 1. Contigit gentem Pictorum de Scyt [...]ia, (ut perhibent,) longis navibus non multis O­ceanum ingressam, circumagente statu ven­torum extra [...]ines omnes Britannie, Hy­berniam pervenisse, ejusque Septentrionales or [...]s intrasse atque inventa ibi gente Sco­torum, sibi quoque in partibus illius sedes petisse, nec impetrare potuisse. Est autem Hybernia insula omnium post▪ Britanniam [Page 276] Maxima, ad Occidentem quidem Britan­nia sita; sed sicut contra Aquilonem e [...] brevior, ita in meridiem se trans illius fi­nes plurimum protendens, usque contra His­paniae Septentrionalia, (quamvis magno aequore interjacente,) pervenit. Ad hanc ergo usque pervenientes navigio Picti (ut▪ diximus) petierunt in ea sibi quoque sedes & habitationem donari. Respondebant Scoti, non ambos eos caperet insula; sed possumus (inquiunt) salubre vobis dare consilium quid agere valeatis. Novimus insulam esse aliam, non procul a nostra contra ortum solis, quam saepe lucidiori­bus diebus de longe aspicere solemus. Hanc adire si vultis, habitabilem vobis facere valeatis; vel si qui restiterint, nobis au­xiliariis utimini. Itaque petentes Britan­niam Picti, habitare per Septentrionales insulae partes caeperunt. Cumque uxores Picti non habentes peterent a Scotis; ea solum conditione dare consenserunt, ut ubi res veniret in dubium, magis de fa­minea Procop. de bello Go­thico lib. 4. Claudian. de quarto Ponorii Consulatu. regum prosapia quam de masculina regem sibi eligerent; quod usque hodie a­pud Pictos constat esse servatum. Thu­len, quae procopio Caesariensi Scandia est, Pictorum sedem facit Claudianus, de Theodosio Theodosii Imperatoris patre eos debellante ita canens, Incaluit Picto­rum [Page 277] sanguine Thule. Hos, gentem Go­thicam, vocat Giraldus Cambrensis. Cum Giralb. Cambr. de institutio­ne princi­pis lib. 1. Maximus de Britannia, inquit ille, in Galliam, cum robore virorum & virium nec non & armorum insulae toto, ad occu­pandum Imperium transvectus fuerat; Gra­tianus & Valentinianus fratres & consor­tes Imperii, gentem Gothicam, rebus in bellicis fortem ac strenuam, sibi quoque vel confaederatam vel subjectam & Impe­rialibus beneficiis obstrictam, a Scythiae finibus in aquilonares Britanniae partes ad Britones infestandum, & tyrannum cum juventute revocandum, navigio transmi­serunt. Illi vero, tum quoniam pro inna­ta Gothornm bellicositate p [...]aevalidi fue­runt, tum quoniam insulam viris ac viri­bus vacuam invenerunt; boreales ejusdem partes ac provincias non modicas, ex prae­donibus accolae facti, sibi usurpatas occu­paverunt. Et de iisdem Eulogii Author Eulog. lib. 4. haec expressius tradit, Gratianus & Va­lentinianus [...]ratres & in Imperio consortes, gentem Gothicam Pictorum, in rebus bellicis fortem & strenuam, beneficiis & blanditiis allectam a Scythiae finibus ad Britanniam direxerunt. At Britones iner­mes & omni militia nudati suppeditantur, sic quod Picti accolae facti sunt in parte Britanniae aquilonari. Pictos quoque Ge­tas [Page 278] sive Gothos fuisse scribit Buchananus. Ex his collatis inter se testimoniis, Pictos Gothorum partem fuisse a [...]q [...]e e Scandia ve­nisse (quod Scotici omnes Historici con­firmant) satis opinor liqu [...]t, quan [...]uam ex nuperis Doctissimus Camdenus eos in­digenas Camd. in Pictis. Britannos extitisse, atque ob retentam corporis depingendi consuetudi­nem (a caeteris intermissam) Pictos ap­pellatos censuit, & ex una aut altera vo­ce Pictica, quales sunt Penvahel & A­den, eadem cum Britannis lingua usos esse probare contendit. Verum istud haud adeo mirandum est, vicinis gentibus diu mutua inter se commercia exercent [...]bus communem esse potuisse unam [...]ut al [...]e am voculam. Ipsas vero [...] Pictorum­que linguas omnino diversas suiss, a que ac Anglorum Sco [...]orum & Lati [...]orum, di­serte Beda docu [...]t haec de Britannia lo­quens; Beda Hist. lib. 1. cap. [...] ▪ Haec in praesenti iuxta numerum librorum quibus lex divina scripta est, quinque gentium linguis unam candemque summae voritatis & verae sublimitatis sci­entiam scrutatur & consit [...]tur, Anglorum vid [...]lice [...], B [...]itonum, Scotorum, Picto [...]um, & Latinorum que medita [...]i [...]ne scrip [...]ura­rum caeteris omnibus est facta communis. Viri equidem eximii optimeque de patria meriti opinioni, ubi nulla antiquitatis ad­versantis [Page 279] vestigia supersunt, de [...]erri, pluri­mum deb [...], lubens agnosco. Caete­rum luculentis authorum veterum ac pro­batorum testimoniis, meram scriptoris moderni quantumlibet eruditissimi conje­cturam anteponere, hoc utique esset so­lennia ins [...]nire. De tempore adventus Pictorum in Britanniam magna est autho­rum discrepantia. Joannes Fordonus cae­terique Scotorum Historici circa Alexan­dri Magni tempora eum statuunt, a qui­bus haud multum abscedit Nennius qui circa nongentesimum post Britonem sive Brutum annum multo ante Imperii Roma­ni initium tempore eos advenisse scribit, habito ut videtur (non ad inchoatum sub Cruithneo Camelono sed) ad confirmatum ac stabilitum sub Getho secundo regnum Picticum respectu. Qui Gethus juxta Sco­torum Historias Reudero sive Reudae con­temporaneus fuit; quem Beda citato teste, (quam recte alias disquiremus,) diu ante Romanorum ingressum vixisse regnumque in Albania Scoticum restaurasse narrant. Id si vere ita se habeat, Caledonios alios­que populos inter dorsum Albaniae & mare Germanicum habitantes, gentes Picticas fuisse regnumque una Picticum constituis­se, & Rodericum, cujus meminit Histo­ria Britannica, regnum istud minime fun­dasse [Page 278] [...] [Page 279] [...] [Page 280] dasse, sed congentilibus opem adversus Romanos allaturum accessisse conceden­dum fuerit. Pro quo etiam facit ille Pa­negyristae locus qui habita ad Consiantinum de patre ejus Constantio oratione Caledo­num aliorumque Pictorum sylvas & pa­ludes memorat. Itidemque Ammianus Amm. Marcell. lib. 27. Marcellinus Pictos in duas gentes divisos fuisse refert, scilicet Dicaledones & Vectu­riones, quorum, posteriores sub, alio­rum Pictorum, nomine intelligit Panegy­ristae; utroqua Caledonios Pictorum par­tem faciente. Et Eumenius eundem Constantium de victis a Julio Caesare Bri­tannis Eumen. in Paneg. alloquens, Pictos in Britannia ante Caesarem fuisse innuit, etenim ad hoc, inquit, Natio etiam tunc rudis & soli Britanni, Pictis modo & Hybernis assueta hostibus adhuc seminudis, facile Romanis armis signisque cesserunt. Praedictus vero Fordonus in suo Scotichronico M S. (in Collegii Corporis Christi Bibliotheca Cantabrigiae asservato) post enarratum hujusce regni per Kenethum & Scotos ex­cidium quatuor de Pictorum regibus capita subnectit, quae etiam integra, quia re­gum istorum catalogus alibi vix occurrit, subjungere non pigebit. Joan. Fordon. Scotichr. lib. 4. cap. 9.

Subversione Pictorum nota superius, non importunum videtur, eorum Catalo­gum [Page 281] et alia quaedam, veterum reperta voluminibus hio consequente annotare. De sua quidem origine et quam ob causam in has partes vel unde venerint in libri primi capitulis 29. nec non 30. et 31. liquide reperietur. Ante vero Domini inca [...]na­tionem, ut ibi patet, hujus regni par­tem ante Scotos vel uno saltem tempore coluerunt. Quamvis quaedam sint Chro­nicae, quae Scotos asserunt longe prae Pi­ctis trecentorum annorum spatio hanc pos­sidere regionem. Galfridus in sua Chro­nica libro quinto capitulo sexto, Pictos o­riginem habere ponit post Dominicam re­surrectionem, Vespasiani diebus, et ex eis tunc primum Scotos excrevisse. Sed hoc quidem an sit an aliter, pluribus non ignoratur Chronographis. Scriberet enim certius, eo tempore Moravios Pictis et Scotis conjunctos hanc advenisse patriam contra Romanos sub duce Roderico, qui certe Moravius suit et non Pictus, ex quorum filiabus creata sobole, multitudi­nem et suam adauxerunt. Ex facilinam (que) probari poterit quod, hoc ante, diu cae­perunt per suae regnationis tempora. Nam verum est, regnabant per annos in Albio­ne mille centum et eo plures; nec dubium est quin memorati regis Kenethi gladio perierunt. Non tenet igitur quod post [Page 282] incarnationem sed ante sumpserunt origi­nem. Vel si quis objicere forsan velit, asserens, minime credendum, regem Ghede vel ejus successorem Tharan tantum habuisse regnandi tempus, ut uni centum, alteri vero centum quinquaginta compu­tentur anni; respondeat lector, quod li­cet alterutrisque regibus anni solummodo quinquaginta scribantur, ante tamen in­carnationis tempus annis centum et am­plius eos coepisse reperiet. Et quia de tanto suae regnationis annorum numero nonnulli mussitant, placuit ut amborum regum annua computatio correctioni lecto­ris inde veritatem perscrutantis relinqua­tur. Caeterorum vero regum successionis tempora singillatim stylus ut noverit pro­sequetur.

Primus autem rex apud eos erat Cruith­ne Idem. cap. 10. filius Kinne judicis, et regnavit annis 50. Secundus vero post eum Ghede, ter­tius Tharan quibus ut supradictum est as­cripti sunt anni ducenti quinquaginta. Regi quoque Tharan successit Duchil et regnavit annis 40; cui Dinorthetisy suc­cedens regnavit annis 20. Cui Duordeghel annis 20. Cui Decokheth annis 60. Cui Conkust annis 20. Cui Caranath Creth an­nis 40. Cui Garnarth Bolg annis 9. Cui Wypopneth annis 30. Cui Blarchassereth [Page 283] annis 17. Cui Fiathus albus annis 30. Cui Thalarg Amfrud annis 16. Cui Ca­ [...]atalmel annis 6. Cui Dongard Nethles an­no 1. Cui Feredeth filius Fynicl annis 2. Cui Garnard dives annis 60. Cui Hurgust fili­us Ferguso annis 40. Hujus tempore reg­nationis, (ut libro secundo capitulo 48,) quaedam reliquiae Sancti Andreae per Bea­tum Regulum in Scotiam sunt allatae. Post Hurgust successit Thalarg filius Keother & regnavit annis 24. Cui Durst (alias vocabatur Nectane) filius Irbii annis 48. Hic (ut asseritur) centum annis vixit & centum bella peregit; quo regnante San­ctus Palladius primus Scotorum Episcopus a Beato Papa Celestino missus est ad Sco­ [...]os docendos longe tamen ante in Christo credentes. Cui successit Thalarg filius Amyle & regnavit annis 2. Cui Nectane Chaltamoth annis 10. Cui Durst Ger­meth filius Ethrede annis 38. Cui Galaan annis 15. Cui Durst filius Gigurun an­nis 5. Cui D [...]rst filius Ethrede annis 8. Cui iterum Durst filius Gigurun annis 4. Cui Garnard silius Gigurun annis 6. Cui filius ejus Kelturan annis etiam 6. Cui Tholorger filius Mordeleth annis 11. Cui Durst filius Mometh anno 1. Cui Tha­lagath annis 4. Cui Brade filius Meilo­ [...]hon annis 19. Eo regnante Sanctus Co­lumba [Page 284] Scotiam adveniens ipsum ad fidem convertit. [Beda.] Venit sanctus Co­lumbo Britanniam regnante Pictis Brudeo rege potentissimo filio Meilothon anno nono regni sui qui fuit ab Incarnatione Domini quingentesimus sexagesimus quin­tus.

Ex ejus historia, in venerabilis vero Idem. cap. 11. Columbae prima fatigatione versus regem Brudeum, contigit ut idem rex fastu regio Zelatus suae munitionis, superbe agens, in primo Beati adventu non aperiret por­tas. Quod ut▪ cognovit Homo Dei, ad valvas portarum cum comitiva accedens, & primum Dominicae crucis imprimens signum, manum pulsans contra ostium ponit, quae continuo sponte, retro re­trusis fortiter seris, cum omni c [...]leritate sunt apertae. Quibus statim apertis, san­ctus consequenter cum sociis intrat. Quo cognito R [...]x cum senatu valde pertimes­cens, domum egressus, obviam cum ve­neratione beato pergit viro, pacificisque verbis admodum blande compellat; & ex ea in posterum die Sanctum & venera­bilem virum idem regnator omnibus suae vitae diebus reliquis valde veneratus est magna sicut decuit honorificentia. Iis ve­ [...]o [...]ebus cum idem sanctus ultra dorsum moraretur Albaniae, quendam Monachum [Page 285] volentem eremum acquirere, postquam a terris per infinitum oceanum plenis enavi­gasset velis, eidem Brudeo regi Pictorum, Orcadum praesente regulo, commendavit; dicens, ex nostris aliqui nuper in pelago intransmeabili desertum invenire cupientes navigabant, qui si forte post longos cir­cuitus Orcadas devenerint insulas, huic re­gulo cujus obsides in manu tua sunt dili­genter commenda, ne aliquid adversi in­tra terminos ejus contra eos fiat. Hoc ve­ro sanctus ita dicebat, quia spiritu cogno­vit, quod post aliquot menses, idem Monachus cui Cormacus nomen erat ad Orcadas esset venturus; quod ita postmo­dum evenit, & propter praedictam sancti viri commendationem de morte vicina libe­ratus est in Orcadibus.

Isti quoque regi Brudeo successit Gar­nard Idem. cap. 12. filius Dompnach & regnavit annis 20. Hic fundavit Abernethy. Cui Nectane fi­lius Irbanis annis 11. Cui Kenel filius Luchren annis 14. Cui Nectane filius Fo­de annis 6. Cui Brude filius Fachn [...] an­nis 5. Cui Thalargus filius Farchard an­nis 11. Cui Talargan filius Amfrud an­nis 4. Cui Garnard filius Dompnall an­nis 5: Cui frater ejus Durst annis 6. Cui Brude filius Bride Bile annis 11. Cui Gharan filius Amfedech annis 4. Cui [Page 286] Brude filius Decili annis 21. Cui filius ejus Nectane annis 18. Iste [secundum Bedam] accepit literas ex Anglia de cir­culi paschalis observatione. Cui Nectane successit Garnard filius Feredeth & reg­navit annis 14. Cui Oengussa filius Fer­gusa annis 16. Cui Nectane filius Decili mensibus 9. Cui Oengussa filius Brude mensibus 6. Cui Alpin filius Feredeth similiter mensibus 6. Post quem idem Alpinus iterum regnavit annis 26. Cui Brude filius Cenegus annis 2. Cui Alpin filius Cenegus etiam annis 2. Cui Durst filius Talargan anno 1. Cui Thalarg fi­lius Drusken annis 4. Cui Thalarg filius Cenegus annis 6. Cui Constantinus filius Fergusa annis 40. Iste aedificavit Dun­kelden. Cui Hungus filius Fergusii annis 10. Eodem vero tempore quo Rex Hun­gus regnavit, & in Westsex Rex Ethel­wolphus cujus filii majoris Athelstani caput infixum sude Rex obtenta belli victoria se­cum in regno detulit, ut in proxime se­quente capitulo plenius apparebit. Cui Hung [...] successit Durstolorgus & regnavit annis 4. Cui Eoghanus filius Hungus an­nis 3. Cui Feredeth filius Badoc similiter annis 3. Cui Brude filius Feredeth men­se uno. Cui Keneth filius Feredeth anno 1. Cui Brude filius Fethel annis 2. Cui [Page 287] Drusken filius Feredeth annis 3. In hoc quoque rege Drusken Pictorum regnandi defecit potestas, & ab eis penitus transla­tum est regnum ad regem Scotorum Kene­thum suosque successores, & unum dein­ceps Scotorum regnum effectum. Deo gratias▪

Haec sunt quae de Pictici in Albania reg­ni initio ac continuatione Fordon [...]s retulit. Nihilominus ad aliorum potius sententiam accedo, qui gentem illam in Britanniam post Christum natum venisse scribunt, cum nec Pictorum nec Scot [...]rum (ut recte observavit Humfridus Luddus) Tacitus Galfr. Lu [...]d. Comment. Britan. (qui Julii Agricolae soceri res in Albania gestas,) nec Ptolemaeus (qui cunctos Bri tanniae populos eorumque civitates accu­ratissime descripsit,) nec Dion Cassius nec Herodianus nec ullus omnino rerum Romanarum ad hanc insulam spectantium scriptor ullam eorum mentionem ante Pa­negyristam fecerit. Nec Picti a pingen­do appellabantur, (etsi illa eos con­suetudine usos esse non diffitear,) sed Phichtiaid lingua propria, hoc est, pug­naces, dicebantur, quod nomen latine Phich [...]i scribi deberet; sicut qui lingua vernacula Britanniaid, latine Britanni scribuntur. Et quidem veteribus Anglis non, Picti, sed Pehi [...]i, Peohtae, Picars [Page 288] et Penguern vocabantur. Hos imperante Vespasiano, anno septuagesimo quinto ap­pulisse, Galfr. lib. 1. cap. 26. Matth. Vestm. Eulogii author. & anony­mus. Britannicae congruenter historiae narrant Matthaeus Florilegus et alii; cum­que diu sub Caledoniorum auspioiis contra Romanos militassent, Caeso tandem, (im­perante Trajano,) rege eorum Roderico a Mario Britanno; suffectoque in ejus locum Berencho quodam sive Berengario, in Cathenesia consederunt. Unde quum, imperante Antonino Pio, Britanni aqui­lonares iterum se commoverent, progres­sus cum iis Berenchus, si Eulogii authori Eulog. Joann. Rossus. & caxto­nus. ejusque affeclis credimus, anno centesimo quadragesimo secundo Bervicum (quasi Berenchi vicum) condidit. Scotorumque filias populo suo dari in uxores impetravit verum a Berniciis, non a Berencho, no­men traxisse illud oppidum satis comper­tum est. Scotici autem historici, ut tam sui quam Pictici in Britannia regni anti­quitatem stabiliant, eos qui cum Roderico venerunt, non Pictos, utpote qui diu ante sedes hic posuerant, sed Moravios fuisse contendunt. Id vero falsum esse ex eo deprehenditur, quod Moraviorum ne nomen quidem ante Ludovici pii Impera­toris tempora auditum esse constat. Ne­que enim Maravia Albanica, quam ab his denominatam esse illi volunt, a Moravia [Page 289] Germanica, sed a voce Britannica mor, mare denotante, homen traxit, quippe quae maritima erat Provincia; sicut & Mo­ravia Germanica a Mora fluvio appellatio­nem sumpsit. Enimvero cum Pictos Hy­berni Cruithneach vocant, & Adamnanus de rebus S. Columbae [...], diver­sorum a Pictis Albanicis Cruithniorum & Probus in vita Patricii Cruthenorum Hyber­niae partem, (quae nunc dierum Clane­boiana dicitur,) incolentium meminerunt, hinc duas Pictorum colonias e Scandia e­gressas Hyberniam petiisse veri simillimum videtur. Quarum prior, duce Cruithneo in illa insula consederit, atque ab eo nun­cupata fuerit. Horum Cruithniorum Rex Adamn. de vita Columbae. fuit Echodius laib quem anno quingentesi­mo sexagesimo tertio praelio Monadairensi sive Ondemonensi victum evasisse currui insidentem; & ex eadem gente extitit Aidus cognomento niger a quo Dermiti­um Hyberniae Monarcham fuisse interfe­ctum, idem memorat Adamnanus. Quin Luddus in Anglicana Walliae descript. Camd. iu Ordovici­lus. & Hybernicos Pictos lingua vernacula Y Guydhyll Phictiaid appellatos cum rege suo Sirigi insulam Monam sive Anglesiam in­trantes eam vastasse, donec a Cadovallone longimano pellerentur, narrant e Cambro-Britannicis scriptis Humfredus Luddus & Guilielmus Camdenus. Proinde primos [Page 290] qui in Fordoniano catalogo occurrunt Pi­ctorum reges, in Hybernia regnasse, at­que inde cum Scotis arma Britannis intu­lisse probabile est; nec alius ex illis pane­gyristae verbis ante citatis sensus commode elici possit, Ad hoc natio etiam rudis & soli Britanni, Pictis modo & Hybernis assueta hostibus &c. quam, quod etiam ante Caesaris adventum Britanni in Hy­berniam, & Scoti, (qui propriissime, utpote antiquissimi illius insulae coloni, Hy­berni dicti sunt,) una cum Pictis in Bri­tanniam bellandi causa transmittere sole­rent. Ab his Cruithniis Pictos in univer­sum Hyberni Cruithneach appellabant. Eo­dem quoque tempore quo Cruithneus suos in Hyberniam duxerit, alii ex eadem Scandiae parte exeuntes Galliae partem occupasse videantur, quos ante Caesa­ris tempora illic degisse ex ipso novi­mus. Caesar bello Gallico lib. 8. Sicut enim Francones & Franci, Burgundiones & Burgundii, Gothones & Gothi, Frisones & Frisii, Dauciones & Daci, Brittones & Britti, ita Picto­nes & Picti una eademque gens erant. Et Ludd. in Comment. Brit. Seld in notis ad Polyolbion 8. nostros quoque Pictos Panegyrista Pictones vocat, uti non male Luddus & Seldenus observarunt, qui pro, Caledonum alio­rumque Pictorum, ut habent vulgares co­dices, in optimis exemplaribus, Caledo­num [Page 291] aliorumque Pictonum, legi testan­tur. Quinetiam tam Pictorum Albani­corum quam Pictonum Gallicorum Regio Pictavia vocabatur, ut ille qui de Albaniae divisione, tempore Andreae Episcopi Ca­thenesii circa annum millesimum centesi­mum suptuagesimum sextum edidit libel­lum docet, de Kinadio sive Kenetho se­cundo ita scribens; Kinadius biennio an­tequam Camder. in Sco [...] pervenit in Pictaviam, Dalrietae regnum suscepit. Posterior Pictorum co­lonia Roderico ducente Hyberniam adiens, inde, Scotis consulentibus, in Albaniam transiit. Hi Picti a Caledoniis bellum contra Romanos molientibus suscepti, stre­nuam iis operam navarunt. Bello Seve­riano Galfr. [...] 2. cap. [...]. Fulgentius ut Britannica refert hi­storia cum diutius Imperatori resistere ne­quivisset, transfretavit in Scythiam Ger­manicam sive Scandiam, ut procerum au­xilio dignitati restitueretur. Cumque ibi omnem juventutem patriae collegisset, re­versus est cum maximo navigio in Britan­niam. Horum posteri Carausio imperium arripienti primum obstaculo tandem auxi­lio fuere, quibus ille locum mansionis de­dit in Albania ubi cum Britonibus mixti per sequens tempus manserunt. Per haec tempora exhausti attritique Romanorum bellis Caledonii in jus Pictorum concesse­runt, [Page 292] unumque cum iis regnum constitue­runt, atque exinde pars Pictorum haberi coeperunt, ut Panegyrista et Ammianus Marcellinus docent. Firmato in hunc Amm. Marcell. lib. 27. modum regno, inter Dorsum Albaniae et mare Germanicum, qui inter Bodotriam et montem Grampium habitarunt, appel­lati sunt Deucaledonii a voce Britannica Deheu Dextra, quasi dextrorsum habitan­tes; qui vero ultra Grampium, Vecturio­nes Usser. in primord. cap. 5 & in add. & emend. a Chwithic sinistra quasi sinistrorsum habitantes; per dextralem autem plagam Britanni Hebraeorum more australem, per sinistralem intelligere solebant Borealem, Deucaledonios sive Australes Pictos S. Ninianus, Vecturiones sive Boreales S. Columba ad fidem Christianam convertit. Quum Maximus Britannia Scotos expu­lisset, regnum quoque Picticum in Pro­vinciae formam redigere statuit; Quocir­ca permulti exulare potius quam servire praeoptantes in Scandiam profugerunt, unde, cum Scotis qui eo etiam se recepe­rant, a Gratiani ducibus contra eundem Maximum evocati, in Germaniam Melga duce progressi, in Britanniam redierunt, graviffimeque Provinciales insestarunt. Sed ut hujusce gentis res clarius innotescant, quas plerique aut penitus omiserunt aut le­viter admodum perstrinxerunt, pauca su­per [Page 293] memoratis in Fordoniano catalogo regi­bus adjicienda fuerint.

Primus Pictorum Rex Cruithneus Ca­melonus Ante Christum. filius Cinnei judicis. Ille circa annum, ante Christum natum, trecente­simum 336. tricesimum sextum, regnare coepit, quem Camelodunum condidisse narrat He­ctor Boetius. Cambodunum forsan intelli­gens, quod tamen oppidum in Eboracensi comitatu Guilielmus Camdenus collocat. qui non Camelodunum sed Abernethiam se­dem Pictorum regiam fuisse statuit. Reg­navit annos quinquaginta.

Gethus, secundum Fordonum, annos 286. centum regnavit, quorum pars Getho se­cundo, cujus Hector et alii Scotorum hi­storici meminerunt, assignanda videtur.

Tharan juxta eundem Fordonum regna­vit 186. annos centum quinquaginta. Ante hunc, Chrinum quendam ponit Boetius, et utrumque ante Gethum memorat. Nos Scotichronici authoritate nixi, post Gethum posuimus, ac centum illos et quinquagin­ta annos inter Chrinum, Tharanem, et Gethum tertium, (quem Eveno secundo Scotorum regi contemporaneum facit Boe­tius,) dispertiendos opinamur.

Duchilus regnavit annos quadraginta. 36. Post Christ. 4. 24. 4. Dinorthus viginti, Duordeghelus itidem viginti, Decochus cognomento Ethus an­nos [Page 294] sexaginta. Ab hoc, Ethenburgum conditum ac denominatum Scotici scripto­res volunt. Quemvis Camdenus, qui ur­bem illam a Ptolemaeo Castrum alatum vocatam recte observavit, a voce Britan­nica pariter ac Pictica Aden Alam signifi­cante, Edinburgi nomen deducit.

Congustus annos viginti regnavit. Ca­nanatus 104. 124. quadraginta. Inter hos, alii duo reges, scilicet alter Tharan sive Illy Tha­ran et alter Congustus, absque ulla scrip­torum authoritate ab Hectore Boetio inter­feruntur.

Garnardus annos novem regnavit. Vi­popnethus triginta. Hic idem fuisse vide­tur 164. 175. qui Hectori Unipanus dicitur.

Blarchasserethus annos septemdecim reg­navit. Phiatus Albus triginta. 203. 220. 250.

Thalargus sedecim. Phiathi & Thalar­gi meminit etiam Hector, quorum tem­pore Pictus quidam nomine Caldorus re­bellantibus contra Romanos Britannis du­cem fese exhibens, magnae utrisque cladis author extitisse fertur.

Canatalmelus annos sex regnavit. Don­gardus 266. 272. 273. 275. annum unum. Feredethus annos duos. Garnardus dives sexaginta; una cum duobus Nectanis ipsius forsan filiis. Hect. Principes hosce omnes, Cruithnio­rum in Hybernia reges extitisse reor. Qui [Page 295] vero post Berenchum reges in Albania Pi­ctos huc usque rexerint, non reperio. Ne­que enim antehac confirmatum ac stabili­tum esse videtur Albanicum Pictorum reg­num.

Proximus in Catalogo Fordoniano oc­currit 335. Hurgustus Fergusii filius, cujus tempore abbas Regulas partem reliquia­rum Sancti Andreae secum ex Achaia in Albaniam detulisse dicitur. Cum Maxi­mo Britanniam administrante faedus adver­sus Scotos percussit, sed in ipso belli ap­paratu vita excessit. Annos quadraginta regnavit. 375.

Thalargus Ceotheri filius aunos viginti quatuor regnavit. Hujus ope Scotos ex­pulit Maximus; quo facto, ipsos mox Pi­ctos inservitutem redigere instituit; qua­propter complures Melga duce in Scan­diam se receperunt. 399.

Durstus (alias Nectanus dictus) Irbii filius annos quadraginta octo regnavit. Hic contra Victorinum ducem Romanum bella gessit, ac redintegrata cum Scotis jam re­versis amicitia, Britannos acerbissime af­flixit; eo regnante Palladius in Albaniam venit.

Thalargus filius Amylei annos duos reg­navit. 447. 449. 459. Nectanus Chaltamothus annos de­cem. Durstus Germothus Ethredi filius [Page 296] annos triginta octo. Galanus annos quin­decim. Durstus Giguruni filius annos 497. 512. 517. 525. 529. 535. 541. 552. 553. quinque. Durstus Ethredi filius annos octo. Durstus Giguruni filius iterum an­nos quatuor. Garnardus Giguruni filius annos sex. Celturanus ejus filius annos sex. Thalargus Mordelethi filius annos undecim. Durstus Momethi filius annum unum. Thalagathus annos quatuor.

Lothum atque ejus filium Mordredum cir­citer haec tempora Pictorum reges fuisse somniat Boetius tam a Joanne Fordonò quam ab historia Britannica discedens; cum haec Lothum, Lodonesiae sive Laudo­niae consulem aut comitem Britannicum; ille Britannum quidem & Fulgentii con­sulis sive ducis Britonum, (quos a Pictis & Scotis Albanensibus apertissime distin­guit,) genere oriundum extitisse narrat.

Brudeus Meilothonis (quem Lothi fra­trem 557. fuisse idem Boetius fingit,) filius, Thalagatho successit. Annum hujus regis nonum & S. Columbae in Britanniam ad­ventum in annum Domini quingentesi­mum sexagefimum quintum Beda, Her­mannus Beda lib. 2. cap. 4. contractus omnesque fere veteres Anglicant scriptores conjiciunt, qui & tri­ginta duos annos inde ad ejusdem mortem Adamn. de vita. Columboe. numerant. Adamnanus vero Hiensis ab­bas Beda paulo antiquior, Columbam an­no [Page 297] secundo post Culedreibnense bellum (quod anno quingentesimo sexagesimo primo gestum esse Ultonienses Annales do­lent) aetatis vero suae quadragesimo se­cundo de Hybernia ad Britanniam pro Chri­sto peregrinari volentem enavigavisse scri­bit. Et ad eundem scilicet quingentesi­mum sexagesimum tertium annum Navi­gationem Columcilli de Hybernia Ultoni­enses annales reserunt; atque in Britannia illius peregrinatione triginta quatuor an­nos fuisse completos idem confirmat A­damnanus. Istam authorum minime con­temnendorum discrepantiam haud aliter conciliare poterimus, quam si Columbam ex Hybernia anno quingentesimo sexage­simo tertio enavigasse, exactoque in He­bridibus insulis biennio, deinde ad Bru­deum in Albaniam anno quingentesimo sexagesimo quinto advenisse dixerimus. Brudeum annos novendecim regnasse nar­rat Fordonus; Ultonienses vero annales ad annum quingentesimum octogesimum quartum, ejus vitam regimenque proten­dunt; quos ita inter se conciliandos existi­mo, ut Fordonus Brudei annos (primis octo quos in gentilium errore transegerat praetermissis) a tempore susceptae fidei supputare intelligatur; adeoque ipsi cum Ultoniensibus optime convenerit. [...] [Page 300] concilio Romano sub Gregorio secundo ha­bito subscripserunt.