Conditio autem prima, (uti Libro nostro de Veritate vi­dere licet) fuit, ut Objectum intra nostram staret Analogiam.

EAm vocamus Analogiam nostram, ad quam (modò Conditiones adsint) sive externus, sive internus sen­sus noster, aut intellectus saltem ex Discursus ministerio ferri potest. Huc igitur attinent ea omnia quae ullo tandem modo liquent. Neque igitur terrae meditullium, vel ulterior, vel media, vel ipsa citerior undequaque pars sive planetarum sive stellarum fixarum, intra Ana­logiam nostram satis constituuntur, Saltem dum hîc agimus. Sed neque dubitatione vacat, num quae intra istorum pomaeria existunt, nobis innotescant, Quum neque Incolas terrae (quibusdam Gnomos) in mine­riis, non raro tamen conspicuos, neque aeris (quos [...] vocant) pro libitu percipiamus. Quid quod magnalia plurima non in Coelis tantum, sed in ipso communi naturae promptuario abscondi in confesso sit, Hinc igitur solennes jique crebri scatent errores, dum, quae extra Analogiam nostram, vexant ineptis suis com­mentationibus Philosophastri, de iis quae sunt, vel non sunt, intra istorum ambitum, plurima jactitantes, Quum tamen sobriè sapere oporteat, atque ita ut ex terminis cognitionis, rerum termini haud praefiniendi sint. Neque enim, rerum mensura, ex cognitione nostra de­sumitur, quum quae hîc necessaria, nobis tantum osten­dat Natura, reliqua vel sibi, vel nobis, ubi istis piè usi fuerimus, servans. Nihil tamen frequentius inter Au­thores occurrit, quàm ut omnia adeo ex modulo ferè sensuum suorum aestiment, ut ea quae insuper infinitis re­rum Spatiis extare possunt, sivè superbè sive impruden­ter rejiciant; quin & ea omnia in usum suum fabricata [Page 7] fuisse glorientur, perindè facientes ac si pediculi huma­num caput, aut pulices sinum muliebrem propter se so­los condita existimarent, eáque demum ex gradibus saltibúsve suis metirentur: Sed aliter se res habet, quum nihil revera, nisi quod ad Analogiam nostram spectat, reclusum sit, sed in illa quidem deficiat nunquam Provi­dentia divina universalis, quod maximè advertendum, ne se plus justo scire vel quidem nescire cogitet huma­num genus.

Conditio secunda, fuit, ut Objectum justam haberet magni­tudinem.

EAm vocamus justam magnitudinem, quae neque ob transcendentiam exuperat (putà infinitum, aeternum, & omne maximum) neque ob parvitatem latet facultates nostras externas (putà minimum quodvis) quo in ge­nere non solùm Acari, vel animacula quaedam in scobe abdita, & a sensibus externis occulta, quae Cornelii Dri­bell perspicillum nuper detexit, sed & quaedam alia, quae Intellectus solus adsequitur recens [...]ri possunt. Plu­rima enim eorum quae intra Analogiae nostrae spatia exi­stunt, suis recessibus tamen invisibilia & impalpabilia abdi nemo negaverit, qui quantitatum ipsarum porti­unculas minimas nullo sensu deprehensibiles adverterit, putà odorum vel saporum minimas illas partes, quae nul­lo indicio constant: hîc igitur Intellectus scrutinium instaurat, & odorum evanescentium, saporum diluto­rum fragmina minutiásque carpens, subfuisse aliquid quod sensuum suorū acrimoniam effugerit, ritè statuit. Sed neque ipsum Minimum, Intellectus per se satis aptè statuere ex partium divisione potest; licet enim Atomi & puncta mathematica inter minima recenseantur, ita ta­men [Page 8] intelligi debent, ut signentur, naturámque objecti induant. Ut detur enim aliquid adeò exile fingi posse, quod Additionis tantum sit capax: eopse tamen suam differentiam nanciscitur, & in numerum Entium vel Suppositorum saltem ascribitur. Ita enim minimum con­stituere oportet, ut non-nihil utique siet. Haut aliter quippe atomos vel ipsum punctum mathematicum conce­dere fas est. Qui enim Quantum in Quantum vel in In­finitum secari posse contendunt, & Numerum in nume­rum semper dividi, eodem argumento evincent. Aequè enim medietas numeri in aeternum, ac lineae dari potest. Neque evadent, quod hanc, quantitatem continuam, illam, discretum vocent; quatenus enim in partes divi­ditur, non jam Quanti sed Quoti ratio initur. Quum autem Quotum omne in partes suas minimas, scilicet Unitates, redigatur, & Quantum utique ex segmentis suis in puncta Unitatibus analoga, abibit. Sapienter enim hîc termini ponuntur, ne circa finita in infinitum torqueretur humanum genus. Quippe ubi contumax fuerit, ipsas etiam unitatis medietates, uti diximus, vel in aeternum finxerit nugator. Quod tamen absurdum fuerit. At dices longitudinem sine latitudine vel profun­ditate in animum induci oportere, neque ex punctis per se constare lineam; perbellè; modò simul advertas à puncto incipere, & in punctum tandem desinere lineam tuam; neque enim aliquam, quae non puncto utrinque clauditur, vel imaginari potes. At tanquam termino, inquies, non tanquam puncto: Sed neque satis solida est ista responsio, si enim ex termino partem puncti in­nuis, haud Minimum quid ex puncto intellexeris, Qua ratione etiam fit, ut ubi ad Numeri normam saepius dis­secatur, in suas minimas partes resolvatur tandem linea. Constant igitur ex punctis, at non tanquam ex partibus [Page 9] inquies, Verumenimverò, si nulla nova detur sectio, ex quâ non novae denuò exoriantur partes, quomodo non ex partibus, & ex punctis tandem constiterit? Quid e­nim in simplicissima linea, quod non ejus pars fuerit, vel reri licet: quod etiam clarius apparebit, si haut aliter produci posse lineam advertas. Finge enim lineam A. B. quae puncto B. clauditur, sequitur quòd nisi punctum B. cum principio alterius lineae enodatè com­mitti possit, lineam A.B. produci non posse; quod nemo­tamen Mathematicorum negavit. Veruntamen ex puncto­rum coalitione succrescere propriè & per se lineam ne­gamus, sed rectius omninò ex quantitate quadam con­tinuâ aestimari, ita ut non Quantitati sed Quotitati ejus partes & ipsa puncta tandem competant. Ubi vero ex quaestione Quoto-Quantum dividitur linea, in suas partes abit, ex Quantitate discreta supputandas. Quo­modò enim in minus, continenter, & deinde in minimum lineam secueris, quùm nihiloseciùs omne segmentum in totidem semper dividi possit partes, neque aliquid ex quantitate ablatâ, quantitati decesserit: Quapropter, etiam haut plura puncta (nedum quanta) quàm uni­tates statueris, ita ut plures in longiori, pauciores in breviori linea existant partes, notitiâ communi, ipsóque sensu, ubi ejus examine usus fueris, ubique adstipulante. Est enim, vel Stagyritâ fatente, mensura rerum ad ca­ptum nostrum accommodatarum Numerus, qui in uni­tatibus suis terminum ubique invenit vel ponit. Neque igitur Infiniti vel Aeterni rationem ex Numero colligi­mus. Ex medietate enim illorum ter sumptâ seipsis majora insurgerent, quod nemo tamen dixerit: Ex Numero tamen quae in rem nostram faciunt, appositè captamus. Quapropter ut aeternum omne implicet tem­pus, peritè quod ad Analogiam nostram facit ex Nu­mero [Page 10] desumimus. Porro ut infinitum universa rerum spa­tia complectatur, & quidem ultra illa feratur, quae nobis reclusa, ex loco metimur, cujus rationes tandem in lineas, eásque porrò in numeros (ubi in partes secantur) reducimus. Unde etiam liquet, neque ex unitate, neque ex numero in Arithmeticis, neque ex puncto, neque ex linea in Geometricis, vel minimum dari per se, vel quidem maximum; Adeoque utriusque quantitatis terminos non rebus, sed ne (que) Intellectui nostro convenire, quum ultra modulum suum non feratur hâc in vitâ mens humana. Quae omnia hâc ex thesi luculentiora fient, dum justam magnitudinem, & omninò aliquam, inter conditiones ad objecta percipienda requisitas postulat. Errores hinc emergentes sunt, punctum Mathematicum ita exinaniri solere, ut objecti conditionem quodamodò exuat, dum & locum quo existere dicitur indivisibilem utique contendit schola. Infinitum porrò & aeternum describi, ut terminos illi quodammodò ponant Philosophastri, quùm tamen neque additionem ex facultatum calculo, vel subductionem in se recipiant, adeo ut qui Quantum in Quantum sempiternè secari posse affirmaverit, etiam hoc ipso causa exciderit. Dum enim in Infinitum transit res, transcenduntur cognitionis media, quibus hac in vita uti datur, objectíque conditio simul tollitur, neque obstat quod res aliter à quibusdam deducatur, quùm & Chimeras fingere nihil vetet.

Ad Veritatem Obj [...]cti Conditio tertia fuit, ut haberet aliquam differentiam signantem.

QUum enim rerum Chao sive Orco (ut quibusdam placet) suo delitesc [...]ntium nulla dari potest distinctio, ni signantèr ostenderentur: ideo differentias [Page 11] quasdam in rebus posuit Natura, sive providentia rerum universalis, unde (uti Libro de Veritate retulimus) determinetur materia rudis & indigesta, mutuáque rerum Analogia percipiatur: Ubi enim non satis distin­guuntur, confusa oritur scientia: Quum autem differentiae cuivis, Individuationis aliquod principium illam utíque compingens, & in unitatem suam cogens, obtingat, hoc ipsum peculiari quodam modo signari volumus, atque ita ut facultati alicui externae vel internae nobis insitae respondeat, quae an verum an falsum, an utile vel noxium sit objectum, vel quidem medio modo se habeat, Naturâ dictante decernit; ea lege tamen, ut debitum Criterium adhibeatur, maximè in iis quae vel rarò, vel quasi invitius in conspectum prodeunt; ita enim tum hominis, tum speciei cujuscunque ad Mun­dum majorem Analogia constituitur.

Errores hinc maximi, imò & multa ignorantiae causa, dum differentiis communibus, sive iis quarum ratio eadem in pluribus apprehendi potest nondum tribuun­tur nomina; ex quibus tamen solis, naturae arcana rimari licet. Porro ubi signantur res, vix terminos undè nobis innotescant in vocabulariis inveneris; adeo & nulli vel ambigui miniméque perspicui saltem ut plurimum sint. Quin & in medium adferuntur quae­dam, quae nullo facultatum indicio constant, ita ut saepenumero inter doctiores exagitentur, quae vel im­perfectè, vel non omninò liquent, ubi in debitum exa­men perducuntur.

Ad Veritatem objecti percipiendam Conditio quarta fuit: ut cognatio aliqua inter objectum & facultatem inter­cederet.

COnditiones ad objecti Veritatem requisitas, minu­tim consectati sumus. Neque enim satis est ut in­tra Analogiae nostrae latitudinem extent objecta (quum ob transcendentiam suam istius modi plurima tum exu­perent facultates nostras, (uti supra probavimus) tum ob parvitatem suam delitescant, in quibus tamen dotes dari posse plurimas, plusquam verisimile sit) nisi cog­nationes & habitudines quaedam intercedant. Hinc ad mellificium api suppetunt organa, homini desunt. Quapropter ultra priores illas conditiones istam quar­tam adjunximus, quae necessitudinem aliquam imme­diatam (sive externos sive internos adhibueris sen­sus) postulat. Ad hanc etiam classem reduci possunt insolentes quaedam tum Sympathiae tum Antipathiae, quae ex cognatione quadam particulari hunc diverso planè modo atque illum afficiunt, quod fortassè in ipsis etiam Noeticis facultatibus adnotare licet. Dum ex iis quae supinè ab aliquibus cernuntur, illi mox futura prae­nuntiant.

Error hinc emergens est, ut quae nobis minimè cog­nata, tanquam vera objecta proponantur, de quibus fusius posteà, ubi amplior hujus argumenti seges.

Hiiscè ita statutìs, superest ut primas Errorum Cau­sas, ex non satis perceptis recognitísque objectorum Apparentiis, ernamus.

Ad Veritatem Apparentiae Conditio prima fuit, ut debito tempore commaretur.

QUanti momenti sit conditio haec, nemo nisi ad­hibitâ morâ satis adverterit, quùm ex festina­tione nimiâ praecipuam erroris causam provenire au­sim dicere. Hinc tot incondita videre est dogmata, quibus facile illuditur saeculum, dum minori mole­stia obtruditur mendacium ferè quodvis, quam expen­ditur veritas. Quid quod ab externis ita nihil satis deli­betur sensibus, ubi mora non adest debita, ut neque ipsi interni suo satis defungantur munere, ni sistantur co­gnatae rerum species, & in debitum revocentur examen; Ita ut vix frequentior Insaniae adinveniatur, quàm ex judicii praecipitatione, causa. Fit ita, porrò, ut fidem fuam mille modis prostituant miseri, dum sese totos, aliis credentes, proprias abnegant facultates, perindè facientes ac parasiti, qui ad alienam convolantes men­sam, indiscriminatim omnia vorant, quae domi coli in­terea debuere, negligentes. Neque alia demum affectu­um turbidorum dari potest causa, quàm quòd nullâ mo­râ interpositâ, hii effreni libidini, illi furori rabieíque sese totos devovent, Brevi, sive internas, sive externas animae operationes spectes, nihil morâ idoneâ commo­dius, adeò ut cautè, vel non omninò praebendus sit as­sensus, donec probè expenso maturatóque negotio, decernere fas sit; Moram autem debitam eam vocamus ex qua objectum integrum, secundum totum, partes, relationésque suas denique sistitur, ita ut ubi opus, fuerit, Methodus in Zeteticis nostris tradita, consu­lenda sit: Quod moneo, quum inter Authores ex­tent plurima, quae nimis vexantur, ea nimirum quae nullo facultatum indicio constant: Adeò ut tam plus [Page 14] justo, quàm minus, exagitari possint res, nisi debita, ex alterutrâ parte, adhibeatur mora. Error hinc emanans est, quaedam plus justo, alia minùs justo exagitari, adeóque illic malè perdi, hic non satis impendi tempus.

Ad Veritatem Apparentiae Conditio secunda fuit, ut debi­tum intercederet transitionis medium.

MEdia Intellectus non multa tantùm, sed omninò diversa sunt: Multa autem esse ex eo patet, quod sensus plurimi tum externi tum interni ritè conformati, in ordine ad intellectum, & praeviae demum conditiones non paucae in ordine ad illos sensus postulentur: diver­sa quin-etiam esse non minùs liquet, quùm in Veritatis indagatione quae huic famulantur facultati media illam destituere possint. Neque igitur quodvis promiscue insumitur medium, sed quod facultati est Analogum, ip­sorum porrò mediorum, quae ex usu sunt, non omnis temerè usurpatur gradus. Tam enim medii in seipso debiti exuperans justóque major obruere, ac deficiens frustrari eluderoque potest humanos sensus, pars. Fit ita ut ubi idem in genere ad diversa inservit medium, non nisi idonea desumenda sit ejus portio. Neque igitur idem lumen, eadem distantia, omni [...] què ob­jecto competit, sed hoc majori, illud minori irradia­tione, hoc majori illud minori intervallo indiget. Quod in ipsis specillis observare licet. Hìc igitur ter­mini explorandi sunt, quos tamen adeò exiles alicubi comperies, ut ad Mathematicum potiùs quam Physicum (quemadmodum libro de Veritate diximus) attinuerit eorum investigatio. Ubi autem nova datur aliqua dif­ferentia, si non diversum aliquod medium intercedit, [Page 15] diversum saltem aliquod in medio inveniri potest, unde nova aliqua sese exerit facultas, quae an ad classem facultatum sub instinctu naturali militantium, an ve­ro ad internos, vel externos sensus, an denique in discur­sum referri debeat ex methodo nostra videre est. Ubi interea nulla insignis datur differentia, neque me­dia admodum varia aut inter se discrepantia depre­henduntur, neque facultas alia proditur, quam quae cum congenere aliqua & Symbolica facultate connecti queat. Adeo ut parum hîc non nunquàm immute­tur facultas. Ita satis proceram alicubi fraxinum, à non excelsâ (ex longinquo) distingues ulmo, ne­que aliter prorsus, quàm ex reliquarum facultatum Criterio. Est autem elegans naturae in mediorum ordina­tione methodus. Quod enim suo in genere illustrius agnoscitur medium, nobiliorem utique invehere solet sensum. Ideò lumen, (coelestis scilicet propaginis) vi­sui inservit; Aer, vel sine lumine, auditui; Aer, sed va­pori admistus, odoratui; Aqua sed terreâ, aut potius mineriali quâdam portione imbuta, gustui; Terrenum denique quiddam, sed aliis elementis delibutum, tactui, ita tamen ut reliquorum basis existimandus sit. Ideo eorum quae visuntur proxima ex tactu desumi debent judicia, summa enim heic intercedit cognatio, Qua­propter errores visus ubi indebitum fuit medium, ex tactu castigantur, & qui in aqúa curvus, tactui rectus deprehenditur scipio. Ita porrò quae a tactu duplex ex transversorum digitorum contrectatione haberi possit pila, non nisi una visui constabit, ut in orbem heic redeant sensus. Distinguntur media in ea quae sunt extra nos, & in ea quae sunt partes nostri. Quae autem extra nos facilè imponere; adeoque visum maximè in­ter sensus falli, proximè auditum, minus adhuc quae na­turae [Page 16] dictanti propiora Libro nostro de Veritate docui­mus. Speciebus legitimis ita constitutis, atque intus susceptis, Intellectus illorum ministerio tanquam mediis utitur, undè etiam universales aliquas notiones compin­git, ita ut ex universalibus istis (tanquam mediis) demon­strationes tandem affabrè concinnet, ex quibus patet, ad veras species comparandas vera media conquiri debere, ad vera universalia veras species, ad veras demonstra­tiones vera universalia, unde tandem Veritas suis nume­ris absoluta insurgit. Heic denique advertendum est, ultra media naturam non ferri, sed in iis deficere nun­quàm quae in universum sunt necessaria, & ad nostram spectant conservationem; ea lege tamen, ut ubi bono aliquo potiti fuerimus, tanquam à gratia sive a provi­dentia particulari acceptum habeamus. Errores hinc emergentes non multo negotio ex prioribus eruuntur, scilicet neque media undique ad species dignoscendas, neque species ad universalia ritè conficienda, neque uni­versalia ad demonstrationes satis accurata ut plurimùm adhiberi, undè adeò malè coagmentata inculcantur passim dogmata.

Ad Veritatem apparentiae Conditio tertia fuit, ut de­bita daretur distantia.

NEque enim satis est suapte natura differre res, nisi ita inter se distent, ut probè distingui queant, ne­que satis in universum adhiberi facultates, nisi sua uni­cuique tribuatur agendi efficacia. Quapropter non minus internis quàm externis commoda existimari po­test distantia. Nisi enim tum objectorum, tum faculta­tum termini utrinque praefiniantur, fieri nequit quin sese mutuò obterant. Neque igitur aptè species consti­tui, [Page 17] vel universalia erui vel demonstrationes confici possunt, ubi non rerum solummodò sed distantiarū ter­mini & spatia haut satis asseruntur; Quin etiā nisi inter­valla operationum instinctus naturalis, à sensibus internis, externis & discursu alternatim distinguantur (quod ta­men difficillimum, (nisi accuratissima observatio acce­dat) comperies) irritus in veritatis indagatione cedet labor. Maximè autem distant objecta, quae nihil com­mune aut pauca saltem communia obtinent, adeò ut non magno excogitentur negotio distantiae, ubi lucu­lentèr tum facultatum, tum objectorum, sistuntur ter­mini. Quemadmodum alterâ ex parte, haut pronum fuerit, cognata & quasi in se recurrentia explicare ob­jecta; Veluti enim ex non satis discretis, confusae, ita ex nimium dissitis languidae suboriuntur rerum confor­mationes. Quomodò autem à reliquis distinguatur facul­tas, quae circa rerum distantias, Quemadmodùm etiam à notis ad ignota prosiliat, suo loco monuimus. Erro­res hinc praeciquè emergentes sunt, neque diversos ob­jectorum terminos, neque diversas facultatum operati­ones suis insigniri spatiis, sive distantiis, sed heic plus justo compaginari, illic, hiare.

Ad Veritatem Apparentiae Conditio quarta fuit, ut com­modum ordinatúmque obtineret situm.

QUanti sit momenti mora debita, medium debitum, distantia debita, ex superioribus liquet; haut indè tamen conciliatur apparentiae Veritas, nisi situs positióque adsit commoda: frustra enim media ad ob­jectorum terminos dignoscendos & ipsa intercedentia tandem indagantur spatia, ubi haut satis concinnè stru­untur partes, luxatúsque obvertitur ordo. Optimum [Page 18] autem eum esse situm seu positionem Libro de verita­te docuimus, ubi termini objectorum diversi, diver­sis inter se facultatum proportionibus respondent. Quum enim non omnis omnem, sed propria propriam solummodo pertingat differentiam facultas, necessum fuit, ita disponi partes, ut quae totum integrant, sua retexerentur serie, ni mutilas obtortásque (ut ita di­cam) reponere placuerit rerum notiones. Ita haut sa­tis ex axibus rotas, vel ex rotis machinam novam con­jicies, vel ex verborum Syntaxi congrua, propositio­nes syllogisticas, aut ex illis demum veritatem erues, ni cunctae appositè compingantur partes; Brevì, nulla sine ordine debita tradi potest methodus, sine qua tamen imperfecta omninò fuerit scientia. Quantumvis igi­tur ad nudas rerum species percipiendas, haut ita con­ferat situs, ubi objecta satis ex consuetudine innote­scunt, qui tamen objectum praepostero continenter vi­derit situ, nae ille partium inter se conformationes haut calluerit unquam. Errores hinc praecipuè emergentes sunt non satis suo ordine addisci res, aut in memoria servari, aut à facultatibus discurrentibus expromi; ita ut ne (que) cunctae ad universalia constituenda species, aut uni­versalia ad demonstrationes debitâ adducantur metho­do: Unde tot opiniorum monstra passim videre est. Haec autem breviter de veritate rei & apparentiae subjunge­re placuit; Qui enim plura desiderat, Analogiam, mag­nitudinem, differentiam & cognationem ad veritatem rei, tum Moram, transitionis medium, distantiam & si­tum ad apparentiae conformationem postulata expen­dat in quaestionibus nostris, ita ut uniuscujusque quid­ditas, qualitas, quantitas, relatio, &c. ex methodo in Ze­teticis nostris tradita explorata habeatur.

Ad Veritatem Conceptus Conditio, prima fu­it, Organi Integritas.

NIsi enim organa sint integra, haut ulla since­ra datur rerum perceptio. Organa autem, eas partes corporis vocamus, quorum ministerio vel ope fretae, facultates sive externae, sive internae suo defunguntur munere. Haec igitur sigilla­tim explicanda.

Ad Veritatem Conceptus Conditio secunda fuit, ut Or­ganum nullâ pravâ qualitate esset imbutum.

ORganis sensoriorum externorum, & hallucinatio­nibus quae ex eorum luxatione, vitióque conse­quuntur, ita explicatis, Qualitates jam perpendendae sunt. Sub qualitatis autem nomine ea omnia comple­ctimur, quae naturali & genuinae hominis constitutioni tanquam subjecto inhaerentiae, ita accidunt vel accidere possunt, ut sive excedant mediocritatémque illam quae ad hominis perfectionem postulatur exuperent, sive desint, aut deficiant, sive depraventur tandem, Subjecti qualitas indè denominetur. Hîc igitur naturalis hominis status in Quaest: Quid ex methodo in Zeteticis nostris traditâ, primò investigandus est, ut quid deinde accedat vel ac­cidat exploratum habeatur. Multifariam autem pec­care qualitates constat; Si enim actiones internae in ho­mine, quocunque modo, laesae fuerint, aut adventitiae ex elementis, alimentis, &c. statum illum corporis corruperint, ipsae unà, plus minus, vitiantur qualita­tes. Abolentur autem in malis Exitialibus, diminu­untur, ubi debilis actio; depravantur, quotiescunque aliud, quàm par fuit, efficitur. Hiisce modis omnibus igitur frustrari, vel errare sensus contingit. Ut abo­litas interea ac diminutas actiones sive qualitates, Me­dicis quorum interest instaurandas vel resarciendas re­linquamus; De depravatis heîc heîc praecipuè sermo­nem instituemus. Pravas autem qualitates eas omnes vo­camus, quae debitae objecti, cum facultate sua analoga conformationi impedimento esse possint; Ubi igitur ex restagnante felle, citrino colore imbuitur oculus (quemadmodum regio morbo laborantibus occidit) quae [Page 39] aliis alba, illis citrina vel flava conspiciuntur. Dum e­nim per aqueum humorem sub corneâ tunicâ conten­tum, species transeunt, eodem quo humor ille tingi videntur colore. Cui consimile aliquod etiam in illis qui [...] morbo laborant, observare licet: Dum enim sanguine ex oculi venis erumpente inficitur hu­mor oculi aqueus, omnia alba rubra apparent. Quin & splenitide & hepatitide, (ubi plumbeo colore totum inficitur corpus) & Elephantiasi & hydrope & Leuco­phlegmati correptis (ubi pallet vel livet cutis) obje­cta haut ita grata laetáque, ac sanis videntur, Quum e­nim omnis coloris expertum humorem aqueum esse o­portuit, quotiescunque sive flavo, sive rubro, sive plum­beo, sive livido, sive inter istos medio, & (ut pau­cis dicam) extraneo aliquo colore imbuitur, Erroris causa datur, & vitiatur conceptus. Ita porrò auribus accidit, dum ex sordibus crassis & viscidis obturantur, Calórque innatus in vapores ita resolvitur ut tinnitus varii exoriantur & eludatur auditus. Ita ubi alae hircum, vel nares, pedes, &c. tetrum odorem spirant, undi­que vitiatur odoratio & oblatum haut satis exhibet ob­jectum. Ita ubi salsa, amara, acida, acerba, &c. è stomacho evomuntur, aut sudor illuc defluit, inter­cipitur gustus, & diversum haut satis delibat saporem. Ita denique ubi nimius calor, nimia frigiditas, humidi­tas vel siccitas, durities vel mollities, nervos occupant, pervertitur tactus; neque satis objectum debitum per­tingit. Sed non exteriorum sensoriorum causa solum­modo, sed ex interiorum quorundam organorum qua­litatibus depravatis (rarò enim luxari contingit) hal­lucinationum causae dantur; Ita dum ex immodico Spi­rituum animalium ad sensoria vel cerebrum confluxu, vel vaporibus attenuatis, aut siccâ & calidâ eorum int [...]m­perie, [Page 40] pervigilium oritur, ineptitudo quaedam ad mu­nia debita obeunda sequitur, & ipsum nonnunquam di­lirium. E contrà, Ubi ex frigidâ & humida cerebri intem­perie, vel narcoticorum usu, nimis condensantur spiritus, vel vapores caput tentant, hebetudo quaedam vel im­modicus somnus, & ipsum tandem [...] sequitur. Ita ubi aliqui sensus interni otiantur & cessant, alii incitantur & fervent, [...] morbus se­quitur, & mira dantur deliria; ut aliter tamen eve­niat, ubi citra morbum, facultates aliquae noeti­cae recluduntur. Sive enim coelitùs edocta sit, sive ad proprias conciatur notiones Mens humana, exo­riuntur facultates quaedam, unde etiam vaticinari, nonnunquam futuráque praenuntiare licet. Dum enim speculationibus assuetis postpositis, propriam è coelo o­riginem suspicit anima, ita aeternorum fit compos ut latè prospiciens lustret omnia. Sed quia altioris sunt rationis facultates istae, ad praesens redeuntes argumen­tum, ex Medicorum schola observamus, inter illos qui­bus aliqui exciuntur sensus, alii sopiuntur, somniam­bulos numerari. Dum enim imaginatio & vis motrix expergiscuntur, aliae non item facultates, imperfectas & mancas videre est actiones, unde etiam absque sen­suum externorum satellitio, ad dissitos feruntur locos; Aut si lecto continentur, sese jactant, vel vociferantur, rident, plorant, &c. prout ex varia specierum in som­niis insultu, irritati fuerint. Sed & ipsius rationati­onis organa laedi multis modis posse ex qualitatibus de­pravatis liquet. Tametsi enim vis ejus primaria ab ani­mâ dimanet & proficiscatur, adeóque à corpore, toto disparetur genere; quatenus tamen instrumentis cor­poreis & ipsis tandem speciebus in memoriâ asservatis u­titur, licet haut proximè et per se, per accidens tamen [Page 41] falli contingit. Quamvis enim ubi species debito re­texuntur ordine, organáque interna constant, mens no­stra de praemissis semper citra errorem judicat: Quia ta­men hac ex parte defectus, ex illa redundantiae accidere possunt, nonnunquam rudes & imperfectae, nonnun­quam fallaces & depravatae dantur ratiocinationes. Fit indè ut multa ignorantiae, non nisi aliqua erroris in In­tellectu subsit causa; Haut ulla interea sine morbo de­mentia. Ubi igi [...]ur cerebrum, ex naturali constitutione, sive alio quovis modo refrigeratur nimis, stoliditas & [...] sequitur. Dum enim animales Spiritus ex cere­bri torpore, vel constipatione, transitu intercluduntur, vel non omnino vel haut sa [...]is deferuntur verae objecto­rum species, memoriaeque consignātur. Hîc etiam ali­as aliis ad sapientiam magis idoneas capitis figuras ob­servare licet: Caput enim nimis parvum, depressum, vel cacuminatum, stoliditatis signum est. Dum enim haut justam cerebri molem, aut saltem extra situm de­bitum constitutam continent hujusmodi capita, aliquid vel Spirituum animalium transmissioni solitae deest, vel iniquè saltem disponitur ad eorum commercium ordo; An vero ex natura capita dentur aliquando nimis mag­na, (neque enim de [...] loquimur) modò non inconcinna fuerit figura, dubitari potest, quia ingens ita spirituum officina instruitur: sed quum in capite ratiocinationis organa praecipua (ipso sensu inter­no docente) deprehenduntur, ea jam seorsim ex­pendenda sunt. In anticâ autem capitis parte Imagi­natio, in posticâ memoria viget: Iudicium enim alti­oris quum sit rationis, ad ipsam mentem notitiis suis communibus instructam attinet. Multis autem modis laeditur imaginatio; Ut taceam enim quae ab apparentiis falsis, conceptu falso & aliis externis causis eveniunt, [Page 42] si intemperies in ipso organo existit, si vapores nimii, ut in ebrietate, & aliis morbis, illuc feruntur, si narco­tica aliqua propinantur, si tumultuantur quavis ex cau­sa spiritus, aut ut in Causone inflammantur, si tan­dem nimius dolor, nimia ira, concupiscentia, metus, exultatio, reliquíque brutales affectus illius sedem oc­cupant, vitiatur imaginatio; Memoria tamen haut ita obnoxia est, licet enim aboleri ex morbo cereb [...]um lae­dente vel imminui possit, fidè tamen depositas ut plu­rimùm refert species; ex imaginatione autem insigni­ter depravatâ delirium sequitur, Cujus generis etiam plurima; Quod ex vaporibus inflammatis oritur phrenitis vocatur, quae sine tumore calido, vel [...] in cerebro aut ejus membranis, vix unquam invenitur; ex igneo­rum spirituum insultu, aut cerebro inflammato, mania oritur, & gravia produntur Sympomata, quae saepe in Sphacelum desinunt. Sin vero ex fuliginosis vaporibus è splene orientibus obscurantur vel offuscantur spiri­tus unà cum corde, ipsum obsidetur cerebrum, & actiones in utroque laesae deprehenduntur, ut cor ta­men cumprimis muniendum sit ubi morbi istins curatio instituitur. Quum autem in hisce omnibus, primas teneant partes vitales spiritus, utpotè quae animae sint ministri, (neque enim affines dixerim) oportet ut lu­cidi, subtiles, puri, mobiles & temperati sint, quò jussa capessant & exequantur. Quando enim è natu­rali statu excedunt, & vel ita praefervidi igneíque eva­dunt, ut citati undique feruntur, vel opaci, crassi, im­puri, seg [...]es, torpidíque fiunt, tota intervertitur acti­onum vitalium Syndrome. Contenebrantur autem sive inquinantur, sive tabescunt, multis modis spiri­tus, sive enim furvis faedísque miscentur vaporibus, aut ex immunda turpíque materia creantur, aut prae calo­ris [Page 43] naturalis inopia subsidunt squalléntque, debitam operam praestare nequeunt. Ubi verò altera ex parte (ut in Maniacis) ignei aestuantêsque, torrefactíque exeruntur spiritus, tota crepat humana fabrica, & mi­rae produntur insaniae, adeò ut adustis per totum veno­sum genus diffusis indéque efferatis spiritibus augean­tur aliquando maniacorum vires, ipsáque intendatur imaginatio; unde etiam nudos ambulantes, nullúm­que medio hyeme persentientes frigus videre est. Ex quibus patet non nisi ex defaecatissimo temperatissimó­que sanguine idoneos generari spiritus, qui mille mo­dis indè depurati ab anima collustran [...]ur: Quô tamen diu statu monere nequeunt, nisi sanum undique sit cor­pus. Ubi enim ex obstructionibus aut alio morboso apparatu, Cor, hepar, lien reliquáque deinde (putà cerebrum) plus justo frigent membra, aequalem illam temperiem exuunt, qua praeditos esse oportuit. Ex arterioso autem sanguine optimos, limpidissimósque creari spiritus docent medici, ut qui procul à cordis officina procusos, minus elaboratos sincerósque existi­ment. De nitrosis, sulphureis aliisque mineralibus spiritibus, quae nobis (ex Chymicorum schola) inesse dicuntur, vix est quod certi a [...]iquid loquar; Dum enim asperae eorum qualitates, in herbas & animalia, quae nos alunt, transplantantur, leviorem jam induentes natu­ram, mitescunt & in nutricatum abeunt. Tametsi igitur mineralibus spiritibus consimilia quaedam in humano corpore dari possint, post tot tamen praeparationes, ma­turationes, coctiones, digestiones, &c. ita domari sub­igíque tandem, ut in temperiem veniunt, rationi con­sentaneum ducimus; In hujusmodi igitur sive miner­ales, sive vegetales, sive animales spiritus imperium exercent homines. Quod tamen iis qui a lupis cani­búsque [Page 44] rabidis, sive mordentur, sive lambuntur, non ac­cidit. Dum enim in Salivariâ eorum spumâ delitescens venenum, naturales hominis transversas agit facultates, in toto corpore & ipsa phantasia jam stabulantes atro­ces ferarum istarum spiritus, diram luem invehunt, quae vix ullo satis profligatur remedio; Cujus Symptomata, praeter omninum aliorum morem saeva horrendáque captum humanum superant; Ex quibus etiam ita insig­niter depravatur phantasia, ut dum jam non humani sed bruti rabidíque illic diversantur spiritus, Anima propriis destituta ministris, vel feriatur, vel in iis quae de­stinaverat actionibus, ex servorum suorū sive pervicacia, sive ineptitudine frustratur vel eluditur; Quod neque ab­sonum videri debet, quia famulitio proprio uti, non alienum omne in jus suum pertrahere valet anima hu­mana, praesertim ubi naturalium spirituum pomoeria e­gressi, nullis coerceri possint ferocientes finibus, spi­ritus. Quum enim sub humano arbitrio redigi neque­ant, suo fato utuntur, ni fortior ex divina providen­tia, quae calamitosum avertat statum, accedat causa: Haec autem paulô fusiùs (uti libro de Veritate pro­misimus) de organis corruptis qualitatibúsque vitiatis dicta sunto.

Ad Veritatem conceptus Conditio tertia fuit, ut facul­tas quae se sentire sentit haut vacillet.

ALiud est sentire, aliud persentire: Ita ea saepe (quae etiam linguâ vernaculâ proferuntur) audimus, quae ubi avocatur animus, non satis intelligimus, Ita ea confu­so modo videmus, quae non satis articulatè percipiuntur; & quod magis mirum, ea odoramur, gustamus, tangimus, quorum vero sensu haut satis imbuimur. Quum enim è [Page 45] munere suo quacunque ex causa desciscit mens, ultra sen­suum externorum vestibula haut feruntur objecta. Quemadmodum igitur quae obversantur objecta, nugan­tes maléque feriati haut unquam calluerint sensus: Ita ubi munere suo funguntur, nisi animus unà advertatur, tanquam rejectae, loco cedunt rerum species, nulláque sequitur indè conformitas. Auxilio heîc igitur mutuo opus fuerit; sed tum praesertim ubi attentiùs agendum est. Dum enim vel absistit animus, aut aliorum obje­ctorum contemplationi totus vacat, vel sensum exter­num, non ita pridem excubitoris stationariíque militis vices praebentem, in castris continet, vel ad tempus sal­tem exauctorat, Hallucinationis causa datur; Quin & frustra esse solent tum conditiones ex quibus species indicantur, tum ipsum ad conceptum organa, ubi con­silium, objectorúmque recognitio non adhibetur. Qua­propter tum animo adesse oportet, aciémque ejus in­tendere, tum aliena prohibere, ubi vera objecti noti­tia praeponitur. Quum enim (uti saepè diximus) om­nis veritas sit conformitas, totus in objectum suum con­verti debet intellectus, ubi illud explorare, dotésque ejus lustrare operaepretium fuerit: Methodus demum in Zeteticis nostris tradita percurrenda est, ut objecta, tum in seipsis, tum in relationibus suis, causa, fine, &c. constent. Licet enim plura simul distinguere valeat mens humana, suo tamen singula retexens ordine, u­niversalem indè naturam compingit. Hallucinationes ex propositione ista non satis expensa sequuntur in­gentes; Dum enim mancae imperfectaeque plurimae dan­tur sensationes externae, dum etiam illae ab animo aliud agente haut satis advertuntur, mutilae vel adulteratae sese ingerunt species. Unde notiones etiam depravatae oriuntur. Adeò ut unum idémque objectum, aliud [Page 46] in sensu, aliud in conceptu, aliud in ore vel sermone haberi novum non sit, distrahíque undequaque facul­tates, quorum remedia idcirco ex superioribus peten­da.

Ad Veritatem Conceptus Conditio quarta fuit, ut fa­cultas Analoga applicetur.

NOn omne sensorium speciei cujusvis susceptioni idoneum est, sed proprium propriae; frustra enim patulas aures, aut exporrectam manum ad colores, aut exertam linguam, vel oculi aciem, ad sonos distinguen­dos adhibueris. Ita neque ex odore vel gustu simpli­citer durum vel molle, aut ex tactu aromaticum, vel faetidum percipitur. Porrò ubi ad forum interius ven­tum fuerit, haut unquam ex simplici colore virtutes mi­neralium, herbarum, &c. diversásque earum dotes conjicies, aut ex simplici sono, hominum sensa, ver [...]o­rúmque significationes varias, vel modulationem har­monicam concentúmque musicum intellexeris. Hîc i­gitur Analogae quaedam subsunt facultates, quarum ex conformitate debitâ, notitiae multiplices oriuntur. Quum autem facultates omnes sint tribules, adeóque in aliquam classem vel tribum distribui possint, operaepretium vi­sum est, eas hîc describere; Primae classis sunt eae, quae ab objectis suis excitae ad notiones communes, in ipsâ animâ provocant, quarum quaedam Deo, quaedam mun­do insigniter respondent. Secundae sunt facultates quae­dam internae quae notionibus istis necessitudine quadam singulari junguntur, unde etiam res bonae vel malae senti­untur. Tertiae sunt facultates externae, quae circa colorem, sonum, odorem, gustum & tactum, communiáque (uti vocan­tur) [Page 47] objecta versantur. Quartae sunt quae circa ista discurrentes, novissimam rerum latitudinem investigant. Ultra hasce demum facultates, quasdam in homine statu­unt ritae authores, quae gratiae sive providentiae rerū par­ticulari respondent, quae ut citra Numen in corde ope­rans recondantur & sileant, ab illo tamen excitatae re­liquas expergefacere solent facultates, sed quia earum conformitates inter sensus internos aptè reponi possint, haut opus est ut quintam heîc excogitemus classem. Hae i­gitur sunt classes in quas tributim & centuriatim singulae referri possint facultates. Quod enim de revelato & extatico pervulgari solet sensu, nisi indubiam fidem ab ipso Revelante Supernaturali accipiat, eliminandum cen­seo, quum innumerae aliter consequi possint hallucina­tiones & imposturae. Ut sensum istum, in praesens, igi­tur missum faciamus, de iis solummodo agemus, quae in omni homine sano & integro [...] deprehendi possunt. Primum autem locum facultatibus quae ad notiones com­munes provocant ideo tribuimus, quod ab instinctu na­turali ortum ducant; Quum enim in homine & in uni­verso primarium locum vendicet instinctus ille, qui circa propriam conservationem versatur; ideo ejus leges non in compositis mistisque corporibus solummodo, sed in ipsis elementis videre est, dum quadam vi inter­nâ instigante unumquódque sese pro facultatibus incitis tueri nititur; Cujus rationem igitur notionibus quibus­dam à providentia universali inditis acceptum referimus; Nihil enim prorsus invenitur quod non eous (que) sapere vi­deatur. Mira autem est facultatum harum tribulium, ubi debito ordine retexuntur, efficacia: Neque enim pro­miscuè usurpari posse statim docebimus; Quod sine no­tionibus communibus interea nihil magni perfici queat, vel ex eo urgeri potest, quod haut satis absque earum [Page 48] subsidio reliquae juvent facultates, neque ultra bru­torum solertiam ferri possint; Quid quod inter va­rias quae in nobis extant facultates, aliter quàm ex no­tionum communium subfidio, à qua incipiendum sit fa­cultate, dignosci nequeat? hisce igitur docentibus, p [...]i­mò an res sit, deinde quid sit, qualis, quanta, ad quid, &c. investigari solet, de quibus plura suo loco. Sen­sus deinde quidam interni succedunt, qui à primae ob­jecti cujusvis apparentiae insultu, il [...]ud vel tanquam gra­tum amplecti, vel tanquam ingratum & malum, (vel ominosum saltem) aversari solent, nisi ubi medio quae­dam sese habeant modo. Antequam enim suo ordine explorentur partes (quod munus sensibus externis prae­cipuè obtingit) sensiculus saltem aliquis internus exci­tatur, de-procûl, quùm nos afficere nedum ferire so­leant nonnullae, quae tamen haut satis percipiuntur; un­de etiam praesensiones quasdam mirandas in aliquibus observare licet. Tertium locum sensibus externis tri­buimus, quod non nisi [...]ntra propinquam quandam di­stantiam suo prorsus defungantur munere, tum quod externas tantum lustrent rerum apparentias, vel species, ne (que) ulterius per se ferantur. Postremae accedunt discur­rentes facultates, quae ubi debito displicantur ordine (prout in Zeteticis nostris videre est) tum res in ulti­mam suam latitudinem deducere, tum dubia quae circa ista (medio notitiarum communium) vel enodare & solvere posse, vel eliminare saltem queant; hinc etiam certitudo, quae unicuique facultati obtingit, colligi po­test. Quae enim à notitiis communibus pendet, indu­bia est, tanquam à sapientiâ universali elicita & con­stans; quae ab internis facultatibus, (modò non obstru­antur, aut alibi intendantur) proximum vendicat locum, uti quae notitiis communibus proximè haereant. Adeò [Page 49] ut minoris sint notae sensus externi, utpote qui condi­tionibus sint admodum obnoxii, & circa sinitimas tan­tum rerum partes versentur. Ultimô ut subsequantur loco facultates discurrentes, tum quod ex fallacibus speciebus non rarò desumant argumenta, tum quod nul­libi fere consistant, nisi ex praecedenti aliqua facultate stabiliantur; Sine earum subsidio tamen, quum angusta fuerit scientia, plurimum illis (ubi probè conforman­tur) tribuendum est. Ex quibus videre est tum quid singulae praestent facultates, tum quatenus fides illis ad­hibenda sit. Quemadmodum interea ex istis probè conformatis & in seriem debitam dispositis & alternatim demum (ubi opus fuerit) complicatis, cunctae rerum scientiae hauriuntur; Ita quando distorquentur aut prae­postero obvertuntur ordine, aut ineptè usurpantur, aut non satis tandem reconcinnantur, vel nihil satis ap­positè percipitur, vel errores hallucinationésque sal­tem restibili quadam foecunditate oriuntur. Quando­cunque interea interpolis ille negotiosúsque discursus dubitationes eas affert, ut veritates necessarias non ra­rò dispungat, notitiásque communes indè convellat & exagitet, Sacro sanctis vim facit principiis: neque enim ullum in examen revocari potest dubium, quod non aliqua asserat, vel exterminet saltem communis noti­tia, nisi ubi tanquam verisimile vel possibile tantum, (iis decernentibus) statuitur. Ex adverso, ubi, quae ad objectum simplex excitatur, notitia communis, in proxima eáque maximè Analoga haeserit propositione, ita ut quasi missum fecerit discursum, sêque ipsam in­tra suos totam continuerit limites, haut in novissimam suam latitudinem proferuntur objecta, mutuaeque rerum inter se relationes non satis pertinguntur.

Ita, ubi discursus sensuum internorum aggreditur, im­petitque [Page 50] jus, & voluptatem, dolorem, libertatem, &c. ex quaestionibus suis, potius, quàm interno sensu repu­tat, Veritatem intervertit, noxâmque infert eo gravi­orem, quod certior pollentiórque in objecto suo sit sensus internus, quam in suo discursus. Ex adverso, ubi sensus internus vice discursus adhibetur, ineptit, & stat pro ratione voluntas. Ita ubi discursus ex­ternos sensus probè conformatos adoritur, vix habet unde seipsum asserat, licet ubi inter conditiones quas suprà recensuimus, aliqua defecerit, discurrere & o­missam reparare per-opus sit. Ex adverso ubi externi sensus vice discursus applicati fuerint, singularia tan­tummodo percipiuntur, nullâque datur adeò apta re­rum inter se connexio ut aliae quàm protritae ignobilés­que veritates prostent. Ita ubi, (mirum dictu) seip­sum excruciat & angit discursus, concutitur cerebrum, & deliria sequuntur, unde se nihil scire, neque hoc ip­sum jactanter praedicat Scepticus. Porrò ubi sensus ex­terni vice Notitiarum Communium vel sine earum admi­niculo adhibentur, spectra vel imagines rerum ab ocu­lis, sonorúmque differentiae ab auribus, odores, sapores & tactilia demum, à reliquis externis facultatibus, tum ipsa deindè communia objecta percipi possunt, sed non nisi obscuro quodam, vel singulari modo, neque aliter quàm ut nihil insuper deprehendi queat. Ex adverso, ubi notitiae communes sine sensuum externorum ministe­rio applicantur, Causae quidem, Media & Fines rerum in promptu esse possunt; sed omnino externa latebit forma, &c. quae suprà retulimus; Unde Chimaerae eti­am fingi plurimae, ubi ineptus quidam discursus simul adhibetur. Ita ubi sensus externi vice sensuum inter­norum agunt, veri & falsi ratio in procinctu esse potest, non utique boni & mali. Ex adverso ubi sensus interni [Page 51] absque externis applicantur, voluptatis quidam vel do­loris sensus in proclivi esse solet, sed reliqua fere deli­tescunt. Porrò ubi sensus interni absque notitiarum com­munium subsidio & fulcimine applicantur, quod bonum & gratum quidem, vel malum & ingratum aliquatenus percipi potest; an verum tamen vel apparens tantùm sit bonum & gratum, vel malum & ingratum illud, non facilè neque sine ope notitiarum communium dijudicari po­test. Ex quibus igitur posthabitis vel inconsultis er­rores non leves sequuntur, dum improvidè & praecipi­tanter objectis suis haerere solent sensus interni. Ex ad­verso ubi notitiae communes vice sensuum internorum ad­hibentur, causae quidem, media & fines rerum expediri possunt, sed internus rerum obstruetur sensus, ipsáque Stoicorum [...] sequetur. Porrò (quod saepius acci­dit) ubi perperam complicantur facultates, quas sub titulis notitiarum communium, sensuum internorum, sen­suum externorum, & discursus digessimus, & interni sensus cum discursu, loco notitiarum communium, aut ex­terni sensus, vel vice versa adhibentur, vel quovis a­lio modo ab objectis suis, diversâ, ab eâ quae à no­bis proposita fuit, methodo, distrahuntur, nova eáque magis distorta difformísque inde nascetur, errorum propago; Quorum descriptionem tamen ideo omisi­mus, quod ex prioribus facilè erui possit; adeò ut sive duae sive plures ex his facultatibus quas in classes (uti suprà videre est) retulimus, praepostero ordine usurpan­tur; eadem tamen errores detegendi ratio militave­rit.

Haut explicatu interea facile est quanti errores ex hisce non satis animadversis oriantur. Quum enim antehac nemo, quod sciam, facultates humanas in clas­ses proprias distribuerit, aut earum in objecta potesta­tem [Page 52] virésque explicaverit, aut justum ad earum con­formationem, ordinem methodúmque tradiderit, haut aliter fieri potuit, quàm ut tumultuariâ operâ doctrinas suas posteris consignaverint minoris notae Authores plu­rimi; perinde se habentes ac Emperici imperiti, qui ubi in horto publico, quô omnigenae surgunt herbae, quae ad manum [...]unt collegerint, illas indiscriminatim inde aegro­tis exhibent priusquam vel utiles & salutiferas â vene­natis sive ab ipsis surdis ignobilibúsque herbis secreve­rint, in classes proprias, vel juxta cognatas aut dispares earum dotes reposuerint, vel secundū leges artis deindè probè paraverint. Ordinē enim & Methodū prius adver­tere oportuit, quàm ut ad condendas vel affirmandas dis­ciplinas idoneos & habiles semetipsos existimaverint, scri­ptores; adeò ut in aliā causam haut cōmodè rejici possint frequentes authorum (qui summoperè Classici habentur) [...], dum omnibus aliis ferè, nedu sibi ipsis crebrò con­tradicunt. Quod nunquam evenisset, si methodum Ve­ritatis ex proba facultatum conformatione satis intel­lexissent. Verum enim ubique vero congruit, falso nec verum simpliciter nec falsum. At non solummo­do ex facultatibus istis tribulibus sive non satis probè cum objectis suis conformatis, sive perperam inter se complicatis, hallucinationes oriuntur, sed ex illis prae­sertim quae in classes istas vel tribus convocari nequeunt; Circa quas attamen fidem nostram obsecrant Authores, cujusmodi sunt facultates quaedam quae circa verisimi­lia & possibilia propriè versantur. Quum enim ea tan­tummodo in universum vera habentur, quorum causae communes, necessariae, aeternaeque sint, vel quae nobis ipsis ex facultate aliquâ attestante singulari quodam mo­do constiterint, sequetur ut ea omnia quibus istae haut satis competunt conditiones, inter verisimilia, vel possi­bilia, [Page 53] (modò non sint omnino falsa) connumerentur: Cujus generis quidem plurima tum inter Scriptores ce­leberrimos jactantur, tum ex aliorum authoritate ac­cipi solent, adeò ut ea omnia quae ob defectum alicujus conditionis postulatae ad veram objectorum conformati­onem, mutilas imperfectásque exhibent species, tum ea insuper quae haut aliter quàm ex aliorum traditione sive Scriptâ, sive non Scriptâ creduntur, hac in classe repo­nantur. Quoniam autem ab eo Verisimilis genere, quod ex aliorum authoritate circa praeterita, vel Possibi­lis quod circa futura (& ad prophetiam, praedictio­nésque pertinet) incipiendum propriè sit, haut opus est ut alia verisimilium (in praesens) genera tractemus. Ut satis igitur fuerit hîc indicâsse, quod ubi facultates no­strae quae circa vera, communia, necessaria, aeternáque versan­tur, vice illarū quae circa verisimilia vel possibilia, usurpan­tur, vel vice versa, maximae inde sequantur hallucinatio­nes: Quod neque absonum videri debet illis qui attentiùs argumenta nostra speculantur. Quum enim ex vulgari sententia, propositio quaevis aut vera aut falsa hucusque habita fuerit, Nos errore isto profligato, Lib. de Ve­ritate docuimus propositiones quasdam esse tantummo­do verisimiles, alias porrò possibiles, in aeternum, re­spectu nostri, ita man [...]uras, quum neque prostiterint nobis olim, neque in a [...]iquibus prostare possint unquam conditiones, unde vel asseri, satis, vel repudiari queant. Quantumvis igitur istorum varii dentur gradus, adeò ut hoc magis ad verisimile, illud ad absurdum accedere videatur, quia tamen intra facultatum nostrarum tri­bulium ambitum propriè non cadunt verisimilia vel pos­sibilia ista, hau [...] aliam propriè sortientur denominatio­nem, quum neque inter vera, neque falsa (nisi ubi contradictio aliqua datur) aptè collocari valeant. Ut [Page 54] concedamus interea quod nobis verisimile tantum, Ve­rum aliqua regione, vel saeculis illis fuisse, qui faculta­tes ad veritatum conformationem requisitas debitè adhibuerint. Ubi tamen conditionum intermedia­rum veritas, & certitudo, vel quidem falsitas vel defectus, haut ullo satis affirmari potest argumen­to, Nos nihil heîc ultra facultates quasdam ad fidem & assensum, vel dubitationem, aut dissensum pronas porrigere possumus. Quum autem (uti suprà dixi­mus) ex transpositione facultatum iniquâ, foedissimi errores gignantur, nos eorum qui magis noxii existima­ri possunt adumbrationem hîc quamdam dabimus, pleni­orem hujus argumenti tractationem suo loco servantes. Nihil quovis saeculo Antistitibus sive sacris, sive propha­nis prius fuit, quàm ut circa praeterita mirandas quasdam populo ostentarent historias, quibus etiam prophetias circa futura non rarò adnectere solebant; Unde pluri­ma in fidei, nonnulla etiam in rationis exercitationem proponebantur. Hîc igitur ubi ratio pro fide sive sen­su interno, vel fides pro ratione illa, (quae ex notitiis communibus & discursu praecipuè oritur) usurpata fuit, gravissimi exitialésque nonnunquam sequebantur er­rores. Quae ut clariùs intelligantur, sciat lector fidei acceptionem vulgarem penes illos duplicem esse & fuisse, adeò ut nonnunquam praeteritis, nonnunquam e­tiam futuris ex illorum sententiâ responderit. Quae por­rò circa praeterita fides dupliciter accipiebatur; Primò vel tanquam assensus, qui effectibus à causis suis necessa­rio dependentibus praebetur, quo pacto à rectâ ratione non abludit. Quorum enim causae sunt aeternae, aeter­na est Scientia. Secundò vel tanquam assensus historiis & narrationibus quibusdam adhibitus, quae citra Scri­ptorum authoritatem, qui nobis ista demandarunt, non [Page 55] sciri neque credi possent; Adeò ut omnis in illos reciderit Nota, sive verum sive falsum dixerint.

Fidei porrò acceptio vulgaris, circa futura dupliciter in­telligi solent. Primò vel (uti suprà diximus) assensus ille in­ternus, qui ex causarū effectuúm (que) nexibus mutuis & con­sequentus in sublunari hoc, et intercidente mundo oriri posse et debere praeviderit sagax naturae Indagator. Unde etiam fides, vel assensus circa aeternum animae sta­tum futurámque Vitam, juxta summi Numinis provi­dentiam notionúmque communium Sapientiam, ita ap­tè suadetur, ut hujusmodi plurima rationi rectae optimè cohaereant et quadrent.

Secundò vel tanquam assensus sive fides quaedam pro­phetiis, sive praedictionibus nonnullis adhibita; quarum authoritas tamen haut aliunde quàm à traditione aliqua sive scriptâ, sive non scriptâ manavit. Quae enim tanquam ex revelatione divinâ derivata ostenduntur, nisi divinam utique et indubiā fidem secum invehant, exagitari posse non semel monuimus. Quum autem vel naturalis re­rum à Deo Ordo, vel ipsa potestas, providentiáque di­vina quae supra communem rerum Ordinem constitu­ta, vel hominum authoritas cumprimis suspiciantur, delectu Iudicióque uti opus est. Licet enim cir­ca ea, quae necessariò ex causis suis sequuntur, haut un­quam vacillaverit mens humana, circa ea tamen quae conditionibus plurimis obnoxia sunt, dubitare licet, et modò in hanc, modò in illam propendere partem, prout magis vel minus verisimile vel possibile objectum, de quo agitur, in s [...]ipso fuerit.

Quapropter ubi res, vel facultates aliquo modo tan­dem intervertuntur, et vel hoc objectum pro illo, vel rationales facultates, pro iis quae fidem assensúmque fa­cilè praebent aut vice versa usurpantur, multis modis re­scinditur [Page 56] veritas. Quum enim scire sit per causas scire, temeraria fuerit illa ratio, quae de objectis sibi ipsi haut satis exploratis, nullóque indicio proprio cognitis, ali­quid certi decreverit; tum sublesta ancepsque fuerit illa fides, quae tota ab humanâ authoritate ducitur, adeò ut quae sive praeteritis sive futuris eventibus tribuitur eo nomine fides, haut ita firma suerit ut aliquid indubii in­dè statui possit. Conditiones enim quum nobis defue­rint unde aliorum assereretur veritas, haerere necessum est; Quod ne mirum videatur, intrepidè dicimus, tan­tum abesse ut humana authoritas quidquam contra ra­tionem rectam valeat, ut ipsa etiam authoritatis autho­ritas ex ratione petenda sit: Quin citra ejus subsidium neque aliquid certi satis circa revelata statui potest. Communes igitur hinc adhiberi debent notitiae quae ex usu sunt, ubi de revelatis ipsis agitur. Tametsi enim Deū qui hanc dedit vitam, cum meliorem, tum pejorem dare posse [...] ex revelatione tradatur, veritas tamen hujas pro­positionis à notitia communi utique stabilitur, veram e­nim esse ipsa Conscientia dictat; suas igitur ut heîc quo (que) teneat partes recta ratio; Quàm fucata interea dolosáque sit humana authoritas vix dici potest: ut enim fallere non voluisse detur, quis falli non potuisse asseverabit? praesertim cum hii qui sartam tectamque indè tuentur dignitatem, imponant aliis facilè, quod in barbaris imperiis vel religionibus passim videre est, dum subditi illi, quorum interfuit ea omnia exequi, quae docentur vel jubentur, neque mussitare, nedum aliorum placita in examen revocare audebant; Sed animum de­spondentes, sive piam, sive impiam, iis quae publico pro­mulgarentur edicto adhibere solebant fidem. Atque u­tinam hisce satis terminaretur finibus misera hominum sors, neque ipsa Mania Rabiesque accederet, sed (quod [Page 57] dolendum) adeò malè cum humano genere agitur, ut ob fides, vel commenta sua, quae alterutrinque derise­rit sapiens, adeò saeviant mutuò digladientúrque mor­tales, ut regiones integras devastare, hominésque su­periorum suorum dictis audientes, caeteráque bonos, neci dare satius ducant, quàm ut non credant, quae neque ipsi sanè credere possunt. Quarum calamitatum per to­tum ferè orbem grassantium, haut ullus sperari potest exitus, donec Verum à verisimili, à possibili vel à falso in religione quavis distinguatur: ubi haec enim ex commu­ni ratione (particularis enim ad haeresim ducit) & con­sensu publico disparantur, tum verum illud necessari­um & aeternum in quo solo elucet providentia divina universalis, constabit, tum reliqua faciliùs vel adjungi vel ferri vel dispungi possunt. Quod in remedium igitur errorum ex praeposterâ rationis & fidei usurpatione pro ponimus. Jam autem patet quod utcunque verae in seipsis (etiam nobis invitis) sint aeternae communés (que) rerū causae, & in causis suis effectus, sive Deum immortalem ejúsque providentiam universalem, sive statas rerum vices spe­ctes, quae tamen citra conditiones intermedias ad Veri­tatum conformationem postulatas exhiberi solent, vel quae ab sola authoritate humana pendent, meritò ambi­gi posse; praesertim cum ardua quovis saeculo fuerit ve­ritatis investigatio, tum in errorem proclivis via, eóque magis, quod an probè sciverint, an vero ab aliis serie bene longâ acceperint Authores, quae posteritati con­signaverant, in incerto sit. Multum enim hîc interest, fides enim ut apud omnes sit, penes illos solos stabit Ve­ritas qui res uti gestae fuerunt ex aliqua facultate probè conformatâ noverint, adeò ut penes illos, sive veritas, sive falsitas steterit, penes te solummodo Fides; Ama­nuensium porro fides per tot saecula haut suspicione va­cat [Page 58] sive aliqua ex causa falsi, sive falsarii fuerint; Ut foe­cunda hîc dubitationum seges, unde haut facile sese ex­tricaverit attentus rerum speculator, Ea enim fidei, per­petua, per plurimas sive manus, sive ora traduci potest fides, ut dum hîc nonnihil, ille aliquid amplius, (pro variis hominum sensis sive affectibus) immutat, illud ut referatur tandem specimen, quod haut suum unquam agnoverit author. Quia tamen inter ista, alia aliis sint magis verisimilia, vel possibilia, quinam delectus hoc in scrutinio habendus, suo loco, (cum bono Deo) do­cebimus. Satis fuerit in praesens indicâsse rationem u­bique praeponi debere, sed tum maximè, ubi de verisi­mili vel possibili est quaestio. Quando enim facultates nostrae tribules, explicari affatim pro earum latitudine nequeunt, ex vago quodam discursu notitiis communi­bus inniso, conjectanda est veritas, rationísque pomoe­ria quatenus licet proferenda sunt, adeò ut sive de prae­teritis quae serae posteritati ab Authoritate humana con­signata fuerint, sive de futuris▪ quae ex Haruspiciis aut vatis alicujus praedictione evenire possent, sermo fit, ra­tionem ubique praemittendam esse congruum existimari possit; Qui enim rationem fidei cujuscunque red­dere nequeunt, haut satis mea sententia sapere viden­tur. Neque obstat, quod angusta admodum isto pacto sit fides; Haut unquam enim in documentum cedere po­test, quod extra rationis confinia & jus ponitur. Su­pra rationem igitur ut quaedam tanquam probabilia, ne­que aliter credi possint; Nihil praeter rationem, aut sal­tem citra illam, sanè credi potest, Quum quod praeter rationem, Verum ut reipsa esse possit, (quod tamen dictu difficile) verum tamen respectu nostri haut un­quam fuerit, utpote quod nullo facultatum indicio constet. Paulò aliter, circa futurum statum se res ha­bet, [Page 59] licet enim, uti in praeteritis contingentibus, haut alia justa fidei sit causa, quàm quae à rectâ ratione dedu­citur, quia tamen in sempiternis, fides ratione pollentior est, familiam ducit, adeò ut ratio fidei inde famulari & subservire cogatur, utpote quae plurium sit compos quae nulla ratio pertingit; Futuram enim animae faelicita­tem anticipat prensátque quodammodo recta firmáque in Deo fides, praeteritum animae statum, ut nulla ratio fidésve assequatur.

Attamen, non solummodo cum ratione illâ rectâ, quae ex notitiis communibus & discursu praecipuè oritur, fides sive circa praeterita sive circa futura sese connectit & complicat; sed etiam (notitiis communibus & discur­su fere posthabitis) cum facultatibus sive sensibus in­ternis. Quum enim collegae quodammodo congene­résque sint, fides & sensus interni, facilè sociali jun­guntur foedere, eóque magis quod in eundem scopum ut plurimùm colliment; unde tamen turpissimi errores scaturiunt, ita ut ex semi, vel sesquifalsae religionis cultu glorientur superstitiosi & gratiā in corde operan­tem, solaménque internum (etiam abnuente numine) se­met ipsos sentire passim praedicent; Cujus remediū ex notitiis communibus & discursu ritè adhibitis petendum est.

Porrò ubi fides cum discursu solo complicatur, ratio­cinationes ineptae sequuntur & controversiae mirae ex­citantur, quas nulla satis diremerit aetas; adeò ut ni­si notitiae communes in subsidium advocentur, de interna pace desperandum sit, quum nullo alio Criterio idoneo eximantur, quae circa fidem istam oriuntur, dubia. Hae autem sunt praecipuè errorum circa fidem causae, neque enim cum sensibus externis commune aliquod obtinet fides, nisi ubi praestigiae oculis vel auribus obversan­tur, quibus medicina igitur ex reliquis facultatibus rite [Page 60] conformatis facienda est, si tamen fidem quamcunque, reliquis facultatibus omissis, cum fide, uti umbram cum umbra committi & complicari posse contenderit quispi­am, nae illic tanta caligo inducetur, ut vix ulla satis dis­cuti possit rationis luce. Ultimò sequi debuit faculta­tum nostrarum tribulium cum falso (sub verisimilis vel possibilis specie forsan adumbrato) complicatio & nexus. Cujus etiā Symptomata eo graviora magisque horrenda existimari possunt, quòd à veritate longiùs distet falsum quàm verisimile vel possibile quodvis; quia tamen ex prioribus ista investigari possint, haut opus est ut plura subjungamus. Haec autem de facultatum Analogarum applicatione debitâ (utpote quae ad veritatem adipiscen­dam errorésque devitandos maximi sit momenti) dicta sunto.

Superest ut exemplum subjiciamus, unde conditio­num nostrarum intermediarum usus & certitudo addi­scatur & constet. Detur Polyedron Adamanta prope compitum inopinanter à viatore disjectum fuisse, Veri­tas rei hic sit. 1. Quod intra nostram steterit Analogiam; (neque enim inter ea quae supra vel infra facultatum nostrarum potestatem, recenseri potest Adamas.) 2. Quod Justam demum habuerit magnitudinem, vix e­nim adamantis scobem aut minimas partes ab aliis qui­busdam distinxeris. 3. Quod differentiam habuerit sig­natam, ita enim à Topasio, Crystallo aliísque pellucidis lapillis disparatur. 4. Quod alicui facultati fuerit cog­natum, ita enim visui & tactui, prae reliquis sensibus ex­ponitur.

Veritas Apparentiae, sit species illa quae, 1. Ex debitâ distantiâ emanat; neque enim intervallum justo majus e [...]se opo [...]tet, vel quidem minus, (quum quod nim [...]s ad­movetur obstruat visum.) 2. Ex medio debito (neque [Page 61] enim noctu, caligine aut ipso crepusculo satis visitur A­damas.) 3. Ex mora debita (haut enim ex fundâ jactū satis videris.) 4. Ex Situ commodo (ne (que) enim ex quavis posi­tione, Adamanta à reliquis Diaphanis lapillis dignoveris.

Veritas Conceptus sit, 1. speciei illius susceptio in Organū integrum (neque enim disrupto & distorto constabit) Veritas.) 2. Quod nulla pravâ qualitate fuerit imbu­tum (neque enim ubi impuri sunt aqueus Crystallinus & vitreus humor, munus suum obeunt visorii spiritus, aut sine temperie debita juvat Tactus, quum ex frigore obtorpeat, nimio calore resolvatur.) 3. Quod facul­tas quae se sentire sentit applicetur, neque enim ista si vacillaverit, aut alibi intenta fuerit, proficient facu [...] ­tates reliquae. 4. Quod facultas Analoga tandem ad­hibita fuerit, neque enim sufficit, quod attentus sit animus, nisi debitae facultates applicentur, quas hic sub visu & tactu reducimus. Haut enim Olfactus, gustus, vel auditus, qualitates adamantis deprehendere queunt. Ex his igitur Canones tum incomplexarum veritatum confici possunt, tum methodus ad simplices errores, vel defectus, investigandos; verus quippe Adamas fuerit, e­tiam nobis insciis & invitis, ut inde igitur veritas rei sta­biliri possit; sed in iis quae ad specici emanationem po­stulantur, sive defectus sive hallucinationis causae dari possunt. Quapropter ex nimis magna distantia haut percipietur omnino obj [...]ctum, ex eâ quae justo paulò major fuerit, percipietur quidem, sed indistinctè, adeò ut illic ignorantiae, hic hallucinationis ansa subsit. 2. Ex Medio indebito (putà saxo vel cespite) ob­structa erit species, ex Medio impuro aut opaco (putà caligine aut diaphano colorato interposito) falsa erit & refracta; Adeò ut illic ignorantiae, hic hallucinationis ansa subsit. 3. Ex niora indebita, putà transcursu ve­locissimo, [Page 62] haut satis afficietur Sensorium, adeò ut hic ignoranti [...]e ansa subsit, non ita Erroris. Ex situ inde­bito haut influxerint radii illi qui Adamantis à To­pasio aut Crystallo differentiam consignaverint, adeò ut hic hallucinationis praesertim ansa subsit. Ubi de­mum ad conceptum ventum fuerit. 1. Si Organum non sit integrum, haerebit aut intercipietur species, adeò ut ignorantiae hic ansa detur. 2. Si prava qualitate, (ut ex fellis restagnatione in Icteritio morbo) imbutum fu­erit organum, flavus & tanquam Hyacinthi Ideam refe­rens videbitur Adamas; sin suffusione tinctum (ut in [...] morbo) tanquam rubinus coloratum erit, adeò ut hîc hallucinationis praesertim ansa subsit. 3. Si fa­cultas quae se sentire sentit feriatur, aut alibi agit, fru­stra admotum erit sensorium, aut ipsae ex usu erunt fa­cultates, adeò ut hîc ignorantiae potissimum ansa subsit. 4. Si facultas Analoga minimè adhibita fuerit, incassum a­nimo praesens fueris, reliquaeque accesserint conditiones, quum nulla extra pomoeria sua efficax aut utilis sit facul­tas; adeò ut ignorantiae hîc potissimum ansa subsit. Hisce modis omnibus igitur, frustari aut eludi sensum contin­git, nisi intellectus communibus suis notitiis instructus, eas suppetias tulerit, ut veritate rei apparentiae & con­ceptus inter se conciliatâ, totum cum partibus unà con­stet. Quo pacto interea ex defectibus ignorantiam, ex hallucinationibus errores sequi necessum sit, non obscurè ex doctrina nostra liquet; Quod tamen alia lege haut ita explicatu facile; Hiisce praecipuè circa sensuum ex­ternorum conformationem cum objecto simplici expla­natis, superest ut ea exponamus quae ex notitiis communi­bus cum sensibus externis, & discursu complicatis adjici valeant; Ast notitia communis cum discursu solo, lapidem esse Adamanta illum docebit, quia eodem modo ac lapis [Page 63] afficit facultates nostras; cum sensu interno connexa, ceu gemmā vel lapidē pretiosū judicabit, tum quod aspectui gratissimos radios vibret sensus (que) internos afficiat, tū quod omnia alia Diaphana corpora ferè sint tenuia, aut ea sal­tem quae ex malleo facilè comminuantur; Adamas autem ex differentiis suis essentialibus quidditativis ex quibus pellucidus unà, tum summè durus, & haut vulgaris notae prorsus lapis est, tanquam gemma eo nomine magni aesti­matur, eóque magis quod universus ferè orbis in eam opi­nionē concedere videatur. Certissima ista adamantis prae­dicata, ubi stabiliuntur ad Zetetica nostra deveniendum est, & ultra supradicta, quae in Quaest. An & quid sta­tuuntur, ea quae quaestionibus, Quale, Quantum, ad quid, quomodo, &c. ex facultatibus Analogis expendenda sunt, (prout amplius illic videre est) & genini [...]e qualitas, quantitas, relationes, modus, causa, finis, locus & tem­pus indaganda sunt. Quia tamen pauca ista ratione ad­discere solus possit viator, ex Authorum celeberrimo­rum scriptis, Adamantis natura, quatenus licet, eruenda est; Ex quibus tamen, ne tibi fucus fiat, summâ cautelâ utendum est: Huic enim propositioni quae vera fuerit, adjectivum, (uti vocant) adjungi potest, quod dubiam, aliud porro, quod omninò falsam reddiderit sententiam. Quapropter singulatim disparanda sunt verba, atque ita, ut praedicatum quodvis (mediante verbo est) seorsim constet; Ut primò igitur ex methodo nostra q [...]aeras, An veritas simplicis cujusvis propositionis, rectè statuatur (quo in scrutinio egregiè opitulatur distinctio nostra, in veritatem rei, apparentiae, conceptus, & intellectus dispartita) adeóque an quod praedicatur intra nostram situm sit analogiam, an ob magnitudinem nostrum exu­peret captum, vel ob parvitatem delitescat, an diffe­rentiam habeat aliquam signantem, an alicui demum [Page 64] facultati sit cognatum, primò disquirendum est. Deinde in Veritatis Apparentiae explicatione, an medio debito usus suerit author, eámque deinde verborum Syntax­im adhibuerit, ut nihil aequivocum obtruderetur. 2. An mora debita usus fuerit, ita ut haut nimis festinaverit, aut scitu necessaria ad probationem omiserit.

3. An distantiam debitam servaverit, ita ut termini rerum sive verborum distinguantur aptè; An situ debito verba sua ita composuerit, & coagmentaverit, ut ordo in partibus facile deprehendi possit, excutien­dum est. Caete [...]ùm, in veritate conceptus, an Organa Authoris fuerint integra, an ulla pravâ qualitate imbu­ta, an animus vacillaverit, an facultas Analoga tandē ap­plicata suerit, adeò in incerto est, ut anceps hîc omnino sit judiciū. Quap [...]opter etiam ex rebus ipsis quatenus li­cet potissima aucupanda est fides, eâ lege tamē, ut ubi alii percelebres in eandē sententiā convenerint Authores, id quod statuitur magis verisimile; ubi ab eâ discesserint, id minus probabile habendum sit. Multa igitur celeberri­mis condonanda sunt authoribus, praesertim ubi eodem tenore simplicem aliquam adstruunt propositionem, ut haut nescius tamen sis, veritatem conceptus ita in lubri­co esse, ut ex supposito falso, in multiplicem errorem proclivis sit via. Ultimò advertendum est, an ex pro­pria, an ex aliorum Authoritate suam stabiliverit pro­positionem quispiam. Plurimum enim interest inter ea quae scire vel quae credere saltem potuit Author. Quae ut clariora in allato supra exemplo fiant, propositi­o haec sumatur, Adamas Indicus est optimus, quae procul­dubio vera est, Nullus enim qui in Europa, Asia, vel Africa invenitur, durior, nitidior aut qui gratiores vibret radios ostendi potest, adeò ut differentias gemmam consignan­tes, Indicus eminentissimo gradu ostendat Adamas, veri­tem [Page 65] hujus si demum petieris respondendum est, ex no­titia communi; Ea omnia nempe suo in genere perfectiora haberi debent quae ex differentiis suis essentialibus con­stitutivis ita signantur, ut prae reliquis magis luculenter & eximiè existant & constent. Circa locum proximum quo invenitur, inter authores disceptatur, alii quip­pe in metallorum fodinis, alii sub terra quadam nigri­cante, ita tamen ut supernas infernati praestare creda­tur, reperiri contendunt. Hîc igitur in quaest. Vbi versari Authores cogita. Quapropter etiam in memo­riam revocandae sunt facultates in quaestione ista respon­dentes juxta methodum in Zeteticis nostris traditam. Quum autem externus sensus hîc comprimis ex usu sit, disquirendum est, quatenus licet, an Author ipse A­damantes ex utrovis loco eruerit, an ita erutos fuisse ab aliis solummodo acceperit; hoc quippe interest, ut quae ab aliorum Authoritate pendent respectu nostri, non nisi verisimilia, uti altera ex parte, quae ex facultate a­liqua tum Authori tum nobis ipsis attestante constite­rint, Vera omnino fuerint. Dicunt porro Neoterici A­damanta nucis avellanae magnitudinem non exuperare, quum tamen securim inde factam fuisse affirmet Poëta vetus. Hîc igitur in Quaest. Quantum versari Autho­res cogita, quo in argumento idcirco Zetetica nostra u­ti supra consulenda, eáque porro quae nuper adduximus advertenda sunt, ut quid verum, quid verisimile, isto modo statuatur. Sed non minus circa dotes Adaman­tis disceptatur. Veteres enim Authores infragilem esse contendunt, sed Neoterici experientia edocti, etiam pistillo ferreo atteri posse asseverant. Hîc igitur ut me­thodum nostram in animo infigas, Authorem in quaest. Quid ad Quid, quae relationes objecti exquirit, versari co­gita. Quum autem durities inter differentias essentiales [Page 66] quidditativas Adamantis recenseatur, videndum, an in relatione ad malleum (in quaest. ad quid) ita resistat Ada­mas, ut frangi nequeat, hic igitur facultates hiis in quaesti­onibus respondentes, primò consulendae sunt, ut ex­perientia tandem adhibeatur, ubi veritas digna exploratu videbitur. Veteres porrò magnetis vim attractricem ab Adamante adimi scribunt, sed neotericorum experien­tia hisce posterioribus saeculis reclamat; Quum enim ex notitiarum communium doctrina, Causa id omne sit, quo posito, ponitur effectus, & sublato tollitur, haut illis compertum est, posito Adamante, vim magneticam la­pidis illius mirandi tolli, aut eo ablato recipi: Quin etiam docent Neoterici, vim quandam Adamanti cale­facto inesse ad paleas attrahendas, ut fateantur tamen ex igne vehementiori diutulè objecto, splendorem ejus a­mitti, quod antiquorum sententiis ita adversatur, ut Ada­manta nulla arte incalescere posse scripserint, quum re­vera tamen ignibus cedat & in calcem tandem redigi poffit. Veteres insuper scribunt Adamantis scobem po­tu propinatam interficere, quod falsum tamen esse Neo­tericus magni nominis Author testatur, Innoxiè enim à quodam sumptum fuisse asseverat. Cujus Veritas igitur ab experientia (ubi citra periculum fieri licuerit) de­sumenda est, Alia tandem circa Adamanta utrinque jactantur, quibus immorari haut necesse est, quum haut ita Adamantis historiam contexere, ac methodum no­stram libro de veritate traditam, illustrare propositum sit. Quod etiam haut magni negotii esse videbitur, ubi authorum sententiae ad simplicissimas propositiones (mediante verbo est) reducuntur, & unaquaeque se­orsim ex facultate sua, aut facultatibus suis Analogis, asseritur. Neque te turbet, quod negativae quaedam propositiones in authoribus reperiantur, ad affirmativas [Page 67] enim (mediante verbo est) uti suprà reduci possunt, idem enim sonat, Adamas non est vilis pretii lapis, & Adamas est gemma vel lapis pretiosus. Ex quibus liquet propositiones istas, Adamas est lapis, & lapis ille prae­sertim Indicus (Genera Adamantis enim sex noscun­tur) est pretiosus, extra omnis dubii aleam positas esse, reliquas fere controverti, neque aliter satis idoneè, quàm ex experientia sensuum externorum & notitiarum com­munium ope suffulta, asseri posse, ut haec igitur tanquam prima veritatum rudimenta habenda sint. Siquid in­terea circa Adamantis Historiam heîc desit, id omne ea methodo in Zeteticis nostris traditâ supplendum est.

De Objectis sensuum externorum quae Communia vo­cantur.

COnditionibus jam explicatis, quae ad veritatum in­complexarum conformationem postulantur, Erro­ribúsque detectis quae ex earum defectu aut depravatione oriuntur, superest, ut ea quae à Scholis communia ob­jecta vocantur, expendamus.

Quem in censum, quidam, Motum, quietem, nume­rum, figuram, & Magnitudinem referunt; Alii supra­dictis, Distantiam, Locum, Situm, Continuitatem, dis­cretionem, asperitatem, laevitatem, eminentiam, & profun­ditatem, aequalitatem & inaequalitatem addunt. Quibus etiam Diaphanti [...]tem & Opacitatem annectit magni no­minis author: Non nemo etiam similitudinem & dissimi­litudinem adjeci [...], quod tamen ab egregio authore re­probatum, qui novam omnino afferens sententiam, simi­litudinem & dissimi [...]udinem quamcunque, mediâ qui­dam viâ, inter communia & propria objecta collocat.

[Page 68]Caeterùm, nos aliam prorsus methodum instituentes, ea omnia communia objecta vocamus, quorum species ex differentia aliqua quidditativa emanantes, perplura uno sensoria transeunt, vel transire possunt; veluti pro­pria, quae per unum solum; Neque igitur Diaphanitas vel opacitas vel (si nobiscum sentis) medium illud quod diaphanitas vel opacitas utrinque tanquam ejus gradus obsident) Commune objectum vocari potest, quia visus sensorium solummodo permeat; Neque simi­litudo vel dissimilitudo illa quae inter concordem statum objecti, de quo quaestio, versatur, (eóque nomine ab eôdem & contrario distinguitur) Commune objectum rectè statuitur. Licet enim ejus ratio ex speciebus (om­ne sensorium afficientibus) exagitari possit; Quia ta­men quod simile vel dissimile haut ita in quaest. Quìd, ac ad Quid respondet (uti quod semper respectu alte­rius dicatur) haut hac in classe rectè reponitur. Quum ea tantummodo, (uti nuper diximus) objecta communia appellari possint, quae in quaest. Quid respondentia, & plura uno sensoria permeantia, propriam speciem inu­runt. Quapropter etiam aequalitas & inaequalitas, (ut­potè quae respectu alterius semper dicantur) hanc in classem haut ita idoncè referri possunt.

ATtamen Motus in quaest.Motus. Quid ex differentia sua essentiali signatus, & plura uno sensoria perva­dens, Commune objectum rectè dicitur. Licet enim ex visu solo, uti in phaenomenis quibusdam, ex tactu solo, uti in pulsibus quibusdam, ex auditu solo, ut in rotarum noctu vertentium stridore, Motus percipiatur: Quia tamen isto modo, tum plura successivè sensoria affici­untur, tum quia ex visu, & tactu & ipso audi­tu alternatim complicatis, quaedam Motus genera [Page 69] ex iisdem sensoriis simul ferè deprehendi queant; Idcirco, & quia propriam speciem invehit Motus, à colore, sono, gustu, odoratu, & tactu planè diversam, Commune objectum habendum est. Cujus postrema ta­men ratio non sine ope discursus ex quaestione Vbi, quando & quantum propriè desumitur. Neque enim a­liter motum solis, vel etiam umbrae ejus aestimare licet, Ut quies igitur ex motus cessatione omnimodâ, post interjectum aliquod tempus, tandem percipiatur. Plu­rima enim tacitè moveri, quorum gradus tum juxta quan­titatem, tum qualitatem nos latent, experientia docet. Quum enim tempus sit mensura motus, tot instantia ex molis hujus rotatae vertigine citatissimâ, in quâvis acti­one praetereunt, ut eorum calculus subduci nequeat.

ITa Numerus differentia sua quidditativa gaudens & discursui in quaest.Numerus. Quoto Quantum respondens ali­quando per solam visus portam, (ut in astrorum sup­putatione) aliquando per portas visus & tactus, (ut in calculis) aliquando per auditus portam (ut in har­monicis sonis) praecipuè transiens deprehenditur, reli­quis frustra tentatis introitibus.

ITa Figura Characterismo sive differentiâ sua cusa,Figura. & discursui in quaest. Quomodo Quantum respondens, aliquando per portam visus solius veluti in remotiori­bus) aliquando per portas visus & tactus (uti in propinquioribus) unà percipitur.

ITa Magnitudo differentia sua quidditativa insignita,Magnitudo. & discursui in quaest. Quantum respondens, nonnun­quam per portam visus infertur, aliquando per portam tactus; Quin & per ipsius auditus portam in quibus­dam [Page 70] sonis quodammodo exploratur.

ITa Distantia ex differentia sua quidditativa eminens,Distantia. & discursui in quaest. Quantum Vbi respondens, nonnunquam per solam portam visus, nonnunquam successivae praetentationis ministerio, per portam tactus colligitur, ut nonnihil etiam ex auditu conjiciatur.

ITa Locus differentia sua quidditativa conspicuus,Locus. & discursui in quaest. Vbi respondens, nonnunquam per visus portam è longinquo, nonnunquam per tactus portam proximè deprehenditur.

ITa Situs ex differentia sua quidditativa à loco distin­cta,Situs. & discursui in quaest. Quomodo Vbi respondens, nonnunquam (uti locus) per solam visus portam, a­liquando etiam per tactum dignoscitur; Quatenus Or­do etiam verborum & sonorum harmonicorum adverti­tur, Situs per portam auditus intrat.

ITa Continuitas magnitudini affinis sed differentia sua quidditativa,Continuitas. (quatenus Discretioni non parvitati op­ponitur) gaudens, & discursui in quaest. Quanto quan­tum respondens, aliquando per solam visus portam, sed magis appositè per tactus portam & nonnunquam etiam per portam auditus deprehenditur.

ITa Discretio numero affinis sed differentia sua quiddi­tativa (quatenus continuitati non magnitudini oppo­nitur) gaudens,Discretio. & in quaest. Quoto Quantum & Vbi respondens, nonnunquam per solam visus portam ali­quando per portam tactus & ipsius auditus, nec minus idoneè deprehenditur.

De Analogia inter Facultates & objecta disquisitio, ubi Cap, l. de Veritate, tot sunt facultates quot sunt rerum differentiae, exponitur.

NOvum quibusdam videri potest, diversas faculta­tes, objectis communibus supra allatis ex methodo nostra respondentes tribui. Haut aliquid enim, nisi ex quinque eorum sensibus aestimari volunt, parum adver­tentes interea, ex istis propriè, nihil nisi sonum, sed incer­tum, & sine mente, &c. Colorem, sed sine figura vel pro­portione partium, &c. odorem, saporem, & Tactile denique, sed sine eorum caussis, mediis, finibus, &c. quae in Zeteti­cis nostris videre est, percipi posse. Neque evadent, quod externos istos sensus demum complicari posse [Page 111] contendant, quò universalis inde oriatur scientia; si enim quinque tantum dentur sensus, quorum unusquisque ni­si quatuor modis complicari potest, sequetur ut haut ultra viginti propositiones eásque jejunas satis proferri valeat scientia humana, cunctaeque ita exulent Artes Libe­rales. Sed ut medicinam istis faciant, alia ex sensu quo­dam communi deprehendi asseverant, qui circa varieta­tem objectorum versatur. At quinam est ille sensus (communissimus licet) qui omnia complectitur, praeser­tim quum unius rei non sit nisi unus sensus, vel ipsa Scho­la suffragante? Anne tot diversa objecta quae per quin­que sensoria tanquam totidem portas in Amphitheatrum aliquod transeunt, uno sentiendi modo quovis percipere valet sensus aliquis communis, eáque sub propria unius­cujusque specie Intellectui vel memoriae consignare? An­ne objecta non solummodo ex ipsâ rerum naturâ dis­crepantia, sed & contraria, & quae demum diversas con­formationum leges postulant, comprehensione unâ quâvis capere potest? Hoc enim nisi detur frustra erit communis sensus. Hocnè in promptuario seu nido condi oportet, donec singulae excludantur incubante Intellectu, vel illo decernente; suo ordine displicentur species; Mihi quidem impossibile videtur, ut ex uno ali­quo communi sensu, tot diversa objecta percipiantur, praesertim ubi adeo diversae conformationum leges uni­cuique differentiae competant, atque haec instinctui natu­rali, illa sensibus internis, vel externis, aut discursui re­spondeant. V [...] longe aequius igitur fuerit, iis omnibus, quae differentià aliquâ signantur, suam utique facultatem Analogam tribuere? Cur enim aliquas differentias, eas­que minoris notae, putà colorem, sonum, suis facultatibus donarent, alias non item Philosophi? Equidem, si eorum Antesignanum rite intelligo, huc respicit dum [Page 112] ait, [...], quia tamen leges diversas cōformationum nesciebant aut non satis advertebant scioli, circa numerum & ordinem facultatum haesitabant plurimum, ad sensum communem de quo supra sese recipientes; veruntamen, haut minus, prae­clari Authotes sensum illum communem exploserunt. Quorsum enim externi sinsus, inquiunt, circa colorem, so­nū, si omnia ex communi quodam sensu percipi valent? Vel quorsum tandem ipsa phantasia ubi isto modo prae­vertitur; ut supervacaneus igitur ex eorum sententia fuerit sensus ille communis, & merum figmentum uti à celeberrimo Medico vocatur. Quae mihi placet omninò sententia, cum communissimus ut sit sensus, separatim tamen advertit objecta sua, dum unamquamque differen­tiam singulari quadam percipit vi: Quod à nostra de fa­cultatibus doctrinâ non multum abludit, quum quas Nos animae separatim & distinctè, sub quibusdam conditioni­bus, illi sensui communi tribuere promiscuè videntur po­tentias. Reliquum est ut explicemus modum ex quo di­versa objecta suis cusa differentiis, ab intellectu percipi­antur, & aliquid tandem ultra colorem, sonum, odorem, saporem & Tactile percipi valeat, neque tot in vocabu­lariis frustra sint nomina.

Quo in argumento praemittendum est, ex communi sententia inter Mundum & Hominem intercedere Analogi­am quandam, quam utique doctissimis commentariis illu­strarunt nonnulli, adeo ut hunc majorem, illum mino­rem mundum appellent. Quâ ex necessitudine etiam fit ut sese mutuò internoscant animalia quae in hoc mundi Theatro visuntur, quum inter totum & partes summa sit cognatio, quae ubi ex conditionibus quibusdam interce­dentibus demum in actum producitur, sensationem effi­cit; hiisce enim sublatis aut immutatis, frustra erunt sen­sitoria; [Page 113] Quae verò sint illae conditiones, jam saepius docu­imus. Quum autem unius rei non sit nisi unus sensus, observatu dignum est, quo simplicius suo genere fue­rit objectum, eo praeclariorem dari objecti sensationem; Ita meracum magis quam dilutum, aut quovis modo mi­stum, sapit palato vinum; quod exemplis etiam omnige­nis fulciri potest, adeo ut differentias omnes eo luculen­tius percipi, quo sinceriores fuerint, manifestum sit; Eorum enim quae ad minimas partes miscentur, insignis nulla datur sensatio: Differentiis ita statutis & non solummodo ad numerum verborum in vocabulariis tra­ditorum auctis, sed ad multa alia traductis (sensibilia quippe plurima carere nominibus, fatebatur vetus scho­la) explicandum venit quo modo tandem innotescant. Quod ex facultatum aliquarum respondentium ministerio fieri contendimus. Ut facultas igitur sit vis quaedam ani­mae interna (neque enim aliuid quippiam ex verbo Fa­cultas innuo) diversum sensum ad objectum diversum ex­plicans, uti L. de veritate retulimus, quod ut alia mittam argumenta, ipse sensus docet. Nisi enim novus ad diffe­rentiam aliquam excitetur sensus, neque novam aliquam facultatem dari volumus. Cujus operationem igitur in foro interno expendere oportet; sed aegrè ferent non­nulli fortasse facultates ad numerum differentiarum mul­tiplicari: Sed vel eo progrediendum est, vel in simplici colore, sono, odorabili, gustabili & tactili insistendum; nullus enim inter hosce sensus, ultimosque scientiarum terminos interjacet medium aut decumanus limes, unde facultatum numerus commodè aestimari queat. Quum porro angustos nimis, supradictos quinque sensus ad sci­entias omnes stabiliendas in confesso ubique sit, ad dif­ferentiarum numerum proferendi sunt sensuum & facul­tatum deinde termini. Ex objecto enim & facultate [Page 114] mutuò agente oriri sensum, & alterutro sublato, tolli docet experientia. Nè tamen in immensum ita crescere facultates, & quasi luxuriari videantur, sciat lector in 4. classes distribui facultates omnes, uti amplius L. de Veri­tate videre est. Scilicet, 1. in instinctus naturales quos dictamina naturae vel notiones communes vocamus: 2. in fa­cultates circa sensus internos: 3. facultates circa sensus externos: 4. & facultates circa discursum, quorum usus & ordo Lectori explicandus manet; Ubi igitur ad sensori­orum portam aliquam sese sistit, conditionibus debitis interveniemtibus, objectum, putà homo vel equus à lon­ginquo veniens, dico primo sese explicare notionem ali­quam communem quae ens signatum (neque enim color jam cernitur) comparere docet; deinde etiam magnitudo, motus, figura, &c. quae inter objecta communia recensuimus in genere constant. Porro ad sensus internos tanquam gratum vel ingratum quodammodo è longinquo prolu­dit objectum. Tertio color, saltem verus, sed non nisi post ista (uti diximus) videtur; ad verum enim colorem perci­piendum conditionum nostrarum Symmetria justa postu­latur. Quarto denique circa ista per quaestiones nostras, discurrere licet. Quaecunque igitur circa sensum commu­nem, phantasiam, aestimativam, cogitativam, &c. commi­niscuntur scholae, hoc ex modo neque aliter perfici cer­tum est, ita tamen ut ubi maturior fuerit scientia, post ens signatum primò occurrat Genus & inde species homi­nis vel equi, postea differentia aliqua vel aliquae particu­lares, Communia enim sensibilia particularibus notiora esse docet vel ipsa vetus schola. Quum autem praeter ista principium aliquod individuationis in unoquoque ob­jecto naturali dari necesse sit, huic etiam in nobis suam facultatem Analogam, sive vim internam objecta re­spondentem statuimus. Omne novum enim, Indi­viduationis [Page 115] Principium novum inducere sensum, ipse passim sensus (ut saepius diximus) docet, quod ex formis internis sese mutuò internoscentibus, sive com­municantibus provenire aequum est credere; Utut sit, Individua tanquam Individua sentiri & intelligi mani­festum est. Licet igitur quatenus entia signata, quae Magnitudine aliqua & figura sint praedita conveniant in Eodem plurima, quiddam tamen novum etiam occultè gliscere quod afficiat facultatem aliquam in nobis inter­nam, unde Individuationis ratio constet, abunde liquet; quod ex Analogia inter hominem & mundum, neque ali­unde nasci stratuimus; haut aliam enim rationem vel modum, unde singulare percipiatur excogitaverit quis­piam, praesertim in naturalibus, ut non ineptè tamen in artificialibus usurpari possit thesis ista; Quod novum enim in artificialibus est, novum inducere sensum ex nova aliqua facultate conformante quid vetat? praeser­tim quum ex mente Authoris exculpatur illud quod afficit, in qua novam dari posse ideam vel exemplar exter­nae vel internae alicui facultati respondens, nihil prohi­bet.

Heîc tamen animadvertendum est, ubi locus, vel tempus, vel habitus, vel accidens quiddam externum so­lam differentiae vel innovationis notam praestat, haut no­vam idcirco facultatem excitari, sed eandem planè quam olim expertus es, quod ex memoria (uti quae sit verus suo genere sensus communis, & ut paucis dicam, promus condusque rerum) ope Zeteticorum nostrorum explo­randum est. Facessant igitur vulgari [...] ill [...] scholarum Sensus Communis, Phantasia, Aestimativa, Cogitativa, Pu­titativa, Putamina; Ut quae nullibi existant, neque ali­ter locum habeaut quàm quod modi quidam Intellectus operantis dici possint, quod etiam ex organo corrupto vel [Page 116] morbis cerebrum tentantibus, probari potest; neque enim solus Sensus communis, aut sola Phantasia, aut sola Aestimati­va aut sola Cogitativa (Intellectu salvo) laeditur, sed quasi e­jusdē fati participes vel cōsortes junctim afficiuntur, dum plus minus loco proprio stant omnes simul vel cedunt. Cedunt autem ex organo laeso vel spiritibus turbatis, utpote qui sint animae satellites, uti suo loco probavi­mus, (quo pacto etiam ratiocinatio laeditur & deprava­tur) vel ex temperie cerebri laesa (unde inprimis memoriā laedi constat) ex quâ etiam solâ eversâ, neque phantasma­ta, neque aestimationes, ne (que) cogitationes sincerae dari pos­sunt; et quod magis est, discursus. E memoriae enim penu promitur, quod ex discursu exagitari solet. Dum igitur species è memoria desumptas, speculatur Intellectus, phantasiae illorum vicem supplet, dum de illis etiam judi­cat, aestimativus eorum vel cogitativus evadit; Licet igi­tur (uti dictum est supra) ex spiritibus deficientibus, ut in Lethargicis, vel exuperantibus, ut in ebriis, aut ex Cau­sone accen sis laedatur ratiocinatio, ubi tamen ad debitam symmetriam reducuntur spiritus, restituuntur ratiocina­tionis organa & ipsa simul ratiocinatio. Quod etiam circa memoriam laesam aliqua ex parte, observare licet: tempe­rie enim ejus restituta memorativa facultas restituitur, tametsi fateri necessum sit antiquas non raro aboleri, de­perdi, vel evanescere rerū species, sed de hiis supra Cap. quod organa sint integra, & Cap. quod nulla prava qua­litate sint imbuta, plurima alia videre est, quae consulat lector.

Ex facultatibus nostris tribulibus supra enumeratis, igitur, primò ingens colligitur rerum supellex, quae de­inde in memoriae promptuario reconduntur, ubi etiam circa illas, non solummodo opiniones, sententiae, conclusio­nes; sed ipsae etiam dubitationes quae non nunquam [Page 117] irrepunt, extare solent. Ut frustrà igitur alias in cerebro cellulas quaeras, quàm illas, quibus intellectus (dum ope­rationes suas exequitur) vel memorativa facultas utitur. Postquam igitur suo munere functae sunt facultates circa externa versantes, ad intellectionem devenitur, cujus praecipuam sedem in Syncipite, uti memoriae in occipite, Ratiocinationis demum mediâ quadam via libenter sta­tuerim; ubi enim eliciuntur species, de illis cognoscit in­tellectus, illas conservat memoria, unde etiam in judici­um, medio Notionum communium & facultatum discurren­tium, advocari solent, & tum communis tum particularis rerum natura indagatur. Heîc igitur tum Aestimativa tum Cogitativa scholārū locum habet, & tanquam intellectus operātis facultates haberi debent. Quae interea aliis phan­tasia, nobis est facultas, quae circa verisimilia & possibilia cumprimis exercetur; Quemadmodum enim noetica sive intelligens Animae facultas, circa vera; ita imaginatio sive phantasia, circa verisimilia & possibilia versatur. Post igitur compositionem sive divisionem, unde etiam abstra­cto quodam modo de rebus judicat, intellectus, phanta­stica illa vis, locum habet, adeo ut veluti intellectus res ita esse, eodem prorsus modo, phantasia, res olim fuisse, vel esse in praesens, aut deinceps esse posse, suo modo conjicit vel statuit, etiam ubi ratio non intervenit, quae intensior porrò non nunquam facta, & cum cupiditate ingenti juncta, votorum compos fit, adeo ut quasi fascini vicem praebeat, vires quippe imaginationis plurima supra captum humanum praestitisse, plane liquet, dum in fidem & proinde in divinum quid transiit imaginatio. Sed aliis argumentis probari potest plures sensus quam decanta­tos illos quinque extare, sensibilia quippe priora esse quam sensus, docet schola, & experientia ipsa; Manserunt etenim ab omni aevo, & in sempiternum sua natura ma­nebunt [Page 118] sensibilia, sed pereunt sensus qui ab illis moven­tur & instigantur, unde etiam liquet, ad numerum sen­sibilium aestimari debere sensus, quae quum varia & diver­sa admodum sint, varios & diversos inferunt sensus à suis facultatibus conformatos. Equidem sensibilia com­munia aliis quam vulgatis sensibus (qui colore, sono, odo­re, sapore, tactu terminantur) discerni docent Philoso­phi, quos internos etiam vocant, sed quia circa externa solummodo versantur, haut opus est ut internis ista affi­gantur sensibus, quum interni solummodo propriè ad bonum & malum, utile et inutile, gratum et ingratum ex­citentur; Ultra quinque igitur isto modo producuntur sensus, dum unà cum illis communium objectorum sen­sus (uti supra adnotavimus) annumerantur. Quibus tan­dem percelebris ille Author (cujus in Opticis mentionem saepe fecimus) annectit alios qui inter propria et com­munia objecta, medium locum habent, quorum munus facit ut de transparentia et opacitate, umbra et tenebris, similitudine et dissimilitudine, pulchritudine et deformita­te statuant, adeo ut ex plurimorum Authorum doctrina sensuum tantummodo quinque evertatur numerus & ordo. Verùm enimvero quum nimis angusta isto etiam modo, sit externorum scientia, vel ad differentiarum nu­merum protendi debent sensus, vel haut alicubi insisten­dum est, quum media nulla ratio intercedit unde sup­putari possint, quod etiam ut manifestum fiat, haut alia quàm ab ipso sensu desumenda est probatio, ad omnem differentiam novam enim, uti saepius diximus, novus ex­citatur sensus; ne tamen in immensum isto pacto excre­sceret facultatum numerus, in memoriam passim revocet lector tribules esse, & in 4. tribus seu classes describi, quemadmodum etiam, L. de V. docuimus. Plurimae igi­tur ut sint, haut in infinitum excurrunt, ut interea me [Page 119] maximè in admirationem trahat id solum, quod nulla in sensibilium perceptione, oriatur confusio, ubi atten­tius sedatoque animo spectantur. Quis enim nescit ex diversis & contrariis compingi, quae cernimus vel audi­mus, nulloque proprio ordine per se exhiberi? Qua­propter nisi hoc munus intellectui obtigisset, ut sensibi­lia componeret, & in seriem digereret, nullus non injice­retur animo tumultus. Quae etiam exemplo aliquo illu strabimus. Detur insula paullò Amnicâ major, ad quam per quinque praecipue portus habeatur aditus, in quam etiam omnigenae importentur merces, confluátque in­gens advenarum numerus, & ex portubus istis, duo prae­cipuè prope Emporium insulae jaceant, unde etiam fa­cilis ad principem (qui arce vel turri altâ agens, ea tan­quam speculâ utitur) ducat via. In hos demum ii appel­lant quibus negotium cum principe est, reliqui tres pror­sùs subditis suis pateant portus, in quos etiam annona, aliáque quae emolumento illis esse possint, in vehantur. Quemadmodum igitur eâdem nave vecti, diversi negoti­ationibus, institutisque suis, veluti diversis navibus ve­cti, ubi in Emporio convenerint, affines mutuáque neces­situdine juncti, vel iisdem saltem negotiis impliciti esse possint, quemadmodum etiam diversis hospitiis (prout unusquisque dignior vel utilior existimetur) excipi à Magistratu queant, quemadmodum denique hii cum principe aut consiliariis ejus vel aulicis, & iis qui à delitiis sunt, alii cum iis qui in foró stant, aut suburbiis vel agro aut praediis negotia, officiaque obire possunt, ita plane circa sensibilia accidit; adeo ut de hiis sed circa verum & bonum praecipuè, anima nostra tanquam princeps ille in Arce degens ejusque consiliarii (notitiae scilicet commu­nes) cognoscant: De aliis, sed circa gratum aut mole­stum praecipuè, ut sensus interni tanquam aulici statuant, [Page 120] de aliis sed circa eorum colorem, sonum, odorem, saporem & temperiem solummodo, ut solertes sagacitatem suam prodant externi sensus, quos ex similitudine ista in popu­li censum lubenter ascripserim: De aliis, sed tanquam suspectis & dubiis, ut facultates discurrentes tanquam ex­ploratores decernant: De aliis denique, sed circa an­nonam & cupedias ut rei familiaris administri tractant. Quo pacto etiam accidit, ut hii tanquam alieni, et for­tasse hostes, dimitti vel fugari, illi prolixè haberi, & ipsa urbe donari possunt. Sed quia intellectus et appeti­tus non solummodo ab alienis excitatur, sed et emissari­os suos habeat Anima, quos extra urbem vagari, et re­motas invisere regiones permittit, hii quoque ex portu­bus istis in Altum solventes, plurima quae sese minime sensibus externis objiciunt, renuntiare solent; Sed opus est ut vela jam contraham, ne in immensum circa ista excurrat oratio; satis fuerit modum heîc ostendi, unde per quinque sensoria, tanquam totidem portus, rerum omnium quae in hoc Theatro extant, commoda da­ri possit perceptio. Omnis igitur differentia nova, novum objectum constituit, novis utique dotibus orna­tum, et novum quippiam circa conditionum aliquam aut ejus gradum saltem unde conformatur vendicans ut in­tegrè ita percipiatur. Circa medium igitur, aut distanti­am, aut tempus vel moram ex qua dignosci potest, aut ipsum situm et ordinem partium aliquid diversum postu­latur, quo consignetur nobis differentia quaevis; aut si parum omninò ab aliis discrepat postquam omnium sen­suum Criterium subiit, tanquam cognatum alicui alii ob­jecto censendum est, uti facultates enim tribules, ita ob­jecta affinia esse constat. Sed non ad externos solummo­do sed ad internos sensus etiam proludit differentia quae­vis, ideoque magis vel minus grata vel ingrata est; circa [Page 121] illam tandem notitiae communes & discursus diversum quid statuunt, ut ita omnem notam subeat differentia, ubi omnes rite adhibentur facultates; attamen, non haec solummodo in animum inducenda sunt, quò omnis tum differentiarum tum facultatum respondentium doctrina constet, sed & sensus illi qui tametsi ab objectis haut excitati fuerint, sponte propriâ moventur, viresque su­as in nobis exercent, advertendi sunt. Hujusmodi autem in corporea mole deprehenduntur fames, sitis, libido, &c. tametsi enim non adsint, quae prolectent sensus istos, motu tamen proprio cientur, dum exinaniuntur nimis spiritus, vel turgent humores, quibus igitur sua objecta propria in sublunari hoc mundo, suaeque conformatio­num leges respondent. Hujusmodi porrò inter faculta­tes noeticas sunt spes, fides, amor, gaudium. Ex commu­ni enim, vel particulari D.O.M. providentia (ubi etiam nulla intercedit ex externis objectis causa) ad aeterna feruntur & futurum quendam statum, eumque beatio­rem praecipiunt; neque enim escâ voluptatum vulgari, aut illecebris carnis ita capiuntur, quin ut sublimiora spi­rent; sed de hiis suo loco fusiùs: Reliquum est quò ar­gumento praesenti finis imponatur, ut quaedam circa dif­ferentiarum investigationem moneamus. Differentiae aliae communes sunt generi, aliae speciei, alia tandem indi­viduo tantummodo convenit, quae ejus etiam Indivi­duationis principium haberi potest. Hae omnes autem in quaest. Quid praedicantur, ut hoc tamen intersit, quod communes differentiae multis ejusdem generis vel speciei competant, differentia particularis uni soli, quae tandem ut notissima fit, quo modo percipiatur, inter doctiores ambigi solet; Singulare ab intellectu non percipi con­tendunt quidam, iíque celeberrimi doctores, quod tamen revera dari nemo inficias ire potest, nisi seipsum abnega­verit, [Page 122] hominemque aliquem quatenus singulare & distin­ctum quiddam intelligi non posse contenderit, sed cum praeceptore dicent, singularia ab sensu, universalia ab in­tellectu percipi, at quinam sit ille sensus qui singulare percipit, non explicant; objecta enim ab externis sensi­bus collecta, sunt tantummodo color, sonus, odorabile, gustabile & tactus, & ipsa tandem figura, magnitudo, mo­tus, reliquáque objecta communia, quae supra explicavi­mus. Haut isto modo igitur singulare cognoscitur, haec demum universalia sunt, adeo ut nisi heic occultus qui­dam sese ingerat sensus ex principio individuationis o­riundus, haut ullus excogitari potest modus, unde singu­lare sensui innotescat, cui sententiae etiam ita insistendū censeo, ut facultatem aliquam internam in unoquo­que dari lubens concedam, unde singularis ejus existentia internoscatur; Singulare enim sola percipere valet facul­tas illa Analoga; quam internam tandem ideo statuerim quod ne (que) intellectus solus, neque sensus externus, singu­laris alicujus cognitionem sibi ipsi satis vendicare que­at; At singulare nullo modo nisi indirecto vel reflexo (ita enim aliquibus placet) comprehendi posse perhi­bent adversarii; Adeò ut ab sensu ad intellectum & ab illo demum ad sensum consignari debeat objectum; sed ni­mis haerent ista docentes: Quis enim non singulare pri­mo in omni objecto naturali ex formarum communione reciproca proveniente, animadvertit? Si tamen singula­re omnino percipi diffitentur, quod etiam aliis placuit, videant primò an eorum universale aliter quam ex singu­laribus perfici vel singulare aliquod absque sua differen­tia illum à reliquis distinguente innotescere possit: Quomodo demum species & deinde genera sine singu­laribus constituerit Intellectus, aut memoriae postea tradi­derit, vel semetipsum tandem hunc hominem non ali­um [Page 123] esse cognoverit? Quomodo porro circa singularia discurrerit Intellectus, aut Syllogismum confecerit, aut rebus ipsis nomina imposuerit? Quomodo insuper a­ctum aliquem singularem vellet, aut hunc plus alio dili­geret? vel quo pacto inter verum aliquod singulare & falsum; vel bonum & malum distinxerit? Apagè igitur Capitones istos, quum nihil vetet quin in sensu quodam particulari insit singularis cujusvis cognitio, quae eminen­ter in Intellectu proximè fuerit. Ex quibus etiam patet, neque ex intellectu primariò, neque ex sensuum externo­rum aliquo externo, sed ex facultatis alicujus internae vi a mutua rerum Analogia proveniente erui singularium cognitionem, unde etiam plus minus gratum vel ingra­tum censetur objectum. Ex nostra sententia igitur, prima­rio in objecto quovis, existentia ejus quaedam, ex princi­pio individuationis manare percipitur; existentiam e­nim per se percipi constat, licet quid sit existentia illa haut in promptu sit, veluti primam causam dari dixerit quispiam, qui tamen quid sit prima caussa ignoraverit; vel sapientiam rem praeclaram agnoverit, qui tamen quae sit sapientia illa haut illico statuerit. Demum differentia quaedam communis ab intellectu collecta vel agnita, do­nec in genus deveniatur, & deinde speciem (prout con­ditiones nostrae intermediae magis propitiae, facultatés­que respondentes magis excitatae fuerint) objecti natu­ram constituit; ut deni (que) per quaestiones nostras in Zete­ticis traditas totum ventiletur objectum, donec nihil praeterea superesse in comperto habeatur. Neque igitur omnis differentia in quaest. an vel quid simpliciter sed quae­dam in quaest. Quale Quantum, &c. respondet, quorum etiam aliquae magis vel minus communes haberi possunt. Is quibus omnibus etiam aliquid sensui externo, in­terno vel discursui prae aliis objectis analogum magis [Page 124] comperiet lector, unde tandem clariùs affirmetur diffe­rentia: Quarum investigationem accuratam ideo propo­nimus, ut magis luculenter objecta constent. Sincerae enim differentiae, distincta est cognitio, confufae aut cum aliis complicatae, complicata, vel confusa.

Atque haec de Errorum Causis Pars sit prima. Ali­am tenebricosà hâc longe luculentiorem ede­re animus est, modò per fessam aetatem, & calamitosa tempora liceat.