Hanes y Ffydd er dechreuad y byd hyd yr oes hon.

DYledus ini chwilio allan helynt y Ffydd ymhob oes ac ymhob gwlâd. Deut. 4.32, 33. Ymofyn yn awr am y dyddiau gynt a fu o'th flaen di, o'r dydd y creawdd Duw doyn ar y ddaiar, ac o'r naill gwrr i'r nefoedd hyd y cwrr arallir nefoedd, a glybu Pobl lais Duw? Job 8.8, 9, 10. Gofyn i'r oes gynt, ac ymbaratôa i chwilio eu henafiaid hwynt (canys er doe'r ydym ni ac ni wyddomddim) oni ddyscant hwy di? Jer. 2.10. Ewch tros ynyso [...]dd Chittim, a danfonwch i Cedar, ac ysty­riwch yn ddiwyd. Ac fal ygallem wybod pa fodd y gwas naethodd pobl Dduw gynt, trefn­wyd iddynt fynegi bynny drwy air a scrisen ir cenedlaethau oedd i ddyfod. Psal. 78. 2.3— Traethaf ddamhegion o'r cynsyd, gan fynegi i'r oes a ddêl foliant yr Arglwydd, fel y gosodent eu gobaith ar Dduw heb anghofio ei weithredoedd ef. er mwyn hyn y Scrifenwyd y Scrythurau. ie ac yr oedd yr hên Baganiaid yn Scrifenu historiau cŷwyr o'r pethau y ddygwyddent yn eu plith. ac oni bae hynny collaseu miloedd o bobl Dduw eu bywyd yn amser Ester pen 6.1, 2. [Page 2] darllenwyd yn llyfr coffadwriaethau hanession yr amseroedd, fel yr achubasei Mordecai fywyd y brenin Ahasferus, yr oedd yspysrwydd o fawredd Mordecai yn Scrifenedig yn llyfr Cronicl Bren­hinoedd Media a Phersia. Esth. 10.2. Ac fel y deallem histori yn well, rheidiol ini ystyried Argraph y ddaearyn ol y gorchymyn,Deut. 4.32. i chwilio pub Cwrr o'r byd. Gwledydd Cydnabyddus y byd y ddosperthir yn bedwaro rannau, y rhai elwir Asia, Affrica, Europa, America.

Yn Asia y creuwyd adda ac Efa: y ganwyd Crist, ac y pregethodd ef. Ynddi y mae llawer o daleithiau. Megis Anatolia, elwid gynt Asia leiaf lle bu'r Saith eglwys y Scrifenodd Crist attynt' wedi ei dderchafiad drwy law Joan Datcudd. 2. ar. 3. pen. yn awr y Turciaid Sy'n ei llenwi. A Cilicia, dinas Paul sef Tarsus, oeddyma. A By­thinia, Pontus, Galatia lle'r oedd Eglwys Grist­nogol yn amser Paul. Cappadocia, Armenia lle mae mynyddoedd Ararat y gorphwysodd Arch Noah arnynt Gen. 9. Lycaonia lle mae Derbe, a Lystra anwadal y fynasei addoli 'r apostolion, ac we di hynny gadawodd eu herlid nhwy. Act. 14. Syria, lle mae Tyrus, a Sidon, a Joppa lle Cododd Petr Dorcas o farw i fyw. Act. 9. a Damascus, ac Antiochia, y alwodd y discyblion gyntaf yn Gristogion Act. 11.26. Palestina, lle mae 'r môr marw yn yr hwn nis gall dim fyw gan ei Sawr pyglyd ef. Ynghylch y llyn Sawrllyd hwn y tyfiff pren ac afalau arno, tèg yr olwg, ond Pan gwffyrdder a hw­ynt [Page 3]ânt yn vlw, yn y fan y mae 'r llyn hwn y bu Sodom, a Gomorrah, a dinasoedd eraill, nes yw pechodau dynnu arnynt ddialedd tanllydd. yma nid Llyn Llynclys onid Llyncddinas. Rhannau Palestina yw▪

1. Galilea gogledd Israel ynddi yr oedd Caparnaum a Nazereth Preswylfa Crist.

2. Samaria, rhwng Galilea a Judea: ynddi yr oedd Caesarea lle 'r ysswyd Herod gan lau. wedi caethgludo 'r dêg llwyth,Act. 12, Assyriaid Cen­hedlig y bresswyliodd yma, y rhai oeddent yn Cymusgu crefydd yr Juddewon ac eulynaddo­lieth y Cenhedloedd.

3. Judea yma y mae Hebron, a Mamre, a Bethlehem, tref ganedigaeth Crist, a Jerusalem Enwog lle y croeshoelwyd ef▪ Nid yw 'r wlâd hon ond wyth ugain milltir o hyd, a thrigain o lèd, etto rhyfeddol oedd lliaws ei thrigolion, a ffrwythlondeb ei thir, gan ddwyn Cynyrch ar ei ganfed, tra yr oedd eglwys Dduw yn pre­swylio ynddi. Ond yn awr nid yw mor ffrwyth­lon er Pan wrthododd hi yr efengyl ac y daeth dan law 'r Twrc. Cyffinia ar y ddwyrain ran o'r môr Canoldir, ac ynghylch Canol y byd ydyw. Yma y Cododd ffynon dwfr y bywyd sefyr efengil, ac y ffrydiodd i bob ffordd dros y byd. Yn Arabia, Cymydogaeth Palestina, y rhoddes Duw y gyfraith hefyd i Israel, a bara o'r nef▪ ynteu cyfleus y gosodes ei bulpyd, fel y clyweu 'r bobloedd oddiamgylch am ddaioni a doethineb Duw! Yn y gwledydd y henwyd [Page 4]y mae Crefydd Mahomet, a'r Juddewaidd, a'r Gristnogaidd yn ol arfer y Groegiaid, gan gymu­no plant, ar ol eu bedyddio uwch ben tân, (fel y tybiant) mewn ufuddod ir gair, Sy'n dywe­dyd y bedyddia Crist a'r yspryd, ac a thân. ymattaliant hefyd oddiwth fwydydd aflan dan yr hên destament.Math. 3.11. Pan ymlygrodd Cristnoga­eth yn y dwryrain y mgymysgodd gan mwyaf a'r grefydd Juddewaid, ond yn y Gorllewin ar un Baganaidd Ladingaidd befyd. Yn Asia hefyd y mae Assyria, lle'r oedd Ninifeh, ac y caethiwyd ydêg llwyth. A Mesopotamia (sef Padan Aram,) yn y wlâd hôn yr oedd Paradwys. A Babilon lle cymyscwyd yr ieithoedd, ac y teyrnasodd Nebuchadonozor. A Phersia ai harglwyddiae­thau, y gyrhaeddi [...] or môr mawr ar y dehau, hyd y môr Caspiaidd ar y gogledd. A Tartaria, y elwid gynt gwlad Magog mab Japhet, wedi hynny Scythia, ymerodraeth fawr wedi pum mil o filltyroedd o hyd, a thair mil o lêd yma y tey­rnasodd Tamer lane fflangell y Twrciaid, dyma fam pob dilyw o bobl, ac aliwns, gogledd Asia yw. Crefydd Mahomet Sydd yn y teirnasoedd Mawrion hyn gan mwyaf: Cydnabyddant an­farwoldeb yr enaid. Mae rhai Cristnogion gô gyfeiliornus yn eu plith, ac Juddewon hefyd. Ac India eheng, gyfoethog o aur Ophir, a thra hyfryd ei choedydd ai maesydd. eulynaddoli­eth sydd ynddi, oddieithr lle mae 'r Europeaid wedi adeiladu dinasoedd a chestyll hyd lan ei môr tua'r dwyrain. A China, teirnas fawr, ynddi­y [Page 5]mae dinas Cwinsay o daith deuddydd o hyd. dywed ei thrigolion fod gandynt gelfyddyd Preintio, a gwneuthur gynnau o flaen Europa, am hynny fod ganddynt hwy ddau lygad, a chan yr Europeaid un, a bod eraill heb yr un. maent yn addoli delw ac iddi dri a bennau; mae ganddynt hefyd lûn gwraig lân a dyn bychan ar ei braich, yr hwn y aned iddi a hitheu yn forwyn: Cydnabyddant fod yr enaid yn anfar­wol. ffrwd yr efengil a adawodd hyn o rwd oi hol, yn y gwledydd hynny: y mae ynyfoedd enwog yn Asia megis Japan a Javan, a'r Mo­lucciaid; ac amryw o honynt dan lywodraeth yr Hispaenwyr, a Phabyddieth yn gwreiddio ynddynt. Yr ail rhan or by d yw Affrica, [...]. a hen­wir felly, am ei bod heb oerni; ynddi y mae Barbaria lle mae Tunis. yr oedd llawer o egl­wysydd ac yscaldai têg yma gynt, ac Awstin yn Athro nodedig, a'r efengil yn llwyddianus. crefydd Mahomet sy'n awr amlaf yna, a'r Twr­ciaid yn Caethiwo'r Cristnogion. Yr ûn modd yw helynt Algiers, a Morocco, Numidia, Ly­bia, poethgras yw eu tir, am fod yr haul yn vni­on uwch eu Penau. Ethiopia sydd yma, y gyfenwir felly am fod ei thrigolion yn dduon. megis wedi llosci eu whynebau. [...]. Dûg yr eunuch Gristnogaeth ir wlâd hon,Acts 8. a gly­nanr ynddi etto, yn enwedig yn emerodraeth yr Abissiniaid, neu Joan yr henuriad: dywe­dir fod Llyfrdy yn un o balasau yr emero­der hwn, a bod ynddo brophwydolieth [Page 6] Enoch, a Llyfrau eraill nid ydynt gennym ni. Mae 'r Cristnogion hyn yn eu hail bedyddio eu hunain ar yr ystwyll bob blwyddyn: ni Phoe­rant ar ol Cymuno, nes machludo 'r haul. En­waedant eu plant cyn eu bedyddio. Y Mae yn y gwledydd hyn ddau auaf bob blwyddyn. Cans y mae'r haul wrth sumud o gylch y dehau attom ni i gylch y gogledd, ac yn ol Eilwaith, yn nessâu attynt, ac yn Cilio oddiwrthynt ddwywaith bob blwyddyn, ond y mae eu gaiaf hwynt agos mor wresog ar hâf gyda ni. cydna­byddant Batriarch Alecsandria, Sydd ddinas Enwog o'r Aipht; lle gwnaeth Ptolomeus Phi­lodelphus Llyfrdy mawr ar ol ir Aiphtiaid ddy­chymyg wneuthur papyr a hèsc Llydain. yn yr Aipht y mae Cair dinas o wyth milltir ar ugain o hyd. nid oes dim glaw yno. Ond yr Afon Nilus sydd ar dymhoran yn llifo dros y wlâd yw gwrteithio.Zeth. 14. [...]8. nid yw Cyrph y trigolion yn bwrw cyscod yr hâf, gan fod yr haul yn union uwch eu penau. Maent rai yn Gristnogol o'r un ffurf a'r Abissiniaid, ond dan awdurdod y Twrciaid.

Y drydydd ran o'r byd yw Europa, ac yn awr yr odidoccas o'r cyfan: gan ei bod, yn boblog, yn ddysgedig, yn Gristnogol, yn gel­fyddgar. ynddi y mae Prydain a'i hynysoedd Perthynasol, sef Orcades, Hebrides, Manaw, môn, Iwerddon. trôdd y Gwyddyl yn Gristnogol yn y flwyddyn o oedran Crist 335. Ar Hispaen yn gryf gyda Phabyddieth. A Ffrainc lle cynh. [Page 7]wysir crefydd y Protestaniaid. Preswylia rhai o'n cenedl ni mewn talaith o honi sef Llydaw. ar ystlys Ffrainc y mae arglwyddieth tywysog Safoy, yrhwn a Sglyfiodd y Protestaniaid du­wiol fel blaidd. A Genefa Mamaeth dda ir bûr grefydd, A Batafia Elwir Holland a'r gwle­dydd cryssylltedig y broffessant grefydd y Protestaniaid yn unig. Yn Europa hefyd y mae Germania, neu wlad yr Ellmin, lle Cynyddodd y wir grefydd yn ddirfawr er amser Luther. Rhan o honi yw Helfetia ac o'r un grefydd, er amser Zuinglius, ac Hungaria y gynwys gre­fydd Mahomet a phabyddieth. Ar Ital enwog, lle mae Rhufain, gwladwriaeth Genoa a Fenice gadarn. Bu r' wlâd hon yn glodfawr am gre­fydd ac arglwyddieth gynt, ond wedi ymlgru, ymwanhychodd. Tua 'r gogledd mae Polonia teyrnas gref, ynddi mae crefydd y Groegiaid, â'r Protestaniaid. A D [...]nmarc, a Sweden, or un­rhyw grefydd. dywedir fod yma bobl alarant yn oer ar amserau, gan lefain Jeru, Jeru, Mos­co lon. tybir mae hepil yr Juddewon ydynt yn galaru am Jerusalem a Damascus drwy or­chymyn treftadol. Yn y gwledydd hyn nid oes agos ddim dydd dros y trimis gauaf mewn mannau, ac onid ychydig nôs amser hâf. A Muscofia, teyrnas helaeth o dair mil o fillty­roedd o hyd, y dderbyniodd y grefydd Grist­nogol gan y Groegiaid yn y slwyddyn o oed Crist. 942. Er nad unâ ag eglwys Rufain canys yn ei iaith ei hun yr addola Dduw, etto mae'n ô goelgrefyddol.

[Page 8]Y nês at yr haul y mae Dacia, ynddi y Cynh­wysir Transilfania, Moldafia, Walachia, Bulgari­a, Bosnia, talcithiau dan awdurdod y. Twrc, ond mae rhai Protestaniaid yn eu mysc. A Sclafonia neu Illiricum lle mae Croatia, a Dalmatia, Pre­gethodd Paul o Jerusalem hyd yma, ac yn awr daliant y ffydd yr un sut a'r Groegiaid. A Groeg, ei rhannau yw Corinthiu, Thessalia, Macedonia, Achaia, Thracia, lle mae Constantinopl, y adei­ladodd Constantinus ein gwladwr ni ar ystlys y môr Canoldir, ac yn awr prif ddinas y Twr­ciaid. Planodd yr apostl Paul eglwysydd Cristnogol yn y gwledydd hyn, a Scrifenodd amryw oi Epistolau attynt, ond er diwedd dûg dialedd Duw y Twrciaid arnynt, etto am drêth maent yn cael rhydd-did i broffessu 'r grefydd Gristnogol, a gwrthododant lygredigaeth y Ladingiaid. Mae gan y Cristnogion sydd dan y Twrc bedwar patriarch parchedig (sef megis archescobion) i lywodraethu'r Eglwysydd, Un yn Constantinopl, un yn Alecsandria, un yn Jerusalem, ac un yn Antiochia, heb law gweinidogion Cyffredin. America y henwir yn bedwerydd ran o'r byd, ond tybir ei bod yn gymaint ar tair eraill, y tu arall ir ddaiar y mae. Canys fel pellen gron yw'r byd; pan fachludo'r haul arnom ni, tywyna ar Ame­rica. bydd nôs yma, tra fohi dydd yno. Am­ly gwyd y wlâd hon ir Europeaid ynghylch yr un amser ac yr adferwyd dysceidieth a chre­fydd, Oedran Crist 1492 Cristopher Colum­bus [Page 9]wrth ddirnad fod yr haul yn tywynnu y tû arall ir ddaiar cyhyd ar tû yma, a wybu fod yno wledydd; am hynny wedi cael dwy long gan frenin Hispaen, anturiodd hwylio hyd y môr mawr, oni ddaeth at ynys y alwodd ef Hispaniola. Nid oes ond cainc o fôr od oes ddim, rhwng America a Thartaria gogledd Asia. Oddiyno y tybir fyned pobl yw phres­wylio hi gynt. Rhannau America yw Mecsi­cana, lle mae Florida, er bod y gwledydd hyn cyn agosed at yr haul, ac yw duon Affrica, etto gwynion yw eu trigolion. Yr hyn y beriff i R. Ben Israel dybied mae hepil y dêg Llwyth ae­thant o Assyria drwy Tartaria i gyfanneddu yno. Eulynaddolgar y dynt, ond cydnabyddant anfarwolder yr enaid. Attebasant Ferdinando Soto oedd yn ceisio eu dyscu, nad oedd ei gre­fydd ef o Dduw, am fod ei dilynwyr mor wae­dlyd. Rhan arall yw Mecsico, nid adwaenir moi therfyn tua'r gogledd, gelwir hi yn awr Hispaen newydd. canys Hispaeniaid y ddugasant fyddin­oedd ac a laddasant chwe miliwn oi thrigolion ganedigol (y rhai oeddent noethion ac heb re­olaeth) a chymerasant eu lle hwynt. Yn ninas Mecsico y mae eisteddle Rhaglaw brenin Hi­spaen, ac Archescob, ac yscaldai. A Jucutan, lle lladwyd peth echryslon o'r trigolion gan yr Hispaeniaid. Yr oedd yn y wlâd hon demlau têg cyn dyfod yr Hispaeniaid yno. Arferent hefyd enwaediad, ac addolent groes, yr hon adawsei gwr glân yno gynt er' Coffad­wrieth, [Page 10]meddent: A Nicaracwa lle mae my­nydd yn bwrw tân allan o honaw. Mae 'r cy­fryw beth mewn mannau eraill o America a'r hênfyd hefyd, megis Aetna, a Fesufius, ond ni ddywedir fod Simnai cyn ddyfned ir un, ac ir mynydd hwn, gan fod y twll, o ba un y mae 'r tân yn dyfod allan, wedi deuddeg ugainllâth o ddyfnder. Yn Cwisira y mae Prydâin Newydd a ymroddodd i Sr Francis Drâce: yn America y mae Firginia, a Lloegr Newydd, ac yndynt dre­fydd a rheolaeth hyfryd, a'r efengil yn llwy­ddianus ymysc y Saeson, a rhai o'r trigolion ganedigol hesyd. Affrainc Newydd. Deheudir America yw Peruana, lle mae taleithiau eheng oddiyno i sôr y dehau; a rbai pobi dduon, a llawer o aur, a pherlau, dan awdurdod yr Hi­spaeniaid y maent gan mwyaf, a gwnaeth daer­grynfâu niwed mawr yn y gwledydd hynn er pan ddaethant yno. Mae Saeson yn preswylio yn amryw o ynysoedd America sef Barbadoes, Bermudas, Jamaica. crefydd naturiol yr Indiaid hyn yw cydnabod fod Duw, a derchafant eu llygaid tua'r nef, aberthant, ac Arogldarthant. Gwnaeth gwyr Mecsico ddelw o basteu, ac we­di ei dwyn megis mewn prosessiwn, rhannasant y crystynrhwng y bobl, gan ddywedyd eu bod yn bwytta cnawd eu Duw, a hynny mewnmodd parchedig. Yr oedd gan wyr Peru dri delw i Dduw'r taranau, y rhai y alwent y tâd a'r mâb ar brawd. Cyffessei 'r Twysog ei bechodau ir haul, ac yna neidieu i ddwfr rhedegog gan ddy­muno [Page 11]ar yr afon ddwyn ei bechodau ef ir môr y w boddi. Yngwsad Peru mae hi yn auaf, am­ser hâf yn ein gwledydd ni. ymysc y Barbariaid Truain hyn y gwnaeth yr Hispaniaid Acelda­ma, ac y rhoddasant y groes i sefyll mewn Gol­gotha fwy na'r hon yn Jerusalem, a'r cwbl i yn­nill aur, nid eneidiau, ac i droi 'r bobl yn ga­ethweision yw geibio ef.

Y mae gwlad y welwyd ei chyrrau gan for­wyr, y elwir Magelanica, neu tir y dehau ang. hydnabyddus, tybir ei bod yn gymaint ar cwbl y ddofparthwyd y tu hwnw ir ddaear. Tebygol ei bod yn fawr iawn, gan fod yr haul yn troi yn ei chylch hi yn amser gauaf gyda ni: ac nad oes ond ychydig o'r byd sydd eusus gyd­nabyddus y tu hwnw ir haul.

Bellach i ddyfod at yr amseroedd. Cyn seilio'r byd yr oedd yr Arglwydd Bendigedig yn rhagordeinio gwneuthur ei etholedigion yn wynfydedig drwy Grist. megis y mae gwyr goludog,Ephes. 1.4. yn dymuno cael plant i etifeddu eu meddiannau, felly yr ewyllysiodd Duw greu dynion ac angylion i gyfranu ei fawr ddaioni iddynt, ac i gymeryd gwasanaeth ysprydol oddiwrthynt; y Cyfryw y mae 'r Tâd yn eu ceiso iw addoli ef. Joan. 4.23. Am hynny gwnaeth ef Adda ac Efa mewn cyflwr hyfryd pûr, gorph ac en­aid. Nid oedd raid iddynt wrth ddillad, canys nid oedd un golwg gwradwyddus arnynt, cyn pechu. Yr oedd yr holl greaduriaid yn ufudd i Adda, ac yn fwynaidd wrth eu gilidd, daeth y [Page 12]bleiddiaid a'r defaid atto ef yn gyttûn i gy­meryd henwau. wedi pechu o Adda ac Efa, ni adawodd Duw hwynt un dirwnod heb hanes achubwr i ddirymu pechod a Satan.Gen. 3.15. Gwelwn ynteu bregethu'r Efengil er y dydd Cyntaf y bu dyn ar y ddaiar. A lladdwyd Crist drwy fwriad ac addewid Duw er dechreuad y byd.Datc. 13.8. Cymododd Adda ac Efa a Duw drwy'r cyfamod grasol hwn cyn y dydd Sab. both, fel na phallei addoliad. Hiroes Adda sydd yn dangos iddo fyw mewn ufudd-dod i Dduw, canys ni ddarllenir ir un o'r annu­wiol fyw cyhyd ar Patriarchau Sanctaidd. Cy­frifir ef yn yr un llech-res a rhai credadwy.Gen. 5.1. a dyscodd ei blant, Cain ac Abel i addoli, ac aberthu: yr oedd yr aberthau y pryd hyn yn orchmynedig drwy air, wedi hynny drwy. scrifen yn amser Moses. Ac yn ar­wyddoccâu yr haeddei'r aberthwr ei lâd a'i lofci, ac yr aberthid Crist. Dûg Abel y pe­thau goreu y feddeu yn aberth ir Arglwydd yn ewyllyscar, a chyffelybys ddyfod tân o'r nef i gyrchu ei roddion efi fynu. ac nid rhai Cain.Lev. 9.24. fel yr anfonodd Duw dân i aberth Eli­as, ac y gwrthododd ebyrth y gau Brophwy­di. typ oedd hyn o'r gwresogrwydd y rydd Duw yn ei wir addolwyr i dderchafu gwed­diau ysprydol tua'r nef,y Bren. 18.25. — ac mae trwy'r yspryd nefol yr offrymmeu Crist ei hun. Y mae cenfi­gen Cain yn ei yrru ef i lâdd ei unig frawd Abel ddnwiol, am ei fod yn rhyngu bodd Duw yn [Page 13]well nag ef ei hun. Yr oed erlidwyr Cyntaf me­gis y rhai diweddaraf yn addoli y gwir Dduw oddiallan. Wedi hynn yr oedd Ismael o'r un broffess ag Isaac, etto yn ei watwar ef. Ac Esau o'r un tâd a Jacob, etto yn ei gassâu ef: Escy­munodd Duw Gain afrywiog allan oi addoliad,Gen. 4.14. dyma ddechreuad rheolaeth eglwysig. Ar ol hyn rhoddes Duw fab duwiol arall i Adda sef Seth, yr hwn y genhedlodd Enos rasol, ac felly dechreuodd gwir addolwyr Duw amlhâu, au galw eu hunain yn bobl yr arglwydd,Gen. 4.26. a hâd Cain felltigedig yn feibion dynion: a bu i rai duwiol fyw wedi wyth, wedi naw­cant o flynyddoedd i glodfori Duw yngbyd. Os rhyfeddi, fod einioes y tadau cyn y dilyw cyhyd, ystyria eu bod yn llestri newydd ddy­fod o law 'r-gwneuthurwr Perffaith. A bod eu hymborth yn iachus, sef dail a ffrwy­thau,Dihar. 3.16. o'r hyn yn awr y gwneir physygwri­eth, ac yr oedd y ddaiar yn jevanc. A ben­dith doethineb yw hiroes, hefyd yr oedd eu hir gymdeithas hwynt ynghyd fel Cy­manfa ffyddlon o henurieid daionus yn cadw purdeb gwirionedd ydoedd y pryd hynny heb ei scrlfennu: ac yn fuddiol er amlhâu tri­golion ir byd, a gweision i Dduw.

Pan oedd y byd yn un cant ar bumtheg oed, ac i feibion Duw ymlygru gyda mer­ched dynion, anfonodd Duw ddilyw i foddi'r byd, gan achub Noah berffaith, yr hwn y fu chwe-chant o flynyddoedd gyda rhai y [Page 14]welsent Adda: ac a ofnodd pan rybuddwyd ef am ddestryw 'r byd, gan ddarparu llong ar dir sych, er bod pobl diameu yn ei watwar ef. Noah ai feibion adferodd y byd. Yn heppil ei fab ef Sem yr arhosodd y wir ffydd.

Byrrhawyd einioes dynion y naill hanner ar ol y diluw, a hanner arall ar ol cymyscu'r jeithoedd yn Babel.Gen. 11. Bu Sem ai feibion duwiol fyw hyd amser Abraham ac Isaac, ynghylch pumcant o flynyddoedd ar ol y diluw. Ni bu Abraham fyw mor naw ugain mlynedd. Wrth rannu'r jeithoedd torrodd yr arglwydd gy­mundeb rhwng yr eulunaddolwyr a'u gilidd, a gwascarwyd hwynt hyd y byd. Melchisedec (yr hyn oi gyfieithu yw ybrenin Cyfiawn) y sendithiodd Abraham oedd Sem fel y tybia r' dyscedig y Peth sydd scrisenedig,Gen. 14.18. a guttuna ag ef. Yr oedd heb rieni na cheraint yn amser Abraham,Hebr. 7.1. Heb ddechreu dyddiau yn y byd ne­wydd, na diwedd oes yn yr hên, yr oedd y rhai byrroes y pryd hynny yn tybied na byddei ef marw byth, wrth ei weled ef yn byw cyhyd. Hawdd oedd iddo ef fod yn frenin, canys tâd yr holl rai duwiol oedd ef. A dyledus oedd i A­braham gymeryd ei fendith ef, canys offeiriad Duw oedd ef, ai hên-hendaid ynteu hefyd. Gwelodd Abraham ddyfodiad Crist yn y Cnawd a llawenychod.Joan 8.56. Darllen lyfr Genefis, a rhyfeddi mor ufudd i orchymyn Duw, ac mor hyderus ar addewidion Duw oedd Abraham, Isaac, a Jacob, a Joseph, yr hwn lyfr y gynwys [Page 15]histori 2369 flyn. Sef o ddechreuad y byd hyd gaethder Israel yn yr Aipht.

I Abraham y gorchmynodd Duw yr En­waediad gyntaf, sef blingo ymaeth blaengroen y rhan ddirgel ir plentyn gwryw. Yr hyn oedd yn arwyddoccâu y Sancteiddid hâd Abraham. Sef y genid Crist oi lwynau ef, yr hwn ady­walltei ei waed dros ei bobl, ac y dylid torri ymaeth llygredigaeth trachwant.Deut. 10.16. yn yr oes hon (tebygol) y bu Job yn enwog mewn Cre­fydd yngwlad Uz. ir amser hwn y perthyn hyd ei einioes ef. Canys bu fyw Saith vgain mlynedd ar ol ei brofi, ac o'r blaen yr oedd ganddo feibion a merched. Ac wyr Abraham o Ceturah oedd ei gyfaill ef Bildad mab Suah. Gen. 25.2. Darsu ir pendefigion y ragddywedpwyd ym­ddwyn yn rasol mewn prosedigaeth a goru­chasieth. Ac wedi hyn nid allodd toster yr Aiphtiaid ddiffodd Crefydd yr Israeliaid. Co­fiasant lw Joseph am symmud ei escyrn ef gyd a hwynt wrth ymadel ar Aipht, diammeu nad anghofiasant moi ffydd ef.Exod. 13.19. o'r amser y gwna­eth Dnw yr Cyfamod ag Abraham hyd ddy­fodiad Israel or Aipht y bu 430. flyn. ynghylch oed y byd 2500.Exod. 12, 41. Gwell oedd gan Moses fod yn fab i Dduw nag yn wyr i Pharao. dewisodd adfyd gyda phobl Dduw.Hebr. 11.27. o flaen hawddfyd gyda phechod. A hynny wedi iddo fyned yn fawr, pan oedd ynghanol ei oed ai gôf: gwell ynteu yw Cyssur ysprydol na digrifwch daia­rol. Yn awr ordeinwyd yr Oen pasc er coffa­dwrieth [Page 16]i Israel oi gwarediad o'r Aipht, ac er yspysrwydd o Grist i ddysod.1 Cor 5.7. am hynny gelwir ef yn oen i dynnu ymaeth bechodau.Joan. 1.29. drwy Ffydd yr aeth y bobl drwy r'môr, lle bedy dd­wyd hwynt,1 Cor. 10.2. a phlant yneu plith. a chan fod pobl Dduw wedi amlbâu yn fwy na chwechanmil, ac wedi eu didoli ir anialwch oddiwrth eulyna. ddolwyr, a byrrhâu einioes dyn, yscrifennodd Duw ei gyfraeth iddynt ar gerrig a'i fys ei hun, wedi iddo a lleferydd eglur ei hadrodd wrth y bobl o'r mynydd tanllyd.Exod. 20. Pan oedd yn rhod. di teyrnas yw bobl, rheidiol oedd iddo roddi cyfraith gy da hi, ie parodd iddynt gyfodi Co­losnau maen wedi eu gwyngalchu,Deu. 27.3. a scrifenu holl eiriau yr gyfraith arnynt yn nhir Canaan, Fel y galleu pawb eu darllen er mwyn eu cadw. Ac fel y byddei'r bobl hyspysach ar ewyllis eu Harglwydd, gosodwyd hi nid yn vnig ar lêc­hau, a Cholofnau, ac mewn llyfrau, ond ar ga­niâdau hefyd.Deut. 32. tybir na bu er ioed yscrifen yn y byd cyn y pryd hyn. Or blaen yr oedd y rhai pennaf o'r teuluoedd duwiol yn cael gwe­ledigaethau Duw, ac yn dyscu ir lleill yr hyn y fynegafei Duw iddynt hwy. a gela si rhag A­braham medd yr Arglwydd? Canys mi ài hadwaen ef y gorchymyn ef iw blant ac jw dylwyth ar ei ôl gadw o honynt ffordd yr Arglwydd. Gen. 18.17.—

Os gofynni pa fodd y gallei Moses wybod y pethau a ddigwyddasent er dechreuad y byd, ac sydd scrifenedig yn ei lyfr cyntas ei?

Attebaf, y gallei ef wybod llawer drwy fy­negiad [Page 17]dynol o'r pethau yddyscaseu 'r genhed­laeth honno gan Joseph, ac ynteu gan Jacob, ac yntef gan Isaac, ac ynteu gan Abraham, ac ynteu gan Sem, a Sem gan Noah, a Noah gan Methuse­lah, ac ynteu gan Adda. A Chyda hynny yr oedd Moses yn cael ymddiddan a'r Arglwydd wy­neb yn wyneb,Deu. 34.10. yr hwn y ddatcuddiodd id­do ef y pethau fuasent, a Llawer o'r perhau fyd­dent. Joshua gweinidog ac etifedd yspryd Moses a ddûg Israel i Ganaan, ac a wnaeth gyfammod difrisol a hwynt, a'r ufudhâu ir Arglwydd, a bwrw ymaeth eulynnod.Josh. 24. o hynny hyd amser Saul bu Israel heb frenin, sef yspaid yngbylch 450 flynydd.Act. 13.20. yn y dyddiau hynny pan bechei 'r eglwys drwy gau addoliad a drwg foesau gadawei 'r Arglwydd i erlidwyr ei gorthiymmu, a phan ddiwygei ei ffyrdd, cyfodei wared wyr iddi. Bu llwyddiant crefydd yn helae­thach yn amser y brenin Dafydd, gwr wrth fôdd Duw; ai fâb Solomon, y ddewisodd ddoethineb dduwiol oflaen golud bydol. Ynghylch hyn y tybir i Frenhines Sheba ddwyn y wir grefydd i Arabia. ddedwydd, i Brenh. io. i. Ond wedi hyn­ny ymlygrodd Israel fwyfwy, nes i Dduw ddi­gio wrthynt, a Chyfodi brenin Assyria i gaethi­wo y dêg llwyth, a brenin Babilon i gaethiwo 'r ddau eraill, gan losci Jerusalem a'r Deml. Bu'r Scrythur a'r grefydd yn brin yn nechreu teyrnasiad Josiah; ac Ahaz,2 Brenh, 22.15. yr hwn y gaeodd y deml, hynny a barodd sawr gystudd.2 Cron, 28 23.

O amser Solomon hyd gaethiwed Babilon y [Page 18]bu 438 fly. oed y byd 3440. ond argyhoeddodd ygrefydd ei herlidwyr, canys y pryd hyn Cyho­eddodd Nebuchodonozor yw holl daleithiau mae Duw'r Israeliaid oedd y gwir Dduw, gan ei fawrygu ef am wneuthur gwrthiau dros ei bobl yn eu Cyfyngder.Dan 3.28. ar. 4.1. Ond am ir Caldeaid attal y gwirionedd mewn anghyfiawnder, achystuddio Israel ddengmlynedd a thrugain, dymchwelodd Duw eu ymerodraeth hwynt, gan ei rhoddi ir Persiaid. y rhai a hyfforddiasant yr Juddewon i ddychwelyd, ac i ailadeiladu yr deml a Jerusa­lem, ac a gydnabuasant hefyd fawrhydi y gwir Dduw. Dengis llyfr Ezra helynt y ffydd dros 146. flyn ar ol dychweliad Israel o Babilon. Y prophwyd olaf ar ol ailadeiladu 'r deml oedd Malachi: ac yn gymaint ac nad oedd un pro­phwyd i gyfodi ar ei ol ef rai cantoedd o flyn. nes dyfodiad Joan fedyddiwr,Mal. 4.4. mae 'n gadel siarse arnynt, am ddyfal ddyscu cyfraith Moses. oed y byd 3608, Pan oedd Alecsander brenin Macedonia, yn orchestol yn gorchfygu cadernid Persia, daeth tua Jerusalem yn ddiclon, am i Jadduah yr Archofleiriad ommedd ei gynorth­wyo ef yn erbyn brenin Persia, (ir hwn yr oedd Jadduah yn rhwymedig drwy lw) A thra yr oedd y ddinas dan ei dychryn yn ymprydio, ac yn gweddio Duw, cafodd yr Archoffeiriad gyngor mewn breuddwydd i agori pyrth y ddi­nas, ac i fyned allan ai frodyr gyd a'g ef yn eu gwiscoedd offeiriadol i wyneb y fyddyn lidiog. Ar hyn rhedodd Alecsander i gyfarsod yr Ar­choffeiriad, ac ai cyfarchodd ef yn ostynge­dig [Page 19]a gorchymynnodd iw gapteniad na wnaent niwed iddynt: gan ddywedyd i Dduw yn y Cy­fryw debygolieth ymddangos iddo ef, ac addaw rhwyddhynt yw daithef; wedi hynny dangosodd Jadduah iddo ef brophwydolieth Daniel, yn Cry­bwyll am fuddugolieth iddo ef, yr hyn annogodd Alecsander i adel ir Juddewon rydddid eu cre­fydd. Ar ol hyn mynnodd Ptolemeus Phila­delphus brenin yr Aipht ddeuddeg a thrugain o ddyscawdwyr yr Juddewon i gyfieithu yr hên destament o'r Hebraec ir Groeg.Oedy byd 3700, Ond prifiodd eraill o'r brenhinoed Groegaidd yn erlidwyr chwerwon yn erbyn y wir grefydd. Ceisiodd vn o honynt ddyfod ir deml ir fan Sanctaidd Sancteiddiolaf yw halogi ai gau aber. thau, ond wrth wed di Simon yr Archofferiad, trawodd Duw ef a gwendid, fel nad allodd Sym­mud. Ac wedi myned yn wych, penododd ddiw­rnod i lâdd yr Juddewon, ond tynnod Duw ei goffadwrieth ef ymaeth ar y dydd hwnw: ac wedi hynny darfu i ddau angel ei ddychrynu ef ai fyddyn oddiwrth Jerusalem. Yn amser Antio­chus Epiphanes gwelwyd byddinoedd yn yr awyr vwehben Jerusalem, y pryd y ceisiodd ef yscu­bo allan o'r byd enw yr Juddewon ai crefydd. Ac wedi iddo wneuthur creulondeb fawr, tra­wodd Duw ef a dolur gwaedlyd oni bu ef sarw! Er na bu vn prophwyd yn Israel o amser Ma­lachi hyd Joan fedyddiwr, dros well na thry­chant o flynyddoedd, etto glynodd yr Juddewon yn gefnog yn eu crefydd y dyddiau hynny. dengis llyfrau'r Apocrypha helynt yr amseroedd [Page 20]hyn, y rhai er nad ydynt yw Cyfrif fel yr scrythu­rau Sanctaidd, obsegyd nad ydynt ymbob peth yn Cyttuno a hwynt, na'g wedi eu scrifenu yn Hebraec, na'u derbyn gan yr Juddewon, etto haeddant barch historiau dynol, duwiol.

Bu rhyfel rhwng dau frawd am frenhinieth Je­rusalem;Oedy byd 3903. Cyrchodd y blaid oedd yn gwarchae ar y ddinas vn Onias gwr duwiol (yr hwn drwy weddi y barasei law ar sychter mawr) i weddio drostynt ar iddynt gael y fuddugolieth, a gwe­ddiodd ynteu y geiriau hyn; Arglwydd gan fod y naill blaid yn bobl iti a'r blaid ar all felly, ac yn offeiriaid hefyd, na wrando ar weddiau y naill yn erbyn y llall: ar hynny llabyddiasant ef. Ar wyl y pasc gommeddodd y gwarchaewyr ebyrth am eu harian ir lleill yn y ddinas, yr hyn anno­godd Dduw i anfon tymmhestl i anrheithio ffrwyth y ddaiar, oni chymelloddnewyn y gwar­chaewyr hynny i ymadel. Ar fyrder daeth Pom­peius gadarn i dorri'r y mrysson, ac a ddarostyn. godd y frenhinieth dan y Rhufeiniaid, wedi ir Juddewon o'r blaen ddioddef llawer o doster y Groegaid. Wedi ir gorescynwr hwn wneuthur Celanedd yn Jerusalem, trôdd ir deml; a lladd­odd yno ddeuddeg mil; er hynny ni pheidieu 'r offeiriaid yn y Cyfamser er maint oedd y dychr. yn a chyflawni swyddau 'r diwrnod, Canys ym­pryd oedd ymattaliodd Pompeius rhac yspeilio'r deml oi thryssor o ran parch ir lle, ond wedi hynny daeth Crassus awyddus; ac a yscubodd ymaeth ei golud, a chwympodd dialedd Duw ef drwy ddwylaw 'r Parthiaid, y rhai mewn [Page 21]dirmyg a lanwasant ei Safn ef ag aur. Gw­naeth y Rhufeniaid vn Herod (Edomiad o'r naill du) yn frenin yr Juddewon. Yn amser yr Herod yma y bu daiargryn mawr yn Judea y laddodd ddengmil o bobl, heb law anifeiliaid lawer,3930. ac y bu erlid mawr ar yr Juddewon am dynnu i lawr lûn eryr (Lluman y Rhufeiniaid,) a osoda­seu ef ar ddrws y deml. Yn y flwyddyn olaf o deyrnasiad hwn y ganwyd Crist, Oed y byd tair mil, naw cant, a thrigain a thair. Ar hynny brawychodd Herod, ac a laddodd blant Bethle­hem ar hyder llâdd Crist yn ei grûd, ond bu ef ei hun farw yn y man gwedi. Er bod yr Eglwys yn ogoelgrefyddol y pryd hyn, etto darllenwn yn yr efengil am amryw rai duwiol, megis Sime­on, a Zacharias, ac Elazabeth, ac eraill. Yn y bum­thegfed flwyddyn o oedran Crist Pan oedd Au­gustus Caesar ymerodr gorfodawg Rhufain yn rh▪ ifo ei filwyr, torrodd taran ddychrynllyd uwch eu Pennau, a dileuodd C y llythyren gyntaf o henw Caesar, tebyg lle yr oedd ei lûn ai henw wedi eu hargraphu ar golofn. Canys yr oedd vn arall i lywydraethu vwch ei law ef. Ynghylch Pe­dair ar ddèg ar hugain oi oedran y croeshoeli­wyd Crist drwy ddy munniad ei wladwyr; daeth diflaniad ar yr holl Swyddogion ai Condemnodd ef. Ymlidiodd ymerodr Rhufain Pilat ymaeth; am iddo gadw 'r tryssor Cyhoeddus iddo ei hun: ac wedi ir Juddewon gael pumtheg mlynedd go-heddychol i glywed yr efengil gan yr apo­stolion i edrych a edisarhaent, a nhwythau gan mwyaf yn Caledu eu calonau, amlbâodd eu [Page 20] [...] [Page 21] [...] [Page 22]helbulon ar bob trô, nes ir Rhufeiniaid gwbl ddinystro Jerusalem ar deml, au gyrru ymaeth oi gwlâd, wedi llâdd o honynt vn cant a'r ddêg o filoedd, a gwerthu o honynt dèg cant a Phed­war ugain o filoedd i gaethiwed.Oed. Crist 72. A digwyd­dodd iddynt yn ôl eu styfnigrwydd, pan lefasant yn erbyn Crist, bydded ei waed ef arnom ni, a'n Plant. Ac o herwydd iddynt ddewis Cae­sar o flaen Crist, cawsant ddigon o Casar, canys Cymellid hwynt i addoli ei lûn ef, ac erlidwyd hwynt am wrthod hynny. Cyn eu dinystr lli­seiriol, Safodd Seren un ffurf a chleddyf uwch ben y ddinas, ac ymagorodd un o ddryssau mawr y deml o hono ei hun, er ei fod o brês, ac arno farrau heirn. A chlybwyd llais yn yr awyr yn perid ir Cristnogion fyned ymacth i Pella. Luc. 19.41. Yma Cymmerth fwgythion Crist afael ar­nynt. och gwelwn ac ofnwn, Mae Duw yn rhygryf ir gwrthnyssiccaf o ddynion. Taflodd gawri yr hên fyd i fod yn furgynod ar y ddaiar, bwriodd Pharao a'r Aiphtiaid i byscod y môr côch, Herod ir llaù, a Jezabel ir cwn.

Er ir Juddewon wrthod trugaredd yr efengil, mynnodd Crist weled o lafur ei enaid ymllith y cenhedloed. Canys drwy bregethiad yr aposto­lion, (y gawsant ddawn rhyfeddol i fynegi'r iechydwrieth i bob cenedl lle delent yn ei hiaith ei hun) mewn amser bychan llanwyd pob teyr­nas gan Gristnogion, fel aneirif yscuboriau ag yd mewn ychydig wythnôsau y cynhaiaf. Gwelodd rhaglunieth Duw yn dda raglyfnu peth ar y byd drwy philosophyddieth y Groegiaid, [Page 23]a rheolaeth foesawl y Rhufeiniaid, ac yno ha­uodd yr efengil. A hynny yn llawnder yr amse­roedd, pan oedd y byd amlach o bobl nag y buasei e'r ioed o'r blaen. Pregethodd Thomas Aple ir Parthiaid, Mediaid, a'r Persiaid, ac er diwedd lladdwyd ef a phiccell. Efangylodd Si­mon Zelotes yn Affrica, a chroes hoelwyd ef. Llafu. riodd Bartholomeus ymysc yr Indiaid, a blingw­yd ef. Andreas a bregethodd ir Scythiaid, a chr­oeshoelwyd ef, a Mathew ir Juddewon, ac a labyddwyd. Peder ir Juddewon ar wascar, ac yn eu gwlâd. Philip ir Phrygiaid a chroeshoelwyd ef. Daeth Paul tua'r Gorllewyn, sef i wlâd Groeg a'r Ital, a'r Hispaen: a dywedir i rai oi gym­deithion ef bregethu yn Ffrainc, ac oddiyno anfon Joseph o Arimathea i blannu yr efengyl yn Prydain. Wedi i Paul gymeryd poen ryfeddol i hyfforddi yr esengil, torrwyd ei ben ef yn Rhufain. Merthyrwyd Pedr hefyd. Efangy­lodd Thaddeus yn Edessa, lle r'iachâodd ef Agba­rus y brenin, yr hwn a anfônaseu am Grist i ddy­sod atto ef, wrth glywed sôon am ei wrthiau ef, ac addawsei Crist anfon un oi ddyscyblion atto ef ar ol ei dderchafiad. Cynygiodd Agbarus aur i Thaddeus am ei gymwynas, ond gwrthododd yr Efangylwr y rhôdd, gan ddywedyd Iddo ef adel yr eiddo ei hun, a pheth y wnai ef ac eid­do arall. Cyn myned ymhellach yn histori r'test­ament newydd, ystyriwn fod y wir grefydd dros ddwy fil a hanner o flynyddoedd, sef er dechre­uadd y byd hyd Moses, yn siml, ac yn blayn, heb fawr ddefodau corphorol mewn bwydydd, [Page 24]na gwiscoedd, nag amseroedd, na llêodd, heb law'r aberthau, a'r enwaediad yn amser Abra­ham. Wedi hynny o amser Moses hyd dderchafi­ad Crist, dros ynghylch pumtheg Cant o flyny­ddoedd, bu rhifedi mawr o ffigurau a defodau gweledig i arwyddo Swyddau Crist, a phan dda­eth Crist ei hun yn y cnawd, a chyflawni'r peth yr oedd y rhemi yn ei ragfynegi, dioscodd cre­fydd y cyscodau hynny, gan ddychwelyd ir playnder dechreuol mewn modd trâ ysprydol. Ond yr un oedd Sylwedd crefydd ymbob oes dan yr hên destament ar newydd. gwêl yr 11. pennod at yr Hebr gan weithio yr un grasau yng­halonau 'r ffyddloniaid cyntaf a'r diweddaraf, Gwell oedd gan rai duwiol yr hên destament Dduw na'i bywyd,Dan. 3.17, 18. Cymerent eu bwrw i ffwrn o dân poeth, yn hyrrach nag yr addolent Eulun yn lle'r Argiwydd byw. ac felly yr oedd gan Sainct y Testament newydd: Parod oedd Paul nid iw rwymo yn unig, Act. 21.13. ond i farw hefyd er mwyn henw yr Arglwydd Jesu. Yr un moddion grâs arfe­rent, sef cynghori, myfyrio, a gweddio. Ymad­roddion Job a gyfodent i fynu yr hwn oedd yn syrthio. Job. 4.4. a dywed yr angel wrth Cornelius, aufon am Petr, Act. 11.14. yr hwn a lefara eiriau wrthit, trwy y rhai i'th iacheir di a'th holl dy. yn amser y Psalmydd yr ydoedd y gwynsydedig yn myfyrio ynghy­fraith Dduw ddydd a nôs. Psal. 1.2. a gorchymynwyd i Timotheus.1 Tim. 4.15. lynu wrtb ddarllein, a myfyrio ary pethau hynny. Nerthol oedd gweddiau pobl dda ymhob oes, fel y gwelir ym Moses ac Elias, ac medd Jago llawer a ddichen taer weddi y cyfiawn. Jag. 5.15. [Page 25]Yr un dedwyddwch yr oeddent yn ei geisio, Sef gogoniant tragwydaol, Job. 19.25, 26. Gwyddai Job fod ei Brynwr yn fyw ac y safai yn y diwedd ar y ddauar, ac er i bryfed ddifetha ei gorph ef, y cafai ef weled Duw yn ei gnawd. Ac yr oedd y Cristnogion custu­ddiedig yn cymeryd eu yspeilio am y pethau oedd ganddynt yn llawen, Heb. 10.34. gan wybod fod genddynt olud gwell yn y nefoedd. Drwy r'un Cyfryngwr yr oeddent yn cael trugaredd Dduw. Dywed yr Apostol Paul ir Corinthiaid yn ei amser ef, ac ir Israeliaid yn y diffaethwch yn amser Moses fwytta o'r un bwyd ysprydol, 1 Cor. 10.4. ac yfed o'r un ddiod ysprydol o'r graig ysprydol, a'r graig oedd Grist. Ar un anwyldra amlygodd Duw tuag at y bobl dduwiol dan y Testament hên a'r newydd; gan obrwyo eu ymgeleddwyr hwy,Gen. 39.5. bendithiodd dy Potyphar er mwyn Joseph. a Chefir gwobr am roddi phiolaed o ddwfr i un o ddyscyblion Crist; Math. 10.42. a chystuddio eu cystuddwyr hwy, megis Pharao, Exod. 8.1. Act. 12.1, 2, 23. A Herod. ymddangosodd Crist yn weledig dan yr hên destament, a chyflawnodd waith pryne­digaeth yn nechreuad y newydd.Josh. 5.13, 14. yn Siccr y mae trugaredd Dduw wedi amlhau yn fwy tuag at y byd yngweinidogaeth y testament newydd; am hynny y llawenychodd Simeon Ac y mae Crist yn dywedyd fod llygaid ei ddyscyblion ef yn wynfydedig am weled y pethau yr oeddent yn eu gweled, Luc. 2.29. Luc. 10.23, 24. o herwydd i lawer o Brophwydi ewylly­sio eu gweled ac nis gwelsant. Canys mae'r efen­gil yn Eglurach. Yr oedd y testament ne­wydd wedi ei orchguddio yn yr hên, yn awr y mae'r hên wedi ei ddatcuddio yn y newydd, [Page 26]ac fel yr haul yr Affrica yn rhoddi goleuni heb gysgod. Ac aberthwyd yn awr nid geifr a lloi, Heb. 9.12. eithr Crist ei hun, gan gaelini dragwyddol ryddhâd. Hefyd nid oedd gynt ond ymbell deu­lu yn cael yspysrwydd o'r grefydd: ac wedi amser Moses nid oedd ond un genedl yn cael ei galw yn oestadol, a rhan fwyaf o honno yn wrthodedig eisieu ufuddhâu: tra yr oedd agos yr holl genhedloedd eraill cyn amled a thywod y môr yngwaelod anghredinieth a chollediga­eth. Ond gorchmynwyd ir apostolion gynyg Cymod a grâs i bob cenedl dan haul, fal y gan­wyd plant ysprydol i Grist megis y gwlith o grôth y wawr, Psl. 110.3. A' r gwledydd y fuasent mewn ty­wyllwch er dechreuad y byd a welsant oleuni 'r bywyd. Ar hyn llidiodd y Cythrael yn ddir­fawr am golli ei ddeiliaid, a chynhyrfodd yme­rodron Paganaidd Rhufain i erlid y Cristiono­gion yn filain. O fewn y trychant blynyddoedd Cyntaf ar oll ganedigaeth Crist y bu dêg o erlidigaethau trymion.

Y cyntaf o honynt y digwyddodd yn nheyr­nasiad Nero. Oed. Cr. 67. Yr hwn wnaeth iro Cyrph y Crist­nogion a gwêr ac a phyg, yw llosci'r nôs i oleuo heolydd Rhufain. Wedi hyn ofnodd Domitia­nus deyrnas Crist, a lladdodd ei geraint ef, a gyrrodd Joan i Bathmos. Ond pan ddeallodd ef mae ysprydol ac angylaidd oedd teyrnas yr Jesu, attaliodd ei greulondeb. Ar ol hyn gorch­mynodd Trajanus lâdd llawer mil o'r Cristno­gion.Oed. Cr. 100. Darsu i Ignatius Pregethwr duwiol ei argyhoeddi ef oi eulunaddolieth, a merthyr­wyd [Page 27]ef am ei dystialaeth: ac ychydig cyn ei ddiwedd, Nid wyfi ondydi Dduw (eb y merthyr) ond pan falo'r anifeiliaid gwylltion fi rhwng eu dannedd, byddaf fi fara gwyn, ni byddaf si lai er fy malu.

Yscrifennod un oi raglawiaid at yr Emerodr, na fedrei ef gael gwybodaeth o ddim drwg ar y Cristianogion, er iddo eu Cospi au holi yn fanwl, onid eu bod yn ymgyfarfod cyn y dydd i ganu hymnau i Grist, ac i gydfwytta, au bod yn ymwueuthur a'u gilidd i ymwrthod a lla­drad, llofruddieth, a godinebiar hynny cafodd y Cristianogion heddwch. Ond yn amser Hadria­nus merthyrwyd Zenon jarll duwiol yn Rhufain, a deg mil o Gristnogion gyda'gef. Ar hyn ple­diodd dyscawdwyr Cristnogaidd eu hachos o flaen y gorthrymwr, oni lareiddiodd ef. ie Scri­fenodd Antoninus Pius at ei swyddogion, ei fod ef yn gweled y Cristnogion yn ddiofn ar ddai­argryn, pan fyddeu ei Ddeiliaid Paganaidd ef yn llawn dychryn. Am hynuy tybiei eu bod hwy yn bobl dda, ac na haeddent gospedigaeth. Rhydd Philo, Scrisenydd dyscedig er ei fod yn Juddew gyfryw dystiolaeth am Gristnogion yr oes hon yn yr Aipht: sef eu bod hwy yn gadael eu tiroedd, yn ymprydio, ac yn gweddio, ac yn canu pfalmau, un yn dechreu, ar lleill tua'r diwedd yn cydbyncio.

Dywedir i Gristion ievanc o gydnabyddieth Joan yr apl, adel ei broffess, a myned yn yspei­liwr pen flordd. A phan gyfarfu ar y mynydd ac Joan, ffoâwdd oddiwrrho ef rhag Cywilydd. [Page 28]Ond wedi i Joan lefain ar ei ôl ef, ac addaw iddo gymod a Christ, Safodd y lleidr dan grynu ac wylo. Ac wedi ir Apostol weddio drosto ef, dychwelwyd ef at y Saint.

Pan fethei gan Satan ddiddymu'r ffydd drwy'r erlidwyr Paganaidd, cyffroei ymbleidiau yn yr eglwysydd, ac amryw opiniwnau. Am hynny gorsu i Polycarpus athro enwog ddyfod o Asia i eglwys Rufain ynghylch y Pasc, ac vnodd a hwynt mewn Cymmundeb ysprydol yn swp­per yr Arglwydd, er nad oedd Cyssondeb rhyngtho ef a nhwythau ynghylch y defod hw­nw. Ond wedi hynny yn Amser Ferus yr Eme­rodr Cododd erlid yn erbyn yr efengil: a mer­thyrwyd Polycarpus dyscybl Joan yr apl. Yr hwn y ddywedodd wrth y rhai oedd yn ceisio ganddo wadu ei ffydd, Iddo wasnaethu Crisi er's gwell na phedwar ugain mlynedd, Oed. Cr. 162. ai gael ef yn feistr da, ac am hynny na adawei ef mono ef byth. Er ei fod yn oedranus, etto ni chwimiodd ronyn tra yr oeddynt yn ceisio ei losci ef, ond ni fin­niei 'r tân arno ef tra yr oedd ef fyw, am hynny lladdasant ef a'r cleddyf, a thra'r oedd y tân yn llosci ei gelain ef, daeth arogl peraidd oddi­wrtho ef: flangellwyd eraill, a threiglwyd hwynt yn noeth ar hyd cregin llymion, a phryd nad ymwrthodent a'u ffydd er hynny, teflyd hwynt ir llewod iw llarpio. Merthyrwyd Justinus hefyd dyscawdr llythrennog, yr hwn fuasei vnwaith yn Philosophydd cenhedlig; ond wrth weled mor gyssurus y byddeu'r Cristnogion yn dio­ddef, dechreuodd syn feddylio, ac wrth ym­ddiddan [Page 29]a hên Gristion trôdd at Dduw. tystio­laethodd nad ellid wneuthur niwed i Gristion, er ei lâdd ef. Yn yr oes hon y bu Ireneus dyscybl Polycarpus yn Athro buddiol yn ffrainc: yn ei amser ef y bu ymdrech rhwng escob Rhufain ag eglwysydd Asia ynghylch y Pasc. mynneu rhai Asia gadw'r un amser a'r Juddewon, ond taereu Eglwys Europa iddynt dderbyn oddiwrth yr apostolion na ddylent gumuno ond ar y Sab­both yn unic. Am hyn Cyhoeddodd Fictor escob Rhufain nad arferei ef ddim Cymundeb ag eglwyfydd Asia: ond darfu i Ireneus yn enw eglwysi ffrainc, ac eraill, ei agyhoeddi ef oi boethder, er eu bod o'r un dyb ag ef ynghylch y pwnc. Gan ddangos nad oedd holl eglwysi Crist drwy'r byd yn Cadw yr un amser i ym­prydio, canys ymprydieu rhai ddiwrnod, eraill ddauddydd, etto bod undeb cariadus rhyng­thynt: Ac na ddylid drwy ymdrech am gyscod golli fylwedd crefydd, sef cariad. Yr oedd gwrthiau yn yr eglwysydd yn amser Irenaeus, ac efangylwyr yn myned ar lêd i bregethu: pan drymhâodd yr erlid yn ffrainc merthyrwyd ef, a llawer o'r Cristnogion. yno y cafodd y gwei­naid ddiangfa, a'r Cryfion galondid i ddio­dd ef er mwyn Crist,Rhuf. 8.18 gan ystyried nad yw dio­ddefiadau yr amser presennol hwn, yn hae­ddu eu Cyffelybu i'r gogoniant a ddatcu­ddir i ni. Safodd i fynu un Fetius Jarll i bledio gyd a'r Cristnogion a merthyrwyd ef gyd a hwynt. Blandina gwyryf rasol a fli­nodd ei phenydwyr drwy ddioddefgarwch, gan [Page 30]gyffessu ei ffydd heb ymwrando ai phoen, wedi i ofn yrru Biblis i wadu'r ffydd, poenydwyd hi et mwyn ei chymell i gyhuddo ei chyfeillion; ac yn ddysymwth, fal un wedi deffro o gwsc, ad­defodd Grist, a thystiolaethodd nad oedd y Cristnogion yn bwytta gwaed anifeihaid, a pha fôdd y bwyttaent waed plant? Pan weleu'r encilwyr gweiniaid fod y rhai Calonog mor hârdd yn eu Cadwynau a'r briodas-ferch yn ei thrwsiadau, deuent o honynt eu hunain ir fraw­dle i gyffessu Crist er mwyn cael merthyrdod▪ er arteithio a ffrio yr Sainct ar farfor, etto bu­ont ffyddlon hyd angeu. wedi llosci'r merthy­ron, teflid eu llydw ir afon, er mwyn gwany­chu gobaith y Cristnogion am yr adgyfodiad. Ond digwyddodd ir ymerodr fod mewn Cy­fyngder ef ai fyddun o ran Sychter, ac wedi iddo geisio Cymorth yn ofer gan ei eulynod, anfo­nodd, am y Cristnogion ynghyd i weddio at eu Duw dros y fyddun, ac felly y gwnaethant, [...] chawsont law yn ebrwydd, ac am y Cymwynai hwnw gorchmynwyd ostegu'r erlid.

Dan emerodraeth Seferus y bu erlid tôst y [...] enwedig ar Gristnogion Affrica a Chappadoci [...] ▪ Oed. Cri. 205. y pryd y merthyrwyd tâd Origen: ac er na [...] oedd ynteu ond llangc dwy ar bumtheg oed ae­thei allan i gymeryd ei ferthyrdodd gyda'i dâd oni buasei yw fam guddio ei ddillad ef; am hyn­ny scrifennodd at ei dâd yw annog ef i ddio ddef. Trôdd un Capten Basilides yn Gristio [...] wrth roddi Potamiena i farwolieth am ei ffydd Ag ychydig gwedi dioddefodd ei hun am [...] [Page 31]Ffydd yr un gospedigaeth, ac y roesei ef ar eraill yn ei anghredinieth. Am hyn dywed Ter­tullianus yn ei scrisen dros y Cristnogion, fod gwaed y merthyron yn hâd yr Eglwys. Canys pobl wrth weled Cyssur y merthyron a chwiliant am yr achos o honi, ac wedi ei chaffael, ai dily­nant, am fod tangneddyf a Duw yn awr angeu yn beth dymmunol. Yr achosion pam yr oedd y rheolwyr Paganaidd cyn fynyched, a chyn giei­ddied yn gorthrymu yr Cristnogion oedd am­ryw, megis,Gen. 3.15. Y gelyniaeth sydd rhwng hâd y wraig a hâd y ddraig. Câs gan natur lygredig Dduw ai ffyrdd. Am hynny codid celwyddau ar y Sainct, eu bod yn lladd plant, ac yn godine­bu yn eu cyfarfodydd: ac yr oedd y wir ffydd yn gostegu enlunaddolieth y cenhedloedd, am hynny yn eu cyffroi hwynt,Act. 16.18. pan fwriodd Paul yspryd dewiniaeth allan o langces, terfyscodd dinas Philippi, a llanwyd dinas Ephesus o gy­thryfwl yn erbyn yn efengil,Act. 19.27. rhag cyfrif teml y dduwies Diana yn ddiddim. A byddeu cyng­horion Cristnogion yn anesmwytho y rhai oeddent yn ymroddi i bechod. Dyna'r peth y wnaeth i Herod garcharu a mwrdro Joan Fedy­ddiwr. Marc. 6.17, 18. Wedi i un o ordderchion Nero droi yn gristnoges, a gwrthod bodloni ei gynefin chwant ef, ceisiodd ymddial ar yr efengil. Hefyd yr oedd y Cristnogion o ran ofn Duw heb roddi ufuddod i lawer ogyfreithiau y cenhcdloedd, or achos hyn y bwriwyd yr Israeliaid gynt ir ffwrn dán, Dan. 3.12. ac pen 6.12. ac i ffau'r llewod. Ni fyneu y rhai grasol dyngu i Ffortun Caesar, nag addoli ei ddelw ef yn y mar­chnadleodd, [Page 32]er gorchymyn y Swyddogion, am hynny bernid hwynt yn ystyfnig ac yn haed du Côsp, rhag iddynt gyffroi hawl i frenhinieth: yn olaf, pa aflwydd bynnag y ddigwyddei ir cen­hedloedd, newyn, neu haint, tybient i hynny fod o herwydd ir Cristnogion ddirmygu eu gau dduwiau hwynt, a hanny, gyda chwant yw meddiannau hwynt, ai blaenllymei nhwy i ddifetha'r ffyddloniaid.

Wedi i Decius gymeryd lle Philip yr emerodr,Oed. Cr. 250. (yr hwn y laddaseu ef am iddo droi yn Gristi­on) rhoddodd allan broclamasiwn gwaedlyd i lâdd y Cristnogion oll. dywed Historiâwr fod cyn hawsed cyfrif tywod y môr, a chyfrif hen­wau y rhai a ferthyrwyd y pryd hyn ynhalei­thiau Rhufain, o'r dwyrain ir Gorllewyn: er i rai o'r Cristnogion lwfrhâu, ac aberthu i euly­no rhag colli eu golud, etto cymerodd y lleill eu yspeilio am eu da ai bywyd yn ewyllysgar cyn y gwadent Grist, ie metheu gan y rheol­wyr na thrwy fwgythion nac addewidion, na gau resymau, na phoenydiau orchfygu ffydd gwragedd a merchedd: eithr yr oedd gwen­did rafol yn gryfach nag awdurdod anghre­diniol. Ac os byddeu rhai yn cyfaddef eu ffydd yn ofnus yn y festiwnau, cyfodeu eraill o ho­nynt eu hunain heb neb yn eu Cymell, i gy­ffessu yn galonog, oni byddeu'r dyrfa yn rhy­feddu,Act. 24.25. a'r barnwyr fel Phaelix yn crynu, a'r Cristnogion yn gorfoleddu, canys byddei dyr­nod Duw yn ddifymwth yn llâdd amryw o'r penydwyr, a'r encilwyr, acyfprydion drwg [Page 33]yn meddianu yr lleill. Lladdwyd Decius ei hun mewn rhyfel a'r Barbariaid, a daeth Cornwyd marwol drwy'r holl ymerodraeth, y dalodd am ddifrodi'r diniwed; oni byddeu Cyrphy cenhed­lig yn dyrran yn yr heolydd, a'r Cwn yn eu llarpio, am na lefasent drin eu cleision, na chla­ddu eu meirwon, rhag ofn yr haint: a'r Cristno­gion yn ymgleddus yw gilidd, heb ddim diffyg.

Yngbylch hyn y Cwympodd Origines athro nodedig: Siomwyd ef i fwrw aberth ir eulyn, rhag i Ethiopiad halogi ei gorph ef. Ond edifrhâodd gwedi hynny, a galârodd yn oer am ei wendid: a phan aeth fel herwr i Judea, ac ir gynylleidfa ddymuno arno bregethu, agorodd y bibl,Psal. 50.16. ar lle cyntaf y trawodd wrtho oed hwn, sef, wrth yr an­unwiol y dyweddodd Duw, beth Sydd iti a fyne­g [...]ch ar fy neddfau, neu a gymmerech ar fy nghyfam­mod yn dy enau? yr hyn y wnaeth yw ddagrau ef attal ei eiriau, ac ir holl dyrfa wylo gyda'g ef.

Ar oi hyn Cafodd yr Eglwys ychydig ysbaid o dangnheddyf, y barodd (fel llygedyn rhwng dwy gafod yn codi chwyn yn yr yd) falchder, ac anghydfod yinhlith y Christnogion, yn gymaint a phan ddaeth lleferydd attynt or Nêf yn gor­chymyn, ceisiwch ac chwi gewch, etto ni se­drent gyttuno ynghylch y nifer yr oeddid i weddio drostint, nes i ddryc-hin eilwaith yrru'r defaid ynghyd, ac i greuloudeb Falerianus yr yme­redr dorri allan yn eu herbyn hwynt: y pryd y merthyrwyd Cyprianus athro Duwiol o Affrica; a dewisodd tri chant yn Carthago eu bwrw i gyl poeth, yn hytrach nag aberthu i Eulun.

[Page 34]Profwyd pum math ar gospedigaeth ol yn-ol i geisio tynnu tair Morwyn Gristnogol oddiwrth y ffydd, sef, diodwyd hwynt a fineger, ac a bustl, wedi hynny flangellwyd hwynt, yna dirdyn­wyd hwynt, a rhostiwyd hwynt ar farwor, a thafl­wyd hwynt i balsau bwystfilod rheibus: ac wedi i rheini eu harbed, lladdwyd hwynt a'r cleddyf gan na wadent Grist, bu hyn yn Affrica.

Dioddefodd y Cristnogion yr un ymdrin yn Ewyllyscar mewn mannau eraill. Yn yr Hispa­en gwelwyd y nefoedd yn ymagoryd i dderbyn eneidiau'r merthyron.

Ar ol i Falerianus erlid yr Eglwys ddwy fly­nedd, cymerwyd ef yn garcharwr mewn rhyfel gan Sapores brenin Persia, a gwnawd ef yn gyff ir brenin hwnw i sangu arno wrth fyned ar ei farch: Encyd wedi Cychwnnodd Aurelianus wneu­thur blinder ir efengil, ond pan oedd yn scrifenu ei henw wrth warrant i gospi'r Cristnogion, rhwy­strodd Cwlwm gwyth [...]ei. A thros yspaid pe­dair blynedd a deugian gwedi cafodd yr e [...]engil lonydd a llwyddiant: amibâodd a chynyddodd y cynnulleidfau Cristnogol, oni orfu iddynt adel yr hên gornelau yr addolent ynddynt, a chyfodi adeiladau eheng. Ond fel y mae'r hâs yn magu pryfed, felly tyfiff ymryston a chenfi­gen o howddfyd: herwydd pa ham anfonodd rhaglunieth Duw oerf [...]l ar yr Eglwysydd drwy Ddioclesianus yr ymerodr. Yr hwn a orchmy­nodd ir byd ei addoli ef,Oed. Cr. 301. ac am na wnaeu'r Crist­nogion hynny, lloscodd Eglwysydd, a scrythyrau drwy ei holl daleithiau. Nid arbedodd mo dywy­sogion [Page 35]y llys na'i wraig ei hun: pan oedd miloedd o'r Cristnogion wedi ymgyfarfod i addoli Duw, gorchmynodd yw filwyr eu llosci hwynt ynghyd, am iddynt ommedd addoli yr enlyn Jupiter; ie merthyrodd leng oi filwyr Cristnogol yr un­waith (sef 6666) am yddynt roddi eu harfau i lawr, a naccâu dihenyddio en brodyr: llifodd afonydd gan waed y Cristnogion, a dychymyg­wyd ymbob gwlâd boenydiau newyddion id­dynt: a bu'r creulondeb hwn drwm ar ein ce­nedl ni yn Prydain. Ac anfonwyd ar lèd orchy­myn argraphedig mewn prês i ddifrodi Cristno­gaeth. ac i addoli Jupiter, a Mawrth, gan ddi­olch ir gau dduwiau am y llawnder a'r iechyd y roddid ir byd y pryd hyn: Ond yn ebrwydd anfonodd Duw newyn a chornwyd tra marwol i ddifetha y Paganiaid. Wedi ir gerwindeb hwn barbau ddeg mlynedd, cododd Duw Constantinus yw liniaru. yr hwn ag ef mewn gofal i ryfela a Macsentius gormesdeyrn yn Rhufain, y welodd groes yn yr awyr, a hyn wedi ei yscrifennu a llythy­rennau oSèr, IN HOC VINCE, WRTH HWN GORCHFYGA. felly rhododd ei hyder ar Grist, a bwriodd i lawr orthrym­wyr y gorllewyn, ar dwyrain, a llawer o'n gwladwyr ni yn ei ganlyn. A scrifenodd at fre­nin Persia hefyd yw berswadio ef i adel hedd­wch ir Cristnogion yn ei wledydd ef,Oed. Cr. 310. (canys darfuasei iddo ferthyru un mil a'r bumtheg o honynt) gan fynegi iddo yr dialedd y ddigwy­ddasei i erlidwyr eraill.

[Page 36]Y pryd hyn Cyhoeddwyd rhydd-did i bawb i ddilyn y ffydd y welent orau. A chynyddodd y grefydd Gristnogaidd fel yr yd ddechreu'r hâf ar ol oerni gaiaf. Rhoddwyd yn ol ir Cristnogion y meddiannau y dreisiadid oddiarnynt, a brein­tiau yn ychwaneg: a gorfoleddant yngeiriau'r Psalmau.Psal. 48. ac 68. Cawsant swyddau, ac awdurdod yn eu dwylo ymhob gwlâd diddymwyd llawer o ddrwg arferion pechadurus. gorchmynwyd fanwl gadw'r Sabbath. Yscrifenwyd aml gopiau or scry thûrau. Cyfodwyd i fynn yscolion dysc ag eglwysydd. selly ymadnewyddodd y grefydd i barhâu yn hwy na 'r yscrifen brès oedd yn ei gwahardd. Llwyddodd yr ymerodr duwiol hwn yn ei holl ffyrdd, a thrôdd amryw deyrnasoedd at Grist yn yr oes hon, wrth weled llaw Dduw yn erbyn eulynaddolieth. Ond yr Iberiaid o ymyl Eucsi­nus y dderbyniasant y ffydd drwy wraig rafol, yr hon y iachâodd frenhines y wlâd drwy weddi. yr oes hon drwy amlder a rhydd-did yr efengil y fagodd foethysdra ymysc proffesswyr, a chwestiw. nau rhy ddyfnion ynglylch y Drindod, ac undeb Crist a'r Tâd o'r un sylwedd, rhwng Arius ac era­ill; oni thyfodd anghydfod gofidus ymysc yr egl­wysydd. Ac wedi i Constantinus roddi senn ir ddwyblaid drwy lythyrau, a'u hannog i adel heibio ddadleuon anhawdd eu dirnad, ydoedd yn hurtio Cristnogion, ac ymosod at bethau sylweddol, lle­fol i adeiladaeth a chariad; casclodd Gymanfa fawr o Escobion, henuriaid, a Christnogion Cy­ffredin i Nicea, lle y gofodasant i lawr bynciau 'r ffydd mewn credo cynwys, a rheolau er cadw un­deb. [Page 37]Ac wedi cynhennau blinion, dywedir ddy­fod trò ar fol Arius a thywallt o hono ei berfedd. Ond ar ol marwolaeth Constantinus, darsu yw fab ef Constantius, (ir hwn y syrthiasei rheolaeth y dwyrain) gefnogi sect Arius, Oed. Cr. 350. a throi'r blaid Arall allan o'u swyddau a'u gweinidogaethau, yr hyn y barodd derfyscoedd gwaedlyd: ac anfonodd Duw ddaiargrynfau dychrynllyd; yn gymaint a phan oedd gymanfa geccrys yn ymgasclu yn Ni­comedia i gadarnhau amryfyssedd, dinistriodd daiargryn y ddinas.363 A chyn pen nemawr y mae Julianus yn cael yr ymerodraeth, yr hwn a adawodd y grefydd Gristnogol yn yr hon y dy­gasid ef i fynu, ac adserodd goelgrefydd y cenhedloedd; a chystuddwyd y Cristnogion am eu gwahaniadau: etto amlygwyd ynddynt rasau nefol yn eu dioddefiâdau, ac ymbyfrydent dan y [...]flangellau,366 a thystiolaethent yn hy yn erbyn yr eulynod.

Y pryd hyn helyd y cafodd yr Juddewon gennad i adeiladur'r deml yn Jerusalem, ac i aberthu; er mwyn gwradwyddo 'r efengil. Ond Symudodd daiargryn yr adeilad a'r hèn Sylfeini, i gyflawni bwgwth Crist.Math. 24.2. Na ade­wid carreg ar garrig yna heb ei dattod; a de­scynnodd tân o'r nefoedd i losci offèrau 'r Seiri, a gwelwyd âl crôcs ar eu dillad, ac nis gallent ei olchi ymmaeth.

Ymhen y ddwy flynedd lladdwyd Julianus mewn brwydr yn erbyn y Persiaid, pan gafodd ei friw marwol, taftodd ei waed tua 'r nèf, gan gyd­nabod fyned Crist jyn drêch nag ef. Ar ei ol ef [Page 38]bu Falens yr Emerodr yn flin wrth y rhai ni thr­oent yn Ariaid. Yn Edessa rhuthrodd gwraig ai phlentyn yn ei llaw drwy hi o wyr arfog oeddent yn myned i lâdd cynulleidsa rasol tra yr oeddent yn cyd-addoli, gan ddywedyd wrth y milwyr oe­ddynt yn ei ffoli hi am ei brys, ei bod hi yn cei­sio myned i mewn at ei brodyr, er mwyn der­byn y goron gyda hwynt: gorfyddeu ir rhai ia­chaf yn y ffydd lechu am eu bywyd, ac addoli yn y dirgel, tra yr oedd yr Ariaid yn meistroli'r Cwbl yn gyhoeddus. Peth rhyfedd fod cyn lleied rhagor mewn deall yn achos o gymaint gelynieth, nid oedd ond dwy lythyren yn y Groeg o amra­tael rhyngthynt ar y cyntaf. [...] ac [...] Cydsylwedd ydoedd Crist a'r tâd meddei'r naill blaid, o gyffelyb syl­wedd y teurei'r llall ei fod ef. ond tân myglud yw cyfeiliorni, godebyg ir angel du y sydd yn ei gynneu, a dywylla 'r deall, ac a boetha 'r gwy­niau i wneuthur mwyfwy o ddrwg.

Cafodd eglwysydd y gorllewyn adeiladaeth a thangneddyf gwell, drwy orchymyn Theodosius yr ymerodr duwiol, dinistrwyd Temlau'r eulynod, a rhoddwyd yr yspail ir tlodion. Cafwyd yn Scri­fennedig yn un o'r meini y darfyddei am demlyr eulun Serapis pan ddeuei'r groes ir goleu. Y pryd hyn bu Ambrose yn Athro buddiol yn yr Ital, yr hwn a naccâodd ollwn yr Ymerodr Theodosius yw Eglwys nes iddo fynegi ei Edifeirwch am dy­wallt gwaed gwirion,390 wrth gospi'r dieuog yn­ghymy [...]c ag eraill am derfysc yn Thessalonia: ac usuddhâodd y pendefig i gerydd yr athro. Pan o [...]dd yr ymerodr duwiol hwn yn rhy wan mewn [Page 39]brwydr yn erbyn gorthrymwyr, gostyngodd ar ei liniau, a galwodd ar Dduw am gymorth, ac yn ebrwydd daeth gwynt cryf, y drôdd yn ol Sae­thau ei elynion ar eu pennau eu hunain a phan yd­eodd ef yn tueddu peth tuag at yr Ariaid, daeth dyscawdwr atto ef, ac wedi ei gyfarch ef yn bar­chedig, galwodd ei fab ef Arcadius gerfydd ei henw, megis bachgen Cyffredin; a thra yr oedd yr ymerodr yn anfodlon am hynny, attebodd ef, gan ddywedyd, os wyti yn cymerud yn ddrwg ddirmyg dy [...]ab, meddwl beth y wnaiff Duw ir neb ni roddo iw fab Crist ei ddyledus fraint, ai anrhy­dedd. Dan weinidogaeth Ambrose y derbyniodd Awstyn yr ailanedigaeth, ac edifeirwch dwys: yr hwn y brifiodd yn athro dyscedig yspry­dol yn Affrica, ac adawodd oi ol lawer o ly­frau nodedig: ac felly y bu eraill ymblith y Gro­egiaid yn Constantinopl, yn enwedig Crysostom, Oed. Cr. 400 yr hwn adawodd y bûdd oedd iddo ef yw gael wrth fod yn wr o gyfraeth, ai helynt foneddigaidd, ac y ddewisodd wasnaethu Duw mewn cyflwr gwae­lach yn y byd wrth hyfforddi'r efengil: gan ddy­wedyd fod gormod golud yn soddi'r enaid, fal y mae gormod llwyth yn soddi'r llong. A gwelodd Duw yn dda waredu'r bobl yr ydoedd mor rasol yn eu dyscu; yn gymaint a phan oedd y Saraceniaid yn cynorthwyo'r Persiaid i orthrymu'r Cristnogion, daeth cyffro byrbwyll ir fyddyn, a neidiodd yr anghred ir Afon Euphrates, lle boddodd miloedd o honynt: a phan oedd y Gothiaid ar fedr llosci Constantinopl. darfu i fyrddiwn o angylion yn rhith gwyr arfog eu gw [...]itio ymaeth. Ond cafodd y [Page 40] Gothiaid a'r Fandaliaid (gwyr thyfelgar o'r go­gledd) lwyddiant mwy i gys [...]uddio'r gorlle­wyn; [...]05. ynnillasant Rufain, ac yspe [...]liasant hi, a phrifiasant yn fflangell Duw ar y Cristnogion am eu balchder au dicter wrth eu gilidd; yn en­wedig yr esgobion oedd euog o'r pechodau hyn, ie yn eu Cymanfàu, ai ymryssonau ynghylch geiriau. Digwyddodd hefyd dân erchyll mewn dinasoedd. a llif-ddyfroedd, a daiargrynfau of­nadwy, etto ni ollyngid y beiau i Syrthio; am hynny canlynod d cornwyd rhyfedd ol a ys­cubodd ddinasoedd cyfain, ac aeth ar lêd y byd dros ddeugain o flynyddoedd. A thra­chefn lladdodd daiargrynfáu filoedd o bobl ni chymerent ond rhy fychan o rybudd ymlaen llaw,Oed. Cr. 544. er i Symeon gwr duwiol, fyned o am­gylch a fflangellu Colofnau dinasoedd, gan erchi iddynt gymeryd gofal o sefyll ar eu tra­ed pan ddawnsient: yn yr oes hon mae Cy­manfau o wyr Eglwysig yn rhoddi braint i escobion Rhufain a Chonstan [...]inopl, i fod vwchlaw efcobion eraill; ac yn dechreu gorchymyn ffurf osodedig o wasanaeth i Duw.

Wedi ir Saeson orescin Lloegr a Bod yn hir mewn anghredinieth, daeth attynt bregethwyr o Rufain (sef Awstyn y monach) ac eraill, [...]98 ac y gaw, sant lwyddaint yn eu taith, canys credodd Penaeth­iaid a chyffredin, a bedyddwyd dengmil yn ymyl Eboroc yn yr un diwrnod, a dywedir i ry­feddodau gyd ganlyn y gair er mwyn troe­digaeth y Saeson. Dywedir am Gregorius es­cob Rhufain y anfonodd y pregethwyr at y Saeson, y crynei ef pan ddarllenei eiriau Abra­ham [Page 41]wrth y glwth, coffa i ti dderbyn dy wynfyd yn dy fywyd.Luc. 16.25. Canys cyflawn oedd ei gyflwr ef yn y byd. Wedi i Phocas waedlyd lâdd ei feistr Morys, a myned yn ymerodr yn ei lê ef, er cael gair da escob Rhufain,Oed. Cr. 602 rhoddodd iddo Ditl i fod yn ben ar yr holl eglwysi: er i Gregorius ychydig o'r blaen brofi yn erbyn escob Constanti­nopl, nad allei escob yn y byd ymhonni or fath beth

Ynghylch y flwyddyn o oedran yr Arglwydd chwe chant, a thrigain a chwech,666. y dechreuodd crefydd Mahomet ledu drwy rym y Saraceniaid, y rhai oeddent wedi syrthio allan ac ymerodron y Cristnogion: yr oedd yr oes hon wedi ymran­nu yn resunol o ran opiniwnau, a dychymygion dynol yn cael en croesawu y matterion crefydd. Ar hyn Mahomet yr hudol, (drwy help Ser­gius Monach escymunedig) y ddyfeisiodd yr Alcoran, sef llyfr gau grefydd y Turciaid. Ac am ei fod ef yn [...]ynych yn Syrthio yn y ffeintiadau, taerei mae ymddiddanion yr angel Gabriel y barent ei lewyg ef. Ac fal y derbynniai'r byd ei athrawieth ef yn rhwyddach, tymherodd hi i fodloni peth ar bawb cydnebydd Grist yn brophwyd ffy ddlon er boddhâu 'r gwir Gristion. Gorchmyniff enwaediad er mwyn yr Juddewon. Gwedisf dduwdod Crist er ynnill yr Ariaid oed­dent aml yn y parthau hynny. Canhiadiff aml­der o wragedd ir un gwr, a rhydd-did y cnawd, er denu y Sawl y garent bechod, yr hyn sydd naturiol ir holl syd: a hynny nid yn unic yn y bywyd hwn, eithr ymharadwys yr addaw ef wleddoedd, a gwragedd ir Sawl a ddilynant ei ffydd ef, ac a laddant bawb ai gwrtbodo.

[Page 42]Ynghylch hyn hefyd y daeth y gwasanaeth ladin, letaniau ac amryw ddychymedig ddefodau mewn Cymeriad yn yr Eglwysydd, er lleihâd i rin­wedd, a phurdeb crefydd. fel hyn drwy 'r Alco­ran a'r offeren mae bwgwth Duw yn dechreu Cymeryd gafael ar ybyd,2 Thes. 2.10, 11. sef nerthol weithrediad cyseiliorni am angharu'r gwirionedd. Tybiff rhai mae a'r amser hwn y Cuttuna rhifedi enw'r bw­yst sil, Da [...]c. 13.11. gan benodi ei ddechreuad ef: etto ni ad­awodd Duw mo'i etholedigion yn y monach­logydd, a'r eglwysydd, o ba rai bu Beda yn enwog ymhlith y Saeson, ac a gyfieithiodd beth o'r scrythur yn Saesonaec. A gadawodd llawer of foneddigion a chyffredin eu bachosion bydol, ac ymroddasant i fuchedd gaethach yn y mo­nachlogydd, [...]29. gan ymprydio a gweddio yn aml; ond Cam-arferwyd hynny mewn amser i gy­nal llygredigaeth ofergoelus. Canys gorchymy­nodd y Pab osod i fynu ac addoli lluniau'r grôg a'r Seinctiau, ac escymunodd Leo Isaurus yr ymerodr, am geisio o hono wahardd addoli 'r delwau mudion, ac attaliodd yr Ital rhag ufudd­hau iddo ef. Cymellodd y Pab hefyd arfer of­seren Gregorie ymhob Eglwys, fal y byddei yr un ffurf wasanaeth ymhob man, a choronodd ef Carolus magnus brenin ffrainc yn ymerodr y gorllewyn, er mwyn cael ganddo ef ei hyfforddi ef yn y pethau hyn: Ac ymhen talm o ddyddiau chwanegwyd defodau newyddion at yr offeren, sef gweddiau dros y meirw, a gwyliau calan gai­af,O [...]d. Cr. 854. a lluddwyd priodas ir offeiriaid, gan roddi id­dynt lawer o frein [...]iau awdurdodol ynlle priodas. [Page 43]ynghylch hyn y dewisodd yr escobion Siwan yn Bâb yn ddiwybod, canys dillad gwr y wiscei hi, ac yscolheictod y fedrei hi, a phrifiodd yn wir Buttain o Babilon, a thra yr oedd yn rhodio dinas Rufain daeth gwewyr escor arni hi, a gan­wyd iddi fasterdyn yn yr heol. Cywilyddiodd yr esco bion yn ddirfawr oi phlegyd hi, am ddar­llen o honynt yr offeren a'r pro [...]essi wrth ei dewis hi, y pryd hyn hefyd bu cystudd trwm ar y Sae­son, daeth gwyr Donmarc i mewn i Loegr, ac a laddasant y Saeson yn llidiog, heb arbed na Phe­thau Cyffredin, na Phethau Cyssegredig, canys Pa­ganiaid oeddent, a Pharhâodd y difrod anhrugarog hwnw yn hwy na dau cant o flynyddoedd. A chyn dyfod yr estroniaid hyn am eu pennau, ni pheidieu'r Saeson a llâdd eu gilidd, canys yn saith brenhinieth y rhannasent Loegr, yr hyn y ba­rodd ymrysson yn eu mysc; felly dialodd Duw waed y Brittaniaid arnynt,Barn. 1.7. a gallent ddywedyd fel Adonibezec, megis y gwnaethom selly y talodd Duw ini; er iddynt dderbyn yr efengil; fel y Cymerth Dafydd edifeirwch am lâdd Vrias, 2 Sam. 12.9, 10. etto nid ymadawodd y cleddyf ai dy ef, dros hir amser. Cafodd Alured er ei fod yn frenin duwiol, ei ran o'r gorthrymderau hyn. Hwn y Seiliodd ysco­lion yn Rhydychen i hyfforddi gwybodaeth ymysc y Saeson, ni byddei ef un amser heb ran o'r Scrythur yn ei gylch: a dymunodd ar Dduw anfon rhyw ddolur arno ef yw gadw oddiwrth anlladrwyd, a chynorthwyodd Duw ef yn ei flinderau. Er hynny mewn amser daeth Canu­tus o Lychlyn i fod yn frenin ar Loegr, ac [Page 44]wrth weled fal y trawsei Duw ei dad ef Swanus am ei greulondeb yn llâdd rhai crefyddol, of­noddd ac adeiladodd fonachlog; a phan oedd gwenheithwyr yn mawrhâu ei awdurdod ef, eiste­ddodd ar y traeth yn ymyl y môr, ac archodd ir llanw beidio a dyfod atto ef: ond pryd nad ufuddhae yw orchymyn ef, ceryddodd ei wenheithwyr, ac a ymddarostyngodd o flaen Duw,Oed. Cr. 990, ac a gyfaddefodd mae Duw oedd frenin, a bod pob peth dan ei lywodraeth ef.

Cyn dyfod y blinder echryflon ar Loegr oddi­wrth Denmarc, gwelwyd Cwmwl drwy 'r deyr­nas, ai hanner o dân, a'r hanner arall o waed; a gla. wiodd gwaed yn ymyl Eborac: wedi marw Canutus cafodd Edward y Cyffesswr y frenhinieth, yr hwn o­edd wr Duwiol-ac wedi ei farw ef, daeth y Norm­aniaid i Loegr, 1043. ac ynnillasant y deirnas drwy vn fr­wydr, ac a feistrolasant y saeson yn drahaus, a rhe­olodd William y Cwncwerwr arnynt:1066. y flwyddyn o'r blaen gwelwyd seren gynffonog ofnadwy uw­chben lloegr dros saith mwrod.

Yn yr oes hon y tynnodd Anghrist y mwgwd od­diar ei wyneb; gan ymddongos ir byd, y Twrc yn rheibus yn y dwyrain, a'r Pab Hildebrandus yn y Gorllewin,1074. yr hwn oedd gonsuriwr (fel y buasei'r pab Sylvester yr ail oi flaen ynteu yn y flwyddyn 1000.) ac yn gablwr, ac yn ymdderchafu uw­chlaw brenhinoedd y ddaiar: ac o'r amser yma allan, a thalm o'r blaen, drwy gleddyf, a gwenwyn, a chwnsurieth yr ymgodeu yr Pabau: weithiau byddeu dau, weithiau tri o honynt yn ymdynnu am y goruchafieth. a chan [Page 45]iddynt ymroddi i ddilyn cyngor y drwg cydffurfi­asant addoliad Eglwysig yn y modd tebyccaf i ddiffodd purdeb flydd yn enw crefydd, drwy at­tal oddiwrth bobl air Duw, ac yspryd deallus me­wn gweddi, ac yn lle hynny adrodd geiriau ladin ar dâsc heb ddirnad, na theimlad. ynghylch hyn y dechreuwyd cadw digwyl y meirw, yr hwn a ordeinwyd o herwydd breuddwyd Abbad Cluniac; yr hwn y welodd drwy hûn eneidiau 'r meirwon yr cael bûdd oddiwrth ei offerenau ef. Trayrydoedd y gweision yn cyscu, Math. 13. yr havodd Satan yr Efrau. Rhoddes Berengarius gynnyg ar argy­hoeddi ofergoelion yr oes hon, a gorthrymwyd ef. ond drylliodd mellt a tharanau amryw o'r delwau yn eglwysydd lloegr. a bu anfodlonrwydd Cyffre­din am orfod o'r offeiriadau adel eu llêodd,Oed. Cr. 1092. neu wrthod eu gwragedd drwy orchymyn y Pâb: a phan appeliodd escob gorthrymedig at Grist, rho­ddes rybudd ir swy ddogion pabaidd yw gyfarfod ef. Ymhen ychydig bu ef farw, ac mewn modd erchill cyrchodd angeu nhwythau ar unwaith. a gwelwyd rhyfeddodau lawer; Sychodd yr afon­ydd, crynodd y ddaiar,1110. berwodd ffynnon o wa­ed yn lloegr dair wythnos. Ymddangosodd dwy leuad, a seren gynffonnog, a megis aneirif Sêr yn syrthio, a'r wybren ar dân oll. Wedi hynny gwelwyd tri haul, a thair lleuad, a chroes gôch ar draws y ganol.1158. tystiolaethod amryw wyr duwiol a dyscedig yn erbyn llygre­digaeth yr amser hwn, a merthyrwyd hwynt. ie er ir Ymerodr Ffredericus Barbarossa gy­hoeddi drygioni'r Pâb, etto gorsu [Page 46]iddo ymostwng iddo ef; a rhoddes y Pâb ei droed ar ei wddf ef,Psal. 91.13. gan gamarfer geiriau'r Psalmydd, y llew a'r ddraig a sethri: 1164. yr un yspryd balchder yr­rodd y ddau Arch-escob saesnig mewn cymanfa eglwysig i ymwthio ac i ymgwffio am yr eisted­dle uchaf.1177. a thra yr oedd y Phariseaid hyn yn anrhydeddu Duw yn ofer a thraddodiadau dynol, Cyfododd Duw bobl iddo ei hun yw addoli mewn yspryd a gwirionedd: Sef yr Albingenses yn Tholouse, a Croatia, a Dalmatia. Ar Walden­ses yn Lugdunum o ffrainc, y rhai alwyd fal hyn. Tra yr oedd Waldez dinasydd goludog ac eraill yn cyd-ymddiddan, ac i un oi Cwmpeini Syrthio yn farw yn y lle, trawodd y fath ddychryn ynd­do ef, ac y barodd iddo ymroi i wellhâu ei fuch­edd: dechreuodd rannu llawer oi dda ir tlodion, a chwilio'r Scythurau, canys llythyrenog oedd ef, a chynghori ei deulu ai gymydogion i edifar­hâu; a chyfieithodd rannau o'r scrythur lân i rhai y welei ef yn ewyllyscar yw dilyn: ac aeth y gronyn hâd mwstard yn bren aml ei gan­ghennau. am hynny cystuddwyd ef ai ddilynwyr gan yr eglwyswyr pabaidd, a chwalwyd hwynt, rhai i Bohemia, eraill i Lombardy, eraill hyd taleithi­an Ffrainc, ac amlhâsant wrth eu gwascaru fal yr yd wrth ei hâu. Eu athrawieth oedd. Na ddy­lid ollwn dim ir grefydd, ond sy guttunol a'r Scrythyrau. Nad oes yr un Cyfryngwr heb law Crist, ac na ddylid gweddio at seinctiau, na thros y marw; na ddylid addoli mor cymun, na llu­niau, na themlau; mae Angrist oedd y Pâb, am hynny y dylid gadel ymaeth ei ddefodan ef mewn [Page 47]bwydydd, ac amsercedd. Eu buchedd oedd gwe­ddio yn hîr, yn wresog, yn fynych ymysc eu gilidd, nid arferent un ffurf weddi, ond gwe­ddi'r Arglwydd yn unic. Cyn Cymeryd eu bwyd gweddient ar i Duw ei fendithio ef, fel y torthau yn yr anialwch. Athrawiaethent eu gilidd yn boenus. Nofieu un o honynt liw nôs dros afon amser gaiaf i hyfforddi cymydog yngrâs Duw; byddei'r Scrythur ganddynt ar eu tafod leferydd, ie gan y bobl wledig; dioddefent eu llâd am eu ffydd yn gyssurus.

Yn fynych byddei Duw yn eu gwaredu hwynt a'u brodyr yn rhyfeddol, megis yn Tholouse, lle y lleihâodd cornwyd y fyddyn Babaidd oedd yn gwarchâu arm:Oed. Cr. 1220 ond wedi hynny rhoddodd y ddinas rasol honno genad i escobion coelgrefy ddol i ddyfod i mewn i ymgomio ynghylch eu ffydd, y rhai fel bradwyr y ddygasant filwyr gy­da 'u Cwttian i dywallt gwaed gwirion.1237. Mae eglwys y Groegiaid yn ymadel ag eglwys Rufain, eisieu cael gan y Pâb ddiwygio'r pethau oedd feius. yr hwn oedd yn pwyso yn drwm ar Loe­gr hefyd, ac yn tynnu ei thryssor atto ei hun am bardynau ir eneidiau, ac wrth amryw drofeydd eraill, onid oedd y penaethiaid yn achwyn arno wrth gymanfâodd Cyffredin.1245. Blin echryslon he­fyd oedd helynt Cristnogion y dwyrain yn Asia, Syria, a'r gwledydd oddiamgylch, o herwydd y Twrciaid; y rhai er nad oeddent ar y cyntaf ond byddyn fechan y ddaethei o Scythia i gy­northwyo Persia am gyflog, etto wedi Syrthio al­lan a'r Perfiaid gorchfugasant eu teyrnas hwynt, [Page 48]ac eraill o'i hamgylch, a derbyniasant goelgre­fydd Mahomet, oedd yn y gwledydd hynny o'r blaen. Ac er i dy wysogion y gorllewin sef God­frey o Builon ac eraill arwein byddinaedd Cedyrn yn eu herbyn, ac ynnill Jerusalem oddi arnynt, a llâdd o honynt lawer cant of filoedd, etto tyfei anghydfod rhwng y tywysogion a'u gilidd, neu rhwng yr ymerodr a'r Pâb ynghylch arglwyddi­eth, y roddei achlyssur i'r Turciaid i ynnill eu colled gyda'g elw. ie Cenfigennodd Ymerodr Con­stantinopl a'r Groegiad wrth y byddinoedd La­dingaidd, a chymyscent galch gyda'r blawd y werthent iddynt, yw gwenwyno. Er bod y Crist­nogion ofergoelus (y rhai oeddent yn erlid pur­deb crefydd yn eu gwladwyr eu hunain) yn an­llwyddianus yn eu rhyfel a'r Twrc, etto daeth Tamerlan ymerodr Tartaria a byddyn yn ei erbyn ef, ac ai gorchfygodd ef; gan gau ar Bajazet (y Twrt penaf a chreulonaf yn ei amser) mewn grât haiarn fel Ilew yw her ddangos: ac er mwyn cospi ei falchder ef, sangei ar ei gefn ef wrth fyned ar ei farch. Ar y daith hon dûg y Cwncwerwr hwn lawer o deyr­nasoedd dano, a bu dirion wrth y Cristnogion. Pan oedd Bajazet yn myned tua'r frwydr hon mewn gofal a galar, (canys clywsei ddarfod i Tam­erlan ynnill Sebastia oddiar eu wyr ef, a llâdd ei fab ef Orthobules) aeth heibio i fugail y doedd yn canu piban dan areilio ei braidd, gan ochneidio, a dywedyd, dedwydd wyti nadoes geniti na Seb­astia nag Orthobules yw golli. yr hyn sy'n dangos, mae gwell yw Cyflwr y rhai Sy'n bodloni ar ychydig, na'rhai Sy'n meddu llawer.

[Page 49]Yn y gorllewin rhydd Duw fwyfwy o eleufy­neg am lygredigaeth yr eglwyswyr, ac mae rhai drwy'r yspryd glân yn cael deall yn llyfr y Dat­cuddiad, ac yn profi mae Anghrist yw'r Pab: ac yn prophwydo y cofodeu Duw weinidogion tlodion i bregethu'r efengil, ac i borthi praidd Crist yn dduwiol. Ac yn dangos fel yr oedd rha­grithwyr ofergoelus,Oed. Cr. 1324. yn addurno escyrn y Sainct Meirwon, ac yn penydio y rhai byw am wirionedd eu ffydd. A'u bod yn fflangellu delwan bywiol Duw, sef ei bobl, er iddynt addoli delwau mu­dion. a 'u bod yn porthi, neu yn hytrach yn siomi desaid Crist a phorfa sur, ac afiachus, sef dychymygion dynol, ac yn cau yn fanwl rhag id­dynt gael blâs ar dir Duw, sef y scrythurau. Rhagfynegodd rhai Sanctaidd y Cyfodeu Duw rai yn yspryd Elias i adferu purdeb crefydd, er ei bod y pryd hynny dan gwmwl. Ac ymhen ychydig annogodd yspryd yr Arglwydd Joan Wiccliffe a­thro'r Gadair yn Rhydychen i oleuo Lloegr. Yr hwn wedi ei erlid gan yr escobion a bregethodd yn droednoeth, gan dynnu llawer oddiwrth eulyna­ddoliad pabaidd, i chwilio'r Scrythurau ac yw di­lyn: arferei ef, a llawer oi frodyr bregethu yn yr heolydd ar ddyddiau marchnad,Oed. Cr. 1371. pan lyfwyd yr Eglwyfydd iddynt. A phan oedd Cymanfa yn Llundain yn myned ynghylch holi Wiccliffe ai ly­frau, digwyddodd yn yr awr honno ddaiargryn mawr, a ddychrynodd y preladiaid. Amlbâodd dyscy blion i Grist yn ddirfawr drwy bregethau a llyfrau yr esengylwr daionus hwn, ai gydweithwyr, er gw­aetha'r rheolwyr oeddent yn ceisio eu rhwystro: [Page 50]ac wedi ei farw ef ai ben ar y gobenydd (canys causei ddiogelwch drwy hyfforddiad rhai o'r pena­ethiaid) scrifennodd yscolheigion Rhydychen dy­stiolaeth ir hollfyd oi burdeb ai Sancteiddrwydd ef.

Je yn Bohemia cysododd John Husse, ac yscol­heigion enwog yn Prague i siccrhâu ei athrawieth ef, gan brofi fod Duw yn anfon y pregethwyr oed­dent yn dal allan burdeb yr efengil, er bod y Pâb ai escobion yn eu gomedd, a bod eu cariad tu ag at Dduw ai bobl, au Sancteiddrwydd, au dioddefgarwch, yn arwyddion disiomedig oi galwad, canys wrth ga­riad yr adwaenir dyscyblion Crist. Ac er i lawer geryddu Husse (fel y gwnawd a Bartimaus) i geisio ganddo dewi, etto llefodd yn fwy o lawer yn erbyn eulynaddoliad yr amser, a dangosodd y fath Anghenfil ydoedd yr Anghrist, gan sod tri phen, sef tri Phâb a'r unwaith yn ymdrechu am y llaw vchaf; y gwahaniad bwnw y lêd­odd iddo ef ddrws ymadrodd. er diwedd anfonodd yr ymerodr am dano ef i Gymansa Constance, lle y caeth garchanwyd ef mewn heirn, er iddo o'r bla­en gael addewid yr ymerodr a'r Pab penaf, (y rhai oedder yno yn bresenol) y gallei ef fyned a dyfod yn ddiogel ddirwystr. A phan welsant nas gellid moi ddenu ef at Baby ddieth, blingasant ei goryn ef, (er tynnu ymaeth yr olew Cysse­gredig meddent, ar bwn yr enneinaifid ef wrth dderbyn urddau) a gwiscasant am ei ben ef gap a lluniau Cythreuliaid wedi eu peintio ar­no, a lloscasant ef yn ylw; a thaerasant na ddylid cwplau addewid i Heretic. Oud tra yr oedd ef wrth y stange yr oedd ei gynghorion ef mor fud­diol, [Page 51]ai weddiau ef mor nerthol,Oed. Cr. 1415. onid oedd y bobl yn cydnabod iddo farw yn rasol.

O Garchar scrifenodd at ei wladwyr yw ca­darnhâu yn y ffydd, gan ddywedyd iddo gael dat­cuddiadd y galwei'r Arglwydd bobl rasol iddo ei hun, ac o rheini y Cyfodeu weinidogion i adferu grym duwioldeb. Ac os llosceu 'r Papistiaid ei lysrau ef, fel y gwnaeth yr Juddew a phrophwy do­lieih Jeremi, Jer. 36, 22. etto gosodid allan yr athrawieth eilwaith yn helaethach.

Ar ol Husse Canlynodd Jerome, ei gyfaill anwyl, ac athro dyscedig o'r un ddinas. Yr hwn pan aeth i Constance o honaw ei hun i ymweled ai frawd Husse, (fal y Cynorthwya'r naill aelod y llall mewn anghyflwr) Carcharwyd es yno yn gaeth-filain dros agos i flwyddyn; ac er iddo li­thro unwaith, etto yr eilwaith, yr ymddangosodd o flaen y gymanfa, argyhoeddodd hwynt yn llym am waed Husse, a phrofessodd y wir gre­fydd yn nerthol; a daliodd hi hyd farw: am hyn­ny lloscwyd ef wrth stangc cerfiedig ar lûn Husse, er Chawnegu ei alar; dywedodd y ddau ferthyr hyn wrth y Papistiaid, y caent atteb i Dduw, ac iddynt hwytbau am eu gwaed ymhen y can mlynedd. Ond darsu ir tân y laddodd yr athrawon fywhâu'r dyscyblion yn Bohemia, lle 'r ymnerthafant i ymddiffyn eu crefydd au bywyd; ac er ir Pab ar ymerodr anfon lluodd mawrion yw difetha hwynt, etto gorchfugasant y Papistiaid gwa­edlyd mewn un brwydr ar ddeg cyn marw Zisca eu Capten, a hynny mewn modd rhyfeddol; canys ychydig nifer oeddent mewn Cyffelybieth yw [Page 52]gelynion, a thrawei'r fath ofn yn y Papistiaid, oni ffôent Cyn ymladd weithiau. Ac wedi'r gwaredi­adau rhyfeddol hynny, mewn amser tyfodd gwa­haniadau rhwng y penaethiaid, a thrwy frâd rho­ddwyd y deyrnas ir ymerodr; yr hwn ai Cymerth yn fwynaidd, ac a orchmynodd ir hen filwyr ymgasclu i fewn yscuboriau er mwyn derbyn eu Cyflog yn heddychol, a Phan gafodd hwynt yng­hyd, parodd losci'r yscuboriau, a nhwythau ynd­dynt. Yn Lloegr y Paratowyd yr un ymdrin ir ffyddloniaid gan eu llysenwi yn Lolards, (sef lolium art) hynny yw efrau: ac am hynny Ceis­wyd eu chwynu, a'u llosci, a rhwystro eu cyfar­fodydd. Er gofod petisiwnau ar ddyssau'r Par­liament am ddiwygiad grefoddol, etto ni cheid hynny drwy awdurdod ddynol yn yr oes honno; eithr rhoddwyd i farwolaeth y rhai ni addolent y groes, a'r bara yn y Cymun, a gosodwyd Cyfreithiau caeth i chwilio am bod dyn, a phob llyfr yw difetha, a'r y ddalieu allan y wir athra­wieth: er hynny chwanegeu rhifedi rhai duwiol, er syrthio rhai, cyfodeu eraill. ond lleihâodd y Papistiaid beth, canys lladdwyd o honynt ddau cant o filoed yn y rhyfel y fu rhwng dau Bâb oeddent yn ymrysson ai gilidd dros naw mlynedd a'r ugain. Gwnaeth Arglwydd Cobbam ei ran yn pledio gyda'r wir gresydd hyd sarw, tystiolaeth­odd iddo gael grâs i ofni Duw, er pan dderbynia­sei ef athrawiaeth Wiccliffe, ai fod o'r blaen yn byw mewn amryw bechodau ynghymdeithas y Papistiaid. Pan alwent arno i addoli 'r groes, estynnei allan ei freichiau, gan ddywedyd [Page 53] Dyma groes o wneuthuriad Duw, (gan feddwl ei gorph tra'r oedd ei freichiau ar lêd) ac etto nid ad­dolwch, onid erlidiwch fi, anrhesymol ynteu addoli croes o waith dyn.

Merthyrwyd yn ar bymtheg ar ugain ar un­waith, ac ymhen y mis trawodd Duw dafod Arundel Archescob Caergaint, fel nad allei na llyn­cu, na llefaru amryw ddyddiau Cyn ei farw, a chydnabyddod llawer yr amser hwnw gymwysed oedd barn Duw yn erbyn yr hwn oedd mor fy­wiog yn Ceisio gostegu gwir bregethwyr yr efen­gil. yn yr oes hon y gorchmynwyd dau wyl i Fair.Oed. Cr. 1439.

Ond mae Duw yn dychwelyd at y byd a mawr drugaredd, ac yn rhoddi dawn i ddyn y brifiodd yn hyffordiant mawr ir efengil,1450. sef celfyddyd preintio; mynnei 'r scrythur i ddynol ryw gyd­nabod mae o'r nêf y mae cyfarwyddyd yn dyfod i drin y ddaiar,Isai. 28.24. fel y caffo dyn lunieth Corphorol: ynteu llwyr y dylid fendithio Duw am y modd hwn i amlhâu llunieth ysprydol, ynghylch mor suddiol a dawn y tafodau yn amser yr Apostolion.

Cyn y pry hyn yr oed yr Srythurau a llyfrau da eraill yn anaml, ac yn ddrudion, o herwydd meith­der eu scrifenu: profwydar lw yn erbyn proffesswr mewn llys pabaidd yn y flwyddyn 1429. iddo roddi un swllt or bumtheg ar ugain am y testament ne­wydd yn Llundain: tebygol y Costiasei'r bibl Cyfan y tri chymaint, am yr hyn swm y gallesid purcasu hawl i gryn dyfyn o dir yn yr oes hon­no. Ond yn ein dyddiau ni aml a rhâd yw lly­frau da, ac yscolion yw dyscu, am hynny baw­sach cael gwybodaeth o air Duw, yr hynsydd [Page 54]yn ddyrnod pen ir Anghrist: am fod anwy­bodaeth yn Cadarnhâu Cyfeiliorni, fel y mae oerni yn caledu'r pyg, a goleuni ai gyrr i gilio, fel y gwna 'r tân ir plwm ymollwn.

Ystyr rhaglunieth Duw, pan oedd yr Eglwys yn amlhâu ac yn dyfod o'r Aipht, y rhoddes ef ei ewyllys yn gyntaf yn scrifennedig, a phan oedd ar amlhâu a gwaredu ei bobl oddiwrth Babyddi­eth, caniadodd ei scrythurau yn breintiedig gyn­taf. Yn y flwyddyn o oedran Crist 1453. darsu ir Turciaid ynnill Constantinopl, prif ddinas y­merodraeth Gristnogol y dwyrain dros un cant ar deg o flynyddoedd, sef er amser ein gwladwr Constantinus yr hwn ai hadeiladodd hi. Gofidus fyddei mynegu a chlywed dosted fu ei difrod. Gorescynnodd y Twrciaid Creulon yn yr oes hon ddau cant o ddinafoedd, a deuddeg o deir­nasoedd, a dwy ymerodraeth Gristnogol, a hyn­ny yn amser un oi brenhinoedd: heb law y teir­nasoedd enwog y dreisiasant drwy fin arfau gynt a chwedi. Yr achosion amlwg o lwyddiant yr Anghred hyn ydoedd lawer. Sef,

Oblegid ir Cristnogion ymlygru gan mwyaf, heb roddi iawn ymddiried yn-Ghrist, ond dewi­sent. St George, a St Dennis, ar cyfryw yn ym­ddiffynwyr iddynt,Joan. 15.5. gan adel Jesu heibio, heb yr hwn nis gallent ddim. Ac yr oeddent mor fi­lain yn erbyn eu brodyr y ddilynent rym yr efengil, ac oedd y Twrciaid yn erbyn y rhai a broffessent ei ffurf hi; ie mor amhûr ydoedd bu­chedd y rhan fwyaf o'r Gristnogion, oni orfu i Grist ddangos barn arnynt er tystiolaethu yn­gwydd [Page 55]ei elynion mor anfodlon oedd ef i becho­dau y rhai a ymhonnent oi enw ef; ac mor gâs oedd gando anwiredd, i hyn ystyriwn yr histori yma. Wedi ir Twrc wneuthur Cyngrair a brenin Polonia, ac Hungaria, a Symud ei fyddino­edd ymaeth oddiwrtho ef yn ddigon pell, gwelei'r Pâb y gallei'r brenin gael barr gwâg i ynnill peth oddiar y Twre, os torrei ei ammod; ar hyn gwna­ethpwyd rhuthr am ben y Twrciaid, a nhwy heb ddisgwil dim o'r fath beth: a phan oedd y Twrci­aid yn y frwydr ar golli'r maes, tynnodd eu brenin hwynt oi fynwes yr ysgrifen, lle yr oedd ammodau'r Cyttundeb ar lawr, gan ddywedyd. O Grist os wyti Dduw fel y dywedant, ac y tybiwn ninnau dy fod ti, dial yr anffyddlondeb hwn ar y bobl sy'n professu dy enw di, ond a'u gweithredoedd yn dy wadu di Ar hyn aeth y Twrc yn drêch, er ei fod o'r blaen ar y gwaethaf. Amseroedd eraill pan aent ir frwydr dan gablu Crist, gorchfy gid nhwy­thau; ond y naill amser gyda'r llall, caniadodd Duw iddynt fod yn fflangell lifeiriol yw bobl anufudd; odid ddinas na thrêf drwy Asia, Affri­ca, a rhan fawr o Europa, lle ni wnaeth yr angh­red geirwon hyn i waed y Cristnogion ffrydio; a'r rhai y arbedei eu cleddyf, a werthid fel ani­feiliaid o farchnad i farchnad i dynnu yn lle ychen, neu i wneuthur rhyw galedi arall. Ac yn awr ni chaiff y Cristnogion y sydd dan drêth drom ymysc y Twrciaid, mor ymgynnill ond yn ddir­gel, na bod mewn swydd, na gwisco arfau, na dillad chwaith o'r un suta hwynt; na gwrth­wynebu un cabl-air yn erbyn Crist: ac os dywed­ant [Page 56]ddim yn erbyn Mahomet, cânt eu llosci. Ar peth truanaf o'r cwbl yw orfod [...]ddynt ymadel a'u plant i ddwylo gelynion Crist yw dwyn i fynu megis mewn monachlogydd yn y gau grefydd, ac i ddyscu traenio; fel pan dyfont, ac anghosio eu rhieni (canys ni chânt fyth moi hadnabod mwy ar ol eu tynnu oddiwrthynt) yr ymladdont yn fedrus yn erbyn yr efengil.

Yn Lloegr Lloscwyd pobl dduwiol am ymwr­thod a phabyddieth.1506. Tra yr oeddynt yn llosci un o honynt yn cheaping Sadberie, torrodd tarw bai­tiedig yn rhydd, ac a whyliodd y Doctor Whit­tington a gondemniafei'r merthyr, gan lusco ei berfedd ef hyd yr heol wrth ei gyrn, heb gwff­wrdd a neb arall yn yr holl ymwasc. Etto ni chy­mereu'r erlidwyr ddim rhybudd: eithr ci pia­sant John Browne oi dy, ac ni chafodd ei wraig moi hanes ef, nes ei ddwyn ef yw lofci yn agos yw gartref: a thra'r oedd ef yn y Cyffion yn aros ei ddihenydd, mynegodd yw wraig fal y darfua­sei ir Escob losci ei draed ef hyd at yr escyrn, yw gymell ef i wadu ei ffydd: ac wedi dymuno arni hi, ai blant barhâu yn ofn Duw, ymroddodd ir tân.

A Thomas Man a folianodd Dduw am ei wneuthur ef yn offer i droi saithgant at y ffydd, yr oedd ef yn marw drosti.

Yr oedd cynulleidfâu mawrion o bobl ddu­wiol yn ymgyfarfod heb wybod ir Escobion yn amryw fannau yn Lloegr; ond wrth gymell y wraig i dystiolaethu yn erbyn y gwr, a'r plant yn erbyn eu rhieni, a'r naill frawd yn erbyn y llall, cafwyd yspysrwydd, pwy oeddent yn dyscu i [Page 57]eraill wersi o'r testament newydd, a'r credo, a'r dêg gorchymyn, ac yn darllen neu yn gwrando yr Scry thurau saesonaec y nôs, a tharfwyd hw­ynt fel y defaid gan y bleiddiaid.

Er nad oedd ond ymbell ddarn o'r scrythyrau yn saesonaec, a rheini yn wabarddedig drwy gy­fraeth y deyrnas, ac heb, fawr bobl lythrenog hyd y wlâd y fedreu eu darllen, etto rhyfeddol amled oedd y rhai y gawfent râs wrth eu clywed mewn cornelau,1 Cor. 1.25. a gwelwyd gwendid Duw yn gryfach na dynion.

Ynghylch y dyddiau hyn y prophwydodd rhai duwiol y glanheid yr Eglwys oddiwrth ei lly­gredigaeth, ac yr ail blodeuei purdeb yr efengil: digwyddodd hefyd rai rhyfeddodau. Syrthiodd croesau gwa [...]dlyd, a llún hoelion, a gwaiwffon ac yspwng ar wiscoedd pobl yn Germania. Tra yr oe­ddid yn Rhufain yn Cyssegru prif henuriaid, tra­wodd temestl angerddol yr Eglwys lle'r ceddent, oni Syrthiodd yr agoriadau o law delw Peder. Angwa­negodd dysceidieth, a phreintwyd llyfrau'r hên athrawon, drwy lafur Erasmus ac eraill. A chyfo­dodd llawer o wyr duwiol dyscedig i chwilio 'r scrythyrau yn yr ieuthoedd, ymha rai yr scrifen­naseu'r Prophwydi, a'r Apostolion hwynt, sefyr He­brew, ar Groeg, a chawsant ddwfr y bywyd yn loiwfach yn y ffynnon, nag yn llestri mws y Pâb.

Scrifennodd Luther, a Melancton, a Zwingli­us, a llawer eraill yn erbyn marsiandiaeth, ac eulynaddoliaeth y Páb: Na thalcu yr Pardynau ddim y anfonei ef i bob gwlád yw gwerthu am arian, ondbod maddeuant Pechod drwy ffydd yn-Ghrist, ac y dylid addoli yn ol ewyllis Duw, ac nid yn ol coel y Pàb. [Page 58]Ar hyn casclodd Ymerodr Germania gymanfa fawr o holl lywodraethwyr ei wledydd i ddinas Wormes, Ile yr ansonwyd am Luther i bledio ei achos. A phan amlygodd yr Ymerodr wrthwyneb i ddywygiad crefydd. ceisiodd ei gyfeillion gan Luther nad anturieu fyned ir ddinas: atrebodd ynteu, Yr ai ef i mewn yn Enw'r IESV, er bod yno gymaint o gythreuliaid yw wrthwynebu ef, ag oedd o gerrig ar bennau yr tai. A phan ddaeth ger bron, y madroddodd yn galonog ymhlaid yr e­fengil; gan yspyssu yddint,Gal. 2. Na ddylid coelio an­gel o'r nef gwaethach dynion ar y ddaiar, yn erbyn gair Duw. A'r flwyddyn gwedi hyn scrifenodd y Pâb at Benaethiaid Germania oeddent ynghyd yn Norenberg, Oed. Cr. 1522. i ddymmo arnynt chwareu yr meddygon gofalus, a serio Cancr Luther a thân, fal na thaneu ymhellach. Ond attebasant iddo, fod ei reolaeth lygredig ef yn blâ ir byd, am fod y gollyngdod y wertheu ef oddiwrth bechod, ai benyd yn y byd hwn, a'r purdan, yn gwneu­thur pobl yn anuwiol, gan hyderu y gallent gyfl­awni eu chwantau, ac achub eu heneidiau am y­chydig arian; gan benodi ynghylch cant o feiau anafus oedd yn Cyd-galyn pabyddieth.

O hynny allan y mosododd y tywysogion i swc­cro'r pregethwyr, a'r bobl dduwiol i addoli Duw mewn purdeb yn gyhoeddus, ac nid yn unig me­wn tyllau fel o'r blaen. Cafodd gweinidogaeth Zu­inglius, a Leo Juda dycciant mawr yngwladwri­eth Helvetia, Ile gorchmynodd y Swyddogion los­ci yr delwau, a bwrw ymaeth ddefodau llygre­dig, a phregethu gair Duw yn aml ac yn [Page 59]blayn, gan gyhoeddi eu bod yn dal sulw fel yr oedd yr offeiriaid Pabaidd yn arfer eu ofergoelion er mwyn elw, a derchafu'r Pâb, a bod gweinidi­gion efangylaidd yn ceisio bûdd eneidiau, a derchafu Crist: ie ymha ddinas bynnag neu deyrnas y cafeu pregethiad yr efengil ychydig ryddid, Syrthieu'r offeren a'r delwau i lawr yno, fel Dagon gynt o flaen yr Arch. Ac yn gyma­int nad ellid disgwil amgenach, na chyfodei Ceidwad y Carchar uffernol waedd ac erlid ar ol y Carcharorion aethent yn thyddion oddi­wrtho ef, drwy ffydd yn-Ghrist, ymunodd twysogi­on Germania, ac arglwyddi dinasoedd breiniol mewn protestatiwn,1529 sef cyhoedd ddatcan eu meddwl i gyd-gynal dywygiad, ac am hynny y galwyd hwynt yn Brotestants.

O hyn allan aeth y Papistiaid yn greulonach, megis eirth wedi colli eu cenawon, wrth y Pro­testaniaid y fyddeu dan eu palfau hwynt: gan dynnu aelodau rhai a gefail, a chladdu eraill yn fyw, a llosci eraill yn ylw, a chrogi eraill. Ac er na ddiffoddeu eu gwaed hwynt mo boeth­der digofaint yr Anghrist, etto troe llawer at râs Duw, wrth weled dioddefgarwch y merthyron diweddaraf megis y rhai Cyntaf.

Encyd wedi torri pen George Scherter (y droeseu lawer at Grist yn ei fywyd) ac ir Corph farw yn­hyb pawb, trôdd ar ei gefn, ac a roddes y troed deheu dros yr asswy, ac felly ei ddwylaw yn groes. wrth weled hyn ofnodd pawb, a chredodd llawer yw athrawieth ef, canys addawsei iddynt arw­ydd oi fod ef yn marw dros Grist.

[Page 60]Yr oedd un yn Mount Peliers yn bodioni ym­wadu a ffydd y Protestaniald, er mwyn cael my­ned allan o garchar; a chyttunodd y Papistiaid ir peth, ond iddo gymeryd hyn yn benyd arno; sef e­drych ar losci un oi hên gymdeithion yn y ffydd, yr hyn y wnaeth ef: ac wrth weled mor gyssurus yr oedd hwnw yn marw, gwrthododd, wadu ei ffydd, ei thr dewisodd ddioddef drosti.

Er maint fu blinder eraill, etto cafodd Luther farw ai ben ar y gobenydd yn beddychol, ar ol id­do dros naw mlynedd ar ugain bregethu yn fud­diol, a gweddio yn nerthol, ac yscryfennu yn orchestol, a chael gwarediadau rhyfeddol, a dilyn buchedd Sanctaidd. Pan fyddeu golud yn dyfod atto, ofnei yn ddirfawr rhag bod Duw yn cynyg ei wobr iddo yn y byd hwn, gan ddwedyd, Na chafei Duw fodloni mono felly. Y diwrnod Cyn ei farw ef yr oedd ymddiddan ar ei fwrdd ef ynghylch y Nêf, a ydoedd y sainct yn adnabod eu gilidd yno; A thra'r oedd ynteu yn eistedd yn egwan gyda hwynt yw bryd bwyd, adroddodd ei dyb, mae fel yr adnabu Adda Efa ym-Haradwys er na welsei moni erioed o'r blaen, felly y bydd Cymdei­thas y rhai perffaith yn y nèf, er na welsant eu gil­idd mewn Cyrph gogoneddus erioed o'r blaen.

Yn yr Hispaen mae yr ymgais melltigedig yn llâdd llawer o rai duwiol, dyscedig, a boneddigaidd-Teifi y Ceisiaid hyn y neb y synont i garchar ty­wyll du, lle ni chaiff y Carcharor na darllen, nac yscrifenu; ac os dywed y plentyn air dros ei dâd caeth, caiff yr un triniad ac yntef, am ddymuno yn dda i heretic. Dirdynnir yno, a llwythir a heirn yn greulon, ac yn ddirgel.

[Page 61]Ymysc eraill y ferthyrwyd yn yr Ital, nodedig fu dioddefgarwch Pomponius Algerius yseolhaig o Padua: yr hwn pan garcharwyd ef am ei zêl i bur grefydd, yscrifenodd at ei frodyr, Id­do ef fel Sampson gael dil mêl ymol y llew, a pharadwys hyfryd yn y daiardy drewllyd, a llaw­enydd nefol yn yr ogof uffernol; ar lle byddeu eraill yn trynu, ei fod ef yn ymhyfrydu, a bod Crist mor fwyn a chadw Cymdeithas ai weision yn y Carchar isaf; Seliodd y ffydd ai waed yn Rhufain. wedi hyn co­ndemnwyd vn cant ar bumtheg yn Calabria gwlâd or Ital, lle y derbyniasid yr efengil yn ewyllyscar; a thorrodd y Papistiaid wythi gwaed pedwar ugain o'r Protestaniaid yn yr un diwrnod a chyllell gigidd, gan eu llâdd fel defaid ol yn ols yr ydoedd y merthyron mor fodlon i farw, a'r dihennyddiwr mor waedlyd yn taro ei gyllell rh­wng ei ddannedd,1560 tra fyddei yn ymaflyd yn y naill ar ol y llall, onid oedd yr edrychwyr yn wy­lo gan erchylled oedd y golwg: etto ni or­phwysasont nes dinistrio dwy dref, a mil oi trigolion.

Yr un ffunyd y gwnawd yn ffrainc, a'r Walde­siaid yn Merindol a Cabriers; y rhai a ddaliasent burdeb yr efengil yn dreftadol er ys talm o flyny­ddoed, lle y lladdwyd y gwyr a'r gwragedd, a'r plant, heb arbed neb; a chyflawnodd y Papi­stiaid yr un peth ac yr ydoedd yr Apostol Jago yn achwyn rhagddo,pen 5.6. Condemnasant a lladda­sant y cyfiawn, ac ynteu heb Sefyll yw herbyn. Y Cyfryw zêl waedlyd i Baby ddieth y barodd i dduwc Safoy, erlid yr un bobl yn ei arglwyddieth [Page 62]ynteu, Sef Piedmont, tan y mynydd My­neu, gan rostio rhai o honynt wrth dân araf, a chaethiwo eraill mewn llongau, a gy rru eraill i lechu ir creigiau.

Ynghylch hyn y bu Calfin yn bregethwr hynod yn Genefa, yr hwn oedd yn studio 'r gyfraeth ar y Cyntaf, nes i Dduw ynnill ei galon ef at yr scry­thurau: yr ydoedd ef yn un o'r pregethwyr puraf, a chy flawnaf o râs a dysceidieth, a'r y fu er amser yr Apostolion; daeth llawer o'r Ital, a'r Hispaen, a lloegr at ei weinidogaeth ef, o ran arogl y by­wyd oedd ynddi: dûg lawer o boen, a chyst­udd yngwaith yr arglwydd. er bod Duwc Safoy yn cenfigenu wrth ffyniant yr efengil yn y ddinas enwog hon, etto ymddiffynnodd Duw y ddinas ai eglwys yn ei erbyn ef. Ar ol Calfin bu Beza yn golofn yn eglwys Genefa, yr hwn oedd lawn o olud, a dysc, a goruchasieth: ac wedi ir Arglwyd ei ddarostwng ef drwy ddolur, ymrôdd i ogoned­du ei waredwr yngweinidogaeth yr efengil, gan wneuthur ammod a Duw yn ei gyfyn­gder yngeiriau'r Prophwyd, dwg fy enaid allan o garchar fel y moliannwyf dy enw. Psal. 142.7.

Yn Scotland bu Cnocs yn athro llwyddiantu i adferu gwir rasol ddysc; rhoddodd Duw iddo ddawn i rhagfynegu Pethau, yn enwedig yn erbyn rhwystrwyr yr efengil. Anibenus fyd­deu portreiadu llafur a lludded Cymaint ac y gyfododd Duw i alw'r byd o dywyllwch i oleu­ni yn yr oes hon y tu hwnt ir môr dyfal oeddent, a mentrus mewn dadlau Cyhoed­dus i gau safnau athrawon Papyddieth, Di­wyd [Page 63]yn Pregethu, ac yn scrifenu, addfwyn yn dioddef, nerthol mewn gweddiau; rhaid ini ddywedyd yngeiriau Dafydd, yr Arglwydd a roddes y gair, Psal. 68.11, mawr oedd mintài y rhai ai pre­gethent.

Yn Lloegr hefyd bu tystion ffyddlon i Dduw y pryd hyn, megis Bilney, yr hwn wrth glywed llawer yn dywedyd, na chlywsent er ioed sôn am adgyfodiad y Corph, (canys ni ddeallent mo'r credo Lladin) tosturiodd wrth ei wladwyr, a phregethodd ymhob man y cafei rydid ynddo: ac yn y maeusydd, ac o dy i dy, nes ei losci ef am ei boen, efe drôdd Latimer at Dduw.

Hynod fu gwaith grâs hefyd yn James Bain­ham, gwr o gyfraith, a mâb i farchog; yr hwn drwy gôsp y gymellwyd ai enau i wadu ffydd ei galon; ond Cyn pen y mîs wedi iddo gael rhy­ddid ei gorph, yr oedd ei gydwybod ef yn gaeth, nes iddo fyned at gynulleid [...]a ddirgel o'r bobl dduwiol, a chydnabod eu gwymp yn edifarus:Oed. Cr. 1532. aeth hefyd ir eglwys blwyf ar y Sabboth, a'r testament newydd Saesonaec yn ei law, a myne­godd ir holl bobl dan wylo dagrau heilltion, fel y darfuaseu iddo ef wadu Duw, a dymunodd arnynt faddeu iddo ef: gan eu Cynghori i ochelyd dicter Duw, a'u galw hwynt yn dystion, ei fod ef yn dych­welyd at y gwirionedd eilwaith, yr hyn yscrifen­odd ef at yr Escob hefyd. Am hyn Carcharwyd ef yn filemiach nag o'r blaen; gan ei gadw yn y cyffion a heirn ar ei draed bumthegnôs ynglôdy'r Efcob, ai fflangellu yn fynych, ac er diwed llosca­sant ef wrth Stanc. A thra yr oedd ef yn tân ai [Page 64]aelodau wedi hanner llosci, dywedodd wrth y Papistiaid, Yr ydych yn gofyn am ryfeddodan gen. nym, gwelwch yma yn awr ryfeddod, Canys nid wyfi yn teimlo mwy o boen y tân hwn, na Phe byddwn ar wely mân-blu, neu un o bêr-lysian.

Ar ol hwn Canlynodd John Frith, yr hwn y scrifenodd mor fuddiol o'r Carchar, ac y sicer­hâodd ymadrodd yr Apostol, na rwymir gair Duw; canys derbyniodd Cranmer ac eraill adeila­daeth oddiwrth ei waith ef.

Ynghylch hyn y collod y Pâb ei awdurdod yn Lloegr, fel na chydnabyddid ef yn ben ir Egl­wys, ac am hynny na roddid un tammed brât yn ei safn ef mwy. Ac y bu Tyndal gwr o gyffi­niau Cymru yn hyfforddiant mawr i wir wybo­daeth, canys cyfieuthodd a phreintiodd yr scry­thurau yn saesonaec, ac anfonodd hwynt yw tanu yn Lloegr, a llyffrau buddiol eraill; a thycciasant er iechydwrieth i laweroedd yn yr oes honno: ar hyn Cyffrôdd y rhai oedd yn caru tywyllwch, fal Jerusalem wrth eni Crist, ac ni orphwysasant nes cael ei losci ef ai lyfrau; tra yr oedd yn dis­gwil ei ddiwedd, efe drôdd geidwad y Carchar ai dylwyth i ofni Duw. Pan wahoddodd ei wlad­wyr Mr Tyndal i edrych ar gonsurwr y fyddeu ar­fer o wneuthur pethau rhyfeddol, drwy ei ffydd attaliodd ef nerth gythreulyg y Jwgler; yr hwn wedi chwysu yn swyno, ac heb allu gwneuthur dim oi gynefin gastiau, a gyfaddefodd fod rhyw un yn y stafell yn diddymu ei scîl ef. Er bod y Brenin Harry 8. yn bwrw i lawr awdurdod y Pâb, etto nid ymwrthododd ai athrawieth ef, am hyn­ny [Page 65]dygpwyd Lambert Cydweithiwr Tyndal yn yr efengil, i bledio ar gyhoedd a dêg o'r escobion ol yn-ol o flaen y brenin; yr hyn y wnaeth ef yn orchestol,Oed. Cr. 1538. canys yr oedd Duw wedi ei gynysca­eddu eddu ef a Zêl, ac a dy sceidieth ragorol. Ac am ei dystiolaeth lloscwyd ef yn Llundain, A phan oedd ei holl gorph ef yn ffaglu, cododd ei ddwylaw i fynu, ai fusedd yn goleuo fol Canwyllau, gan lefain wrth y bobl, Neb ond Crist, neb ond Crist.

Ar ol hyn lloscwyd llawer o'r bobl dduwiol yn Lloegr, a thorwyd pen Arglwydd Cromwell, yr hwn ydoedd ir ffyddloniaid fel Obadiah ynhy Ahab. Ymysc er aill hynod fu ffydd llestr gwan sef Anne Ascew, gwraig fonheddig; yr hon y ddangosodd yw herlidwyr, fal yr odddent yn gèrthwynebu'r yspryd glân, y rhaî ai racciâsant hi yn greulon, oni thynnasant agos ei holl gymalau ai hescyrn oddiwrth eu gilidd, eisieu caffael genddi wadu ef ffydd, neu ochain dan ei phoen. Ac er ei bod hi o dylwyth ardderchog, a chynnig iddi bethau maw­rion am droi yn Bapisties, Oed. C. 1546. etto gwrthododd y cy­fan, ac ymroddodd i ddiweddu ei dyddiau yn tân er tystiolaeth yr Efengil.

Gwelwyd yr un dewrder mewn gwraig rasol yn Scotland, yr hon y farnwyd yn heretic, eisieu iddi alw ar Fair, gyda'g ar Grist, pan fyddeu hi mewn gwewyr escor, a phan oedd hi yn cymeryd ei chenad ai gwr (yr hwn oedd hefyd i gymeryd ei farwolaeth gyda hi am ei ffydd) annogodd ef i lawenychu, ac eb hi, Ni ddywedaf nôs da i chwi, canys yn ebrwydd ymgyfarfyddwn ynheirnas nêf. Yn y flwyddyn 1547, gwelodd Duw yn dda [Page 66]roddi ynghalon y brenin Edward 6. ai gynghor­wyr, serch ir wir ffydd, a gallu yn eu dwylaw yw hyfforddi. Ac er nad oedd y Brenin ond bachgen, etto fel Josiah brenin daionus Jerusalem, parodd ymofyn a gair Duw, ac ufuddhâu iddo; ie ar­ferodd Duwc Somerset y pennaf o Arglwyddi'r cyngor ei holl egni mewn zêl grasol i fwrw euly­naddoliaeth i lawr. A thrwy Act o Barliament diddymwyd y Cyfreithiau caeth gwaedlyd y wneuthid o amser i amser i orthrymu grym yr efengyl. ond cododd ynghylch dengmil o wyr Cerniu (ein cydgenedl ni) a Defonsire, yn ar­fog i wrthwynebu diwygiad y ffydd, gan gei­sio 'r gyfraeth gaeth yn ei herbyn i fod eilwaith mewn grym, a'r offeren Lladin; i hyn atte­bodd y brenin, Nadoedd achos i ddeiliaid gwyno rhagddo ef, am y scrifenu cyfreithau a llaeth yn lle gwaed, ac nad oedd y llyfr gwasanaeth ond yr un yn saesonaec, ac oedd o'r blaen yn Lladin, er ei fod beth yn llai o herwydd gadel allan o hono es rai pethau anweddaidd oedd yn yr offeren Lladin, a bod yn well iddynt glywed y gweddiau yn yr iaith y ddeallent. A chan na roddent le i reswm, gorchfygwyd hwynt mewn dwy frwydr, er eu bod yn fwy eu rhifedi na byddun y brenin.

Yn yr un achos cafodd gwyr y brenin Edward fuddugolieth yn Scotland, er ir Papistiaid hynny ddwyn y Bara mewn blwch, a'r delwau eraill yr hyderent arnynt, gyda hwynt ir maes. Lle lladdwyd tair mil arddèg o'r Scotiaid, a chant yn unig o'r Saeson, digwyddodd hyn ar yr un diwrnod ac y lloscwyd y delwau yn Llundain.

[Page 67]Darostyngwyd hefyd y gwrthryfelwyr yn Norffolc a Sire Eborac. A churwyd gwyr Frainc yn Jersey. Yn yr amser hwn rhoddwyd biblau Saesonaec i bob plwyf yn Lloegr, a gosodwyd allan y llyfr Homili i gynorthwyo y llèodd oeddent weigion: canys anhawdd ydoedd cael pregethwr ymbob plwyf cyn gynted ar ol troi ymaeth gy­maint o offeiriadau pabaidd, ond gan nad oedd y deyrnas yn dwyn ffrwyth cyfattebol ir llafur, a'r hâd, a'r cafodydd nefol yr oedd Duw yn ei ganhiadu iddi, gadawodd ir Papistiaid ei batin­go hi eilwaith, a llosci 'r Protestaniaid yn aml, i edrych y ddygei hi ffrwyth gwell gwedi. Canys ar ôl ir frenhines Marie addaw yn dêg ir Protesta­niaid er mwyn cael y goron, galwodd Barliamen [...] i fwrw i lawr y grefydd y gawsei ryddid gan ei brawd Edward, a gosododd Babyddieth i fynu eil­waith, ac i hyfforddi ei phwrpas priododd Phy­lip brenin Hispaen.

Ac er rhybuddio 'r byd o'r peth oedd ar ddy­fod, gwelwyd dau haul yn Llundain, ac enfys ai chefn yn isaf, ai dau gorn i fynu, megis pe bua­seu'r nef ar fedr Saethu tua 'r ddaiar.

Yn y brofedigaeth danllyd cymellwyd rhai i wadu eu ffydd, megis yr Justus Hales, yr hwn wedi hynny ai boddodd ei hun o dra gofid calon.

Ac wedi dihenyddio yr arglywyddes Jane Gray, Cristnoges gyflawn o zêl, a gwybodaeth rasol, amhwyllodd yr Justus Morgan ai barnaseu hi i golli ei phen, a llefodd nes ei farw, am dynnu 'r arglwyddes Jane oddiwrtho ef.

Yn y flwyddyn 1555▪ â'r drydydd o deyrnasiad [Page 68]y frenh. Marie, y decreuwyd llosci 'r Pregeth­wyr duwiol: ar Cyntaf o honynt y dorrodd y brísc, oedd Mr Rogers. Yr hwn, pan ar weinwyd ef o gaeth garchar ir tân, a chyfar fod ar y ffordd ai wraig ag un a'r ddêg o blant, y rhai pe gal­lasent y ddiffoddasent y tân ai dragrau; ni ry­sodd garu Crist ai wirionedd yn fwy na'i wraig, a'i blant, ai fywyd hefyd. A gorfoleddodd y bro­dyr yn ddirfawr weled Cadernid ei ffydd ef.

Ac wedi hwn canlynodd Mr Sanders i wneu­thur yr unrhyw dystiolaeth. Yr hwn yn ei ieven­ctid y roddasid yn fersiant, ond ni orphwysodd ei gydwybod ef nes troi at ei lyfrau i fyned yn bregethwr. Dangosodd fod yr offeren fel gwenwyn lawer wedi ei gymysc ag ychydig lefrith, sef llawer o arnrysusêddau ymysc rhai Scrythurau. Llosc­wyd ef yn Ghofentri.

Felly hefyd y digwyddodd i Hooper Escob Ca­er Wrangon, yr hwn wedi cau arno yn fanwl yng. harcharau Llundain, (nid y doedd ryfedd cloi ar­no am ei fod yn dlws mor werthfawr) a anfon­wyd i Gaerloiw yw losci; lle yr ymgasclodd lla­wer yw weled ef, ac i weddio gyda'g ef, gan fen­dithio Duw am y grâs y dderbyniasent drwy ei bregethiad ddwys ef, canys dywedei, nad oedd pobl, heb ir yspryd serwi yma [...]th eu trachwantau, gymwy­sach i Dduw, na chîg amrwd yn fwyd i ddyn. Pan ddaeth at y stanc rhoddwyd ger ei fron ef yscrifen oddiwrth y frenhines i beri arbed ei fywyd ef, os troeu yn Bapist, ac wedi iddo wrthod y gau gymwynas hwnw, rhoddodd ei enaid i law Dduw, ar ol yw gorph ef ddioddef-angerdd y lân [Page 69]dri chwarter awr heb chwimio. Tystiolaethodd nad alleu un garu Crist a'i enaid, a pherchi yr offeren a'i gorph, mwy nag y gall gwraig serchu ei gwr a'i chalon, tra y rhodào hi ei chorph i eraill.

Yr achosion penaf yngolwg dynion o ferthyr­dod y bobl dduwiol y pryd hyn, oedd eu cefno­grwydd hwynt i Sefyll gyda 'r scrythurau yn erbyn traddodiadau pabaidd. Gan wrthod ad­def y pâb yn ben ir eglwys, nag yn wir aelod o boni, o herwydd ei ddrygioni. Gomeddasant hefyd addoli lluniau, a'r bara yn yr offeren; gan egluro nad oedd na chorph nag yspryd Crist yn bresenol ynddi, am hynny y dylid tynnu oddiwrthi beth bynag y syddeu 'r dial dynol. Ie ni chilient ymaeth er cael rhybudd oi perigl; canys dewisent goron ferthyrdod, fel y bobl rasol yn y brif eglwys.

Pan roddwyd dyfyn i Dr Tailor (yr hwn y gynyddodd y praidd y ddechreuaseu Bilney ei gas­clu yn Hadley, onid aeth y plwyf yn yscol ddysce­dig) naccaodd ddianc, er bod ei berthynasau yn tâergeisio ganddo ei arbed ei hun; eithr dy­wedodd. Na chaf [...]u ef fyth y fath achlyssur i ogo­neddu Duw, a thrw ddioddef dros ei efengyl ef. Am hynny aeth i Lundain heb neb yn ei wilied ef ar hyd y sfordd A phan ddaeth ger bron, tystiolae­rhodd y gwir yn hy. Ac yn y carchar llaweny­chodd, yn enwedig am gymdeithas yr Angel Brad­ford. Yr oedd Carcharau Lloegr yn awr fal Egl­wysydd llawn o'r bobl dduwiolaf, a hyfryd oedd weled eu rhinweddau, a chlywed eu Cynghorion, ai gweddiau▪ Wedi ei fwrw ef i farw, a'r Swyddogion [Page 70]yn eiriol arno am gymodi a phabyddieth, dywedodd Iddo dwyllo llawer yn Hadley; ar hyn tybiasant y troeu ef, hyd oni ddeonglodd y peth, sef y twyl­leu ef y pryfed ym monwent Hadley, am na chaent fwytta mo'i gorph Cnawdig ef, eithr gadawei ei losci yn tân cyn y gwadeu Grist; ac felly y bu.

Ac nid pregethwyr yn unic, ond proffesswyr Cy­ffredin hefyd fuont ffyddlon hyd angau. canys we­di i Boner escob Llundain holi un Tomkins gwehydd, ac am nad ymwadeu ai grefydd, yr hon y ddilyneu ef yn ddiwyd, pwyodd yr Escob ef yn greulon, gan dynu gwallt ei ben ef ai farf, a chymerth gan▪ wyll dair-dyblig olau, ac a loscodd ei law ef, onid oedd y dwfr yn Saethu allan o'r giau; etto nid oedd y merthyr yn teimlo gronyn o boen, am fod ei yspryd ef yn gyflawn o gyssur, ac wedi hynny lloscasant ei holl gorph ef yn Smithfield.

Felly y gwnaethpwyd ag William Hunter, bach­gen o ran oedran, a gwr mewn gwybodaeth, yr hwn, tra yr oedd ef wrth y stanc yn gweddio y geiriau hyn, mab Duw tywyna arna fi, yn ebrwydd disclei riodd yr haul yn ei wyneb, er bod yr wybren yn dywyll iawn, ac yn gymylog o'r blaen.

Yn Neheudir Cymru hefyd dioddefodd rhai am yr un achos, sef escob Ffarrar o Fynyw, yr hwn y gyhuddwyd gan swyddogion malaisys ei esco­baeth yn amser y brenin Edward, ac a garcharwyd ar gam, megis pe buaseu yn tueddu at Babyddieth; ac yn amser y frenhines Marie mynnodd yr un Cyhuddwyr ei losci ef am wrthwynebu paby ddieth. Wrth fyned i farw pan oedd un yn Cwyno iddo dosted fydden ei boen, attebodd ynteu, os gwel­wch [Page 71]fi yn aflonydd, na choeliwch fy athrawieth. a safodd ynghanol y tân, nes ei drengu.

Yr oedd hefyd un Rawlins Wynne YnGhaer­ddydd, yr hwn er ei fod yn anllythrennog, etto wedi cyffroi ei feddwl i geisio gwybod, a dilyn ewyllis Duw, wrth wrando ar ei blentyn yn dar­llen yr Scythurau Saesonaec, y gafodd y fath wy­bodaeth a zêl, ac y droes lawer at ofn Duw, am hynny ar ol hîr garchar, lloscwyd ef yn ei dref gartresol. Ac wrth fyned at y stanc gweleu ei gy­mydogion gyfnewidiad ryfeddol yn ei gorph ef, canys lle'r oedd o'r blaen yn Crymu gan oedran, yr oedd yn awr yn syth inion, a chantho wy­neb Siriol.1558. Am yr un achos llosowyd gwr duwiol siml yn Herford West elwid William Nichol.

Yn Ghaer-Lleon yn ymyl Gwynedd y lloscwyd George Marsh Pregethwr dawiol, yr hwn pan gly: wodd fod ymofyn am dano ef, aeth i mewn o ho­no ei hun, ac argyhoeddodd ei ddiodefgarwch ef lawer o bobl: oni orsu ir Escob bregethu i geisio gan bobl goelio mae heretic y loscasei ef: a chyn pen nemawr lloscodd puttain yr Escob (fal y dywedent) a bu ef farw yn ferthyr i Fenus. Dywedodd Marsh fod Duw yn dyrnu ac yn ni­thio yr yd yn amser y frenhines Marie y hauaseu ef yn amser y brenin Edward; Ac y dylen rhai dá ddioddef mwy er mwyn Crist, nag y maey rhai drwg yn eu goddef er mwyn pechod; gan eu bod yn dw­yn carchar ag angeu, am ymddial, neu ledratta arian ywtreulio ar eu chwantau.

A thra yr oedd y merthyron yn canmol Duw wrth y stanciau, yr oedd yr offeiriaid llygredig [Page 72]yn canmol y pâb yn eu gorsèddau, ond cyrhaed­dodd llaw Dduw rai o honynt. Canys tra yr oedd off [...]iriad Crondal yn ei bregeth yn clodfori y mad­deuant pechodau y dderbyniaseu ef oddiwrth ge­nad y pâb iddo ef ei hun, ac ir plwyf, ac wrth hwn­nw yn hyderu ei fod mewn cyflwr da, yn ebrwydd syrthiodd yn fârw yn y pulpud, ac ni symudodd fyth na llaw na throed.

Gwelwyd arwydd gwell ar un Mr Hankes gwr galluog yn yr scrythurau: yr hwn pan oedd yn myned yw losci eisieu dwyn ei blentyn yw fedy­ddio yn ol yr offeren▪ y gadarnhâodd ei gyfne­seifiaid yn y ffydd; y rhai ddymunasanc arno pan fyddeu ef yn tân, roddi iddynt arwydd os gellid gadw y meddwl yn llonydd yn y fâth boen er mwyn yr efengyl. A phan oedd y merthyr yn tân, wedi Crychu ei groen, a cholli ei leferydd, a llosci ei fysedd, oni thy biodd pawb iddo drengu, yn ebrwydd cododd ei ddwylaw (a nhwy yn ffaglu yn olau) vwch ei ben, gan eu taro ynghyd dair­gwaith: yr hyn y barodd ir bobl glodfori Duw gyda bloedd fawr. Ni bu ddim llai cyssurus helynt Bradford yn ei gystudd; yr hwn y gawseu râs mawr gan Dduw yn ievangc; a phan oeddid yn ei alw es i weinidogaeth yr efengyl, yr oedd yn arswy dus ganddo fel Moses gymeryd y swydd arno, o ran y dyb wâel oedd ganddo am dano ei hun, nes i athro enwog ei argyhoeddi ef, ai annog ef, Nad atta­lieu fara haidd oddiwrth eneidiau newynllyd, onid oedd ganddo fara gwyn yw roddi iddynt. Rhag­ddangosodd y deuei plâ am broffessu 'r efengyl yn gnawdol, a chanlynodd y chwys marwol y [Page 73]pryd hynny. Pregethu, a darllen, a gweddio a my­fyrio oedd ei fywyd ef, ar ei liniau y byddeu yn sludio, dan fynych wylo. addfwyn, a ffyddlon a chyflawn o Zel oedd ef. Yscrifenodd fod y byd yn fodlon i Babyddieth, oblegyd nad oedd yr off­eren yn Ceryddu neb am bechod, fal yr oedd prege­thiad yr efengyl, a bod yr eglwys butteinaidd yn ym­drwssio a defodau brithion, ond bod yr eglwys, briod yn blayn hebddynt, Psal. 45. ac yn dèg oddifewn.

Wedi ei garcharu yn amser y frenhines Marie, cafodd y fath garedigrwydd gan ei geidwaid, ac a roddes iddo achlyssur i bregethu beunydd, a llenwi ei stafell i bobl dduwiol, ac yn fynech i gyfrannu swpper yr Arglwydd. Er ei fod ef unwaith yn ô anewyllyscar i swydd y weinidoga­eth, etto yr oedd ef yn chwannog i ferthyrdod, gan ddywedyd yn ei weddi, pan ddaeth yr am­ser Custudd Cyffredin ar dduwioldeb, wele fi, anfon fi. A gorfoleddodd ynghariad Duw,Isai. 6.8. am iddo anfon am dano ef, fel Elias, mewn cerbyd tanllyd. Wedi ei rybuddio ef yngharchar oi farwolaeth, g­weddiodd, a chynghorodd mor ysprydol ymysc ei gyfeillion, a bu mor hyfryd yn ei enaid, megis pe buaseu yn y nêf eusus. Pan ddaeth at y stanc yn Smithfield, a dechreu cynghori'r bobl, rhwystrodd y Siri ef, am fod yr ymwasc yn fawr. (fel y byddeu wrth losci 'r holl ferthyron, am hynny ofneu 'r swyddogion rhag Cythryfwl, a phryssu­rent i orphen eu gorchwyl.) ond trôdd Mr Brad­ford at ei gyd-ferthyr, gan ei galonni ef, wrth ysty­ried y cafent y nôs honno swpper llawen gyda'r A­rglwydd Ar ol hyn lloscwyd mewn amryw fannau [Page 74]yn Lloegr y flwyddyn hon lawer o wyr duwiol, boneddigion a chyffredin; weithiau pedwar, weithiau Pump, weithiau chwêch yn yr un tanll­wyth, dan gyffessu eu ffydd yn rasol:ne yr ydoedd y fath nerth ynghyffes y merthyron, ag y drôdd lawer y fuasent Bapistiaid yn amser y brenin Ed­ward, yn Brotestaniaid cynes yn amser y frenhines Marie. Canys gwelyd llawer o râs ac o anwyldra Duw tuag at y rhai cystuddiedig y pryd hyn. Pan oedd Robert Smith wrth losci yn dymuno ar Dduw ddangos arwydd arno er daioni, wedi iddo fyned yn loûn dû yn tân, yn ddisymwth cyfododd yn ei sefyll a churodd y bonion breichiau ydoedd ganddo, i ddangos llawenydd ei galon. Yn Nor­wich hefyd carcharwyd un Mr. Robert Samuel Pre­gethwr grasol; gan ei gadwyno ef yn ei union sefyll wrth bôst, fal na chafeu onid blaenau ei dra­ed i gynal ei holl gorph; ai benydio a newyn, heb roddi iddo ond tri thammaid o fara, a thair llwyaid o ddwfr yn y dydd, a phan geisieu yfed ei drwnc ei hun, nid oedd ddefnyn o ddwfr yn ei gorph yw wneuthur. yn y Cyflwr hwn Syrthiodd mewn llewyg, a safodd un mewn gwisc wen yn ei ymyl ef, ac a ddywedod, Samuel Cymmer gyss, ur, canys ar ôl y dydd hwn, ni newyni ac ni sychedi byth mwy: ac o hynny allan ni theimlodd na new­yn na syched hyd oni loscwyd ef. Achyn pen nem­awr o amser dygpwyd ef at y stan clle y mynegodd y weledigaeth iw gyfeillion, gan ddywedyd nad allei ef o ran gorchwyledd adrodd y fath gyssuron y gawseu ef gan Grist yn ei boenau. Pan ddaeth at y tân ni thybiodd y penyd hwnw ond chwareu, [Page 75]wrth y triniad y gawseu ef gan erlidwyr ynghar­char. O greulondeb Pabaidd! o ddioddefgarwch sanct­aidd! Tystiolaethodd rhai iddynt weled ei gorph ef yn discleirio yn tân fel arian côeth.

Felly y ceisiodd yr vnrhyw erlydwyr lâdd Ro­bert Glover gwr bonheddig, drwy oerni, a gorth­rymder yngharchar; ond nerthodd Duw ef yn e [...] gorph ai enaid, gan roddi iddo brawf o fy­wyd tragwyddol. Wedi iddynt ei gondemnio ef, bu anghyslurus ddwy nôs cyn ei losci:ond pan ddaeth at olwg y stanc, cafodd y fâth siccrwydd hyfryd o gariad Duw, oni chûrodd ei ddwylo yn­ghyd, gan lefain ar ei gyfaill yn llawen, a dywe­dyd, efe ddaeth, efe ddaeth: mor siriol ac un y gaw­seu ei waredu oddiwrth ryw berygl marwol, ac nid fel un yn myned iddo.

Gwelodd yr erlidwyr achosi ddychrynu pe go­sodasent hynny at eu calonau; canys pan loscwyd Escob Ridley a Latimer yn Rhydychen, am iddynt dystiolaethu gydâ 'r efengyl yn ddiwyd yn yr eglwysydd, ac yscolion dysc, arhosodd Gardi­ner Escob Winchester un o'r erlidwyr penaf heb ei giniaw hyd yr hwyr, nes clywed ir merthy­ron hynny gael eu diwedd, ac yno eisteddodd i wledda gyda 'i gyfeillion yn llawen. Ond trawodd llaw Dduw ef ar y bwrdd, oni chwyddodd ei gor­ph ef, a Phoethodd y tu fewn iddo ef, a bu farw a'i dafod allan fel gloun dû.

A thra yr oedd un Hubberdin yn pregethu yn er­byn y Protestaniaid, ac mewn gwyn yn curo 'r pulpid ai draed, syrthiodd y pulpid, ac ynteu hefyd, ac ychydig gwedi bu farw oi gwymp.

[Page 76]Etto ni pheidieu 'r erlid. Eithr dygpwyd Philpott, un o gedyrn Duw ir tân yn Llundain. Yr oedd y merthyr hwn yn fâb i farchog, ac yn yscol­haig mawr, a thrafaeliwr. Ymddadleuodd mor nerthol mewn cymanfa, nad alleu 'r Pa­pistiaid wrthsefyll yr yspryd a'r doethineb drwy 'r hwn yr oedd efyn llefaru. Argy hoeddodd hwynt yn egniol oflaen arglwyddi 'r cyngor, canys do­eth, a duwiol, a dewr ydoedd ef. Am hynny ca­fodd ef gyda'g eraill helynt gaeth drymder gaiaf, mewn cyffion o heirn ynglôdy Boner Escob Llund­ain: etto llawenychent a chanent psalmau. Yscrifen, nodd at ei gyd-filwyr caeth, ei fod ef yn gobeithio y llareiddieu angerdd y tân, wrth fod Duw yn ys­cafnhâu trymder y carchar. Pan ddaeth at yr sta­nc, plygodd ei lîn, a dywedodd, talaf fy addune­dau ynoti o Smithfield: a chussanodd y stanc, gan ddywedyd eilwaith, a wrthodafi ddioddef wrth y pr­en hwn dros fy mhrynwr, y ddioddefodd farwolaeth wradwyddus drosofi ar y groes? ar ol ei ferthyrdod ef▪ Scrifenodd gwraig dduwiol at Boner, y byddeu ra­id iddo roddi Cyfrif am waed yr Abel gyfiawn hwnw, ac y gorfyddeu iddo ef, ai offeiriadau cor­ynfoel (eilliant eu corynnau i wneuthur eu gwallt wrth eu clustiau ar lûn coron) roddi biswel ar eu penau i guddio nôd y bwystfil: am fod y wir grefyd yn anghwanegu wrth dywallt gwaed y merthyron, ac wrth dorri 'r blychau hynny, yr o­edd yr enaint gwerthfawr yn lsenwi'r deyrnas a'i arogl. Hyfryd oedd gweled mor gariadus oedd y bobl dduwiol y fydddent rydd, yn gweini i gyfre­idiau y rhai rhwym, yn enwedig amryw wragedd [Page 77]boneddigion a chyffredin, fel y rhai a ymgledda­sant Grist hyd farw, ac a baratoesant bêrlyssiau iddo ef yn ei fêdd. Gwniau rai gryssau newydd ir merthyron hyn yw llosci ynddynt, (dioscid hwy­nt wrth y stanc hyd at y crysau) gan ddywedyd y paratoent scarffiau i filwyr Crist i ynnill y frwy­dr olaf. Ynteu hyspys yw fod yr un yspryd cariad yn y rhai credadwy ymhob oes.

Scrisennodd Mr. Philpott fod patrwn eglur o nerth grâs Duw yn yr Arglwydddes Fane, yr hon er ei bod yn gysoethog, yn ievanc, yn anrhyde­ddus, yn dêg ei phryd ai gwedd, ac heb fod dan awdurdod neb, etto dirmygodd y cwbl oll, ac ymroddes i Groes Crist: Ac y cyfodei hi yn y farn yn erbyn y rhai oeddent yn gwadu Crist rhag ofn colled, fel brenhines y deheu yn erbyn y genedl gynt. Cyffessod hi ei hun yn amser en­bydus, fod melysdra Crist yn ei hynnill hi fwyfwy, ai bod yn blassu mwyniant y byd fal physygwri­eth gwrthwynebus.

Ac fel y gwelwyd yn awr yn y brofedigaeth hon ffyddlondeb y merthyron, ac ymgêledd Duw tuag attynt yn eu cystuddiau trymmaf, a 'i ddia­leddau ar yr erlid yr, felly 'r angbyssur y ddig­wyddeu ir encilwyr llyrsion; megis i un West, yr hwn rhag ofn y ddarllenodd yr offeren yn erbyn ei gydwybod, a bu ef farw ychydig gwedi.

Eraill am y cyfryw wendid y syrthient i flinder meddwl, hyd oni ddychwelent at Dduw, neu wn­aent ben am danynt eu hunain, neu nhwy gafent ryw aflwydd arall. Fel y bu i Richard Den­ton gôf; at yr hwn yr anfonodd un o'r mer­thyron [Page 78]thyron fflyring yn arwydd, gan gofio iddo ef ei fywiogrwydd yn y ffydd gynt, a dymuno arno bryssuro ar ol ei gymdeithion, Attebodd Denton, gwir yw, ond och ni fedrafi ddioddef fy llosei. Etto gwedi, trawodd tân yn ei dy ef, ac wrth geisio a­chub ei ddodrefn, lloscwyd ef a dau oi dylwyth; gan ddioddef heb ddiolch yn ei achos ei hun y pe­th a wrthodaseu ef yn achos Crist.

Gwelwn ynteu fod Paul yn caru Timotheus pan orchmynodd iddo gymeryd ei ran o gystudd yr efengyl.2. Tim. 1.8. Ynechreu 'r flwyddyn 1556 lloscwyd saith yn yr un tanllwyth yn Smithfield. a phump ar vnwaith yn Ghaergaint, yn y tân Canasant psalmau, trâ'r oedd yr edrychwyr oi hamgylch yn ty wallt dagrau.

Yn Rhydychen dioddefodd Cranmer ferthyrdod, ar ol iddo gael llawer segfa gan y Papistiaid dr­wy ymddadlu, ac iddynt ei dduirddo ef, gan roddi am dano ef ddillad escobaidd ai diosc, (fel y gwnaeth y milwyr a Christ wrth ei watwor ef a gwîsc frenhinawl) Pan aeth ef at y tân daliodd ei law ddeheu ynddo yn gyntaf, am iddo o'r bl­aen drwy wenieth ei elynion scrifenu ei henw a hi wrth papyr pabaidd, yr hyn y wnaeth iddo ef wy­lo yn chwerw-dost, rhyfeddodd llawer na syflodd ef ronyn yn y tân, er ei fod yn hen-wr barf-wyn.

Ar ol hyn lloscwyd chwech yn yr un tân yn Smithfield, ar un rhifedi yn Colchester; a digwyd­dodd i Boner lofci dau wr duwiol yn yr un tân, a'r naill yn gripl, a'r llall yn ddall. ac wedi eu rhwymo hwynt gerfydd eu canolau wrth y stanc, bwri­odd y cripl ei faglau ymaeth, gan ddywedyd with [Page 79]ei gydferthyr, Cymer gyssur fy mrawd, iacheir di o'th ddallineb yn awr, a minneu o'm cloffni.

Llosgwyd llangc dall yn Ghaerloiw am yr un a­chos, a thranoeth merthyrwyd gwraig weddw a dwy o wyryfon grasol yn Smithfield, y rhai a ddaliasant y ffydd yn gadarn. Ac yn ymyl Llun­dain llolcwyd tri ar ddég yn yr un tân, sef un ar ddêg o wyr, a dwy wraig, y rhai a safodd yn rhy­ddion yn tân, nes rhoddi eu heneidiau ir Argl­wydd. Wrth fyned a hwynt yw dihenydd, cau­oddy siri arnynt mewn dwy stafell, ac wedi hyn­ny aeth at y naill blaid, ac a daerodd yw Cymdeî­thion hwynt wadu eu ffydd, ac am hynny yr ar­bedid eu bywyd hwynt; attebasant iddo ef, nad oedd eu ffydd hwynt wedi ei hadeiladu ar ddynion, ond ar air Duw. Aphan wnaeth ef felly ar blaid arall, cafodd yr un atteb.

Lloscwyd tri yn yr un tân yn Newberie, un o honynt oedd wr dyscedig o Rydychen, y gollaseu ei lê yn amser y brenin Edward am ei Zêl ir pâb; y pryd y cyfaddefodd ef wrth ei gyfaill oedd yn gadel y deyrnas am yr un styfnigrwydd fel hyn, Yr ydym yn dioddef llawer dros y Pâb, ond nid oes gennym y fath felysdra yn ein Calonau oddiwrth ei grefydd ef, ac y welwn ni y Protestaniaid yn eu sw­ynhau yn eu ffordd nhwy; yr ydym ni yn ymdrechu am ni wyddom ni pa beth, yn fwy o ran ewyllis, na chydwybod, etto gwell genifi fyned i gardotta, na chael o honynt eu gair yn drechaf. Ond yn amser y frenhines Marie, er iddo gael y byd wrth ei fôdd, etto wrth weled cyssur a graslonrwyd y merthyron, trôdd yn hollhawl at yr efengyl, a [Page 80]theimlodd yr offeren yn flin iddo ei gwrando, Am hynny custuddwyd a dugpwyd es ir tân, lle y dywedodd wrth ei gydfilwyr, Byddwch gyss­urus, yn llê 'r marwor hyn ni gawn berlau, y mae yspryd Duw yn tystiolaethu hynny i'n ysprydoedd ni.

Yn Garnsey y Lloscwyd gwraig ai dwy ferched yn yr un tân; yr oedd un o'r merched yn wraig i bregethwr, ac yn feichiog agos yw thymp; a phan dorrod angerdd y tân ei bol hi, Syrthiodd y pletyn oddiwrthi hi: Ac wedi ei gipio ef i fy­nu, ai ddwyn at y Swyddogion, gwnaethpwyd ag ef mor anghrugarog. ac y gwnaeth Pharao a Phlant yr Hebreiaid, neu Herod a phlant Beth­lehem, gan ei fwrw ef ir tân at ei fam, er ei fod yn blentyn gwryw golygus. felly bedyddwyd a thân yr hwn a aned yn ferthyr, i dystiolaethu dynered mamaethod yw'r Papistiaid.

Yr un fath hyffordiad y gafodd morwyn ddall yn Darby, yr hon oedd yn byw wrth wau hosânau, ac a brynodd destament newydd; rhoddei hon ge­iniog fel yr ynnillei hi i ryw un am ddarllen id­di benodau ynddo, oni chafodd hi wybodaeth ia­chusol; am hynny lloscwydhi.

Yn y flwyddyn 1557 Lloscwyd saith yn yr un tân ynghaergaint, a phump ar unwaith yn Smith­field, a saith ar unwaith yn Maidstone, ac eilwa­ith saith yn yr un tân ynghaergaint. yr oedd un o honynt sef gwraig Benden y garcharwyd naw wythnos mewn twll cyfyngc, ni chafodd hi un gw­ely i orwedd arno, na newid ei dillad, na dim llunieth, ond gwerth tair ffyrling yn y dydd [...], ac ni chafodd neb wybod p'le yr oedd hi, new yw [Page 81]brawd a'r foreucweth ei chly wed hi yn adrodd ei chwyn wrth Dduw mewn gweddi: ar ol hynny pan ofynnodd yr Escobiddi, a fodlonei hi i fyned i'r offeren, at [...]ebodd, y gwyddei hi yn yspyssach y pryd hynny na'g o'r blaen, nad oeddent hwy o Dduw, am eu b [...]d mor giaidd.

Merthyrwyd dêg yn yr un tân yn Lewes, a dêg eraill yn Colchester.

Yn y flwyddyn 1558 merthyrwyd rhai o'r gynylleidfa ddi [...]gel y gyfarfyddent yn Islington. Tystiolaeth [...]dd yr Athro ei fod ef yn Rhufain, lle y gwelsei ef gymaint o lygredigaeth ac y wnaeth iddo ffieiddio Pabyddieth. A bu ry­fedd diodde [...]garwch Cutb [...]rt Sympson y diacon, Pan boenwyd es yn greulon, e [...]sieu iddo ddangos y llyfr, lle'r oedd henwau'r bobl dduwiol oed­dent wedi ymwneuthur i gyd addoli yn ol ys­pryd yr e [...]engyl; er hynny dalwyd hwynt ynghyd gwedi, a lloscwyd tri ar ddêg o honynt. Carchar­wyd gwraig dlawd, ddewr yn yn Scrythyrau, yn Ecseter, am iddi arghoeddi un ydoedd yn ad­gwei [...]io delwau, y rhai a anffurfiasid yn amser y br [...]nin Edward; Ebhi, yr wyti yn ynfyd wneuthur trwynan newydd ir delwau y gollant eu pennau cyn bo hîr. pan fwgythid hi, att [...]bei fod ei chalon yn siccr gyda Christ: pan gynygid iddi arian dy­wedei ei bod hi yn myned i ddinas llê ni ch [...]rdd [...]nt. Ac ynghylch wythnos cyn marw'r frenhines Ma­rie, llosewyd pump yn yr un tân yn Ghaergaint. pan farnwyd y rhain i farw, cyfododd un o honynt yn enw'r lleill eu gyd, ac wedi ei gynhyrfu gan Zêl ddirfawr, adroddodd escymundod yn erbyn y [Page 82]Papistiaid ag yspryd awdurdodawl, gan ddymu­no ar Dduw ddangos barn arnynt er adeiladaeth ir deyrnas. A gwnaeth Duw yn ol gair eu weision. Canys cyn pen yr wythnos, bu farw'r frenhines, a syrthiodd pabyddieth yn Lloegr: ac yna dy chwel­odd yr Hispaenwyr adref. Ac er eu dyfod i Loegr i geisio diffodd yr Efengyl, erto hi enynnod râs yn eneidiau rhai o honynt, a byfforddiasant wîr wybodaeth yn eu gwlâd en hunain, oni erlidwyd yno lawer o'i phlegyd.

Maith fyddei mynegi gymaint y ferthyrwyd yn Lloegr yn y dymmhestl hon, am hynny mi a grybwyllais am ychydig o lawer, ac na bô ond sôn a chrybwyll am y fâth bêth mwy.

Pan fu farw y frenhines Marie, agorwyd drys­sau carcharau i lawer oeddent wedi eu bwrw i fa­rw. A chafodd yr adar nefol y gaeasid arnynt yn y cewyll, eu gollwng allan i byngcio yn y Côed. ie Cafodd rhai fal Joseph eu codi o garchârau i orsê­ddau, yn amser y trwm gystudd gwelwyd gofal Duw yn pryssuro gwarediad yw bobl.

Methodd gan yr erlidwyr gyflawni yr hyn a e­wyllysient, pan oedd gallu dynol yn eu dwylo; me­gis pan ddaeth marchog ai weision i lusco gwraig dduwiol i'r offeren yn erbyn ei meddwl, trawodd ffit or gowt arno ef cyn dosted, ac y gorfu ei dd­wyn ef adref, a gadel y wraig yn llonydd. A dy­wed Melancton, i angel roddi rhybudd i drosglwy­ddo Grineus ddmwiol oddiar ffordd erlid peryglus oedd yn dysod am ei ben ef yn ddisymmwth. Tra yr oedd yr arglwyddes. Elizabeth yngharchar yn Woodstocc yn amser ei chwaer, daeth un [Page 83]a dêg ar ugain o wyr gyda'g ef yno mewn bwri­ad yw llâdd hi fel y tybid, ond yr oedd y pen cei­dwad wedi wyned oddi cartref, a chwedi gadel siarse ar ei frawd na chafaei nêb siarad a hi; a'r gorchymyn y roddasid er gwneuthur ei char­char hi yn gaethach, y brifiodd yn fôdd i achub ei bywyd hi: felly trowd ei chaethiw'ed yn ddio­gelwch iddi.

Nid anhynod fu anfodlonrydd Duw yn erbyn yr erlidwyr, ni chafodd y frenhines Marie ond yr aflwydd bîgilidd wedi tywallt gwâed y rhai duwiol; (yr oedd Hizechias a Jehosophat wrth ddiwygio pethau Crefyddol yn ffynnu, a Man­asses eulynaddelgar yn methu) Bu newyn mawr yn Lloegr yn ei hamser hi, oni orfu bwytta mês yn lle yd. Hi gollodd Calice dinas enwog o Ffraine, y fuasai ym-meddiant y Saeson er's lla­wer o flynyddoed: Gwradwyddwyd hi yn ddir­fawro herwyd anssrwy thlondeb ei phriodas. Gor­chymynwyd ir Escobion a'r offeiriadau roddi diolch yn yr eglwysydd am ei beichiogi hi, a gweddio am nerth iddi i escor, canys dymuniad ei chalon hi oedd cael plentyn i etifeddu 'r goron, y peth ni chaniâdodd Duw iddi.

Yr hyn y gyhoeddod i bawb, fod offeiriadau yr Eglwys Gatholic (fel y galwent eu hunain) yn siomedig, ac nas galleu eu offerennau dynnu enaid o'r pûrdân ir nêf, mwy na phlentyn o'r brû ir byd.

Hefyd collodd y frenhines oferg [...]elus honno serch a chymdeithas ei gwr, a phryd na pheidieu ag erlid er dim a ddigwyddeu iddi tra fyddeu [Page 82] [...] [Page 83] [...] [Page 84]fyw, llonyddodd angeu hi yn fuan; a bu farw dan ochneidio, ac nid fel y merthyron dan byncio.

Goddiweddodd dialedd weinidogion ei chreu­londeb hi hefyd. A daeth megis y clwyf byrr yn eu mysc hwynt a yscubodd ymaeth lawer o hon­ynt yn ddisymmwth. Bu farw'r Cardinal Pool Cenad y Pâb dranoeth ar ol y frenhines. Cipiodd angau disyfyd un Duning Canghellawr Norwich, a Jeffery Canghellawr Salisburie. Bu farw Gardi­ner ai dafod allan, fel pe buasei gyda Dives yn uffern tra yr oedd ef ar y ddaiar, heb ddefnyn o ddwfr yw oeri. Ofnodd yr Justus Morgan yr argl­wyddes Jane ar ol torri ei phen hi, yn fwy nag yr ofnodd Herod Joan Fedyddiwr ar ol torri ei ben ef er bodloni Herodias. Pan oedd Escob Dofer yn dyfod allan o stafell y Cardinal. Pool, lle buasei yn ceisio ei fendith ef, syrthiodd dros y grisiau a thorrodd ei wddf. Ehedodd Brân dros ben Baili Crowland (yr hwn ychydig o'r blaen y gymellasei 'r offêren ar ei blwyf ai holl allu) a than grawcio gollyngodd ei brynti yn ei wyneb ef, oni redodd i lawr o ben ei drwyn ef hyd ei farf; ac yr oedd y sawr mor ffiaidd, na pheidiodd ef a chwdy, a rhêgu 'r frân nes ei farw. Syrthiodd y Goliah hwn drwy foddion gwael. a gorchfugwyd ef gan elyn mwy anfoesol nag egniol, gan ddioddef dirmig gyd-a dinystr; felly gwybedyn y dagodd y Pab Adri­anus. Nychodd un Baulding hyd angeu, o ddyr­nod mellten ai trawsei ef wrth ddala un Seaman y ferthyrwyd.

Ni ddiangodd erlidwyr y tu hwnt ir môr rhag [Page 85]dialedd chwaith. Pan oedd Cardinal Cressentius yn llywodraethu cymansa Tridentum dros y Pâb, daeth Cî du mawr, a llygaid tanllyd jw stafell ef, ac ni welei nêb ond y Cardinal mono ef, ar hynny clafychodd a bu farw. A phan oedd erlidiwr mawr yn Antwerp yn my­ned gyda'i wraig mewn Cerbyd dros bont ym­hen y dreêf, safodd y meirch, oni ddolefodd ef yn ddiclon wrth y gyrrwr, Gyrr ymlaen yn enw milo gythreuliaid: ar hynny Cododd Corwynt disymmwth (er bod yr hin yn deg o'r blaen) y daslodd y Cerbyd dros y bont i glawdd dwsn, lle trigodd ef a'i wraig.

Wedi Coroni'r frenhines Elizabeth, ac iddi rod­di ei bryd a'i gallu i gynal yr efengyl, Cynnyddodd gwybodaeth o Dduw yn Lloegr yn ddirfawr, ac er ir Papistiaid oddifewn ac oddi allan ir deyrnas osod maglau yn aml yw dinystrio hi, etto ymddi­ffynnodd Duw hi, ai waith yn ei llaw hi. Ac yn fy­nech daeth eu dichellion nhwy ir golau drwy fod­dion rhyseddol: megis Pan gymerwyd llong, yr oedd offeiriad Pabaidd yn morio ynddi, ac iddo rwygo a thaslu ei bapyrau ir môr, Chwythodd gwynt hwy ir llong eilwaith, ac wedi eu rhoddi yn, ghyd, gwybuwyd wrthynt fod y Pab a'r Hispaen a Ffrainc yn bwriadu rhuthro am ben Lloegr. Ac er mwyn Cadarnhâu yr deyrnas yn eu herbyn hwynt cafwyd peirianau rhyfel ni chawsid yn Lloegr er io­ed o'r blaen, megis Powder gwn, a mwyn Prês, a charreg reidiol yw drin ef, i wneuthur gynnau mawrion; y pethau oeddent ddeffygiol o'r blaen. ac adeiladwyd mwy o longau nag oedd cyn ei ham­ser hi.

[Page 86]Wedi methu pob brâd ddirgel, y mae 'r Hi­spaen yn bârod i wneuthur celanedd yr yr aml­wg, ac yn anfon byddyn fawr, elwyd Anorescynol, i gwncwerio Lloegr. yr hon pan ddaeth ir môr Saesnig, bwriodd angor y tu nesaf i Ffrainc i aros am ychwaneg o gymdeithion, ond yn y Cyfam­ser, gyrrodd y Saeson, oedd yn agos nhwythau, wyth o longau tanllyd ymysc llongau 'r Hispa­enwyr; yr hyn y barodd ddychryn, a chri, agwascar­fa fawr yn eu plith: ac a roddes achlyslur a man­tais ir Saeson i ddryllio rhai,Ded. Cr. 1588. ac i yssigo eraill o henyht, ac i ddigaloni 'r cwbl; oni ymroesant i hwyliogyda 'r gwynt tua'r gogledd, o amgylch Scotland, a'r Jwerddon, i ddychwelyd adref gy­da chywilydd a colled fawr, rhwng ymlâddau a thymhêstlau wedi hynny cyfaddefodd un oi Penae­thiaid hwy, ei fod ef yn tybied mae Protestant yd­oedd Crist.

Cafodd y Papistiaid y gwaethaf yn y rhyfel y godasent drwy iarll Tyron yn yr Jwerddon hefyd, er iddo barhâu yn hîr. a Chynorthwyodd y Sae­son yr Hollandiaid i ynnill rhydid eu gwlâd a'u crefydd. ond yn Ffrainc wedi i dduwioldeb aml­hâu, a methu o'r brenin drwy ryfel ddiwreiddio ei dilynwyr, denwyd tywysog Nafarre, Penaeth y Protestaniaid, i briodi Chwaer y brenin mewn ffûg cuttundeb rhwng y ddwyblaid. A phan ym­gasclodd y rhai ardderchoccaf o'r tu crefyddol ir neithior yn y brif ddinas, rhuthrodd y Papisti­aid am eu pennau liw nôs tra yr oeddent yn eu gwlâu yn ddiofal, a lladdasant ddengmil o hon­ynt ar ddigwyl Bartholomeus, yn y flwyddyn. [Page 87]1572. Ac yn gyflym anfonwyd gair i ddinasoedd eraill i wneuthur yr un cieidd-dra; a lladdwyd y ta­dau a'r plant yn eu breichiau, a lladdwyd y plant ai dwylo am yddfau eu tâdau; yn rhai dinasoedd caewyd y Pyrth rhag ir un ddianc oddiwrth y gi­gyddieth waedlyd.

Lladdwyd cantoedd yn Weldis, a miloedd yn Orleance, ac wyth gant yn Lugdunum, lle y de­chreuodd Waldez adgweirio crefydd. Tri ugain ar ddêg yn Burdeaux, llawer yn Tholos a Roan; ym­hob man wedi dengmil a'r ugain: mor dostu­rus oedd y golwg, oni orfu ir cigyddion anfon am wîn i gynal eu calondid, er bod defaid y lladdfa yn rhoddi ei gyddfau i lawr yn ddiymdrech.

Am hyn gorchmynodd y Páb lawenydd mawr yn Rhufain, a gorfoleddodd brenin Ffrainc gan dy­bied iddo wneuthur diben llwyr o'r Protestaniaid.

Ond ymwrolodd Rochel, a rhai dinasoedd eraill, lle'r oedd y Protestaniaid amlaf, yw ymddiffyn eu hunain; ac ni thycciodd i holl allu Ffrainc war­chau a'r Rochel, am i Dduw anfon pyscod dieithr hyd yr afon yn ymborth ir ddinas; ac felly drwy ryseddod ddiddymu pwrpas ei e­lynion. Ar hyn blinodd y brenin yn ym­guro, a chyflychodd i roddi rhydid a heddwch ir rhai crefyddol a weddillasid drwy Ffrainc oll. Ymhen y ddwy flynedd, bu farw'r brenin hw­nw dan waedu drwy holl dyllau ei gorph, sef ei safn, a'i ffroenau, a'i lygaid, a'i glustiau, a'i ran­nau isaf; yr hwn y wnaeth i waed ffrydio ffry­diodd gwaed o hono, fal y darlleneu ei bechod yn ei benyd. ynnyddiau'r trychineb hwn gwelwyd [Page 88]Seren newydd dros ddwy flynedd, ac yna diffo­ddodd. Yn Sevil o'r Hispaen y charcharwyd wythgant ar unwaith am burdeb ffydd, gan eu llosci o fesur yr ugain, er bod llawer o honynt yn uchel râdd yn y byd.

Yn Fflandria hefyd cynyddod yr efengil, yn enwedig yninas Lile, ac erlidwyd hi yn fanwl; ymysc eraill o rai duwiol y ferthyrwyd yno, enwog fu dau bregethwr, sef Guy de Brez, a Peregrine de la Grange, y rhai pan oedd eu caredigion yn cwyno iddynt wrth weled eu heirn, a ddywedasant, Fod yn werthfawroccach gan­ddynt gadwynau heirn er mwyn Crist, na chad­wynau aur ffordd arall, a bod swn y linciau yn fely­sach ganddynt na cherddorieth, a'u bod yn eu custudd yn cael prawf Siccr o'r peth y breg [...]thasent o'r blaen.

Yr un amser merthyrwyd llawer yn Fenice, gan eu taflu ir môr. Yn Falence cynygwyd ei by­wyd i Margaret Pierrone er taflu ei bibl ir tân o flaen y dref, eithr gwrthododd wneuthur felly, a chymerth ei merthyrdod,Oed. Cr. 1593. gan garu gair by­wyd tragwyddol yn fwy na'i bywyd naturiol.

Wedi i Loegr gael hir dawelwch, a goleu­ni Cynes yr haul efengylaidd, dychymygodd y Papistiaid gyfodi temhestl erchill drwy frâd y powder gwn.

Canys pan ydoedd y brenin James, a'r ddau dy o Barliament i eistedd yn Westminister, 1605. y nôs o'r bla­en cafwyd un baryl ar bumtheg ar ugain o bow­der gwn, wedi ei guddio mewn seleri dan dai'r Parliament, lle dalwyd Guido Fawkes, a chelfi yn ei gylch parodol i ennyn y powder i chwythu [Page 89]i fynu yr Parliament dranoeth pan ymgysarfyd­dent. Ar yr un dydd ymgasclodd y rhai penaf o'r Papistiaid yn y wlâd hefyd, ar hyder yr ymchwa­negent fel pellen eira wrth ymsymyd ar hyd y deyrnas, a galw ar eu cyfeillion i gyfodi mewn ar­sau; ir diben hwnw dûgasant lawer o feirch maw­rion: yr hyn y wnaeth ir wlâd ganlyn ar eu hol hwynt drwy ddwy shire neu dair, nes llâdd a dal y rhai pryssuraf o honynt.

Ond yn y Faltoline cyflawnodd y Papistiaid eu dychymygion drygionus yn erbyn y Protestaniaid, er iddynt fethu yn Lloegr; canys cyfodasant yn ddisymmwth mewn arfau, a lladdasant y rhe­olwyr a'r pregethwyr, a'r cyffredin, yn eu tai ac yn yr eglwysydd, heb arbed na gwragedd na phlant. Y pryd y bu nodedig calondid gwraig fonheddig ievange ai phlentyn yn ei breichiau; canys pan ofynnodd y lleiddiaid y droei hi yn Ba­pisties i achub ei bywyd ei hun ai phlentyn,1620. atte­bodd sel hyn. Gan nad arbedodd Duw mo'i fab, ond ei roddi i farw er fy mwyn i, minneu a'm rhoddaf fy hun am plentyn i farw er ei fwyn ynteu. Ar hynny lladdasant hi.

Cyn y gelanedd hon yn y gwledydd hyn canodd clôch alarwm o honi ei hun; ac wedi 'r gigyddi­eth, clybwyd llais yn yr awyr yn dywedyd, gwae, gwae am waed y gwirioniaid. A gwelodd y byd y seren gynffonog gôch yngylch dwy fly­nedd o'r blaen. ac ychydig gwedi torrodd allan ryfel echryslon yn Germania rhwng y Papistiaid a'r Protestaniaid a barhâodd ddêg ar ugain o flynyd­ooedd; a naw mlynedd cyn ei ddârfod, clybwyd [Page 90]hela mawr gan y Cythrael yn Bafaria arglwyddi­eth o Germania, gyda bloeddio mawr, a llais cwn; a dywedodd pan ddarfyddei iddo hela, yr aei i bys­gotta; sef yr arferei ddichell pan beidici trais.

Yn yr Jwerddon Cyfododd y Gwyddelod ofer­goelus yn ddisymwth,Oed. Cr. 1641. a lladdasant o'r Saeson a chymru ddau cant o filoedd mewn dau fîs, cyn cael hamdden yw gwrthsefyll hwynt, ond wedi hynny daeth dial dwys arnynt hwythau. Dwy flynedd cyn hynny Cododd y Scotiaid mewn ar­fau. Ac ychydig gwedi torrodd allan y rhyfel brwd yn Lloegr, am yr hwn anghydfod anafus, nid rhaid yn awr sôn yn helaethach, am fod ei friwiau, neu ei greithiau yw gweled etto. Yn unig Cyfaddefwn drugaredd Duw yn peri i wyboda­eth efangylaidd chwanegu drwy ymdrech y ddwy­blaid. Oddiwrth ymgur y dûr a'r Callestr en­nynnodd goleuni gyda 'r tân. Cyn y rhyfel, hi lawiodd wenith, a digwyddodd amryw ryfed­dodau eraill.

Yn Piedmont rhuthrodd Duc Safoy am ben y Wal­desiaid duwiol; a digwyddodd yr un-rhyw dry­chineb i Brotestaniaid Cracofiayn Polonia. Cafodd y rhai gorthrumedig or ddau fan hynny gymorth Caredig allan o Loegr, y gasclwyd iddynt drwy ddefosiwn ewyllyscar; fal y derbyniodd y Sainct Custuddiedig o Judea elusen haelionus oddiwrth eglwysydd y cenhedloedd yn amser yr apl. Paul. Cyn pen yr hanner blwyddyn gwedi, cafodd duc Safoy ei lenwi a gwaed drwy ddwylo'r Hispaenwyr.

Bellach wedi bwrw golwg ein meddwl ar bob [Page 91]gwlâd ac oes, ni allwn ddywedyd yn hy, na bu gwybodaeth yr efengyl er ioed eglurach, a'r scry­thurau, a llyfrau da amlach, a rhattach, naphre­gethwyr fedrussach oddieithr y Prophwydi, a'r apostolion, nag ydynt yr amser hwn ynheyrna­soedd y Gollewin, lle mae adgweiriad a rhydid crefydd. Yr Arglwydd a roddo ei râs i wneuthur ein bucheddau yn gyfatte bol ir cynorthwyau, fal na ddiffodder yr yspryd.

Ac am deyrnasoedd y dwyrain, gobeithio nas gorthruma Coel grefydd Mahomet mor efengyl yn y gwledydd hynny yn oestadol. Amlygwyd ar­wydd o hynny ir Turciaid yn Medina, lle mae bêdd Mahomet, i ymweled a pha un yr ymgasclant o bell. Canys ar ol idaranau dychrynllyd a themestl ddeffroi meddyliâu'r bobl yno, gwelwyd y geiriau hyn yn scrifenedig a llythrenau Arabaidd yn y ffurfafen, oh Pam y Credwch mewn Celwyddau! Oed. Cr. 1620. Ac yn foreu gwelwyd gwraig siriol mewn gwisc wen, a'r haul oi hamgylch, a llyfr yn ei llaw, yn dyfod oddiwrth y gogledd-orllewin, a chyferbyn a hi yr oedd megis buddinoedd o'r Persiaid ac o'r Twrciaid mewn trefn barodol i ymlâdd a h [...]: etto hi safodd yn ei llê, ac agorodd y llyfr ydoedd yn ei llaw hi; ar hynny ffoawdd y buddinoedd, a diffo­ddodd yr holl lampau wrth fèdd Mahomet. A bu hyn beunydd dros dair wythnos. Cynhyrfwyd un oi offeiriadau hwynt i esponi iddynt y ddrychiolaeth, gan ddywedyd, mae fel ac y darfu ir Juddewon, a'r Cristnogion ddigio Duw wrth droi at ddelwau, a defodau dynol, oddiwrth ei gyfraeth Sanctaidd ef; felly ddarfod iddynt hwythau, un ai llygru deddf Maho­met, [Page 92] a'r euogrwydd o hynny abarasei i'r byddinoedd ffoi; Neu fod llyfr arall nid oeddent yn ei chwilio, yr hwn pan agorid ef, y barei i bob gallu dynol gilio. Am hynny, eb ef, yr wyfi yn ofni, nad yw ein cre­fydd ni ond llygredig, a'n prophwyd ni ond hudol: yr hwn a addawodd ddychwelyd attom cyn hyn, ac ni chyflawnodd ie daw Crist y sonir am dano, ac a fydd ag enw mor ddisclair a'r haul. a hynny tros byth. Am hyn poenwyd a lladdwyd yr offeiriad. Ond byw yw'r Arglwydd nêf y ddichon ddwyn i ben yr hyn yr anfonodd y weledigaeth yw ragar­wyddoccâu.

Gwelwyd tair seren gynffonog o fewn yr un hanner blwyddyn,1664. 1665. ac ychydig gwedi torrodd allan gornwyd angerddol yn Lloegr, a gwympodd fwy o bobl na haint y nodau yn amser Dafydd.1 Chron. 21.24. A lloscodd Llundain: a bwriodd mynydd Aetna dân ofnadwy allan o honaw a loscodd drefydd, ac a wnaeth niweid mawr yn Sicilia. Canys ar ol dai­argryn dychrynllydd, tarddodd allan o'r mynydd ffrwd boeth o ryw fettel toddedig, ac a aeth yn ddilyw o chwe milltir o lêd, gan ddifetha pethau y ffordd y cerddodd.

Profiad o Siccr wirionedd y Grefydd Gristnogol.

ER bod achau'r ffydd (y argraphwyd eusus) yn gwirio Duw yn dâd iddi, etto gellir cael ychwaneg o hyspysrwydd am hynny. wrth ei phryd ai gwêdd y sydd yn tebygu iddo ef; a'i ofal ym­gleddus yntef yn Cynal ei hathrawieth, sef yr scry­thurau sanctaidd: ac oddiwrth amryw ystyriae­thau eraill y ganlynant.

1. Rhaid ydoedd i ddyn er y dydd Cyntaf y gwnawd ef wasnaethu Duw, i hynny y crewyd ef. Ac fal y gwnai ef hynny mewn môdd Cymerad­wy, rhe [...]iol oedd iddo wybod ewyllis ei Greaw­dwr Yr hon y fynegwyd ir bobl gyntaf hir-hoed­log, ac a scrifenwyd ir cenedlaethau byr-oes; yr hwn a ordeiniodd yr haul i ddyn er y dechreuad i wneuthur gorchwylion Corphorol wrtho, y rod­des iddo reol yn foreu i gyflawni dyledswyddau ysprydol wrthi, a mwy na thebygol mae'r efan­gylaidd oedd honno, gan nâd oes grefydd yn y byd cyn byned a'r Gristnogol, na scrifennâdau yn y byd mor oedranus a rhai 'r prophwydi, nag yn mynegu Cymaint ynghylch y Cynfyd. Nid yw dychymygion y Pâb, a Mahomet, ond Babanod anelwig, disynwyr, wrth y rhain; ie cywion gor­phenhaf, y ddeorodd gwresogrwydd llwyddiant bydol, y ddaethant o'r Cibau yn ddiweddar, ac a ddarfyddant eilwaith. Cafodd yr esengyl ei ch­redu [Page 162]lawer Cant o flynyddoedd cyn eu geni nh­wy, a chaiff etto ar ol eu marw nhwy, canys tra­gwyddol yw. gwelwn barhâu o adeilâdau Duw, sef y nefoedd ar ddaiar, [...]ate 14.6 yn hwy na rhai cadarnaf o waith dynion, ac a wnaethpwyd oi blaen nhwy hefyd. Y mae ffordd grâs yn hynach na ffordd Pe­chod, ac y mae amser yn dwyn gwir ir gol­eu: haeddeu'r ffydd ynteu barch o herw­ydd ei phenwynni, ai bod yn brofedig ag yn gamoladwy gan bob oes.

2 Perffaith helaeth yw gweithredoedd Duw; nid oes yn y nefoedd a'r ddaiar ddim ynniffig, ei­thr yn gwbl ddigonol y maent i gynal dyn gyda chariad Duw: gwelir hyn hesyd yn athrawieth y ffydd;Psal. 119.96. medd Dafydd dy orchymyn sydd dra eheng. Yn yr scrythyr y mae digon o gysarwyddyd i ddyn pa fodd i ymddwyn tu-ag at Dduw, a thu-ag at ddyn, ac i edrych atto ei hun, i fyw yn dduwiol, yn gyfiawn, ac yn s [...]br. Ac ni reola ein gweithred­oedd ni yn unic a'n geiriau, ond ein meddyliau, a'n gwyniau, a'n chwantau, a'n dymuniadau, y rhai ni chyffwrdd cyfreithiau dynol a hwynt.

Y mae pob peth y wnelo, y ddywedo, y feddy­lio dynion yn orchmynedig neu yn ommeddedig yngair Duw. Ac y mae pob daioni a ddigwydd ir grasol yn y byd yma, ac yn y byd a ddaw; a phob aflwydd a ddigwydd ir anufydd, yn gynwy­sedig yn ei addewidion, a'i fwgythion. Nid yw 'r delwau y gerfier gan ddyfais gywreinwaith dd­im wrth ddyn y greawdd doethineb Duw, yr hwn sydd ganddo bob aelod, a chymal, a gien, a gw­ythen a'r sydd reidiol iddo, ac yspryd yw [Page 163]Cynhyrfu, er ei wueuthur yn wasnaethgar i Dd­uw, ac iddo ei hun; dyna 'r fath ragorieth berffe­ithrwydd y welir rhwng Cyfreithiau dynol, a gor­chmynion bywiol Duw.

3 Ergyd scrifenâdau 'r grefydd Gristnogol yw gogonedau Duw, a chymwyso dynion i hynny yn dragywydd; y rhai sydd o'r ddaiar a'r pechod am hynny y soniant, ac y syniant, ond yr hyn sydd o'r nef, yno y cyrchiff eilwaith. Arwydd yw bod element y tân nefol hwn uchod, am ei fod yn escyn tu ag i fynu.

Dengis yr scrythurau mal y creawdd, ac y pr­ynodd, ac y cynal yr Arglwydd y byd, er eglu­rhâu ei drugaredd ef, ac fal y barnodd ef y byd yn amser Noah, ac wedi, er amlygu ei gy­fiawnder ef: Galwant am sancteiddrwyd, gan or [...]hymyn hynny, a rhoddi ger bron annogaeth­au cryfion i berswadio dynion i fod yn rasol; megis esampl Duw ei hun: a ddywed byddwch Sanctaidd, canys Sanctaidd ydwyfi. 1 Pet. 1.16 Cydymfurrfia rhai ai pen llywydd, a'i aml ddaioni ef; attoly­gant ar bobl er trugareddau Duw roddi eu Cyrph yn aberth byw. Sanctaidd, Rhuf. 12.1 yr hyn yw eu rhesymol wasanaeth hwynt. torrir callestr a'r glustog, ar galon galed ar ymyscaroedd tyner Jesu Grist. fal y byddo 'r edifeiriol fyw trwy ffydd Mâb Duw, Gal. 2.2 [...]. yr hwn a'i carodd hwynt, ac a'i do­des ei hun drostynt hwy. Erchant Adel pob mwyniant bydol,Marc. 10.28. a dwyn pob croes i ddilyn Duw. Ni buaseu dyn fyth yn rhoddi y fath dasc arno ei hun, a chûed ganddo ei bleser, ai bechod, ai esmwythder: yr hyn sydd arg­oel [Page 164]i Dduw wneuthur y gorchymynion heb ge nad dyn, canys mae dyn pechadurus yn dued­dol i geisio, ac nid i wadu yr hunan. Tyst yw Cre­fydd Mahomet, y ganiâda iw dilynwyr ddigon o anlladrwyd, ac yspail; a dychmygion y Páb y gyn. haliant ei falchder ef. Beth yw ei burdân ef, onid pair gelfyddgar i droi ei weddiau ai bardynau pl­umaidd ef yn aur yw goffrau ef?

4. Y mae gair Crist yn awdurdodol, ac felly yn amlygn ei ddyfod oddiwrth y brenin nefol. Megis y bu yn y Creadigaeth,Math. 7.28. pan ddywedodd Duw bydded goleuni, Gen. 1.3. a goleuni a fu. gweithia'r scr­ythyrau mor rymmus ryfeddol ar eneidiau dy­nion, ac y rhaid eu cydnabod yn allu Duw er iec­hydwrieth i rhai sydd yn Cr [...]du. Nid anhawdd dir­nad Pendefig goruchel wrth ei foddion, Rhuf. 1.16 ai ymddygiad, er ei fod mewn trwsiad plaen Pan lefaro Duw yn ei air wrth gydwybodau dynion, bwrir i lawr y me­ddyliau balchaf, trumheir y meddyliau yscafnaf, dychryniff y meddyliau dewraf, archollir y Calo­nau Calettaf megis a chleddyf daufiniog. Aml ac am­lwg yw gwaith rhagluniaeth Duw yn tynuu i la­wr y Cedyrn a'r beilchion ymyse ei elynion,Heb. 4.12. ac nid Ilai hynod gwaith ei drugaredd ef drwy'r scryth­yrau yn iselu ucheldrem dynion. Luc. 1.51.52. Parodd carcharor truan wrth adrodd ewyllis Duw i farnwr grynu ynghanol ei reiolti. Gwnaeth pyscodwr gwael i eraill weithio allan eu iechydwrieth drwy ofn a dych­ryn, Act. 24.25 oeddent o'r blaen yn pryssuro at golledi­gaeth drwywawd a chwerthin. Cafodd gwatwar­wyr wybod rhagor rhwng gwaith meddwdod a phrophwydoliaeth. prifiodd y gwîn newydd yn fineger llym, a barodd yw Cydwybodau dolu­rus hwynt ofidio, a llesain am iachâad. Canys tra [Page 165]yr oedd Petryn agori iddynt yr hyn oedd gynw­ysedig yn scrifennâdau 'r propwydi, (faly tywall­tei Duw o'i yspryd ar bob cnawdyn y dyddiau diwe­ddaf, Act. 2.13, 14.16, 17.31, 35.37. Ac yr adgyfodei ef Grist i'r orseddsaingc, gan osod ei elynion yn droed-faingc iddo ef) dwysbigwyd y gwrandawyr yn eu calonnau, oni ddywedasant wrth yr Apostolion, Ha wyr frodyr beth a wnawn ni? Ac mal y mae'r scrythyrau yn feibion y daran i dde­ffroi Cydwybodau cysclud, felly hefyd yn feibion diddanwch i gydwbodau dy chrynllyd. Cyhoeddant rydd-did ir Caethion yn gystal a chaethiwed i'r rhyddion: a chan eu bod yn attal poethder y ffwrn danllyd, sef digofaint a gofid meddwl,Dan. 3 byddem wa­eth na'r anghrèd gynt, oni chyfaddefwn fod eu gallu o Dduw. Y penod cyntaf o'r epistol at y Rh­u [...]einiaid y gynhyrfodd Luther, y Benod gyntaf or epistol Cyntaf at Timotheus, ar 15 adn. a gyssurodd J [...]nius a Bilney, oni ymroesant i garu Duw. Y mae gwlithin hyfryd ar bob glaswelltyn, a mèl ymhob meillionen, a melysdra ymhob meddysen, ac aro­gl Peraidd ymhob llysieuyn yn yr ardd ysprydol hon. Gwelir y fath gyfnewidiad ryfeddol yn y rhai sydd yn derbyn grâs yr efengyl, megis pe troeu gwiberod yn glomennod, neu fleiddiaid yn ddef­aid. Paul yr erlidiwr aeth yn bregethwr yr efengyl. Troiff y meddwon yn sobr, a'r anllad yn ddiwair, a'r daiarol yn nefol, ar dyn oi gôf yw iawn bwyll, er iddo o'r blaen dorri pob rhwymau i ganlyn ei drachwantau. dôfifi y boneddigion gwresoccaf,Psal. 119.9. 2 Brenh, 22.10, 11.19. ac pen. 23.3. a'r llanciau gwylltaf a lanhânt eu llwybrau, wrth ym­gadw yn ol gair Duw. er bod Josiah yn frenin hoywdeg, etto wrth glywed darllen llyfr y gyfraith meddalhâodd ei galon ef, ymostyngodd, ac wylodd ger bron yr Arglwydd, a gwnacth gysammod Cyhoeddus [Page 166] ar fyned ar ôl yr Arglwydd, ac ar gadw ei orchymy­nion ef a'i holl galon, ac a'i holl euaid. yr hyn hefyd a gyflawnodd ef yn ffyddlon. Pe cerddeu afon yn erbyn ei ffrwd, (fel yr Jorddonen gynt) ni byddei hynny ryfeddach nag ymarweddiad y gwir Gristnogi­on, y sydd yngwrthwyneb yw chwantau naturiol.

5. Gwaith Duw yn Cadw yr scrythyrau o am­ser i amser, er maint y doedd bwriadau angylion, a dynion drwg yw difetha hwy, a ddengis fod eu ganedigaeth hwy o honaw ef. Cais y Creaduri­aid oll ymddiffin eu hepil, megis yr jâr ei chywi­on, a'r ddafad ei hoen. Ceisiodd y Cythrael ym­hob oes fwrw geiriau Duw allan o feddyliau, a serch pobl; a gwneuthur eu Coffadwria [...]thau fal rhidyllau, i ollwn i lawr yr yd ffrwythlon, ac i ddala yr sothach a'r ehedion. y mae 'r drwg yn Cipio gair y deyrnas oddiar y galon aneallus, Math. 13.19. etto ma­e'n scrifenedig ar galonnau miloedd. Ni bu malais dynion drwg segur chwaith, eithr ymegniâsant i ddileu 'r scrythyrau allan o'r byd. Mae'n rhyw i bôb dyn drwg gasâu eu goleuni, a'i wrthod, fel nad argyoedder ei weithredo [...]dd ef. Lliaws y byd ai gad­ernid y wnaethant ruthr arnynt.Joan. 3.20 Y bobloedd a der­fyscasant, a brenhinoedd y ddaiar ymosodasant, ac a ymgyngorâsant i ddryllio rhwymau'r Arglwydd, er cael rhydid i bechu.Psal. 2.1. yr oedd amlder y Cyffredin, a phower a chyngor y penaethiaid ynghyd yn eu herbyn. yr ydoedd ir bwystfil a'i hwiliei hwy law. er o bennau, a mwy o gyrn, sef Cyffrwystra a mawr allu.Datc. 13.1 Gyrrodd brenhionoedd eulynaddolgar Israel yr scrythyrau i lechu mewn cornèlau. yng-hûdd yn y deml y cafodd Helciah lyfr cyfraith yr Arglw­ydd, 2 Cron. 34.14. yr hwn a roddasid drwy law Moses. a thaflasant [Page 167]hwynt ir tân. torrdd Jehojacim lyfr Jeremi a chyllell, Jer. 36.23 ac a'i lloscodd ef. Ac wedi hynny cawsant yr un fath ymdrin gan gedyrn frenhinoedd As­syria, Babylon, Caelosyria, ac Emerodron Rhufain, yr awdurdodau mwyaf yn y byd; y rhai oeddent fel bleiddiaid gwangcus, a llyfrau 'r ffydd, a'i dilyn­wyr, ar olwg f [...]l wyn diymwared. Collwyd llyfrau Philosophyddion, a phrydyddion, a'r eiddo Solo­mon ynghylch planhigion; er nad oedd llid id­dynt yn ceisio eu llâdd, etto buont feirw o ran o­edran. Ond y mae llyfrau Duw wedi dyfod drwy lawer o beryglon, a batelion, etto yn fyw ac yn iâch, ac yn cenhedlu yn eu henaint;Gen. 49.19. er i lu ei gorch­fygu hwynt, (fal Gad) hwy orfyddasant er diwedd. Prennau'r Arglwydd sydd lawn sugn, Psal. 104, 16. er gwaethaf poethder angerdd uffernol; ie gwreiddiâsant yn ddyfnach, ac yn gadarnach, ar ôl eu siglo gan y temhèstloedd cryfion, ac aethout yn ffrwythlon­ach: nerth Duw y berffeithwyd yn eu gwendid hw­ynt. Pan fyddo'r gwntoedd yn styno yr yd wrth flodeuo, er saled y blewyn sydd yn dala y blod­euyn, etto o herwydd nas gall dynion fyw heb lunieth, y mae Duw yn periir gronyn gwan lynu yn ei gasael, er gwaethaf gwrthwyneb cr­yf; yr un mòdd y gwelir rh [...]glunieth Duw yn cadw yd yr enaid.

6 Cafodd yr y efengyl fath dycciant yn gorchfy­gu'r byd, ac y ddengis fod Duw ar ei phlaid. ysty­riwn fod llawer o rwystrau i attal ei chynyrch▪ yn amser yr Apostolion yr oedd arfer a chwstwm pob un o deyrnasoedd y ddaiar yn ei herbyn, yr ydo­edd eulynaddolieth wedi hir wreîddio yn eu mysc. [Page 168]Cais anifeiliaid dynnu at eu Cynefin, er afiachu­ssed fyddo. Y mae gorchmynion y wîr ffydd yn anhawdd i gig a gwaed. Gadel plesèrau, tai, a thi­rocdd, a'r bywyd naturiol hefyd, er mwyn Crist, y­doedd gâs gan y Cyfoethogion.Marc. 10. [...]2. Ac y mae ei ph­ynciau yn anhebygol ynhyb y doethion; sef i forwyn escor, ac i Dduw gymeryd natur dyn. Am hynny nid oedd râdd yn y byd a'r ddynion nas gwrthwynebodd ufuddhâu,Luk. 19.14.47. megis tywysogion, dina­syddion, Philosophyddion, Act. 17.18. Pharis [...]aid, scrifenyddion, areithwyr, milwyr, Crefftwyr, a chyffredin. darfu i'r swyddogion gospi y rhai credadwy,Act. 24.1 a'r milwyr eu dychrynu,Math, 27.27, 28. a'r areithwyr eu Cyhyddo, a'r phi­losophyddion drwy gau resumau geisio eu hurt­io,Act. 16.24. a'r lliaws er mwyn eu pendafadu floeddio,Math. 27.25. er hynny aeth y ffydd ymlaen yn orchestol dr­wyddynt oll.Act. 19, [...]4. nid allodd cleddyfau'r Swyddwyr, na gwaiwffyn y milwyr, na cholynnau'r Aspiaid, sef drwg dafôdau, ei chadw yn ô [...]. Hefyd er bod y rhwystrau yn fawrion, nid oedd cynorth­wyau gweledig, ac offêrau yr efengyl onid by, chain; Gwâel ydoedd Cyflyrau, a theneu yd­oedd mintai pregethwyr y Cynfyd: ychydig oed­dent yn erbyn llawer, a rhai siml yn erbyn Cyf­freithwyr; pyscodwyr, a gwchyddion, yn erbyn bo­neddigion, a swyddogion; etto cawsont oruchafia­eth yn-Christ, yr hwn y [...]glurhâodd arogledd ei wy­bodaeth trwyddynt hwy ymhôb llê. 2 Cor. 2.14. Gan fod bw­led, sydd dippin o blwm Crwn, heb na blaen, na mîn, yn myned yn rhwyddach drwy fâen a phr­en, nag y gall llaw dyn hyrddu'r arf flaenllym­maf, mae 'n dangos egni 'r tân yn torri allan o [Page 169]gyfyngdra. pylni yr offêrau efangylaidd y ddyl­ei 'n argyhoeddi,Isai. 9.7. mae nerth Zêl Arglwydd y llu­oedd ydoedd yn eu gyrru drwy gymaint o anh­awstra. Pan orchfygodd Moses ffyddlon yr Aipht a'i brenin a gwialen ac â llwch, Exod. 8.17 19. cyffessodd ei ely­nion fod bys Duw gydag ef. ni syrchiaseu styfni­grwydd y byd wrth bregethiad yr apostolion, na muriau Jerico wrth waith yr [...]sraeliaid ynbloeddio, oni bae fod Duw gyd-â hwynt. Ni buaseu ffôl bethau y byd yn gwradwyddo y doethion, 1 Cor. [...] 27. a gwan be­thau 'r byd yn gwradwyddo y pethau Cedyrn, oni baei i Dduw eu hethol, Pan y doedd yr adar yn difa, a'r haul yn llosci, a'r drain yn tagu tair rhan o hàd y gair, hawdd suaseu i'r môch a'r mîlod orph­en y rhan arall,Math. 13.4. fal nad aethei fyth mor gnud­fawr, am nad oedd un Cae o waith dyn yn ei gylch. Cyffelyb oedd teyrnas nefoedd i ronyn ô hâd mwstard, y lleiaf o'r hadau, a lliaws mawr o gy­wyon drwg yn ceisio ei gipio, heb ddyn yw tarfu;Math. 13.31. ac etto tyfodd yn bren Canghennog. Rhyfedd nas gallaseu gymaint o gwn lyngcu 'r typyn surdoes, cyn iddo beri ir byd newid ei flâs! Ac wrth adferu'r ffydd, bu pin scrifennu Luther yn drech na chleddyf Caesar.

7 Y mae pethau yn digwydd yn y byd, fal y rhagfynega 'r scrythur am danynt. A phwy y wy­ddei beth y fyddei helynt y byd, onid yr hwn ydoedd yw reoli? Digwydd Cystudd a blinder ir duwiol, fal y mae'n scrifenedig,2 Tim 3.12. pawb a'r sy yn ewyllysio byw yn dduwiol yn-Ghrist Jesu a erlidir. ac aml ddrygau a gaiff y cyfiawn: ond yr Arglwydd a'i gwared ef oddiwrthynt oll. Psal. 34.19. Encilla proffesswyr diffrw­yth, crefydd pa rai y ddifleniff [Page 170]iff o ran eu chwantau Cnawdol, a phrofedigaethau bydol,Math. 13.4.22. fel y rhagfynegodd Crist, y gwyweu'r egin gan boetbder erlid, ac y tegid nhwy gan ddrain gof­alon y byd. Gwelir llwyddiant amserol ir anuwiol, yr hwn dros ychydig fydd yn gadarn ac yn frigoc fal y Lawrif gwyrdd, ac yn y man aiff ymaith ac ni by­dd mwy o h [...]naw, Psal. 37, 35, 36. mal y datcad y prophwyd. Amlwg yw, fod y rhan fwyaf o ddynion yn myned hyd ffor­dd Lydan Llygredigaeth i uffern, a rhan leiaf yn cael ac yn cadw y ffordd gûl ir nêf, fal y dywed yr efengyl.Math. 7.13, 14. pwy ni chydnebydd fod pobl ddrwg yn amlach na rhai dâ, yn yr oes hon, a phob amser? Cwyniff gair Duw yn drwm rhag pechadurieth dynol ryw,Gen. 6. ac oni weli achos? ydyw dyn yn perchi ei wneuthurwr ai brynwr? y mae'r anifeiliaid yr ydwyti yn eu magu yn ufuddach i ti, nag wyti ir hwn a'th wnaeth, a phob peth arall ith gynal di. Beth bynnag a'th ddigio di, enw Duw y gaiff ei rwygo drwy dy lwon di. Rhy gynnefin hefyd yw i ddynion orthrechu, a thwyllo, a llâdd eu gilidd, a hynny yn ddicheilgar. Chwrna'r ci, a chwyth y neidr cyn brathu, a hynny o rybudd a'th hyfford­da yw gochelyd: ond dan dewi, ie dan wenu y dryga'r naill ddyn y llall. onid all ei ddifetha â ch­uwch, fel Judas efe ai bradycha a chusan. am hyn­ny os cwbl anghredi, rhaid iti ymwrthod a'th de­imlad naturiol, gystal a ffydd ysprydol.

8. Y Dialeddau trymion a od diweddasant wrth­wynebwyr y gair ymhob oes y ddylent berswadio dynion yw berchi.Psal. 9.16. Adw [...]inir yr Arglwydd wrth y farn y wna. Bu, bydd Jerusalem a'i Chyfraith (sef yr eglwys ufudd i ewyllis Crist) fel maen trwm, a yssiga'r neb a geisio ei daflu ymmaith [Page 171] a phawb a ymlwytho ag ef yn ddiau a rwygir. Zech. 12.3 Exod. 8.9. Datc. 15.7. Luc. 16.19.23. plâau yr Aipht, a'r Anghrist y dystiolaethant hyn. er bod llawer fel y glwth yn dianc yn ddigosp nes my­ned ir tân aniffoddadwy; etto odid wlâd, nag am­ser, na wnaeth Duw rai trosseddwyr echryslon yn ddrychau yw Cymydogion, i weled ynddynt mor ofnadwy yw syrthio yn nwylou'r Duw byw. y mae mor hawdd i bob Cymydogaeth henwi rhai na cherddasant fyth gam rhwydd, ar ôl gwneuth­ur rhyw anwiredd y waherddir yn yr scrythyr­au, nad rhaid i mi roddi esamplau y chwaneg ar lawr, heb law y rhai sydd scrifennedig o'r blaen yn histori 'r ffydd.

9 Nid all fod fwy o amgylchiadau tebygol i wiro hên scrifennâdau y wnawd er's miloedd o flynyddoedd, nag fydd yn perthyn ir Scrythyr­au: canys yr oeddent yn gyhoeddus, a galleu eu gelynion eu gwarthddywedyd os gwelent achos. Ond nid oeddent yn gwadu, either yn Cyfad­def yr peth y adrodder ynddynt. yn unic rhod­dent gam ystyr arnynt, ac yn fynech edifarhâ­ent, ac ufuddhâent iddynt, fel y gwnaeth Saul. Parodd Cyfraith Dduw gyfnewidiadau hynod drwy'r byd, am hynny nid ellid ei chelu. Yr y­doedd copîau o'r Scrythyrau mewn amryw wle­dydd pell oddiwrth eu gilidd, ac yn Cyttuno ymhob peth Sylweddol; y gwyr gonestaf yn y byd (a'u gelynion yn dystion) ydoedd yn eu Cadw nhwy, y rhai a ofnent golled tragwyddol os chwanegent attynt, neu os tynnent beth oddiwrthynt. Y cloddiau, a'r tomennydd, a'r cestill amharus cyn amled yn y terfynau rhwng Cymru, a Lloe­gr [Page 172]sydd yn dangos mae gwir yw 'r Croniclau y ddatcan y rhyseloedd tôst fu gynt rhwng y Cymru a'r Saeson. Llediaith Gymreig Llydaw, Sy'n creirio yr historiâu y fynegant i'n cenedl ni syned i Ffrainc i breswylio yn yr hên amser. Ac nid oes lai o arwyddion gweledig i'n siccrhâu yn scri [...]enâdau Duw. canys gwelir yn awr ol yr eglwysydd efangylaidd y blaunodd yr Apostoli­on, ac yr anfonasant epis [...]ôlau attynt. Y mae yn Asia, Affrica, a'n gwledydd ninnau gynulleidfâ­odd a theyrnasoedd Cristnogol, y barchant yr scrythyrau etto: fal y traddododd eu henafiaid iddynt. heb law yt Juddewon fydd yn aml yn dw­yn tystiolaeth ir hên brophwydi, fal y derbynia­sant gan eu henafiaid nhwythau.

Os amheui y fu natur dyn berffaith ar y cyn­taf, ac iddo Syrthio gwedi hynny, fel y mae yn Genesis; wele gynneddfau yn yr enaid sydd yn ar­wyddoccâu ei fod unwaith yn well; wrth surni llym y ddiod neu'r gwin, gelli ddirnad eu bod unwaith yn gryf, ac yn felys, ond iddynt o hon­ynt eu hunain newid eu blâs. Anigonolrwydd ac awydd yr enaid sy'n dangos fod iddo gynt etifed­dieth fawr, ai fod yn mwynhâu peth mwy na'r byd, sef y Duw anfeidrol; am hynny y mae'n ym­gyrhaeddyd at ychwaneg fyth, heb ymfodloni a'r derfyn yn y byd. Dyfeifiau, ystrywiau, a di­chellion y meddwl, sydd argoel fod ynddo wyb­odaeth fawr, pan ydoedd bûr ar ddelw Duw. De­ngis wyneb y byd hefyd, nad yw ef er y dilyw ddim hynach nag y mynega 'r scrythyrau. Ei gyfarwyddyd diweddar i drin y creaduriaid y [Page 173]hyspysa nad oes mor llawer er pan ddaeth yw oed ai synwyr. Nid oes mor llawer iawn er pan arferwyd Philosophyddieth, a dysceidieth, a phreintio, a chyfraith, a physygwrieth, ac hws­monaeth;Math. 4 ni welseu neb er ioed heb wrthiau droi 'r cerrig yn fara wrth galchu 'r tir. A chôf gan rai byw yn awr, nad oedd y fath amlder ac sydd o bobl ar y ddaiar; y mae'r amryw jeithoedd ym­ysc dynion etto,Gen. 11.9. yn gwirio'r histori ynghylch gwa­scarfa a chymysciad Babel.

10. Daioni budd-fawr y Grefydd Gristnogol a gyhoedda ei bod o'r nêf; y mae'n eglur fod Duw yn ewyllysio yn dda i ddyn, am iddo dda­rparu yn haelionus tuag atto ef; megis awyr i ro­ddi iddo anadl, haul, a lleuad, a Sêr, i oleuo ac i gynhesu ei drigle ef; y dwfr, a'r ddaiar, a ch­wbl ac sydd ynddynt yw fwydo, yw ddiodi, ai ddilladu, ai lonni ef. A chan ir creawdwr cariadus ddiwalln y rhan waelaf o ddyn, sef ei gorph, ai fywyd naturiol, nid yw debygol yr es­ceulysei ef y rhan oreu, ses ei enaid a'i fywyd tragwyddol. yn enwedig gan fod yr enaid mewn cyslwr grasol ar lûn Duw; canys anwy­las gan rieni y plant y fyddo debyccaf iddynt yn eu gwêdd ai moddion. Ac nidoes nag enw, na llyfr arall dan y nef drwy ba un y dichon dyn fod yn gadwedig onid Crist, ai scrythyrau: yr hyn sydd amlwg, wrth ystyried godidowgrwydd y wir, a ffolineb pob gau grefydd.

Anrhaethol y w'r lleshâd corphorol ac ysprydol a gynnig Crist, ac y fwynhaei'r byd pe dilynei gyfarwyddyd yr scrythyrau: Pe byddeu [Page 174]bobl fodlon ir hyn sydd ganddynt, 1 Tim: 6.8. Col. 3, 12, 13. yn maddeu yw gil­ydd, yn cyd-ddwyn au gilydd, yn gymwynascar, yn gariadus, yn gwneuthur ag eraill fal yr ewyllysient i eraill wneuthur a nhwythau, ac yn cadw go­rchmynion eraill Crist,Math. 7.12. ni byddeu cymaint yn tuchan dan orthrymder, a châs, ac anghyd­fod, eithr eisteddent yu danghnefeddus, ac yn ddigonol yn y cyscod dan eu ffigysbrenni; ped fa­eu 'r iâch yn ddiwyd i weithio, a'r Cyfoethog yn rhwydd i gyfranu i gyfreidiau'r gwan; ac yn ymwrthod a balchder,2 Thes. 3.10. glothineb, meddwdod, afra­dlondeb, ac yn byw yn dduwiol. gan obeithio yn yr Arglwydd, Psal. 37.3. a gwneuthur da; Caent drigo yn y tîr, a phorthid hwynt yn ddian: ac ni byddeu noe­thni, na newyn, na'r trallodau eraill sy'n dyfod ar ol pechod yn poenydio dynion. ie byddeu'r mod­dion y ragddywedpwyd yn dwyn iechyd Corphi­rol, gan fod seguryd, ac anghy medroldeb yn ach­os o ddoluriau, a chodymau, abriwiau, a phlâau oddiwrth ddicter Duw. Dedwydd hefyd fyddeu eneidiau dynion yn y byd yma wrth ddilyn gair Duw, canys Cyssur mawr yn eu Cydwy­bodau y gaiff y diwyd, a'r trugarog; a thrwy la­wenydd y tynnent ddwfr o ffynhonau iechydwrieth, sef ordinhâdau Duw.

Esmwythach ir meddwl yw amynedd na diclo­nedd, bodlonrwydd na chybudd-dod, diweirdeb na thrachwant: eithr anifeilaidd a chwilyddus, a blin yw mwyniant pechod, a gedi golyn gwenwynllyd gosidus oi ôl yn yr enaid, ynteu profwch, a gwelwch mor dda yw'r Arglwydd, [...]'i ffydd,Psal. 34.8. gwyn ei fyd y gwr a ymddiriedo ynddo. [Page 175]Tystiolaethodd Solomon, ac eraill'y brofasant bob peth, eulynaddolieth, glothineb, difyrrwch Cn­awdol, llawnder bydol, mae goreu yw grâs Duw ai ffyrdd. a bod ffrwyth Crist yn felys yw geneu. Can. Sal. 2, 3. Yn y byd y ddaw Caiff y grasol ddedwddwch yspry­dol, a Chorphorol, a hynny yn dragywydd. Ped faeu am bob awr o ufudd-dod ond awr o hyfryd­wch, byddei yr gwobr yn rhesumol; eithr Ceir llawer milwaith mwy na'r Can Cymmaint.

Brwnt a Niweidiol yw pob gau grefydd. yr o­eddid yn llâdd ac yn llosci dynion yn aberth ir eu­lynod gynt, ac yn raflu Plant ir tân yn addolaid Molech. Gwneid llawer o a stendid yn noethlymyn,Jer [...] 32.35. ac yn feddw, m [...]wn rhith addoliad i Baccus, Fenus, Flora, Jupiter. Hercules. Nid yw crefydd Ma­homet sal un Crist yn gorchymyn addfwynder, ond afrywiogrwydd, y ddinistriodd deyrnasoedd, a threfydd au trigolion o fesur y miliwn. Nag yn gwahardd chwenych eiddo Cymydog, ond yn cania­du treisio oddiarno yr hyn y seddo. Bucheddol a diniwed ydoedd dyscy blion Crist, ond lladron, a llosruddion amlwg ydoedd Mahomet a'i ddilyn­wyr. Arfer Crist a'i Apostolion oedd bywhâu 'r meirwon, ag iachâu 'r clwyfus; ond arfer addol­wyr Mahomet yw llâdd y rhai byw, a chlwyfo 'r iachus. Nid gwneuthur llês drwy wrthia, onid niwed drwy arfau. Scythia eger fyddei eu rhan, Pe rhoddent yn ôl sel Zacheus, yr hyn a yspeilia­sant drwy orthrymder gwaeth,Luc. 19. na'r eiddo Nim­rod. Yr un fath foddion sydd i ddychmygion y Pâh hefyd. a rhag cael allan ddrygioni y cref­yddau hyn gomeddir ir bobl eu chwilio, y rhai [Page 176]ni chânt dan boen marwolaeth ymddadleu yn eu cylch; eithr gwthir hwynt ar y byd fal cathod mewn cydau. Pwy nid amheuei'r farchnad yn feius y gymhellid arno ef, heb gael cennad un­waith yw phrofi, na'i hedrych, yw Phwyso, nag yw messur? arwydd eu bod yn ddiflas, pan fyn­nant eu llyngcu heb eu harchwaethu; ac yn dw­yllodrus, pryd na fynnant eu dwyn ir goleu. anw­ybodaeth yw eu mammaeth, canys Petteu'r byd ddewin ni fwyttaei furgyn: Ond y dall y lwngc lawer gwybedyn.

Yn y gwrthwyneb, nid yw gwirionedd yn Cei­sio'r cornel. gwahadd yr scrythyrau bawb yw ch­wilio.Joan, 5.59 a chanmolant bawb y wnêl hynny. galwant y Beraeaid yn foneddigeiddiach nâr Thessaloniciaid, Act. 17.11. am iddynt chwilio beunydd yr Scrythyrau i geisio gwybod y gwir. ac oni baeu eu bod yn gywyr ac yn dda, ni byddent mor chwanog i gymeryd eu holi; ie fal y Cynnyddo cydnabyddieth dyn a hw­ynt, goreu sydd ei dyb am danynt. Am hynny gan fod Duw yn dda ynddo ei hun, ac wrth ddyn, a bod y grefyd scrythyrol yn oreu i ddynol ryw, nid all na byddo o Dduw.

11 Nid yw'r efengyl ddychymyg twyllodrus dynion, nac angylion; ni edi ofn Duw i ddyni­on, ac angylion da geisio siomi neb. ac ni oddef atcasrwydd yr angylion drwg iddynt amlygu Cymaint oi dichellion, ai profedigaethau, ai ca­sineb yn erbyn meibion dynion, ac y mae'r scry­thyrau yn ei synegu. Nid yw debygol y rhybu­ddiei'r Cythrael bobl rhag dyfod atto ef ir tân tragwyddol; ac y gorchmynei iddynt gashâu [Page 177]Celwydd, a malais, yr hyn y mae ef yn eu chwe­nych; a charu Duw, a Sancteiddrwydd, yr hyn sydd gas ganddo ef: hynod yw ei lafur ef yn cei­sio rhwystro pob dyn i ddilyn athrawieth dduwi­ol Gwelir dynion drwg hefyd yn gwrthwyne­bu gorchmynion, ac yn diflasu addewidion yr scrythyrau; Ceisiasant ymhob oes eu dileu allan o'r byd, a llâdd Pawb ai dilynent. Am hynny nid oes neb yw gydnabod yn Dâd ir gwirionedd Sanctaidd, onid Duw yn umc.

12. Amlder y tystion o amryw wledydd, ac yn elynol yw gilydd, y gydnabyddant yr Scrythyrau addichon gynorthwyo ein Siccrwydd o honynt. Heb Sòn am eglwysydd y Protestaniaid, y mae Talmud yr Juddewòn, ac offeren y Papistiaid, ac Alcoran y Twrciaid, fal clustogau tailiwriaid, wedi eu chittio a darnau o honynt: yr hyn sydd eglurdeb hyspys fod yr Scrythyrau yn y byd oi blaen hwynt, ac yn gyfoethog. ac mewn cymeriad, pan fenthyccieu pawb oddiwrthynt, er mewn lliwio eu opiniwnau. Ni cherddaseu arian drwg yr euruchod hynny; oni bae eu tebygolieth i'r arian brenhinol cyfreithlon, ydoedd mewn bri oi blaen hwynt. y peth y byddo pawb yn ei gyfa­ddef yn ddi nâg, a ellir ei goelio yn ddiddadl; er na buost erioed yn Llundain, etto ni wedi fod y fath ddinas enwog, o herwydd i gymaint o'th gydna­byddieth ei gweled. Yr un Duw, ac sydd yn gwah­ardd dywedyd celwydd, Sy'n gomedd iti anghoe­lio'r gwir: ac onid ê, ni cheid ddim llês oddiwrth physygwrieth, a llawer o gelfy ddydau eraill, sef oni choesir, oni ddilynir y rheolau sydd yn y llyfrau [Page 178]Perthynol iddynt. Periff anghredinieth anrhesum­ol i ddyn gadw ei ddolur corphorol, a gwrthod moddion arferol o iachâd; ie rhynnu o anwyd, a marw o newyn, rhag ir ty Syrthio yn ei ben ef, ac i fwyd ei wenwyno ef. Ni roddi'r parch dyledus i'th dad a'th fam, oni choeli ddim o'r y fu cyn côs iti, sef iddynt hwy dy genhedlu, a'th fag [...].

13. Tystiolaethodd Duw ei fod ef yn perche­nogi yr Scrythyrau drwy y gwrthiau y nerth­odd ef y prophwydi, Crist, a'i ddyfcyblion yw gwneuthur. Estynodd Moses ei wialen a gwna­eth ffordd sych ir bobl i fyned drwy ganol y môr. Safodd yr haul wrth archiad Joshua; aneirif yd­oedd rhyfeddodau Crist, a'i Apostolion, fal y darllenir yn y Testament newydd. Ac ni chwbl beidiodd pethau rhyfeddol a dilyn y pregethwyr duwiol, y safasant gyda gwirionedd yr esengyl yn erbyn llygredigaethau cyffredin yn yr oes ddi­weddaf hon, mal y gweli yn histori y merthy­ron. Yn amser y Frenhines Marie ofneu Bren­hines Babaidd Scotland weddiau Cnocs rasol, (yr hwn oedd yn adferu purdeb esangylaidd a'i holl egni) yn swy nag ugain mîl o wyr: a chyfadde­fid na syrthiei yr un oi fwgythion of ir llawr. yn amser Luther pan edifârodd ar gonsurwr iddo wneuthur cyfammod a'r cythrael drwy scrifen o'i waed er cael ei gymorrh i wneuthur castiau; a phan ddaeth yr amser i fynu i'r cythrael gael ei enaid ef a'i gorph yn ol y Cyttundeb y fuaseu rhy­ngthynt; ymgasclodd pregethwyr a phobl ddu­wiol ynghyd i ymprydio ac i weddio, a'r pech­adur [Page 179]dychrynedig yn eu canol hwy: ac yn niw­edd y diwrnod trawodd rhuthrwynt ystormus wrth ffenestr y fan lle'r oeddent ynghyd, y fwri­odd yr Scrisen waedlyd i mewn attynr. y pryd y nâdodd diafol yn arw, orfod iddo roddi yr fond i fynu, heb allu cymeryd y dyledwr.

Adwaenwn un y gosododd rhyw yspryd arno mewn modd teimladwy; ac wrth alw yn ei ddy­chryn ar Dduw yn. Ghrist, y gafodd lonydd yn ebrwydd Rhag-fynegodd Mr Focs yn Germania wrth bregethu, y dychwelid rhydid ir efengyl yn Lloegr, ac yn ebrwydd bu farw'r Frenhines Ma­rie, a chyflawnwyd ei air ef, yngolwg y rhai a dramgwy ddasent wrth ei glywed ef. yn amsery frenhines Elizabeth, Cyrchwyd y pregethwr duwi­ol hwnw ar un Mrs Honiwood, ydoedd glâf o dristwch yspryd, a chlefyd wâst; a phan ddaeth yw ystafell hi, cafodd ei theulu hi yn eistedd ar lawr yn synn wedi blino yu wylo, ac yn disgwyl yr awr iddi hi: ac wedi iddo ef daer-weddio gy­da hwynt, mynegodd ir clâf, yr adfereu Duw ei hiechyd iddi [...]ilwaith. ac y cafei hi hî ocdran yn y byd hwn i og [...]neddu ei enw ef, ar hynny yn ô d­ddiclon hi ai attebodd ef, y gallei ef ddywedyd yn gys­tal na thorreu'r phiol wydr ydoedd yn ei llaw hi er ei thaslu ynghyd a'r pôst, yr hon y fwriodd hi oddi­wrthi gyd a'r gair, ac y gyfodwyd i fynu oddiar la­wr yn gyfan; a bu fyw'r wraig wedi hynny, oni welodd hi drychant oi phlant, a'i hwyrion, a'i gore­scenydd. Amser arall pan ydoedd yr efangylwr hwn yn Cymeryd ei genad ag Jarll Arundel wrth lan y dwfr, dymunodd yr iarll arno, nad elei [Page 180]ir cafan, o herwydd bod yr hin yn dymhestlog, a'r dwfr yn arw beryglus; attebodd yntef, gwne­led y dwfr hwn a mi, fel y tystiola [...]thais i chwi'r gwirionedd (sef purdeb Crefydd) mewn simlrwydd calon: felly aeth ir cafan, ac yn y fan gostegodd y gwynt, a gwastatrâodd y dwrf. Ie odid oes na gwlâd, heb ryw beth rhyseddol yn digwydd ynddynt er siccrhâu gair Duw, ai râs, er nad yw pawb yn Craffu arnynt o ran eu esceulysdra; [...]sai 26.10, 11. Y rhai ni welant uchelder yr Arglwydd na'i law. Ond nid rhaid ir unrhyw wrthiau fod mor weledig, ac mor aml, ac oeddent yn amser yr Apostolion: am fod y ffydd a'i scrifenâdau yn awr mewn hir oestadol seddiant ymysc y Cen­hedloedd, a hynny yn y gwledydd mwyaf en­wog, a llythrenog drwy'r holl fyd. Y mae tref­tadol gyfiawn feddiannau yn gwneuthur titl yn ddiddadl, ac yn afreidiol gyfodi'r meirw yw brofi. Pan oedd Crist yn gorphorol wedi newydd escyn iw orsedd-fainc, gweddus ydoedd iddo ef gystran­nu doniau a breiniau tra rhagorol yw ddeiliaid: ac wedi hynny llywodraethu wrth y rheol gyffre­din y gyhoeddasei ef i bawb. Pan goroner bre­nin daiarol, ar y cyntaf egir y Carchârau, ac aml fydd rhoddion, y beidiant gwedi; a chaiff Cwrs Cynefin Cyfraith lè, a hynny er llès ir wlad­wrieth hefyd. Nid Cymwys ir mawrhydi nefol dorri trefn arferol ei greadigaeth, ai raglunieth heb raid, wrth ddymuniad pob un moethus, anu­fydd, yr hwn oni wrendi ar scrifennadau yr proph­wydi, ni chredeu chwaith pe cyfodeu un oddiwrth y meirw i fynegi ewyllis Duw; Canys ceisiodd [Page 181]yr Juddewon gwrthnyssig lâdd Lazarus, yn lle ufuddhàu iw dystiolaeth ef am Grist, ar ôl ei gyfodi ef o'r bêdd. Joan. 12, 9.10. Y fynni di i Grist fyned ir bôen i ddioddef yn fynych, ac i adgyfodi ym­hob oes, ac ymhob gwlâd, a gadel i bob llaw ymhyrddu yw friwiau ef? Bendigedig yw y rhai ni welsant, ac y gredasa [...]t. Heb law hyn,Joan. 20, 23. nid yw pobl yn cymeryd atrynt ond ychydig ofn Duw, er maint y welant oi ryfeddol allu ef.

Beunydd y mae'r ddaiar drom fel pêl fawr yn sefyll ynghanol yr awyr, ac ynghrôg ar ddiddim. Nid oes ond yr awyr yn ei hamgylchu o bob tu,Job. 26.7. heb ddim gweledig yw hattegu, y mae olwynion mawry nefoedd yn troi oddiamgylch mewn pedair awr ar ugain, heb un dyn yn rhoddi llaw arnynt; y mae'r cant Cympasog yn troi, ar fôth, sef y ddaiar, heb syflyd Gwnaiff Duw i'th gulla wrth dy borthi di, droi bara a diod yn gnawd, ac yn waed, fal y troes Crist y dwfr yn win. Joan. 2. Ynghened­liad creaduriaid byw, aiff defnyn gwlyb yn gnawd, yn escryrn, ac yn groen: etto pwy fydd yn rhy­feddu, ae yn rhoddi'r gogoniant i Dduw, am ei weithredoedd rhyfeddol hyn? Grwgnachodd Israel trayr oeddent yn cael manna o'r nêf; ni pheidient ac erlid Elias, ac ni choelient ei air ef, er i dân o'r nefoedd yssu ei wr [...]hwyn [...]bwyr ef o fesur y dêg a deu­gain. Hefyd pe rhoddei Duw yr un gwrthi­au ac y wnaeth Crist a'i Apostolion i amlhâu ym­bob oes, ac ymhob man, ni byddent ryfeddodau,2 Brenh. 1.9, 10. na chynorthwyau i'n ffyd ni; eithr eu cynefin­dra y fagei esceulysdra ynom ni. Ni chynhyr­fa llysiau physygwriaethol mo'r Corph, os arferir [Page 182]hwynt fal Llunieth beunyddiol. Rhyfeddach yw i'r haul dywynu nâ thywyllu, canys naturiol yw▪ diddymiad, a gallu an [...]eidrol Duw sydd yn peri bod o ddim. Rhyfeddach i'r ddaiar sefyll yng­hanol yr awyr, na siglo; etto dychrynwn fwy pan fo Clipar yr haul, a chrynfa ar y ddaiar, o herwydd eu anamlder. Am hynny gwell ar ein llês, a bûdd ein heneidiau, fod rhyfeddodau a­postolaidd yn rhyfeddodau byth, nag yn bethau Cyffredin. Ond rhag tybied fod y ffydd yn ddi­dyst, gwnaeth Duw yn yr oesoedd diweddaf rai pethau, nid ydynt gwbl anghyffelyb i wrthiau y prif eglwys. Canys megis ac yr oedd yr efen­gyl gynt yn gostegu lleisiau, ac yn rhwystro gweithrediâdau Cyhoeddus y Cythreuliaid; fel­ly er pan adgweirwyd y ffydd yn ddiweddar, nid yw'r tylwyth têg (sef y Cythreuliaid Cymde­ithgar) cyn hyfed ac oeddent yn amser Pabyd­dieth: pryd yr ymddangôsent yn finteiodd gwe­ledig ilithio pobl drwy yspleddach a hwynt. Ar­wydd ei myned hi yn ddydd efangylaidd, pan ym­guddiodd pryfed y tywyllwch.

Pe iawn arferem ni yr hyn y ddirnad ein deall ni, ac y wèl ein llygaid ni, argyhoeddeu hynny ni o wirîonedd y pynciau mwyaf pwys­fawr yn yr scrythyrau;Hebr. 11.6. megis, fod Duw bywiol▪ gwneuthuriad dyn y ddengis hyn. Nid y byd y wnaeth ddyn, am nad all peth difywyd wneu­thur peth byw. Nid oes reswm â deall yn y dda­iar, fel y mae yn nyn: ac nid all dim gyfranu i un arall, onid y peth sydd ynddo ei hun. Ni phochei'r tân mor dwfr, oni bae fod poeth­der [Page 183]ynddo. Nid dyn chwaith ai gwnaeth ei hun, canys nid all y bychan o gorpholaeth estyn cuf­udd at ei faintioli; nid all y clâf ei wneuthur eu hun yn iâch, na 'r garw ei wneuthur ei hun yn brydferth, na'r gwan ei ddeall, ei wneurh­ur ei hun yn gall. Nid rhieni sy'n ffurfio eu plant, canys ni wyddant pa un ai mâb ai mer­ch fydd ffrwyth y bru, nes ei eni; yn fynych cânt ferch pan ddymunent fab: er nad adwaen­ant hwy mo osodiad y galon, a'r yscyfent, y gi­au, ar gwythi, er na feddyliant am danynt, etto cynyddant yn y grôth. Cynhêsodd y myfyrdod hwn galon Dafydd i hoffi Duw, Psal, 139.13.14. pan ddywedodd ef wrth yr Arglwydd, Toaist fi ynghroth fy mam. clodforaf dydi, canys ofnadwy a rhyfedd i'm gwna­ed. Gwneuthriad y byd hefyd y ddylei dy gym­ell di i gydnabod Duw. Nid dyn y wnaeth y byd, rhaid ydoedd creu'r byd oi flaen ef, er rhoddi cynhalieth iddo ef; nis gallafei fyw heb luniaeth ac anadl yr yspaid y buaseu yn gorphen gorch­wyl llai: dychweliad y Corph ir ddaiar sydd ar­wydd fod y ddaiar oi slaen ef, ai wneuthur ef o honi, canys dychwel pob peth ir man allan o ba un y daeth, fal y mae'r tarth gwlyb yn cyfodi o'r ddaiar ir Cymlau, ac yn dyfod i lawr eilwa­ith yn law. Pe galleu dyn wneuthur byd, gwna­eu fwy nag un o ran ei awydd, ai gybudd-dod. hefyd ceidw'r byd ei drefn osodedig gan Dduw, er gwaetha dyn. Cyfyd yr haul yn ei bryd yn gynt nag y mynnei'r diog, machluda yn gynt nag y mynnei 'r trafferthus. Ceidw'r môr ei lê ai lanw, heb ruso dim er un Pharaoh na'i gerbydau heirn, [Page 184]amser a llanw nid eris am un dyn, am hynny y mae iddynt feistr arall y sydd uwchlaw pawb. Ac nid yw anhygoel i Dduw greu'r byd o ddim; y mae Cymaint rhagor rhwng byw a difyw, ac sydd rhwng defnydd a dim. Di weli Dduw beu­nydd yn anfon ir byd greaduriaid byw oddi­wrth hâd difyw, ac yn thoddi golwg i ddefnydd dall. Y mae'r pethau mwyaf yn dyfod oddiwrth bethau bychain, nesaf i ddim; mae'r dderwen fawr yn tyfy oddiwrth fesen fechan, nid ydoedd y fesen onid cron, a meddal, y mae'r dderwen yn ganghenog, acyn galed: dyna beth sydd, od­diwrth beth nid oedd. Hyspyssa'r Creadigaeth ini hefyd fel Moses, Daut. 6.4. Mae un Duw sydd. Canys cydweithia'r creaduriaid oll er eu bod yn llawer, ac o amrw ddull, nefol a daiarol, at yr un di­ben. Y mae'r haul yn cynhesu, a'r Cymylau yn dyfrbâu 'r ddaiar i beri iddi dyfu. y mae hitheu a'r môr yn mâgu bwystfilod, a'r Cwbl i gynal dyn. Llawer o weision yn gwneuthur amryw swy­ddau, ac yn y diwedd yn tueddu at yr un peth, sydd arwydd mae un meistr sydd iddynt; wrth adeilâdu, pan fyddo 'r naill yn llâdd llîf, a'r llall yn nâddu, arall yn tyllu morteisiau, ac erbyn y dèl y darnau ynghyd, os byddant gymwys iw gi­lydd, ac yn gwneuthur adail dêg, cydnabyddwn i un pen-saer Cyfarwydd fwrw a marcio'r gwaith. Undeb yw'r peth godiddoccaf mewn teulu, a theyrnas, anhwylus yw mwy nag un meistr mewn teulu, neu fwy nag un brenin mewn teyrnas, o herwydd rhwystrent eu gilydd drwy groes-am­canion. Pa unaf, by frydaf a chryfaf.

[Page 185]Nid yw'r Drindod fendigedig hefyd heb ei har­graph ar ddyn, gan fod ei enaid ef yn deall, ac yn ewyllysio; y mae'r Tâd nefol yn deall ei berffei­thrwydd, ei ystyrieth ef ai ddoethineb ef yw ei Fâb; y mae dyn yn gwneuthur peth yn ol ei ddeall ai fwriad oi fewn,Joan. 1, 1. a thrwy'r mâb y gwnaeth Duw bob peth. Wrth ddeall ei berffeithrwydd y mae hy­frydwch i Dduw, sef yr Yspryd glan, yn ymfodloni ynddo ei hun, a chyflawniad ei ewyllis; y mae ewyllis yn nyn hefyd yn cyd-ganlyn ei ddeall ef, ac yn Cynhyrfu ei allu ef, fal y dywedwn, yr e­wyllis y wna'r gorchwyl. Am hynny nid all un dyn ystyriol na chydsynioag ymadrodd yr Apo­stol am Dduw, O honaw ef, a thrwyddo ef, Rhuf. 11.36. ac iddo ef y mae pob peth, sef o'r hanfod, y Tâd nefol, a thrwy ei ddoethineb ef, sef ei Fâb; ac yw ewyllys hyfryd ef, sef ei Yspryd ef, y mae pob peth.1 Tim. 1 [...] ▪17. Dywed Paul fod Duw yn ddoeth, a phawb o'r a ystyriant ei weithredoedd e [...] y ddywedant yr un peth.

Rhyfeddol mor gywraint yw gwneuthuriad dyn ac anifail, a maint o bibellau, a gwythi, a chymâlau sydd ynddynt, heb un diswydd nag afreidiol, ond pob un yn cynorthwyo'r naill y llall. y mae 'r haul yn cadw ei dymhôrau yn y modd buddiolaf ir byd; pettau 'r lamp ne­tol hwn yn sefyll ynghanol y ffurfafen, neu yn froi yn oestadol uwchben, ac a'r draws Ca­nol y ddaiar yn lîn y Cyhydnos, byddei 'r naill ran o'r ddaiar yn ansfrwythlon gan boethder, ar llall yn anghyfaneddol gan dywyllwch ac oer­der, am fod Crwmach y ddaiar yn bwrw Cys­cod, fal na thywyno'r haul arni ei gyd ar un waith­am [Page 186]hynny ymsumud yr haul i amgylchynu'r go­gledd, nes addfêdu ffrwythau'r tir y tu yma ir byd, ac yna gan adel i ni ddigônedd o lunieth nes y delo eilwaith, cilia oddiwrthym ni ai gwna­iff yr un Cymwynas o anigylch y deheu.

Yn y Cysamser nid yw'r gaiaf anfuddiol ini, gan oeri heintiau, a gostêgu pryfed, a gwybed, y amlhaent yn blâ ir byd, pe parhaeu gwrês yn oestadol; a chaledu dyn ac anifail, ai gwneu­thur yn iach, ac yn gryfach. Gwelir y glaw a'r eira gaiafol yn gwrteithio'r ddaiar i fwrw ei chn­wd yr hâf. A bydd y lleuad yn nesaf attom ni, pa bellaf y bo'r haul oddiwrthym ni, fal na byd­dom heb oleuni pan fo'r nôs hwyaf. A chan fod Cyfnewidiadau Cyflym yn beryglus i ddyn ac anifail, nid yw trumder gaiaf yn neidio ar ben poethder hâf, eithr o fesur ychydig y Cymer y naill lê'r llall. Beth sydd niweidiach i'th iechyd di nag oeri yn ddisymwth ar ol chwysu? am hyn­ny o fesur mynudyn neu ddau beunydd y byr­haiff ac yr ymestyn y dydd, y chwanega oerni neu wrès. Ni lamma'r haul o'r naill gylch ir llall mewn un dydd, eithr o fesur ychydig y llithra ef, fal y gallo'r naill ran o'r byd ei dderbyn ef, a'r llall ei hepcor ef yn oreu.

Eglur yw nad oes ddeall yn y goleuâdau hyn yw Cyfarwyddo eu hunain, Canys lle mae deall y mae bywyd hefyd, y gynhelir drwy ymborth mewn Creaduriad gweledig, ac er diwedd y dder­fydd drwy farwolaeth, y peth ni ddigwydd ir rhain. Ni welwn chwaith un creâdur byw, nad yw'n gwibio i mewn ac allan, weithiau yn sym­ud, [Page 187]weithiau yn sefyll. ond Ceidw y rhain yr un mesurau yn oestadol, gan gerdded yn ddi­baid. Petteu ganddynt ddeall, byddeu ganddynt ewyllis hefyd, ai tueddei nhwy i orphwystra a rhydid, yn hytrach na llafur di-dorr, er gwas­naethu Creaduriaid llai na nhwy eu hunain.

Diameu ynteu mae Duw sydd yn pennodi, ac yn rheoli eu rhodau, ac onidê ni cherddent mwy nag olwynion Clocc, neu felin, heb ryw un Cel­fyddgar yw ffurfio, ac yw trin i hynny. Nid digon ir ddaiar gynhesrwydd heb wlybanieth. Pe gol­lyngaseu Duw y môr am ben y tîr nis gallaseu neb fyw; am hynny ordeiniodd bibellau i ddw­yn dwfr o'r môr i ddiddanu'r tir: yr hwn wrth bistyllu drwy'r ddaiar, megis drwy hîdl, y edi ei helltni yn ol, fal y bo Croiwach, a chymwysach i ddiodi creaduriaid byw. felly y deilliaw afon­ydd o galon y ddaiar, sal gwythi o'r afu, y gerddant drwy gorph pob gwlâd.

Ac am nad yw lesol ir afonydd chwaith fod cyn lletted a'r ddaiar, gorchymyn Duw i darth es­cyn ir Cymylau, lle y tywycha gan oerni, ac y troiff yn ddwffr i ddiodi'r ddaiar a chafodydd hyfryd, pan fyddo mwyaf ei syched hi, a llettaf ei safn hi. Mor luosog yw dy weithredoedd di o Ar­glwydd, gwnaethost hwynt oll mewn doethineb! Psa 104.24. Dywed Pedr fod yr Arglwydd yn gwybod pob peth. a phwy ni chydsynia a'i ymadrodd ef,Joan. 21.17. ar a ysty­ria amled yw'r Creaduriaid y mae'r Creawdwr yn eu trefnu, a'u rheoli? Nid allai Cymaint o bethau difywyd, disynwyr, gydweithio mor gys­son ac mor union i leshâd dyn, oni bae fod Cyfar­wyddwr [Page 188]doeth iddynt, mwy nag y trawei saeth ddall y nôd, oni baeu i un a llygaid yn ei ben ei gollwn atto ef; yr hwn y fedrodd osod pob peth mor gelfyddgar oth fewn di, dy menydd i ddeall ac i gofio, y gason yn ffynon bywyd, yr iau ar yfcyfent yw swyddau, nid all na wypo he­fyd parai fwriadau sydd yn dy galon di, pa ddi­chellion sydd yn dy ben di. Oni chlyw yr hwn a blannodd y glust? Ps. 94.9. [...]0. oni wêl yr hwn a luniodd y llygad? oni wyr yr hwn sydd yn dyscu gwybodaeth i ddyn? Canlyn hefyd fod g [...]llu Duw gyda ei wybodaeth ef ymhob man,Act. 17.27 ac nad yw efe neppel oddiwrth bob un o honom, gan ei fod ef yn rhoddi bod a bywyd i bôb péch. Ni throei'r felin petteu'r dwrf oddiwrthi, nag olwynion natur oni bau fod eu Cynhyrfwr hwynt yn bresenol; er nad yw dy lygaid yn gweled ei syl­wedd ef, mwy na'r gwynt, neu'th enaid dy hûn, etto gweli ei weithrediâdau ef, a nhwythau. Rho­dia ditheu yn ofalus ger bron dy Dduw, a galw arno, am ei fod ef yn agos ith gynorthwyo.

Amlwg hefyd yw rhaglunieth a gofal Duw yn y drefn osodedig. Adfeilieu adeilad y byd, oni bae yw gwneuthurwr edrych atti; a boddei'r môr y tîr, er dim gweledig sydd yw gadw i mewn yn llawer man. trigeu llydnod newydd fwrw eisieu medru sugno, oni bae ei fod ef yn eu dyscu: gwelir hwynt yn ceisio pursau eu mammau, cyn iddynt er ioed weled y fath beth, nag i ddyn roddi llaw arnynt yw hyffordi, y mae llysiau yn hâdu ychy­dig cyn eu diflanu, a dyfod amser oerni, megis pet­tent yn rhagweled eu marwolaeth, ac yn darparu i gynal eu rhyw. Ac am y ddyled y ofynnir gan [Page 189]ddyn, sef ofni Duw, a chadw ei orchmynion ef. preg. 12.13. Nid yw rheswm yn gweled yn anghymwys ir tâd a ymgleddo blant, gael ufudd-dod oddiwrthynt. nid yw nêb yn gwneuthur offeryn onid yw bwrpas, a fynni di i Dduw dy wneuthur a'th ymgleddu yn haelionus, yn unig fal y gallych wasnaethu'r pe­chod, a'r Cythrael, a gwrthryfela yn ei erbyn ef? y fynni di iddo ef dy ddal di yn ei freichiau i scri­ffinio ei wyneb ef, ac ath draed i guro ei ymysca­roedd tyner ef? A rhag i deimlad o ddicter Duw wneuthur dyn pechadurus yn ddibris, ac yn an­hydyn i ddychwelyd i deulu ei Arglwydd, mynega y mawrhydi nefol, iddo gael iawn gan Grist yw heddychu a phob un a d [...]ychwelo; ac anrhesumol yw'r anghrediniaeth ni chydnabyddo y gollwn echwynwr trugarog ddyledwr tlawd yn rhydd, wedi i fachniad galluog dalu droslo ef.Heb. 7.22. Os amheui'r adgyfodiad, edrych ar yr hadyd sy'n torri ar eu traws, ac megis yn braenu yn y prîdd, etto o'r gronynnau noethion priddlyd hynny, y Cyfyd ty­wysennau tal, ac ynddynt ddêg ar ugain. Er ir phanhigion ar llyssiau golli eu tegwch y gaiaf, a myned fel cyrph meirwon, etto blodeuant eilwa­ith. troiff Duw gyscod angeu (sef y nôs) yn foreu­ddydd. Nid anhaws iddo ef y ffurfiodd iti gorph o ddefnyn ynghroth dy fam, wneuthur felly o ddustyn ynghrôth y ddaiar. Pan luniodd ef Adda o'r pridd, bu fyw naw cant a dêg ar hugain o flyny­ddoedd. er iddo wanychu llawer ar ei gorph drwy bechu.Gen. 5.5. ynteu nid anhebygol y peri'r Cyrph gogo­neddus byth, am y byddant yn ddibechod: hoiw fydd eu gwisc briodas yn dragywydd, pryd na [Page 190]bydd dim brynti yw brychu, nag un gwyfyn anwiredd yw hyssu. y mae ynoti arwyddion o an­farwolder yr enaid tra bo 'r Corph yn farw. canys mewn Cwsc (yr hwn yw llûn marwolaeth) pan fo'r Corph heb symud, y mae'r enaid yn ymg­gynhyrfu, yn ymresummu, yn deall pethau, ac yn derbyn rhybuddion, a chynghorion.

Nid yw nerth yr enaid yn pallu gyda'r Corph; pan gollo dyn aelod drwy friw, nid llai deall, a serch, a dymuniad, a chydwybod' yr enaid. yn amser henaint pan fo nerth y Corph leiaf, y mae callineb, a sobrwydd, a rhinweddau'r enaid gryfaf; Canlyn ynteu y bydd gwobr parhaus ir dâ ar drwg, am eu bod yn anfarwol. Nid yw'r Duw, y gwelir cymaint oi ddaioni ai wybodaeth, debyg i adel yr ufudd grasol yn gustuddiedig by­th. nid adwaenom un tâd naturiol, na wnaiff fwy er ei blant ufudd, nac er y rhai gwrthry­felgar asradlon. Gweliff dynion yn gymwys go­spi llofruddion ac yspeilwyr, ac oni wnaiff rhe­olwr y byd gyfiawnder ar ddrwg-weithredwyr? er bod y philosophyddion gynt heb fawr gyfar­wyddyd o'r Scrythyrau, etto wrth ddarllen Llyfr y creadigaeth canfuasant lawer o'r pethau hyn; oud yn ô-dywyll gan wendid eu llygaid, fal y dall cyn ei gwbl iachâu, y welodd ddynion fal prenniau. Marc. 8.24 Am hynny dywedent fod y gwirionedd megis wedi suddo mewn llyn, a'i bod yn gweled peth oi lewyrch ef. ond cynifer ac a irant eu lly­gaid ag eli Crist y welant ddigon o reswm wrth ystyried pethau o'u hamgylch,Datc. 3, 18 yw siccrhâu o wi­rionedd yr scrythyrau, ynghylch y pethau y fu, y [Page 191]sydd, ac y fydd.

15 Moddion scrifenwyr a dilynwyr gair Duw ymhob oes, y ddengis eu bod o Dduw; canys ni thwyllid hwynt yw ddigio ef, na thrwy dêg na thrwy hagar. ni ddenai melyswedd golud, na gogoniant y byd monynt i ddorri gorchmynion Duw. er i Satan addo yn dêg, y rhoddai ef faw­redd i'r Saul a Syrthient i lawr yw addoli ef, Math. 4, 9.10. etto Cafodd ei ymlid ymmaith gan Grist, a'i ddilyn­wyr. Methodd gan Simon o Samaria, Act. 8.9.18, 19, 20. er cyfarw­ydded Swynwr oedd ef, hudo yr Apostolion dr­wy frîb: eithr Petr a ddywedodd wrtho, bydded dy arian gyd â thi i ddestryw. Ni thycciau bwgythi­on y byd i beri iddynt betruso yn dilyn eu iacha­wdwr. Nid yw rai gau dystion, onid am wobr bydol, yr oedd y ffyddlomaid yn colli y feddent am eu tystiofaeth, anhawdd cael gan ddrwg we­ithredwyr gy [...]addef y gwir arnynt eu hunain, ond pan holid y Cristnogion am eu ffydd, cyffessent oi gwir fodd: ie Cospid hwynt eisieu tewi. a than eu custudd byddent lawen a hyfryd, ofn a thrist­wch sydd yn anferthu, a chywilydd sydd yn di­galoni rhai drygiog dan eu penyd, oddieithr ymbell un fyddo a chydwybod wedi serrio. Bendi­thieu'r merthyron enw eu Harglwydd, am eu cy­frif yn deilwng i ddioddef er ei fwyn ef, Act. 5.4 [...]. Luc. 22.92. gan farnu erlidig [...]eth yn oruchafieth. a hynny, nid o ran sty­fnigrwydd meddwl; canys yr oeddynt o gydwy­bodau tyner, ac wylent yn chwerw-dost am y pe­chodau dirgelaf, nag o ran cefnogrwydd naturi­ol, eanys yr oeddynt lawer o gyrph gweniaid, a thyner, hen ac afiâchus. Yr oedd gwraig ddu­wiol [Page 192]wiol y waeddei yn dosturus yn ei gwewyr es cor, ond pan loscwyd hi am ei ffydd ni chwyn­odd ronyn, gan atteb yw Chyfneseifiaid (oeddyn gofyn ei rheswm hi am hynny) fod ei gwewyr escor hi yn ffrwyth pechod, ac o herwydd hynny yn drwm iddi hi, ond dioddef er Crist ydoedd ffrwyth oi ras ef, ac o'r achos bwnnw yn yscafn iddi hi. Gan or­fod ir proffesswyr duwiol ddioddef Cymaint o gustudd a phoen er mwyn eu credinieth; diam­au iddynt chwilio'r peth hyd y gwaelod, cyn yr ymroddent i golli y feddent oi herwydd, am nad yw hylithr gan bobl gymeryd eu twyllo am eu ha­wddfyd amserol.1 Cor. 3.12, 13. Pair Duw yw'r brofedigaeth dan­llyd, i ddangos rhagor rhwng Sothach a mwyn da wrth adeiladu ar sylfaen iechyddwriaeth, y dydd a ddengis waith pob dyn, pa un ai meini gwerthfawr, o athrawiaethau, a grasau parhaus, ai ynteu coed pwdr a fost crîn o gau athrawiaeth a rhyfyg fyd­do eu defnydd.Philip. 1.7.14. oblegyd trwy dan y datcuddir ef. Diodefaint y sainct ydoedd gadarnhâd yr efen­gyl dan erlidwyr Cynar a diweddar.

16. Os amheuei etto dywedaf wrthit, fel Phillip wrth Nathaniel, Joan. 1.45 tyred a gwêl. fal yr arg­yhoedda 'r creadigaeth a rhaglunieth dy reswm di, gwaith yr ailanedigaeth a lwyr argyhoedda dy galon, ac a scrifena'r gyfraith ynddi, oni's gwrthodi hi: oni choeli fod athrawieth y ffydd yn win melys ac iachus, wrth weled eraill yn ei ddymuno, ac yn siriol ar ei ol ef, prawf ef dy hun, a dywedei'r un peth. Golch lygaid gwe­niaid dy feddwl a dagrau edifeiriol, a gloiwach fyddant, a chanfyddi ewyllis Duw yn graffach; [Page 193]a gweli'r haul Cyfiawnder wrth ei oleuni ei hun: oddiwrth darth Cnawdolieth y cyfyd niwl yn y meddwl. bydd pob dyn a deall wedi ei dywyllu, Ephes. 4.17.18. tra­fyddo wedi ymddieithro oddiwrth fuchedd Dduw. Rhuf. 12.2. Ond y meddwl newydd y gaiff brofi perffaith ewyllys Duw. a'r hwn sydd yn credu ym mâb Duw,1 Joan. 5.10.sydd ganndo y dystiolaeth ynddo ei hun. Derbyn yspryd Duw i Sancteiddio dy enaid,Joan. 4.42 ac yna ty­stiolaethiff iti mae'r scrythyrau yw ei Scrifen ef. yna y gelli ddiwedyd wrth yr eglwys fal y Samariaid wrth y wraig, Joan. 7.17 nid ydwyf weithian yn credu oblegyd dy ymadr odd di, canys mi ai clywais ef fy hun, a gwn yn ddiau. Yr hwn a ewyllysio wneuthur ewyllis Duw, Joan. 10.7 y gaiff wybod am y ddy­sceidiaeth ai o Dduw y mae hi. Defaid ufudd Crist a adnabyddant ei lais ef, rhagor llais diei­thraid. Oni bydd dyn yn yr un elfen a'r peth yr edrycho ef arno, ni's gwêl ef yn iawn; pan edrycho un oddiar y lan ar bren yn y dwfr, efe ai gwêl yn gam er ei fod yn union. felly ni ddi­chon yr hwn sydd mewn cyflwr Cnawdol iawn ddirnad y gwirionedd grasol,1 Cor. 2.14. oblegyd yn ysprydol y bernir ef. Meibion Duw y sydd gynefin ai bresenol­deb ef, ac arferol o drin ei negefau ef, y adwaenant scrifen-law eu tâd. Cais burdeb calon, Math. 5.8. a ch [...]i weled Duw, ai ewyllys hefyd. Gobeithio fod yr hyn y ddywedpwyd yn ddigonol gyda gweithrediad yspryd Duw, Col. 2.2. er gwreiddio'r darllennydd ystyriol mewn siccrwydd deall i gydnabyddieth dirgelwch Duw, a'r Tad, a Christ: am hynny dibennaf y perwyl yma, ond crybwyll am rai pethau sydd ddilynawl iddo.

[Page 194]1. Molianwn Dduw am fod ysprysrwydd o'r ffydd ai scrifenâdau yn ein iaith ni ein hunain; hynny ydoedd oruchafieth Israel, pryd nad oedd cyn amlucced, a chyn helaethed ac yw yn awr: Canmoleu 'r bobloedd oll ddoethineb eu deddfau hw­ynt. Deut. 4.6.8. Bu llyfr Duw wedi ei glasbyssu cyn gaethed yn yr iaith Ladin yn amser ein henafiaid diwe­ddaf, na fedrai, ac na lefasai ond rhai edrych ar­no. Yr ydoedd ir bobl gyffredin fel bwyd dan glo, a llys-fam yn Cadw'r agoriad y pryd yr adne­wyddwyd arfer e glwyswyr llygredig Israel, y rhai y ddygent ymaith agoriad y gwybodaeth, Luc. 11.52. nid aent i mewn eu hunain, a'r rhai oedd yn myned, a waharddent. ond er pan gyfieuthwyd y bibl yn Gymbraec, gelli gymeryd y seigiau melysaf ith law, a bwytta a'th ddiwalla, a bendithio dy Dduw: yr hwn o'i drugaredd y roddes gyfar­wyddyd i rai duwiol dyscedig yn yr oes ddiwe­ddaf, i gyfieithu athrawieth y ffydd o'r Groeg a'r Hebraeaec, i jeithoedd Cyffredin teyrnasoedd y Gor­llewin. Ac ni raid ini ofni iddynt gam-gyfieithu oi gwirfodd, canys dioddefasant (gan mwyaf) ferthyrdod; ac oni ddywedent gelwydd er arbed eu bywyd eu hunain, ni wnaent bynny er damnio ein heneidiau ni.Rhuf. 10.6. Y mae gair y ffydd yn agos attom ni, nid rhaid ini fwrw am nôl Crist i lawr o'r nefyw fynegi. Petteu raid dylem fyned cyn belled i wy­bod doethineb Duw, Luc. 11.31. ac yr aeth Brenhines Sheba, yr hon a ddaeth o eithafoedd y ddaiar i wrando doe­thineb Solomon. Gen. 29.10. Y mae ffynon iechydwrieth yn agos, ac yn agored, wedi i Dduw anfon rhai fel Jacob i dreiglo ymmaeth y garreg fawr oedd ar ei geneu. [Page 195]Gelli lenwi dy gostrel o wybodaeth iachus, oddei­thr i galedwch dy galon ei thoppio fal na ddelo i mewn.Mic. 6, 8. 2 Tim. 3.15. Dangosodd yr Arglwydd it ddyn beth sydd dda, a pha beth y gais gennit: Yr hyn fydd abl i'th wneuthur yn ddoeth i iechydwrieth. A pham y di­giei'r Pape am byn? Canys anfonwyd y gair yn Hebrae-aec ir Hebraeaid, ac yn Roeg ir Groegiaid, fal y galleu'r bobl gyffredin ei ddarllen ai ddeall. Ac nid yw anghymwysach i'r Cymru ei gael ef yn Gymraec, ac i'r Saeson yn Saesona-ec,Act. 2.11. fel y llefarer ym hob iaith fawrion weithredoedd Duw.

2. Chwiliwch yr scrythyrau yn ol gorchymyn Crist, at y gyfraith ar dystiolaeth, Joan. 5.39 Isai. 8.2, ac pen. 34.16. ceisiwch allan o lyfr yr arglwydd, a darllenwch, ie glynwch wrth ddarllein. 1 Tim. 4.13. ac ich annog i hynny ystyriwn mae trwy wybodaeth y gwirionedd yr ewyllysia Duw i ddynion fod yn gadwedig. 1 Tim. 2.4. y mae chwilio astud ar lyfrau Cyfraith ddynol, a physygwrieth, er mwyn elw amserol; ond ceir yma fudd tragwyddol, a difyrrwch presenol hefyd. deddfau'r Arglwydd sydd yn llawenhâu y galon, ac yn felysach na'r mêl. Psal. 19.8. ac 119, 103. Hyfry­dach ydoedd gan Alphonsus brenin Arragon ei studi, na'i deyrngader. Ac fal na phetruso neb o ran ei wendid, gwybydd eu bod yn olau ir gwirion, Psal. 19.7. i wra­gedd, a phlant. Timotheus cedd yn gwybod yr scry­thur lân yn fachgen, 2 Tim, 3.15. a dyscaseu hwynt gan ei Nain Lois, ai fam Eunice. ymborth yr enaid ydynt.2 Tim. 1.5. a'i porthant à gwybodaeth, ac a deall. Plant Duw y chwenychant laeth y gair, Jer. 3.15, 1 Pet. 2.2. fal y cynyddont trwyddo ef, a phawb ai diflaso a newynant, ac y grabiant eu heneidiau yn dragywydd. A chyfarwyddo dy­nion y maent i ryngu bôdd Duw, gan fod yn llusern [Page 196]a llewyrth yw traed ai llwybrau. Yr hyn y gerddech di yngwysc dy ben hebddynt hwy,Psal. 119.105. fydd cyfeili­orni yn anialwch pechod, ath ddwg ir sybwll pe­ryglus. Ac fel y tyccio darlleniad iti gweddia fel Dafydd ar y Dduw ddatcuddio dy lygaid i weled pethau rhyfedd allan oi gyfraith ef; Psal. 119.18. tra yr oedd Saul yn gweddio yr anfonodd Duw un yw gyfarwyddo ef,Act. 9.11, 27, 18. gan ddywedyd wrth Ananias, cyfod chais un a'i enw Saul o Tharsus, canys wele y mae ef yn gweddio. A chwedi i Ananias draethu ei gennad­wri yn enw'r Jesu, cafodd y llestr etholedigoleuad a chryfhâd Eisieu grâs a goleuad oddiwrth yspryd Duw, ni chynhyrfa pobl er darllen yr scrythy­rau;Act. 13.27 ni adnabu preswylwyr Jerusalem au tywyso­gion leferydd y prophwy di y ddarllenid bôb sabbath. ac yn amser Jeremi y rhai y drinent y gyfraith nid adwaenent Dduw. Jer. 2.8; Darllen yn ddiwyd, os gwa­eddi ar ôl gwybodaeth, os chwili am dani fel am drys­sorau cuddiedig, ynay cei ddeall ofn yr Arglwydd. Cymer amser i gydfwrw 'r scrythyrau,Dihar. 2.3, 4, 5. y mae y naill fan o honynt yn egluro 'r llall, fal y mae llaw­er o ganwyllau yn rhoddi mwy goleuni nag un; i hynny mae iti beth cyfarwyddyd ynghwrr y dalennau yn y bibl, lle mae'r serennôdau. A my­fyria arnynt ddydd a nôs. Psal. 1.2. Ac ymofyn ag eraill ynghylch y pethau nis gelli eu dirnad, fal y gwnaeth yr Eunuch yr hwn a ddymunodd a'r gydymmaith eistedd gyd ag ef i esponi'r scry­thur iddo ef.Dihar. 13.4. Enaid y diwyd y wneir yn frâs; oh gochel sod yn esceulus,Act. 8.28, 31, 34, 35 na ddisgwil yd, heb lafur; tra yr oedd yr Eunuch yn darllen y Prophwyd Isaias, ni adawodd Duw ef yn ddi gymorth; gan [Page 197]anfon Philip yw gyfarwyddo ef. yr hwn a ddechre­uodd ar yr scrythur honno, ac a bregethodd iddo yr Jesu, mewn modd ffynnadwy.

Dôd heibio rag-farn, dôs at yr scrythyrau i gei­sio gwybod ewyllys Duw, nid i godarnhâu dy e­wyllys dy hun. Bydd ostyngedig;Mat. 11.25. y pethau a guddwyd rhag y beilchion, y ddatcuddir i rai by­chain: ir pant y rhed dwfr y bywyd. drwy rigo­lau'r galon ddrylliedig, y daw goleuni nefol i mewn. Bydd barodol i ufuddhâu ir hyn y gan­fyddech o ewyllis dy seistr. Pan oedd Saul wedi ei orchfygu gan fraw, ac ymddangosiad Crist, Act. 9.6. a chwedi ymroi, dywedodd, Arglwyddbeth a fyn­ni di i mi ei wneuthur? ac ni bu hir oni chafodd wybod ewyllis Crist.Gen. 18.17. Ni chelei Duw moi feddwl rhag Abraham, canys efe ai hadwaenei ef y gorcho­mynei ef yw blant, ae yw dylwyth gadw ffordd yr Arglwydd; oni chaiff gwirionedd Duw reoli ynoti fel brenin, ni thrig ef ynoti yw gaethiwo fel car­charwr; o herwydd ir Cenhedloedd attal y gwi­rionedd mewn anghyfiawnder, Ruf. 1.18, 21, 26. ac nas gogoneddasant Dduw yn ôl eu gwyboddaeth, ac na buont ddiolch­gar iddo, rhoddes Duw hwynt i fynu yw trachwan­tau, a'u gwyniau gwarthus, a'u calon anneal­lus hwy a dywyllwyd. onid aethont yn ofer yn eu rhesym mau

3. Cy wilyddiwn ac edifarhâwn am yr esceu­lyflra swrth sydd yn ein plith ni ynghylch y peth hwn;Hos. 8.12. gall Duw gwyno ar y Cymbro fel ar Ephra­im, mi a scrifenais iddo bethau mawrion fy nghyfra­ith, ac fel dieithr beth y Gyfrifwyd. Ystyria er bod yn fychan geniti am bethau'r scrythur, fod [Page 198]y Duw mawr yn eu cyfrif yn fawrion, rhoddes rinwedd,Luc. 16, 1.17. ac awdurdod fawr ynddynt, a chymer ofal mawr am danynt; haws i nêf a daiar fyned hei­bio nag i un tippyn o honynt ballu. a chwennych yr an­gylion fod yn hyddysc ar yr hyn y gynhwysir yn­ddynt. [...] Pet. 1.12 Y mae gwobr mawr am eu Cadw, a gwae ofnadwy am eu torri.Ps. 19.11. Cymer digofaint Duw invē ­tori o'r hyn y feddech yw felltithio iti, oni wran­dewi ar lais yr Arglwydd, Deut 28.15, 16, 18, 19. gan gadw ei orchmynion ef. melldigedic fyddi di yn y ddinas, ac yn y maes. melldigedic fydd ffrwyth dy frû, a ffrwyth dy dîr, dy ddyfodiad i mewn, Deut 32. [...]7. a'th fynediad allan, am hynny nid gair ofer yw o herwydd dy enioes di yw efe. Gw­naen gwyr mawr gynt gyfrif o'r scrythyrau dar­llennent, ofnent hwynt, ac ufuddhaent iddynt, fel y gwelir yn y brenhinoedd enwog hynny, Da­fydd, Solomon, Jehosophat, Hezeciah, Josiah, Con­stantinus, Act. 8.27. a'r Eunuch galluog oedd ar holl dryssor Ethiopia. Hoffeu 'r Sainct hwynt yn fwy na'r mêl, nag aur fyddei coeth, Ps. 19.10. a llawer, ie yn, fwy na'i bywyd naturiol. Ac onid allwn ni y Cymbru hepcor dim arian yw prynu hwy, na dim amser yw manwl chwilio hwy?Dihar. 4.7. ac 22, 23. medd Solomon, pannaf peth yw doethi­neb, a'th holl gyfoeth cais ddeall, pryn y gwir ac add [...]sc. Nid yw gorchwylion hwsmon na chrefftwr mor bwysfawr ac achosion tywysog, etto mynne Duw i'r brenin gymeryd hamdden i scrifennu Coppi o'r gyfraith mewn llyfr, Deut, 17.18.19. a darllen arno beunydd, fel y dyscei ofni yr Arglwydd. Y mae'r Saeson ac eraill sy'n proffessu'r grefydd Gristnogol mewn dim purdeb, yn odieth o'r cynefin a'r bibl, ac yn nwylâw eu plant y mae llyfrau cyn amled a brechtânau: etto Cyfrifir ef yn beth dieithr yn [Page 199]ein mysc ni, heb ei adnabod, heb ymddiried iddo, na'i goelio, na'i berchi, na'i dderbyn, nag ufudd­hâu iddo, na deall rheswm am dano. Nid yw ein cenedl ni wrth natur ddim hurtiach, na mwy an­hyddysc na phobl eraill, canys parodol ydym a'r chwedlau digrif, a rhimynnau anllad, a châsti­au cyfraith; yn unic arser, ac anwyllis sydd yn ein cadw yn anwybodus o'r da oh nad ystyriem yr hyn y ddywed doethineb,Dih. 1.7. mae ffyliaid yw y rhai a ddiystyrant addysc. a bod anwybodaeth yn gwneuthur pobl nid yn unic yn ffyliaid, ond yn waeth nag ani­feiliaid. Yr ych a edwyn ei feddiannudd, Isal 1.3. ar assyn bre­seb ei berchennog, ond Israel anufudd ni chydnebydd yr hwn sydd yn ei borthi. ie yn garcharion i gythreu­liaid ynghadwynau tywyllwch, Canys collir pobl eisi­au gwybodaeth. Ac medd yr Apostol,Hosh. 4.6. 2 Cor. 4.3, 4. i'r rhai colledig y mae 'r efengyl yn guddiedig, y rhai y da­llodd Duw y byd hwn eu meddyliau. Dallwyd ac yna difethwyd y Sodomiaid. Ac fel y mae anwy­bodaeth yn arwydd, felly hefyd yn achos o golle­digaeth, gan beri i bobl wrthod Duw, a dewis y byd a'r pechod o'i flaen ef, eisieu dirnad ei odi­dowgrwydd ef:1 Cor. 2.8. Pes adwaenent ni choes hoelient Arglwyddy gogoniant, ac ni ddewisent un Barabbas o'i flaen ef. Ac ni thebygent i'r Indiaid Barbaria­idd, yn Cymeryd peth mor fregus a gwydr, am yr hyn sydd werthfawroccach nag aur.

Nid llai perigl y rhyfygus na'r anwybodus. Pa sawl miliwn sydd yn byw mewn gwrthwyneb i orchmynion, ac yn ddiofn er clywed bwgythion y gair? diwed yr scrythyrau,Joan. 3.3. na ddichon dyn weled teyrnas Dduw oddieythr ei eni ef drachefn, aec na chaiff [Page 200]anwiriaid ffiaidd etifeddu teyrnas nêf. Ond gallant gwyno fel hyn,Ruf. 10.16 pwy a gredodd in ymadrodd ni? neu fel yn y ddammeg, Canasom bibell i chwi, ac ni ddawnsiasoch: Math. 11.17. canasom alarnâd i chwi, ac ni chwynfanasoch; Sef ni threfnasoch eich cerddediad, a'ch ymarweddiad ar ôl ein gor­chmynion hyfryd, ac ni chymerasoch dristwch edifeiriol am bechod, er ein bwgythion gofidus. Iddo yn awr chwi ddiofalwyr, ir rhai y mae ma­ethgen dynion fel rhuad llew, a senn yr scryth­yrau fel brefiad oen cyffrowch, canys y gair sydd ich erbyn, o Dduw y mae. ond os addawchi chwi eich hunain heddwch,Jer. 44.28. er bod Crist yn lle­faru toster, dywed wrthych fel yn Jer. Cewch wy­bod gair pwy y saif, ai'r eiddo fi, ai yr eiddo chwi. Nid yw'r scrythur fond heb dystion wrthi, oni chymerwch ofal i gyflawni y rhwymedigaeth y esyd hi arnoch, dioddefwch garchar tragwyddol am y fiorffed.

4. Chwi oll Sydd yn ufuddhau ir scrythy­rau ac yn hyderu ar eu haddewidion bydd­wch ddiwyd ynghylch y pwnc yma▪ 1 Pet. 3.15 fel y galloch roddi rheswm am y gobaith sydd ynoch Nid­oes neb na chaiff ei holi gan amheuon yn ei fyw­yd, a chan Dduw pan fyddo marw. Ar hwn sydd Gristion o ran arfer y wlâd yn unig heb wybod y chwaneg, ni all sefyll mewn profiad, na bod yn gy­meradwy yn y farn. Joan. 6.69 Ceifiwch ddywedyd mewn gwirionedd fel y dyscyblion, Yr ydym yr credu ac yn gwybod. 1 Pet. 5.12 A chyda Petr dystiolaethu, mae gwir râs Duw yw'r hwn yr ydych yn sefyll ynddo, sef mae gwir athrawieth grâs ach dysca chwi, a gwir waith grâs a duedda eich calonnau chwi i hyderu [Page 201]ar y Duw byw, ac i ddisgwil am ei ogomant ef, a bod yn gyfranogion o honaw. Ac yna mawr fydd eich cyssur, fod Cymaint o dystion cywyr i bro­fi eich scrifenâdau am etiseddieth dêg.

RHINWEDD Y GREFYDD Gristnogol yn gorchfygu llygre­digaeth, ac yn Sancteiddio ei gwir dderbynwyr.

CYfiawn, Pur, a Sanctaidd ydyw 'r Goru­chaf Dduw, a'r drwg ni thrig gyda'g ef. Psal. 5, 4. Ac ni saif neb yn e [...] lè Sanctaidd ef, Psal. 24.3, 4. ond y glân ei ddwylo a'r Pur ei galon. Am hyn­ny y mae'r Arglwydd yn Sancteiddio ei bobl, yw gwneuthur yn gymwys i fod yn gyfrannogion o eti­feddiaeth y Sainct yn y goleuni. Col. 1, 12. Ac er mynegi nerth ei râs ef yn gweithredu hynny drwy 'r efengyl, rheidiol i ni ystyried ystâd halogedig Pawb wrth natur, ac yna yr modd y mae'r Arglwydd yn galw ei etholedigion allan o honii'w wasnaethn ef mewn glendidid bucheddol.