HENRICUS CHICHELE in antiquo agri Nor­thamptoniensis oppido (quod à Ferrariis, in quorum do­minio olim erat, Heighamferrers vulgo denominatur) natus est Patre Thoma Chichele, Matre Agnete, familiâ obscurâ, quam virtutibus suis illustrem apud posteros deinceps reddidit. Adolescens juri Civili & Canonico operam dedit Oxonii inter socios Collegii Novi à Guli­elmo Wyckam Wyntoniensi Episcopo adhuc superstite ascriptus (qui duo Collegia magnifica & opulenta, illud Oxonii, alterum Wyntoniae sumpt [...] immenso nuperrimè construxerat) in qui­bus studiis summâ indole & industriâ usus, Doctoris Legum insignia adeptus est. Ex Academia evocatus est à Richardo Medeford Episcopo Sarisburiensi, à quo inter domesticos & familiares primo ascitus, & postea consiliis omnibus & secretis adhibitus, cum eo conjunctissimè semper & amicissimè vixit. Ab eo Archiadiconatum Sarisburiensem primò consecutus est, qui primus ad dig­nitates Ecclesiasticas illi gradus fuit, cundémque Walterus Fitzpers Sacerdos diplomate regis Henrici designatus lite intentatâ vendicabat; unde causa per appellationem ad Thomam Arundel Archiepiscopum Cantuariensem devoluta, ab Auditore causarum legati potestate delegato dignitas, Henrico adjudicata est. Erat ille annus humanae salutis MCCCCII, & III. cum regnaret Henri­cus 1402. 1403. quartus quo Henricus Archidiaconus Sarisburiensis factus est eoque mu­nere sedulò per biennium functus, Cancellarius Ecclesiae Sarisburiensis con­stitutus est. Nam cum Walterus Medeford Episcopi frater illius Ecclesiae Can­cellarius esset, ex causa permutationis secundum juris Canonici instituta ritè factae, uterque dignitatem suam abdicavit, & Henricus ab Episcopo Eccle­siae Sarisburiensis Cancellarius, Walterus ejusdem Ecclesiae Archidiaconus factus est. Erat autem dignitati Cancellarii annexa Ecclesia Parochiae Odyha­mensis in Diocess Wyntoniensi: eam etiam unà cum munere Cancellarii vacan­tem Episcopus Henrico tribuit, in cujus possessionem illicò missus est à Cu­stode [Page 2] jurium sedis Wyntoniensis, quae tum Episcopo carebat per mortem Gu­lielmi Wyckam, qui V. Calend. Octob. ejusdem anni, vitam in ea Ecclesia splendide actam cum aeterna commutaverat. Hasce dignitates Richardi Epi­scopi Sarisburiensis beneficio consecutus est, qui Henricum semper charissi­mum habuit, & cum post tres annos moreretur, ei cyathum auratum cum operculo in testamento verbis honorificis legavit, eundémque executoribus suis in iisdem tabulis nominatis praeesse jussit. Caeperant interea Henrici vir­tutes omnibus innotescere, & praesertim Henrico quarto Regi, qui eum po­stea pluribus negotiis adhibuit. Erat enim in ipso praeter insignem litera­rum cognitionem ingenium acre & perspicax, quod cum rerum usu & pruden­tiâ civili conjunctum, eum ad res gerendas promptissimum reddidit. Praeter negotia Regis domi praeclarè gesta, è publicis muneribus primùm ei obtigit Legatio eximia, à rege inter illos legatos designato, quos ad Gregorium XII. Pontificem Rom. misit, sive ut Pontifici sedem suam nuper adepto gratulare­tur, sive ut eum cum Benedicto XIII. conciliaret, qui Pontificem Maximum A­vinioni agebat. Legati in Italiam venientes, Romam profecturi, Senis Gre­gorium inveniunt, quae civitas Hetruriae amaenissima simul & nobilissima tum temporis reip. jure suis legibus utebatur, postea à Medicaeis debellata est, ho­diéque magnorum Hetruriae Ducum Imperio paret; ibi verò legatos nostros viros eximios [...] Theodoricus Niemensis Gregorio libellorum supplicum magi­ster, qui tum in aula Pontificia Senis erat, seipsum vidisse attestatur. Ut omit­tam reliquos Legatos, quorum nomina è memoria hominum scriptorum vi­tio exciderunt, quam bene Henricus hoc munus gesserit, quamtámque gra­tiam apud Pontificem eo nomine promeruerit, Gregorius luculentè mox de­monstrabat: nam cum ad aulam Romanam illico delatum esset, Guidonem Mo­ne Episcopum Menevensem mortuum fuisse pridie Kal. Septem. ejusdem anni, post legatorum ex Anglia discessum, Henricum Episcopum Menevensem ultrò renunciat, eumque suis manibus more majorum consecrat IIII. Non. Octob. literisque ad Thomam Arundell Cantuariensem datis denunciat, se ex consilio Cardinalium Ecclesiae Menevensi vacuae Episcopum praefecisse Henricum Chi­ [...]hele, Ecclesiae Sarisbuiensis Cancellarium, legum Doctorem, & Sacerdo­tem, virum prudentiâ, integritate, multisque virtutibus insignem, rogans porrò ut eundem in muneris sui administratione commendatum habeat. Hen­ricus Gregorium Senis Lucam contendentem sequutus est, & cum eo ad finem Aprilis anni insequentis mansit; tum autem ex Legato Episcopus domum re­dit, & VII. Kal. Sept. Ecclesiam Cantuariensem pro more adeuns, Archie­piscopo, 1408. & successoribus ejus obedientiam reverentiámque justam & cano­nonicam sacramento pollicetur. Hoc autem munere quàm dignus ab omnibus haberetur, Episcopi & Praelati Provinciae Cantuariensis ad Synodum Londi­nensem Mense Januarii sequentis convocati amplissimo testimonio comprobâ­runt. 1409. Cum enim in ea Synodo ageretur de legatis pro gente Anglorum ad Sy­nodum oecumenicam Pisas mittendis, Robertus Hallum Sarisburiensis, Henri­cus Chichele Menevensis, Episcopi, & Thomas Chillingdon Prior Ecclesiae Can­tuariensis, Legum Doctores, omnium suffragiis electi sunt, & decretum por­rò, ut singuli beneficiorum possessores de singulis proventuum suorum libris quatuor denarios in eorum sumptus erogarent. Indicebatur ea Synodus [Page 3] Pisis à Collegio Cardinalium Liburni coeuntium pro conciliando schismate inter Gregorium XII & Benedictum XIII, quorum ille Romae, hic Avinioni pro Pontifice Romano se gerebat. De quo schismate, quia in sequentibus ali­quoties dicendum erit, consentaneum institutae narrationi videtur, unde ori­ginem habuerit, quibusque modis invaluerit, altiùs ducto initio breviter ex­plicare.

Postquam Philippus Pulcher Galliae rex Bonifacij VIII. Pontificis Roma ni execrationes elu [...]erat, & amentiam ipsius coarguerat, literis ad cum datis quae apud plerosque ejus seculi scriptores habentur, ipsumque demum digni­tate Pontificia spoliaverat, Cardinales regis offensionem veriti, Clementem V Guasconem, Gallum, Pontificem eligunt. Ille à Collegio Cardinalium Perusii cum absens esset creatus, eos omnes Lugdunum evocat, ubi in aede Divi Justi praesentibus Philippo Galliae, Eduardo Angliae, & Alfonso Arragoniae re­gibus coronam accipit, anno salutis reparatae MCCCV, eodemque anno creatis multis Cardinalibus Gallis, sedem Avinioni constituit, ubi etiam eo mortuo sex insequentes Romani Pontifices, Joannes XXIII. Caturcinus, Benedictus XII. Tholosanus, Clemens VI, Innocentius VI, Urbanus V, Gregorius XI, Lemo­vicenses, Galli omnes Româ derelictâ per septuaginta annos permanserunt Horum sane Pontificum, praesertim Clementis V, & Joannis XXIII, rapinas, li­bidines, luxuriam, gulam gravissimè perstringunt, Romanamque Curiam Ba­bylonem appellant poetae Itali, De [...] in [...] canto 19. & [...] Para [...]o [...] 27. Dantes Aldigerius, & Nella te [...] a parte, sonetto. 8. 9. 10. & [...]. 20. Franciscus Petrarcha, qui sub illis Avinioni in aula Romana degebant, sive quod Gallis infesti erant, sive quod viri integerrimi perdititissimos eorum mores pati non poterant. So­lum Clemens V à Jurisconsultis saepe memoratur, quod librum Clementinarum in Concilio Viennensi à se editum Juri Canonico adjecerit. Ceterum Grego­rius XI, urbis Romanae ruinis, Italiaeque tumultibus commotus, relictâ clam Avinione Romam redit anno MCCCLXXVI, ab excessu Pontificum septua­gesimo primo, ubi incredibili omnium laetitia exceptus, basilicas, palatia, aedi­ficia, & civitatis moenia collapsa coepit restaurare. Eo post biennium mortuo Cardinales, qui ferè omnes Galli erant, populi Romani injurias metuentes, qui Italum postulabat, Pontificem eligunt Bartholomeum Barensem Archiepisco­pum, qui, mutato nomine, Urbanus VI dici voluit. Ille vero cum nomine mores etiam subito mutavit; nam cum ab omnibus moderati ingenij vir haberetur, Cardinales universos incipiebat graviter increpare, & cum Otho Brunsuicensis Tarenti Princeps, qui Joannam Siciliae reginam duxerat, in genua procumbens ei poculum in prandio porrigeret, principem aliquandiu ita subsistere passus est, donec à Cardinalibus admonitus aegre ab eo poculum acciperet. Quem quidem Pontificis fastum & severitatem intempestivam Cardinales molestè fe­rentes, Fundos, civitatem in regno Neapolitano, confugiunt, ubi renunciato prius electionem Urbani nullius momenti esse, quod metu & vi facta esset, denuo Rupertum Cardinalem Genevensem eligunt, qui Clemens VI dici vo­luit, & Avinionem cum suis Cardinalibus saecessit. Ita hic Avinioni, ille Romae creatis novis Cardinalibus Pontificem agit, & inter eos universus orbis Christi­anus divisus est: Germani siquidem, Angli, Poloni, Hungari, Boemi, Daci, Sueci, & Itali plaerique Urbano, Galli autem & Hispani Clementi obtempe­rabant. Urbanus in Pontificatu suo quem per XI annos gessit, Ecclesiae digni­tates [Page 4] vilissimis Cardinalibus creatis dehonestavit, & inter principes Christi­anos bella concitavit, unde à plerisque pro Urbano Turbanus dicebatur: vir omnium qui unquam Romanam sedem tenuerunt crudelissimus; nam ex Epis­copis & Cardinalibus qui Clementi occulto savere insimulabantur, alios carce­ribus, alios tormentis addixit, & postremò è Cardinalibus sex praestantissimos morte multavit, quorum unum in itinere se conspiciente immaniter trucidari, reliquos quinque dum Genuae esset culeis insutos in mare proijci jussit. Cle­mens interea Avinioni vitiis aemuli sui parum concessit, quem omnes tradunt fuisse ambitiosum, prodigum, pervicacem, superbum, & qui praeter familiae suae nobilitatem (erat enim è familia Comitum Genevensium) de caetero nihil haberet quod in eo posset laudari. In Urbani demortui locum suffectus est Romae Petrus Tomacellus Cardinalis, qui mox appellatus est Bonifacius IX, & mortuo paulò postea Clemente Avinioni, Cardinales ne capite destituerent ur, Pontificem eligunt Petrum de Luna Hispanum, qui Benedictus XIII dici vo­luit. Hi vero eos quibus successerunt vitiis etiam superarunt, neque eorum utervis ut pax Ecclesiae conciliaretur, voluit de sua dignitate decedere. Boni­facius cum eligeretur non solum scribendi, canendi, & literarum omnium prae­ter Grammaticam, verum etiam rerum gerendarum expers erat, & in munere suo id solum contendebat, ut nepotes suos locupletaret per sacrorum omnium mercaturam, quam ille quidem ex omnibus Romanis Pontificibus turpissimè ex­ercuit. Annatarum vectigal primus beneficijs Ecclesiasticis imposuit, sub ea lege ut qui beneficium ubivis gentium consequeretur, dimidium annui proven­tus fisco Pontificio persolveret, quam consuetudinem reliquae gentes Christianae praeter Anglos admiserunt: nam apud nos ab Episcopis solis coeperunt exigi, [...] A [...] Anc­ [...] Cardin. [...] [...]. [...]. d [...] n. Felin. [...] ex parte n­ [...] off. deleg. [...]. Niem. [...]. 2. deschism. cap. 32. Them. 2. 2 qu­ [...] . art. 2. [...] [...] Cajitan. & omnes. Navarr. [...] manual. c. 23. [...]. [...] 8 Paul. deglican specu­la [...]. caetera beneficia immunia permanserunt. Neque huic commento avarus Pon­tifex acquievit, sed Episcopatus & sacerdotia omnia sub hastâ vaenire passus est, in qua nundinatione fratres & nepotes suos quandoque proxenatas adhibuit, saepius ipse licitantibus vendidit, pretiumque suis manibus accepit, & aliquan­do secundo emptori meliorem conditionem offerenti ecclesiam addixit, post­quam à primo pecunias accepisset; adijciens ei fraudem non fieri qui pretio mi­nus justo persoluto Pontificem decipere voluisset, ipsosque emptores impro­bissime coegit jurare, quod ecclesiam illam, cujus ipse pretium acceperat, per simoniacam pravitatem non fuissent consecuti. Post Ecclesiae spolia pauperi­bus inhiabat, quorum ille supplicibus libellis nolebat subscribere, nisi singuli prius florenos singulos numerassent, quos ille sacris Christianis & anima sua potiores habuit; nam dum sacra coram eo pro more peragerentur, solebat ab ijs qui praesto erant sciscitari, Ecquis adesset qui aliquid attulisset, & ante paucas horas quam ex hac vita emigraret, cuidam interroganti de valetudine sua, bene se habiturum respondit, si pecunias haberet. Hasce Bonifacij sordes etsi omnes execrarentur, Jurisconsulti tamen defendebant, asserentes Pontifi­cem Romanum simoniae labem non contrahere, licet Episcopatus & sacerdotia vendiderit, quod etiam ^a Canonistae antiqui ferè omnes Pontifici nimis addicti tradiderunt, à qua tamen adulatione sordida abhorrebant plerique ejus tem­poris theologi ^b qui Bonifacio superstite publicè docebant Pontificem dignita­tes Ecclesiasticas aut beneficia vendentem simoniae crimine se obstringere, ean­demque sententiam ^c Theologi deinceps omnes & Panor. in re­pecit. [...]. [...]. de Se [...] ve­ [...] . a. [...]. de prae­ben [...]. de [...] Barbat. ad [...] p [...] dem de p [...] . B [...] . Ugolia. de Si­mon. [...]. [...]. cap. 3. Sect, 5. Canonistae recentiores: [Page 5] Panormitanus, Barbatia, alijque amplexi sunt. Benedictus etiam Avinioni li­cet ingenij, eruditionis, & prudentiae laudem ab omnibus sit consecutus, in re­rum sacrarum quaestu Bonifacio simillimus fuit; nam uterque dignitates omnes, Sacerdotia, gratias, peccatorum expiationes, & Ecclesiae praedia civitatesque proscribebat, adeo ut sacro sancta clavium Ecclesiasticarum authoritas per tur­pem utriusque Pontificis mercaturam apud omnes evilesceret. Sane Baldus exi­mius Jurisconsultus qui tum temporis jus Civile Patavij docebat, licet electio­nem Bald. ad [...]. quia propter. de [...]. Urbani approbasse, & Clementem pro adulterino Pontifice habuisse vi­deatur, Bonifacium tamen & Benedictum insectatur, Bald ad c. o­lim. de rescript. Bonifacium bovi, Be­nedictum bestiae efferae comparans, & neutrum esse Dei ministrum legitimum ve Pontificem asserit, quod seditiones in Ecclesia foverent, quodque neuter e­orum pro pace Ecclesiae comparanda se solio suo demoveri pateretur. Eam ob causam Bonifacio mortuo postquam XIIII annos sedi Romanae praefuisset, Car­dinales dum ad eligendum Pontificem coeunt, pro se quisque sanctè juravit, abdicaturum se statim Pontificatu si forte deligeretur, modo alter Pontifex idem faceret; atque ita communibus orbis Christiani suffragiis unus Pontifex designaretur, sin salleret, diris seipsum execrationibus devovebat; quo jure­jurando etiam Cardinales Avinionenses in electione Benedicti paulo antea se obstrinxissent: & statim Innocentius Cosmatus Cardinalis Pontifex renuncia­tur, qui Innocentius VII dictus est. Ille autem de juramenti sui religione pa­rùm solicitus, dignitatem pertinacissimè retinuit, neque per biennium quo fuit Pontifex induci potuit, ut eam deponeret, vir alioquin juris Canonici peri­tissimus; sed ad libidines propensus, & qui opibus comparandis nimis intentus erat. Quocirca post ejus obitum Cardinales singuli in conclavi idem jusjuran­dum maximis execrationibus interpositis iterum concipiunt, & pollicentur etiam nolle se aliquos Cardinales creare, modo alter Pontifex à creandis Car­dinalibus itidem abstineat, & pridie Kalend. Novembr. anno Christi MCCCCVI. Angelum Cornarium Venetum eligunt, qui Gregorii XII nomen induit. Hic postquam sedem adeptus est, publicè verbis & lacrymis testatus est, se virum omnium indignissimum noluisse hoc munus suscipere, nisi ut pa­cis in Ecclesia constituendae author esset, & apud omnes praedicabat se illud solum exoptare, ut dies & locus designaretur in quo ipse cum Benedicto con­veniret, & per utriusque abdicationem Ecclesia unicum pastorem iterum habe­ret. Quapropter literis ad Benedictum, ad Henricum IIII Regem nostrum, ad omnes principes Christianos & Episcopos statim datis, eos hortatur & ro­gat, ne pro schismate amovendo Ecclesiae desint, & Legatos ad Benedictum mittit Antonium Cornarium Episcopum Bononiensem nepotem suum, Guliel­mum de Vinea Episcopum Tudertinum, & Antonium de Butrio primarium juris Canonici tum temporis in Academia Bononiensi interpretem, cujus lega­tionis ipse in Anton. de Bu [...] r. ad c. quod ad conful [...] de sent. & rejud. commentariis suis meminit; quibus in mandatis dat ut cum Benedicto conveniant de loco in quo ea renunciatio facienda esset. Ii Bene­dictum Massiliae invenientes, cum eo paciscuntur ut uterque citra mensem No­vemb. insequentem Saonam accedat, quae civitas in littore maris Ligustici po­sita imperio reipub. Genuensis parebat, atque ibi post utriusque renunciati­onem novus Pontifex eligeretur; & Massilia Lutetiam proficiscuntur, ut cum Carolo VI Galliae Rege hac de re agerent, ubi incredibili laetitia ab om­omnibus [Page 6] accepti sunt: verum cum peracta legatione ad Gregorium reversi ab eo inclementius habiti essent, Antonius de Butrio paulo postea ex animi moero­re mortuus est. Ista enim à Gregorio subdolè facta sint ut à se harum discor­diarum causam amoliretur; nam ipse tergiversari primùm, quod Saona locus esset suspectus, utpote quae ad Genuenses spectaret, qui Benedicto ob­temperabant, & postea recusare, obtendens Theologorum suorum sententi­am, qui ab eo submissi publicè populum in concionibus docebant, non po­tuisse Gregorium gregis Christiani à Christo summo pastore sibi demandati curam sine piaculo deserere. Caeterum quia increbuerat Benedictum ante finem aestatis Saonam advenisse, Gregorius ne ipse solus ab omnibus redargue­retur, Roma aegrè relicta Kalendis Septemb. anni sequentis Senas venit, ibi­que usque ad finem Januarij sequentis commoratus est. Dum Senis esset, praeter Benedicti, Caroli regis Galliae, aliorumque principum Legatos, eo etiam venerunt Legati regis nostri, inter quos (ut superius dictum est) erat Henricus Chichele, isque ibi à Gregorio Episcopus Menevensis factus est: qui omnes pro pace in Ecclesia constituenda, ejus fidem coram Cardinalibus sub juramenti religione interpositam vehementer obtestabantur. Inde Februario ineunte Lucam concessit, neque inde recessit usque ad mensem Julij insequen­tem, ubi ab iisdem legatis (nam legati nostri Lucae apud Gregorium mane­bant usque ad finem Aprilis) saepè interpellatus Saonam contendere recusa­vit, & cum Benedicto per emissarios suos clam egit, ne de jure suo decede­ret, unde cum omnes eum praevaricari & Christianis illudere animadverte­rent pro Gregorio Errorium apellabant. Illud etiam Cardinales maximè cru­ciabat, quod Gregorius ijs repugnantibus contrà jurisjurandi sui fidem Ga­brielem Condelmarium nepotem suum (qui postea Pontifex fuit) & tres alios Cardinales cooptâsset, & reliquis Cardinalibus porrò graviter interminatus fuisset, ne cum Cardinalibus Benedicti se inconsulto agerent, quod aliqui eo­rum clam moliri dicebantur; & Johannem Proset Archidiaconum Norfol­ciensem beneficijs omnibus spoliasset, eam solum ob causam quod Cardinales diversum sentientes allocutus fuisset. Quocirca Cardinales suarum partium Pisas fugiunt mense Maij anno MCCCCVIII quae civitas ad decimum à Luca la­pidem posita est, ibique ab anathemate & execrationibus Gregorij quas ille in eos pronunciaverat, appellatione publicè interposita ad Jesum Christum su­premum judicem, ad Synodum generalem, ad futurum Pontificem provocant, eamque appellationem ritè interpositam, neque injusti Pontificis anathemate fuisse Cardinales obstrictos Abb. ad c. in­q [...] oni. n. 5. de sent. excom. Abbas Panormitanus postea asseruit. Et licet aliqui Gregorij asseclae publicè docuissent, eum à juramenti religione quod pro schismate extingueado interposuerat fuisse immunem, quod ipse seipsum pro potestate sua à jure jurando absolvere posset: contrarium tamen defende­runt praestantissimi Jurisconsulti, A [...] . cons. [...]. Card. Zal [...] . cons. 150 A [...] Butr. [...]. [...]. de [...]. Petrus Ancharanus, Franciscus Zaba­rella Cardinalis, & Antonius de Butrio qui omnes tum floruerunt, asserentes utrumque Pontificem hac in causa perjurij reum esse, eorumque sententiam Philippus Dec. in con­sil. pro [...] conci [...] supra [...] m. Decius postea secutus est. Ista Cardinalium à Pontifice seces­sio plerisque principibus Christianis placuit, praesertim Henrico regi nostro, & Carolo Galliae regi, qui tergiversationum utriusque Pontificis pertoesi, ab eorum obedientia nuper defecerant, quod tamen Historiographi utriusque [Page 7] gentis stipendiarii Pontificis dolo malo omiserunt. Angli enim licet Urba­no VI, & deinceps iis qui Romae creabantur, tam religiose hucusque obtem­peraverant, ut Thomas Arundell Cantuariensis Archiepiscopus in juramento quod in eo munere suscipiendo Bonifacio IX pro more praestabat, illud etiam nuncupatim polliceretur, se Rupertum Cardinalem Genuensem qui Clemens VI dictus est pro adulterino Pontifice habiturum: hoc tamen anno in Synodo Londini habitâ rege authore interdicebatur, Ne pecuniae ex Episcopatibus aut Sacerdotijs debitae fisco Romano persolverentur, Cardinalibus illud per literas (quae in acta publica relatae hodiè conspiciuntur) rogantibus, qui as­serebant immensam pecuniarum vim quae ex hoc regno Romam quotannis dese­rebatur, Pontifices impellere ad eam sedem ambiendam, & cohibere postea ne eam desererent: quod tamen à nemine nostrorum scriptorum proditum est. Galli vero licet Pontifices Avinionenses sequerentur, Carolus tamen Bene­dicti pervicaciam animadvertens noluit ei amplius parere, quod etiam Bald. add. c. olim de rescript. Baldus tradidit, illamque obedientiae subtractionem justam fuisse demonstrat: & postea Curiae Parisiensis Senatusconsulto Cardinales, & Camerae Romanae servi jussi sunt ab annatarum proventibus manus abstinere, duoque Pontificis emissarij qui diplomata Pontificia attulerant, in quibus Rex & Principes ana­themate percussi sunt, mitris chartaceis redimiti, & plaustro stercorario im­positi per civitatem ignominiosè traducti sunt, sicuti Carol. Moli­na de Monarch. Franc. n. 140. 141. 142. Carolus Molinaeus acutissimus Jurisconsultus desiderata historicorum ejus gentis fide, ex illius Curiae actis comprobavit. Merito igitur Imperatorum Romanorum ignaviam accusat Niem. lib. 3 deschism cap. 7. & nemore unio­nis Tract. 6. cap. 31. Theodericus Niemensis, nam Carolus III in cujus tempora hu­jus schismatis initia incidebant, non solum Ecclesiae calamitates negligebat, verum etiam imperium abdicato regno Arelatensi in Gallia, & multis imperij civitatibus alienatis, turpiter labefactabat, posteaque ab Electoribus per for­des obtinuit, ut Wenceslaum filium suum hominem ignavum in Regem Ro­manorum electum sibi subrogaret, qui etiam dum imperaret, nihil omnino Principe dignum gessit. Robertus etiam Bavarus, qui post Wenceslaum à Germanis electoribus imperio exutum hoc tempore imperabat, de imperio si­mul & Ecclesia securus agebat, nam Italiam, Avinionem, aliasque imperij partes ab injustis possessoribus detineri patiebatur, & Gregorij partibus fa­vens, Ecclesiae discordiarum praecipuus author habebatur. Certè à prioribus Imperatoribus longè degenerabant, qui Pontifices Romanos C. Hadria­nus. c. in Synodo. dist. 63. c. Vid­or Honorium. dist. 97. creabant, C. Habe [...] ­brum dist. 16. c. Valentinianus. dist 63. c. man­dastis. 2. qu. 4. deturbabant, & pro componendis Christianorum discordiis C. Si quis. 2. qu. 7. &c. nos si in compenter. ead. Synodos indicebant, qua potestate Imperatoris jam maximè opus fuit: nam inter has Pontificum factiones fides Christianorum vacillare, facra omnia venumdari, mores Ecclesiasticorum impunè corrumpi, ipsi denique Pontifices erant homi­nes adeo profligati, ut haec ipsa apud posteros parum fidei habitura fuissent, nisi traderentur à duobus scriptoribus probatissimis Theodorico Niemensi & Baptista Platina, quorum uterque Pontificibus à secretis erat, hic sub Sixto IV, ille sub Ubano VI, Bonifacio IX, Innocentio VII, Gregorio XII, in au­la Romana jam versabatur. Cardinales igitur Gregorii anim advertentes Im­peratorem de hisce Ecclesiae tumultibus extinguendis parùm sollicitum esse, postquam Pisas se contulissent, Gregorium edicto publico schismatis autho­rem, & dignitate sua deturbatum, omniaque ab eo ut à Pontifice gerenda ir­rita [Page 8] esse pronunciant, & Episcopis, Abbatibus, praelatis, Ecclesiaeque vasal­lis [...] . universis interdicunt, ne annatas, census, aut alia fisco Romano debita Gregorij ministris persolvant, & accitis ad se Benedicti Cardinalibus, qui suadente Carolo rege Galliae ab eo nuper desecerant, communibus suffragiis Pontificatum utrique abrogant, Synodum Pisis ad sestum Annunciationis Di­vae Mariae Virginis anni sequentis pro eligendo novo Pontifice indicunt, quae omnia singulis principibus Christianis per literas significant, eorum gratiam porro & opem pro pace in Ecclesia stabilienda implorantes, & occidentalis Ecclesiae Episcopis universis denunciant, ut eam ob causam Synodo intersint. Quamvis autem aliqui tum temporis ^v Theologi ut Pontifici suisque com­modis arte adulatoria inservirent, Cardinales schismate obligatos esse dice­rent, quod ^x Synodus sine Pontificis Romani authoritate convocari non possit: Baldus tamen, Cardinalis Zabarella, & Petrus Ancharanus Cardi­nales illos desenderunt: nam ^y Baldus contra istjusmodi Pontifices pri­mo verbis, dein herbis, tertio lapidibus & vi utendum, eosque a Concilio amovendos esse ait: ^z Zabareila vero & Ancharanus, qui in Synodo Pisa­n [...] aderant, amplissimè probarunt potuisse Cardinales Synodum convocare, in qua Pontisex in jus vocari & deturbari possit, eamque sententiam post eos am­plexi sunt ^a Panormitanus, Decius, Felinus, alijque recentiores, qui Synodum Pisanam expressim approbarunt: quibus accedunt [...] Trait. 6. cap. [...]. 16. Academi­arum Parisiensis & Bononiensis suffragia, quae decreta sua contra hos Pontifi­ces pro Cardinalibus interposuerunt, & novissimè [...]. Cardinalis Bellarminus dignitatis Pontificiae acerrimus propugnator, Synodum Pisanam etsi planè non approbet, neque eam tamen plane rejicere ausus est. Ad hanc Synodum valdè propensi erant principum Christianorum animi, regis presertim nostri & Galli, ad quos Cardinalis Burdegalensis vir prudentia & integritate clarus Pisis in Galliam primò, deinde in Angliam hoc anno venerat, atque hic ora­tione copiosa coram Rege & Ordinibus regni habita, animos omnium contra Gregorium ita commoverat, ut Thomas Cantuariensis literis etiam Academiae Parisiensis idem ab eo rogantis adductus, ad Synodum Pisanam proficisci statuis­set, nisi à rege de valetudine, itinerum incommodis, negotijsque publicis ad­monitus sese continuisset: quin potius placuit omnibus Legatos mitti, qui Anglorum nomine Synodo interessent. Atque haec erat Ecclesiae Romanae conditio cum Synodus Pisana indiceretur. Jam ad Henricum redeamus.

Legati in Synodo Londinensi designati, ineunte anno MCCCCIX Robertus [...] Hallum Sarisburiensis, Henricus Chichele Menevensis Episcopi, & Prior Can­tuariensis, Pisas prosecturi itinere per Galliam facto cum Lutetiam veni­rent, Johannes Gerson insignis Theologus, Academiae Parisiensis Cancella­ [...]us, eruditam & luculentam coram ijs orationem habuit, super illis Oseae Prophetae verbis, Congregabuntur filii Israel & filij [...]udae pariter. In qua post­quam de Academiae Oxoniensis laudibus praefatus esset, quae eò nuperrimè [...]uncios pro Synodo promovenda, atque decretis contra Pontifices contuma­ [...]es ferendis miserat, & fuse ex illa sacrarum literarum particulâ de potestate Synodi oecumenicae disseruisset, legatis de corum adventu Parisienses omnes gratulari testatur, eorum pietatem laudat qui pro Ecclesiae pace tot incom­ [...]oda paterentur, & demum Academiae nomine ijs consilia officiaqué omnia [Page 9] studiosè defert. Quae oratio inter In vol. 1. o [...]e­rum 10. Gerson. Gersonis opera etiamnum extat. Inde Galliam emensi Pisas V Kalen. Maii splendide ingressi sunt, ubi CXL. Ar­chiepiscopos Episcoposque praeter Abbates & alios Ecclesiastici ordinis fre­quentissimos in Synodo reperiunt, & Sarisburiensis quod reliquos Legatos dignitate anteiret regis sui nomine oratione eleganti universos ad pacem, & ad sedandas Ecclesiae discordias cohortatus est, idemque reliquorum princi­pum legati qui ad Synodum venerant, Galli, Hispani, Scoti, Lusitani, Hungari, Daci, Sueci, Poloni enixè rogarunt. Ideò Gregorii & Bene­dicti Pontificum crimina ad Synodum deferente advocato fisci, & postulante ut de iis inquisitio haberetur, à quibusdam delegatis, quibus ea cognitio demandari posset, uterque testibus in poenam contumaciae receptis, & aliis probationibus convictus, à Niem lib. 3. de schism. cap. 44. Synodo perjurus, schismaticus, haereticus, dig­nitate Pontificia exauthoratus pronunciatur, & Nonis Julii Petrus Philardus à Abb. ad. c. licet de vitanda. [...]. 8. de elect. Cardinalibus potestate Synodi iis delegata suffectus, & Alexander Vidi­ctus est. Erat Alexander origine Cretensis, patre incerto natus, à quodam Franciscano dum puer victum ostiatim quaereret, perspecta ipsius indole, in or­dinem suum cooptatus, ab eodem in Italia Grammaticam & Logicam edoctus, inde ad Academiam Oxoniensem amandatus, ubi Philosophiae & Theologiae studiis per plures annos incumbens, insignem utriusque scientiae cognitionem adeptus est, quam deinde Parisiis docens, & commentariis in libros sententia­rum acutè scriptis patefecit, postea procurante Joanne Galeatio Mediolani Duce, Archiepiscopus Mediolanensis, demum ab Innocentio VII Cardinalis, & jam Pontifex creatus est: vir doctrinâ & integritate singulari, sed studiis & vitae monasticae assuetus, ad negotia publica administranda ineptus ab omnibus habebatur. Verùm nec diuturnam nec tranquillam sedis suae pos­sessionem nactus est: nam post finem Synodi, Pisis Bononiam profectus Kalen­dis Maii anni sequentis, decimo Pontificatus mense veneno extinctus creditur; & Balthasar Cossa, qui Bononiae Legatus ab Alexandro constitutus praeerat, vir verox & Militiae quàm Sacerdotio aptior, à Cardinalium Collegio partim metu militum quos in urbe pro statione habebat, partim largitione usus erga inopes Cardinales à Gregorio nuper creatos, Pontifex renunciatur, & Jo­annis XXIII nomen accepit. Dum autem Alexander Pisis & Bononiae es­set, Gregorius interea Arimini, & Benedictus Panischolae (quae civitas in Arragoniâ sita est) pro Pontifice se gerebant; adeoque tres jam considebant in Divi Petri Cathedra, quae vix unius fastum continere potest, justissimo di­vini numinis judicio, ut redargueretur eorum vanitas, qui à perpetua in ea sede Pontificum successione, sacrum Christi gregem, fidemque Christianorum omnium pendêre volunt. Soluto concilio Pisano, Henricus Menevensis (qui etiam in libris juris Ann. 11. H. 4. fol. 78. 8. municipalis legatus à rege hoc ipso anno perhibetur) cum reliquis legatis, ingruente hyeme domum redit, ubi duobus annis se­quentibus duabus Synodis Londini habitis, ab Archiepiscopo Cantuariensi evocatus interfuit, uti ex publicis earum Synodorum actis constat: de cae­tero 1410. 1411. diocesin suam peragrare, de moribus populi sui inquirere, & reliqua Episcopi munia sedulò obire, quotiescunque ei à publicis negotiis vacaret, ad quae ab Henrico quarto rege sae pe adhibitus est, qui eum summo ob pruden­tiam singularem in honore semper habuit. Eo autem vitâ functo Westmona­sterii [Page 10] XIII Kal. April. anno humanae salutis MCCCCXIII successit Henri­cus 1413. V. imagni ingenii Princeps, in cujus verba ob egregiam indolem ultrò jura­runt proceres, antequam coronam acciperet, quod nemini nostrorum regum ante illum praestitum fuisse traditur. Is post adolescentiam in vitâ privatâ solutè actam, regnum adeptus unà cum conditione mores mutavit, & amo­tis aequalibus quos voluptatum ministros habuerat, statim prudentissimos quosque gravissimosque ascivit, quorum consiliis pater usus fuerat, & inter eos Henricum Menevensem, quem postea magni semper aestimavit, eumque in initio principatus è reliquis omnibus delectum, hoc ipso anno duas honorifi­cas legationes obire jussit, quarum memoriam, scriptoribus Gallicis debemus, nostri enim eas, uti & alia multa omiserunt. Primo ad Gallum, postea ad Burgundum missus est. In Gallia enim inter Carolum VI. regem Galliae, & Henricum IIII regem nostrum, bellum gerebatur ob crebras Gallorum ex­cursiones in Aquitaniam, quam Angli tum temporis possidebant, cujus causà paret jam mortuo unà cum haereditate ad Henricum V. delata, Carolus in­testinis discordiis inter Ludovicum Aurelianensem sratrem suum, & Johan­nem Dacem Burgundionum occupatus, inducias nobiscum cupiebat, à quibus etiam Henricus rex noster, rebus domi in novo principatu nondum compositis parùm abhorrebat; ideo ex Anglia [...]. [...]hap. 106. mittuntur Richardus Comes Warwi­censis, & Henricus Menevensis Episcopus, à Gallo Magister Equitum, quod munus in Galliâ primum est, & praefectus maris, qui Caleti mense Julio co­euntes inducias unius anni pacti sunt. E Galliâ reversus eodem anno [...] iterum cum Warwicensi ad petendam in matrimonium Joannis Burgundionum. Du­cis filiam Henrico regi missus est. Ii verò Lillae in Flandria Burgundum in­venientes, cum eo ex mandatis agunt, sed redierunt re infecta, sive quod virginis forma non placeret, sive quod rex interea ad nuptias cum Galliae regis [...]ilia factus esset propensior, camque ob causam hoc ipso tempore alios legatos in Galliam miserat. Post paucos à reditu menses uberrimum legationum ista­rum, & suarum virtutum fructum est consecutus: nam cum ageretur de cre­ando antistite Cantuariensi, ex omnibus hujus regni Episcopis, sine contro­versia designatur, qui dignitatem illam à rege amplissimam administrare posset, & judicio regis dignissimus omnium habitus est, qui in secretiore procerum concilio primus sententiam diceret. Etenim mortuo Thoma Arun­delio Archiepiscopo Cantuariensi XI Kal. Martii anno salutis reparatae MCCCCXIIII Joannes Wodnesburgh Prior, & Monachi Ecclesiae Cantuarien­sis à rege novi antistitis eligendi potestatem implorant, quam reges nostri 1414. Pontifici Romano ademptam sibi vendicaverant post Edvardum 111 [...]. qui arbitratu suo Episcopos constituit, & istjusmodi consuetudinem juris Canonici institutis esse consentaneam [...]. Panormitanus asseruit. Eam autem cum à Rege sub diplomate publico obtinuissent, monachos absentes edicto evocassent, & Thomae Arundelio in aede Christi Cantuariae justa fecissent IIII Id. Martii in domo capitulari universi coëunt, ubi post sacra solenni­ter peracta & concionem habitam, in qua ex sacris literis singuli in re tam ar­dua de officiis suis admoniti sunt, perlecto etiam diplomate regio, omnium suffragiis illico postulatur Henricus Menevensis, eaque postulatio à Joanne Langdon monacho reliquorum nomine annunciata est coram populo, qui fre­quens [Page 11] in Ecclesia novi antistitis electionem expectabat. Postulari etenim non eligi poterat ex juris Canonici regulis quibus Episcopus cum C. sicut vir. 7 qu. 1. Ecclesia sua nuptias contrahere dicitur, & ab ea [...]. diverti inconsulto Romano Pontifice non potest, adeoque Episcopus Ecclesiae suae obstrictus ad aliam sedem non eligitur, sed [...]. postulatur, & à Pontifice non secundae praefectus, sed à priore [...] [...] translatus dicitur: quae omnia Romanorum Pontificum ambitione invecta sunt, qui plerosque orbis Christiani Episcopatus sui juris hac arte faciebant. Eodem etiam die duo ex illa societate monachi, Gulielmius Molesh & Joannes Molond Procuratores ab universis constituti sunt, qui Henricum Londini ad­euntes Idib. Martii ei vota Prioris & Monachorum denunciarent, eorum­que nomine suppliciter obtestarentur, ut ejus Ecclesiae administrationem suscipere dignaretur; quibus ille pro tempore respondit, se in causa tanti momenti nihil certe impraesentiarum statuere posse, sed diem ad deliberan­dum postulare. Postridiè accedentibus ad eum rursus capituli procuratori­bus in aedibus Episcopi Norwicensis coram Edvardo duce Eboracense, aliisque compluribus viris primariis qui intererant, conceptis verbis respondit. Se eo­rum votis non posse annuere, quod integrum sibi non esset Ecclesiam Mene­vensem, cui jam praeesset, sine Pontificis Romani authoritate exuere, neque tamen ab iis prorsus abhorrere, modo id Pontifex jubeat, atque ideo se po­stulationem suam Pontificis arbitrio permittere. Igitur Prior & Monachi per Procuratores Roman missos à Johanne XXIII humillimè petunt, ut ra­tam habere vellet postulationem Henrici Menevensis ad sedem Cantuarien­sem, eodemque tempore Henricus rex per literas Pontifici significat se Priori & Monachis Caenobii Cantuariensis potestatem eligendi Archiepiscopi con cessisse, post postulationem Henrici Menevensis iisdem per libellum suppli­cem implorantibus authoritatem suam adhibuisse, Henricum virum insignem virtutibus suis eam dignitatem promeruisse, & illud solum reliquum esse ut ipse in hac causa partes suas interponeret. Erant autem Henrici virtutes Pontifici satis perspectae, primo in aula Gregorii XII quem Balthasar Cossa unus è Cardinalium numero sequebatur, deinceps in Synodo Pisana, cui ille etiam intererat, ideoque capituli procuratores ab eo Bononiae, ubi tum erat, V. Kal. Maii facilè impetrarunt, ut rescripto suo Henricum à Menevensis Ecclesiae vinculo, quo astrictus erat, absolutum, ad sedem Cantuariensem trans­ferret, in quo tamen rescripto postulationem Henrici non confirmat, sed pro­visionis titulo cum Ecclesiae Cantuariensi praeficit, ne à recepto Pontificum more in arrogandis sibi Episcopatuum & beneficiorum donationibus discede­ret: & conditionem porrò adjicit, ne priùs Archiepiscopi munus admini­strare inciperet, quàm sibi & Romanae Ecclesiae coram Wyntoniensi & Nor­wicensi Episcopis fidelitatem sacramento pollicitus esset: denique rescriptis pluribus ad Priorem & Monachos Cantuarienses, ad Episcopos illius provin­ciae, ad praelatos, ad vasallos Ecclesiae, & populum universum missis, iis im­perat, ut Henrico Cantuariensi obtemperent, eique reverentiam, honorem, obsequia, omniaque quae ei muneri debentur officia exibeant. Post postula­tionem, & rescriptum Pontificis, supererat pallium, [...]. ornamentum è corpo­re Divi Petri Romae sepulti assumptum, quo induuntur [...]. soli Patriarchae & Archiepiscopi, nisi aliquibus Episcopis ex privilegio concedatur, ad [...]. deno­tandam [Page 12] potestatem plenam, qua ipsi in Episcopos sibi subditos utuntur, C. 1. eod tit. eoque amicti sunt duntaxat in Ecclesiis provinciae suae diebus festis à Pontifice prae­stitutis, & C ex tuarum. 5 eod tit. priusquam illud acceperint, Synodum vocare, aquam lustralem conficere, sacros ordines conferre, dedicare basilicas, aliave exercere, quae ei muneri incumbunt, nefas habetur. Pallium igitur Henricus per Rober­tum Apilton Canonicum Eboracensem Bononiam missum à Pontifice impetra­vit, quod ei postea Wyntoniensis & Norwicensis Episcopi potestate sibi res­cripto Pontificio delegata in palatio regis Suttonae, presentibus Rege, Hum­fredo Duce Glocestrense, Richardo Warwicense, Georgio Marchiano Comitibus, aliisque proceribus multis solennibus ceremoniis tradiderunt: & obedientiam fidemque Pontifici ibidem spospondit (iisdem illud exigentibus, quia à c. Signifi­casti. de electi. pallium sine istjusmodi jurejurando tradi non debuit) jurejurando hac verborum formula concepto. Ego Henricus Archeipiscopus. Cantuariensis fi­delis & obediens ero Beato Petro, Sanctaeque Apostolicae Romanae Ecclesiae: & Domino meo Johanni XXIII, suisque successoribus Canonicè intrantibus. Non ere [...]n consilio aut consensu ut vitam perdant aut membrum, seu capiantur mala captione. Consilium quod mihi credituri sunt per se aut nuncios, seuliteras ad eorum damnum me sciente nemini pandam. Papatum Romanum & regalia Sancti Petri adjutor er [...] iis ad retinendum, & defendendum, salvo ordine meo contra omnem hominem. Legatum Apostolicae sedis ineundo & redeundo honorificè comitabor, & in suis ne­cessitatibus adjuvabo. Vocatus ad Synodumveniam, nisi praepeditus fuero Canoni­ca praepeditione. Apostolorum limina singulis trienniis visitabo, aut per me aut per meum nuncium, nisi Apostolica absolvar licentia. Possessiones ad mensam meam Archiepiscopalem pertinentes non vendam, neque donabo, neque impignora­bo, neque de novo infeudabo, neque alio modo alienabo, inconsulto Romano Ponti­fice. Sic me Deus adjuvet & haec sancta Evangelia. Ita rerum sacrarum & Ec­clesiasticarum potestatem à Pontifice consecutus, praediis tamen aut agris Ec­clesiae inconsulto rege, se immiscere non poterat: Leycestriae igitur regem adit, ubi III. Kal. Junii in eorum possessionem missus est, postquam fideli­tatem regi juramento promisisset, & singulis porrò clausulis rescripti Pontifi­cii translationem continentis expressè renunciasset, quae regi fraudi esse, aut de majestate regia derogare poterant: & postea universi sedis Cantuariensis proventus, qui secundum Thomae Arundelii mortem fisco cedebant, sexcen­tis marcis prius numeratis ei ex gratia singulari, diplomate regio concessi sunt. Leycestriam autem venerat Henricus ad conventum ordinum regni evocatus, quem rex ibi habuit, ut cum praelatis, proceribus & populo suo, de novis le­gibus ferendis, de re pecuniaria, & de universo regni sui statu ageret: & in eo summa cum prudentia ab Ecclesia maximam calamitatem avertit, quae ex invidia apud proceres & populum ex opulentia praelatorum concitata, ali­quoties sub Henrico IIII emergere, jam vero propiùs sub rege novo imminere videbatur. Etenim in conventu ordinum Coventriae ante decem annos con­vocato, erat enim annus MCCCCIIII. Henrico IIII pecunias ad bellum ad­versus Scotos, Wallos, Britones, Flandros, & Gallos gerendum postulanti, milites & civitatum delegati ex inferiore ordinum domo responderunt, non posse aliter inopiae publicae succurri, quàm si immensae Ecclesiasticorum opes minuerentur: eam siquidem esse populi Anglicani conditionem, ut non modo [Page 13] pecunias in usus belli quotidiè erogaret, sed & corpora hostibus publicis ob­jiceret, dum illi interea domi considentes, nec corporibus nec opibus reipub. inservirent. Iis Thomas Arundelius Cantuariensis animosè respondit, fre­quentius ab ordine sacro concedi decimas quàm quintasdecimas à populo, & plures colonos, famulosquc suos ad militiam nomina dare, quàm colo­nos procerum, nobiliumve, iisque accedere sacerdotum orationes, quibus interdiu noctuque effusis, divinum numen reipublic. propitium reddunt. Et ad regem statim conversus, & in genua procumbens rogat, ut jurisjurandi memor esse velit, sub cujus religione Deo hominibusque solenniter voverat, se jura & privilegia Ecclesiae sarta tecta conservaturum: & prensatis deinceps quibusdam proceribus, quos causae suae favere existimabat, tantum effecit, ut postulata militum publico ordinum decreto rejicerentur. Post sex annos in alio ordinum Concilio ab Henrico IIII. Westmonasterii habito, milites ex inferiore ordinum domo iterum delecti breviculo regi porrecto demon­strant, proventus Praelatorum & Monachorum, quos illi in libidines & vo­luptates suas exhaurirent tales esse, ut ex iis omnia regis & aerarii incommoda possint resarciri: etenim ex iis posse sustentari quindecim comites, mille quingentos equites, sexies mille ducentos armigeros, & centum Xenodochia, & proinde à rege petunt ut ex iis in aerarium redactis velit publicis necessita­tibus subvenire. Quibus iterum respondit Thomas Cantuariensis, non peti à militibus Ecclesiasticorum praedia ad fiscum locupletandum, sed ut ex opi­mis Ecclesiae spoliis fortunas proprias luxu profligatas restaurarent; id quod antea acciderat in Gallorum coenobiis quae propter bella inter Gallos & An­glos fisco addicebantur, è quibus ne dimidium marcae (ait ille) regi superest. Tum etiam militum postulata rex facilè rejecit, sive quod aeternam Ecclesiae expilatae infamiam pertimesceret, sive quod existimaret eos consilii illius au­thores esse, qui occultè Joannis Wiclevi partibus savebant, à quibus ille semper abhorrebat. Ab eo tempore dum regnaret Henricus IIII nihil in Ec­clesiam tentatum est. At in hoc conventu Leycestrensi, à rege novo milites & civitatum delegati ex inferiore ordinum domo per libellum supplicem ite­rum petierunt, ut de postulatis suis adversus Ecclesiasticos ante quatuor an­nos propositis denuo cognosceretur, & sententiae in utraque ordinum domo dicerentur. Hanc ab causam vehementer animi angebatur Archiepiscopus, qui valdè sollicitus erat, ne quid Ecclesia sub administratione sua detrimenti acciperet, & metuebat praesertim de regis juventute, quae ad consilia praeci­pitia & res novas propensa esse solet. Re igitur cum Episcopis communicata, placuit, ut sacer ordo ingenti pecuniarum vi regi oblata, eum ad bellum Gal­lo inferendum incitaret, pro vindicando Gallorum imperio, quod Edvardus II ex nuptiis acquisitum ad posteros transmiserat: eamque ob causam Henri­cum statim synodum Londini convocasse plaerique ejus seculi scriptores tradi­derunt, cujus tamen acta hodie in publicis archivis non reperiuntur. Gallo­rum autem imperium reges nostri hoc jure vendicant. Mortuo Carolo Pul­chro rege Galliae sine liberis, qui solus ex stirpe mascula Philippi pulchri, pa­tris sui supererat, Edvardus III rex noster, Edvardi II filius ex Isabella Philip­pi Pulchri filia genitus, per legatos coronam Galliae ab ordinibus cjus regni postulabat, quod ipse Philippum Pulchrum avum maternum, & Carolum [Page 14] avunculum proximo cognationis gradu attingeret. Contra Philippus Va­lesius filius Caroli Valesiii, qui Philippi Pulchri frater erat, contendebat­se Caroli Pulchri regis novissimi patruelem gentilitio jure proximum esse; Ed­vardum verò Philippi Pulchri ex filia nepotem, & Caroli Pulchri amitinum ju­ri materno fidere, quod Galliae Legibus & institutis adversetur, quae viris tantum non foeminis regnum tribuant, legis Salicae verba recitans, In terram Salicam mulieres ne succedant; terramque Salicam Franciam esse asseruit. Gal­li vero spreto Edvardo Philippum regem crearunt, ideo Edvardus titulum re­gis Galliae protinus assumsit; quo deinceps reges nostri semper usi sunt, & Gallos faeliciter invasit, posterisque belli illius causam unà cum haereditate re­liquit. Secundùm cum Richardus II homo imbellis à Gallis abstinuerat, & Henricus IIII princeps fortissimus partim Wallorum defectionibus, partim intestinis procerum factionibus impeditus, universas regni sui vires in eos emit­tere non potuerat. Erat autem in Henrico V aetas, animi magnitudo, opes, domestica tranquillitas, omniáque ad hoc bellum opportuna. Praeterea Hen­rico Cantuariensi videbatur juvenis ingenium acre & quietis impatiens, nego­tio aliquo arduo exercendum, eique hostem externum objiciendum esse, ne domi res commoveret, quemadmodum torrenti non aliter potest occurri, quàm si aqua in plures alveos distrahatur. Is igitur Regem in conventu pro­cerum solio insidentem loco suo assurgens ita alloquitur.

De publicis regni tui negotiis consulenti tibi (Serenissime Rex) cùm multa hucusque proposita fuerint, quae ad subditorum tuorum vitia bonis legibus compescen­da, ad jus singulis aequè dicendum, pacémque domi constituendam spectant, non possum ego inter reliquos gradum amplissimum beneficio tuo nuperrimè consecutus, sine ingratitudinis nota ea reticere, quae ad fines Imperii tui propagandos, nominisque tui famam apud exteras gentes celebrandam necessaria mihi videri solent. Post­quam enim populo tuo leges utiles sanxiveris, justitiam rectè administravéris, & tranquillitatem domesticam conciliaveris, incolumem vitam licèt agere possis & securam, at gloriae tuae parùm consules, nisi foràs prospicias, quae ratione regni tui terminos amplificare, & hostium tuorum injurias vindicare possis, cum regum uni­versorum animis ea opinio semper insederit, ut Majestatis suae fastigium non tam in generis nobilitate, voluptatibus, rerum affluentia, subditorum opibus, pace do­mestica, quàm in imperii amplitudine, in multitudine subditorum, in civitatum numero positum esse existiment. Quamvis autem Anglia & Hibernia per longam majorum tuorum seriem transmissae abundè tibi ista suppeditent, exigua tamen sunt, si cum amplissimo Galliae imperio conferantur; quae populi frequentia, opulentia ci­vitatum, propugnaculis & praesidits universis orbis terrarum imperiis antecellit, ut­pote quae supra octuaginta provincias populo refertissimas, centum & octo Episcopo­rum dioeceses, supra mille caenobia, & parochias centies trigesies mille, ipsis Gallis authoribus, complectatur. Ista vero omnia ab Edovardo III, proavo tuo ad te jure sanguinis devoluta, Carolus VI Gallorum rex vulgò dictus injustè possidet (ut taccam assiduas Gallorum injurias populo tuo illatas in Normania, Gasconia, Aquitania, in comitatibus Andium & Manii, quae majores tui alio jure, Gallis annuentibus, olim possederunt) & ut aliquam injuriae speciem praeferant, obtru­dunt legem Salicam à Pharamundo primo Francorum rege latam, qua cautum as­serunt, Ne mulieres in terram Salicam succedant; per terram Salicam Galliae [Page 15] imperium denotari interpretatione subdola asserentes, ut mulieribus ab imperio suo capessendo per hunc fucum amotis illuderent. Cujus Commenti novitatem ipsius le­gis inscriptio satis coarguit. Enimverò à plerisque illius gentis Gregor. Tu­ron. lib. 2. Paul. Aemyl in princ. Girard du Hail­lan. liure. 1. scriptoribus tra­ditum est, Pharamundum fuisse ducem solius Franconiae in Germania, & Rhenum nunquam transivisse, neque Galliae fines attigisse: post quadringentos autem annos ab ejus excessu cùm Carolus Magnus Saxones debellatos ad fidens Christianam ad­egisset, quosdam ex illius militibus ad slumen Salam ultra R [...] num sedes fixisse in ea parte Germaniae, quam hodiè Misniam dicimus, eòsque Salios Francos fuisse appellatos, qui ab impudicis foeminarum Germanicarum moribus abhorrentes, lege latâ interdicebant, Ne foeminae in aliquam terrae Salicae partem jure haereditario succederent. Ita ineptè illa sanctio ascribitur Pharamundo, quae populum post qua­dringentos à Pharamundo annos ortum authorem habuit, neque Gallis magis quàm Belgis, qui tum Galliae finibus continebantur, aut alii populo finitimo convenire potest. Vel si pro Gallis lata fuerit, Franc. Hot­tom. in Franco­gall. cap. 10. ad privatas haereditates, non ad publicum imperii jus, aut regni successionem pertinet. Proinde Gallorum reges ipsi cum de regnandi jure inter ipsos ageretur, nullam unquam hujus legis rationem habuerunt, nisi quando cum principibus externis contenderent, ut eos ab imperio suo hac rati­one amoverent. Pepinus enim, qui primus Pharamundi posteros regno spoliavit, deposito Childerico, ex haereditate Blithildae filiae Clotharii primi authore Zacharia Pontifice Romano, & accedentibus populi Gallici suffragiis, principatum vendica­vit. Cùm posteri ejus per ducentos annos imperassent, Hugo Capettus, excluso Carolo Lotharingiae duce, qui solus ex haeredibus Pepini & Caroli magni supere­rat, seipsum gessit pro haerede Lingardae filiae Carlomanni, qui Caroli Magni nepos erat, eóque titulo Gallorum imperium accepit. Ejus nepos Ludovicus decimus Gal­liae rex, quem Christiani omnes inter Divos relatum colimus, de jure Capetti avi sui parùm securus, ab imperii fascibus religione ductus abstinuisset, nisi in animum induxisset, Isabellam reginam aviam suam haeredem fuisse Ermingardae filiae & hae­redis Caroli Lotharingici, quem Capettus vita simul & regno nefariè spoliaverat. Ab eo orti sunt posteriores Gallorum reges, & Carolus VI, qui hodiè Galliam tenet: atque illi omnes ex haereditate foeminarum imperium consecuti sunt, quam tibi interdicere volunt ex lege Salica, eáque te voluti larvâ deterrent, cùm ipsi eam interea impunè contemnant. Neque enim lex justè appellari potest, sed legis potiùs larva & imago, quae nullam aequi bonique speciem in se continet, quin legi­bus reliquis omnibus humanis simul & divinis adversatur. Legibus siquidem Ro­manorum civilibus, quas universarum gentium consensus approbavit, L. maximum intem. c. de liber. praeterit. l. lege 12. tab. c. de le­git. haered. Sect. si quis igitur. Anth. de haered. ab intest. Sect. item vetustas. Instit. eo. l. tit. foeminae ad haereditates cum masculis vocantur, & agnationum, cognationúmque differentia justissima ratione antiquata est, quòd illi qui eam invexerant, naturam accusare videbantur, quae foeminas, non masculos genuisset, & foeminae ex parentum culpa plectebantur, quòd foeminae, non masculi nascerentur. Eodem jure deinceps usi sunt Siculi, Neapolitani, Navarraei, Hispani, Lusitani, Scoti, & (ut de no­bis ipsis nihil dicam) gentes ferè universae, quorum omnium legibus, foeminae, defi­cientibus masculis, ad capassendos regni fasces admittuntur. Isti verò omnes divi­nae legis praescriptum secuti sunt, quam. Deus optimus maximus per Mosem He­braeis tulit cap. XXVII. Libri Numerorum: si mortuus fuerit homo absque filio, ad filiam ejus transibit haereditas. Cui sanctioni si leges reperiantur uspi­am gentium contrariae, non leges sunt, sed corruptelae, cùm discedant à prima ju­stitiae [Page 16] norma, quam summus legislator populo suo promulgavit. Ut omittam foemi­nas, quae populo isti imperabant, & reges, qui ad illud imperium ex jure materno admittebantur, Christum ipsum fuisse regni Judaici legitimum haeredem Christiani omnes agnoscimus: cui tamen titulo non modo repugnant isti, qui ex foeminarum haereditate jus succedendi transmitti negant, verùm etiam beneficia illa immensa nobis adimunt, quae Deus humano generi per Christum pollicitus est. Nam cum Deus Abrahamo spondebat, beatas in ejus semine futuras gentes universas, quòd Messias ex ipsius familia proditurus esset; cum Prophetae Esaias & Michaeas spiri­tu sacrosancto afflati multis retro seculis praedicebant Christum ex radice Jessae, ex familia Davidis emersurum, & tribum Judae inter reliquas nobilissimam esse, quòd ex ea dux populi Israelitici Christus originem ducturus esset: sublatâ foeminarum successione, in hisce oraculis veritas desiderabitur, quia ex semine Abrahae, ex Jessae radice, ex familia Davidis, ex tribu Judae Christus patre aeterno genitus per solam matris haereditatem oriri potuit. Verùm Galli promissionibus divinis fidem potiùs abrogare, quàm principi externo obtemperare volunt, & qui se Christia­nissimos appellant, legem fictitiam Pharamundi hominis Ethnici legibus sacris à Deo edit is anteponunt. Sciscitor ergo à Gallis quaratione foeminas à jure regnandi ar­cent, quas reliquae gentes admittunt? An imperium Gallorum à masculis solis ad­ministrari potest, quòd praestantius sit imperiis, tum reliquarum gentium omnium, tum etiam Judaeorum, quod Deus ipse constituit? an Gallia, quae producit viros, ut ipsi volunt, omnium mortalium fortissimos, foeminas edit genere humano univers [...] ineptiores? An fortè Isabella abavia tua aliquid sceleris admisit: quare ipsa regis filia & regum soror regno privaretur? Licèt haec omnia Gallis concedamus, cum tamen Edv [...]rdum proavum tuum repudiaverint, tibique ipsi omnem in eos potesta­tem modò abrogent, Majestatis jure optimo arguuntur. Sit enim rata apud Gallos lex Salica, amoveantur foeminae, solique masculi imperii haereditatem adeant: at quibus illius legis verbis excluduntur foeminarum filii masculi? num exlusis foeminis ob levitatem sexui imatam, eadem lex secum pugnans ratione contrariâ masculos repudiat? vel fortè ipsi verba de foeminis sancita ad masculos prorogatione odiosa extendunt? semota igitur Isabella quare non admittebant Edvardum filium virum magnanimum & prudentem? quare te principem imperio idoneum non vocant? Nam apud Jureconsultos receptum est, [...]. Si ex patro­nis. 10. Sect. Julianus. ff. de bonis libert. l. Divi fratres. 17. ff. de ju [...]e patr. l. 1. Sect. si filius. ff. de suis & legit. haered. l. cum dotem. 57. ff. ad leg. Falcid. l. 2. Sect. nullum. ff. de de­curion. l. in servitulem. 16. Sect. si patroni filius. ff. de bonis libert. l. si vellem. 4. Sect. si deportatus. ff. eod. tit. l. 1. Sect. filium. ff. de bon. poss. contr. tab. ab indigno aut incapaci posse jus aliquod ad haeredem transmitti, & istjusmodi Sect. néque authent de trient. & sereniss. d. l. maximum vitium. c. de liber. praeter Bald ad l. 2 n. 7. c [...]quae sit. long. consuet. Bald. ad l. si defunctus. n. 8. C. de suis & legit. Anchor. ad c. canonum statuta. n. 311. de constit. Alex. cons. 16. vol. 1. Bart. ad. l. cunctos populos. n. 33. C. de sum. trinit. leges, quae foeminis haereditates adimunt, rectae rationi & naturali aequitati contrarias esse, adeóque strictissimam in iis inter­pretationem admitti, neque L. curiales. C. de praed. decur. lib. 10. l. filius fam. 7. Sect sed meminisse. ff. de donat. l. maritum. 42. ff. sol. matr. l. si. vero. 64. Sect. si vero. ff. eod. produci posse ultra verborum apices, nec L. si ita scriptum. 45. in princ. ff. de leg. 2. Rebuff. ad. l. 1. ff. de verb. sign. à foeminis ad masculos, nec L. prospexit. 12. Sect. 1. ff. qui & à quib. manum. l. commodissime. 10. ff. de lib. & postbura. l. si. cum dotem. 22. in princ. ff. sol. matr. ad speciem omissam, quin potius C. statutum. 22. de elect. in 6. in partem benigniorem esse ac­ipiendas. [Page 17] Quocirca cum ad imperium Gallorum ab hamanis simul & divinis legi­bus vecatus sis, armis jus tuum vendices (potentissime Rex) quod Galli tibi adi­munt, coronam regibus Gallicis excutias, quam ipsi per nefas induunt, defectiones populi istius ferro flammáque coerceas, apud exteras gentes antiquam nominis An­glici dignitatem asser as, nec patiaris ut ignaviam tuam, neglectis hostium injurias, posteri tui incusent. Tibi enim praeter justissimam belli causam, cui auxilium d [...] num solet accedere, aetas florida, corpus vegetum, populus procerésque obsequentes: regnum potentissimum, & reliqua omnia adsunt, quae ad bellum opportune geren­dum possunt desiderari: nos denique subditi tui Ecclesiastici ampliorem pecuniarum vim decrevimus, quàm majores tui ab ordine nostro unquam acceperunt, qu [...]s ad bellum hoc suscipiendum animis propensissimis ad te deferimus, orationibus rostri [...] divinum numen quotidiè porrò imploraturi, ut velit prospero armorum successis [...] tuae aequitatem terrarum orbi patefacere.

Cum perorâsset Archiepiscopus, & ex oratione ejus rex videretur valdè commotus, Rodulphus Nevillus Westmerlandiae Comes qui partium regni sep­tentrionalium praefectus erat, Scotorum incursiones metuens, si rex in Galliam proficisceretur, prolixa oratione suadet Scotos prius quam Gallos bello pe­tendos esse: & postquam literarum ignorantiam causatus initio se excusasset, quod cum Domino Cantuariensi nec facundia nec scientia posset contendere, adjecit illud se à viris doctis & rerum usu accepisse, copias conjunctas divisis fortiores esse, & securiùs invadi hostes vicinos, quam eos qui longius positi sunt. Ita enim Romanos priùs in ordinem coegisse Sanmites, Fidenates, Vol­scos, & finitimos Italiae populos quàm exteros aggrederentur, posteàque ex­iguam Siciliae insulam amplissimis regionibus Pannoniarum, Numidiae, & Germaniae praeposuisse, quod Italiae conjuncta esset. Docere voluit adver­sus Scotos domi rem geri, ubi praesto sint milites aliáque omnia ad bellum ne­cessaria: adversus Gallos opus esse classe & exercitu ingenti, sumptúque im­menso, cum in hostili solo agendum sit: facilem porrò in Scotos fore victori­am, rege in Anglia jam captivo, rebúsque domi ex Albani Pro-regis intem­pestiva severitate perturbatis: justissimam denique esse belli causam ex rapi­nis & latrociniis, quae Scoti quotidiè in nostros exerceant, quaeque atrociùs exercere poterunt, dum Angli Gallos aggrediantur antiquo & naturali quasi foedere, quod inter eas gentes intercessit, Scotis conjunctos: & proinde sum­mo cum periculo Galliam invadi, priusquam Anglia a Scotis domi secura red­datur. Orationi Nevilli respondit Joannes Dux Exoniensis prudentia & lite­rarum cognitione insignis, quas in Italiae Academiis comparaverat, co à patre amandatus, ut ordinibus sacris initiaretur: Is vero contra ornatè disserit Gallos prius invadendos esse, quòd Scoti eorum opibus innixi Anglos soleant lacessere: Gallis verò debellatis, Scotos sponte obtemperaturos, adducto Medicorum aphorismo, qui docet medicinam causae morbi primo adhibendam esse, & ante omnia humorem purgandum esse, ut vulnus rectè fanari possit. Unde enim (inquit) poterunt Scoti haurire literarum aut armorum rudimen­ta, nisi fuerint in Gallia educati? Unde poterunt sustentari proceres Scoti, deficientibus pensionibus, quae è Gallia solent suppeditari? subjugata Gallia, cujus gentis auxilium commerciúmve Scoti implorabunt? Non à Dania, cum Danus ducta sorore tua tibi affinis sit, non à Lusitania aut Castilia, cum u­érque [Page 18] Rex patruelis tuus te proximè attingat, non ab Italia, quae nimis remo­ta est, non à Germania, aut Hungaria, quae foedere nobiscum conjunguntur: ideóque cum Gallis Scoti ultro in potestatem tuam venient, quemadmodum succo deficiente, ipsam arborem emarcessere necesse est. Propositis deinceps Malcolmi & Davidis Brusii exemplis, demonstrat Scotos nunquam Angliam ingressos fuisse, nisi dum Angli in Gallia bellum gererent, quibus propterea opponendos esse Westmerlandum cum milite delecto, ne quid absente rege tentent, & deni (que) Scotia cum Gallia comparata, illam tenuem & exiguam, hanc opulentam & opimam victoriae mercedem fore. Ad hanc sententiam adeò pro­pensi erant regis procerúm (que) & praesertim fratrum regiorum, Clarentii, Bed for­diensis, & Glocestrensis animi, quos nominis ac famae ex bello Gallico majorum suorum exemplo comparandae cupiditas incitabat, ut cum de bello Gallis infer­endo suffragiis pro more decernendum esset, in sententiam Cantuariensis singuli quasi pedibus irent, & confusis vocibus in Concilio omnes arma, Galliám (que) incla­marent. Hac ratione Henr. summam apud posteros prudentiae laudem est conse­cutus, quòd hoc consilio tum belli faelicissimi, tum discriminis maximi ab Ecclesia avertendi author fuerit. Rex soluto conventu, milites, classem, & reliqua omnia sollicitè comparat, quibus ad tantam belli molem opus erat, ut sequenti anno Galliam invaderet. Eo autem ineunte, ut ex jure gentium ageretur, legati [...]. in Galliam mittuntur Dunelmensis & Norwicensis Episcopi ad regnum Galliae à Carolo rege postulandum, quibus benignè acceptis, id solum respondit Ca­rolus se brevi legatos in Angliam missurum, qui eorum postulatis responde­rent. Classe autem & copiis ad expeditionem paratis, & militibus Southam­toniae convenire jussis, ut ibi in naves conscenderent, dum Rex eò profecturus Wyntoniae esset, legati Gallici ad eum venerunt à Carolo missi Vindocinus Comes, Gulielmus Bouratierus Archiepiscopus Bituricensis, Petrus Fremel­lus Episcopus Lexoviensis, & Gualtierus Colus regi à secretis, quorum nomi­ne Bituricensis oratione elegantèr composita postquam belli miserias, pacisque commoda pluribus verbis ornàsset, Henricum regem rogat, ut Catharina filia Caroli in uxorem ducta, ab armis vellet discedere, & dotis nomine pollicetur ingentem pecuniarum vim, & aliquam earum provinciarum partem, quas ille jure haereditario postulabat. Cui pro tempore respondit Rex, velle se de conditionibus ab iis propositis deliberare, & postridie in solio regio considens, astante frequente procerum multitudine, legatis ad se vocatis id solum respon­dit, conditiones ab iis propositas non esse istiusmodi, quae à se cum dignitate sua possint accipi: & Henricum Cantuariensem è reliquis evocatum ad orati­onem Bituricensis copi sius respondere jubet. Ille sic orditur. Regi postquam regni gubernaculis admonius fuerit, nihil antiquius fuisse, quàm ut pacem tum domi inter subditos, tum for as cum externis principibus conservaret. Eam ob causam ordines regni sui pridem convecasse, à quibus res domesticae compositae fuerint, lega, tos postea in Galliam misisse ad res repetendas & postulandas cas imperii Gallici partes, quas Anglorum reges per aliqua jam saecula jure suo tenuissent. Cum verò legati sui à Carolo nullum responsum retulissent, regem militum delectus habuisse, comparasse omnia, quae ad bellum necessaria essent, & jam paratum esse ad traji­ciendum in Galliam, ut injuriam eorum ultum iret, cum nullam apud eos juris sui rationem haberi animadverteret. Ut tamen universis gentibus testatum faceret, [Page 19] quàm alienus esset ab effunde ndo Christianorum sanguine per mutuas hasce bellorum laniaenas, regem de jure suo aliquid remissurum, exauctoratis militibus & concili­at a pace inter utramque gentem per nuptias Catharinae, modo dueatus Aquitaniae, Andium, & reliquae ditiones restituantur, quas olim majores sui in Galliae nec vt, nec clam, nec precariò possederint. Eae vero conditiones nisi accipiantur, regem in Galliam cum exercitu propediem ingressurum, ferro flammaque in omnes ejus regni partes grassaturum, neque à caedibus aut ultione temperaturum unquam, donec eos in ordinem coëgisset, & imperium ex majorum haereditate sibi delatum recuper asset. Denique obtestari Deum Opt. Maximum causae suae testem simul & vindicem, cu­jus numen armis adeo justis propitium fore confideret. Perorantem Archiepisco­pum excipit Rex, & verbo regio confirmat omnia quae ille fusiùs & ornatius explicasset: ad quae cum Bituricensis convitia referre inciperet, & regem li­beriùs incessere, quàm legati munus pateretur, à rege temeritatis suae so­lùm est admonitus, & legati omnes sub fide publica regno excedere jussi sunt, Eos brevi postea rex secutus est, cum exercitu universo Southamptoniâ solvens Idib. Augusti, & primo in Normaniam appulsu Harfleum oppidum muni­tissimum post unius mensis obsidionem capit, inde vero ingruente hyeme ver­sus Caletum tendens, trajecto fluvio Sequana, VIII. Kalend. Novembris propè Agincurtum in itinere impeditus & provocatus Gallos justo praelio pro­fligavit. Nunquam sanè ab Anglis faeliciùs pugnatum est, nam Gallorum X. millia caesa sunt, desideratis ex acie nostra solùm ducentis, uti scriptores Paul. A [...]l. in Carol. 6. historiae Gallicae prodiderunt. Taceo duces Aurelianensem, Barbonium ali­orúmque procerum numerum ingentem, qui captivi in Angliam abducti sunt. Interea dum rex in Gallia ageret, Henricus Cantuariensis, rege ita jubente omnes è dioecesi Cantuariensi Ecclesiasticos in armis esse jubet, nequid Galli in Cantium incursionibus opportunum, rege absente, moliantur: posteá que Sy­nodum provinciae suae Londini indicit ad 1111 Kal. Decemb. primus autem dies solennibus & ceremoniis tributus est. Nam post sacra à Cantuariensi manè facta ad summum altare Divi Pauli, Gulielmus Lyndewode Cancellarius Can­tuariensis coram Ecclesiastico ordine universo in Capella Divae Mariae ejusdem Ecclesiae coëunte, concionem habuit, propositis primo illis Jeremiae verbis, State super vias & videte. Diebus insequentibus Episcopi & Abbates in Ca­pellam Cap 6. v. 16. Divae Mariae se conferentes; priores autem Decani, Archidiaconi, & singularum dioecesium procuratores secedentes in domum Capitularem scorsim de negotiis Ecclesiasticis agebant, atque ideo ista domus superior Synodi, haec autem domus inferior solet appellari. In ea Synodo Regi ad bellum Gal­licum decretae sunt duae decimae ex omnibus proventibus & beneficiis Ecclesia­sticis quae decimas praestare solebant, ita ut una ad diem Divi Martini proxi­mum, altera ad eundem anni infequentis diem exsolveretur; & 1111 Non. Decemb. Cantuariensis singulos dimisit, postquam ex utriusque Synodi suf­fragiis, rege etiam illud rogante, statuisset, ut dies Divi Gregorii, Davidis, Ceddae, & Winifredae inter ferias haberentur. Quod decretum inter C. inessabilis, deferiis. Ly [...] . 1416. con­stitutiones Angliae etiamnum reperitur. Kalendis Aprilis anno sequenti Henricus aliam Synodum Londini vocat, ut de legatis ad concilium Constan­tiense mittendis cum Episcopis & reliquis praelatis ageret. Divisus enim erat hucusque orbis Christianus inter tres Pontifices, Joannem XXIII. Romae, [Page 20] Gregorium XII. Arimini, Benedictum XIII. Avenioni Pontificis Romani munia exercentes. Neque enim Gregorius & Benedictus sententiae in Syno­do Pisana contra se latae acquieverant. Joannes autem à principibus Christi­anis omnibus interpellatur pro tollendo hoc schismate, ante duos annos Con­stantiae in Germania Concilium Christianorum omnium indixerat, quod ta­men aegrè & invitus praestitit, veritus ne à Concilio Pontificatu suo abdicare­tur, id quod postea accidit, sicuti deinceps dicemus. Henricus Constantiam edicto Pontificio citatus, Robertum Appulton Eboracensem & Joannem Forst Lincolniensem Canonicos, Procuratores suos Constantiam ante biennium ab­legaverat, qui Concilio suo nomine interessent; à rege autem & ordine Ec­clesiastico Comes Warwicensis, Episcopi Sarisburiensis, Bathoniensis, & He­refordiensis, cum Abbate Westmonasterii: & Priore Wigorniae eodem tem­pore Constantiam legati missi erant: quorum numero jam imminuto per mor­tem Roberti Hallum Sarisburiensis, & Roberti Mascall Herefordiensis Epis­coporum, qui Constantiae obierunt, & quòd frequentiores aliarum gentium legati Constantiae essent, in hac Synodo delectus est Richardus Clifford Lon­dinensis Episcopus, & duodecim Doctores, una cum Academiae Oxoniensis & Cantabrigiensis Cancellariis, qui ea etiam legatione fungerentur, & ad eorum sumptus ex singulis libris beneficiorum & proventuum Ecclesiasticorum duo denarii sunt. In Galliam primò, mox in Angliam venit hoc ipso tempore Si­gismundus Romanorum Imperator, ut pacis tum in Ecclesia, abdicatis proter­vis Pontificibus, tum inter utrumque regem, depositis armis, constituendae author esset. Eo rogante, rex cum Cantuariense & Synodo egit, ut legati Constantiam quamprimùm mitterentur. Sancitum porro est in ea Synodo, de­ponenda esse apud sequestrum defunctorum bona, donec testamentum exhi­beatur & approbetur, & ne executoribus permittatur bonorum administra­tio, donec justum inventarium scripserint, & ut iis solum bonis se immisceant quae in inventario scripta sunt: additúmque pro ratione temporum, ne quid ultra quinque solidos pro insinuatione testamentorum aut ratiocinio exigatur; denique in gratiam regis concessum est, ut Ecclesiastici decimam ad festum Divi Martini ex decreto superioris Synodi solvendam, ante sex menses re­presentarent. Caeterùm Sigismundus Imperator componendis Anglorum & Gallorum discordiis frustra studet. Nam dum ageretur cum Legatis Gallicis, [...] i cum Sigismundo in Angliam venerant, de pacis conditionibus, è Gallia allatum est Harfleum oppidum à Gallis obsideri, & quadringentos Anglos à [...]oanne Comite Arminiaco collatis signis caesos esse, qua clade ita irritatus est regis animus ut à pacis nomine deinceps abhorreret, & in Galliam illicò pro­fecturus erat, nisi ab Imperatore monitus se continuisset, ideòque Joannem ducem Bedfordiensem fratrem suum cum classe & copiis instructis in Norma­niam mittit. Igitur Sigismundum aureae periscelidis ordine donatum, & in Anglia per quatuor menses magnificentissimè acceptum, icto mutuo foedere Rex circa finem Augusti Caletum usque cum comitatu splendido & magna navium multitudine deducit; inde Sigismundus Constantiam concedit, ut Concilio interesset. Rex autem Caleti aliquandiu substitit, ut rebus Gallicis consu­leret, e [...]que etiam Henricus Cantuariensis, finita Synodo, ex Anglia trans­misit. Dum rex Caleti esset, eò venerunt Johannes Burgundionum Dux, [Page 21] Archiepiscopus Rhemensis, aliique legati à Carolo Gallorum rege missi, ut pacem impetrarent tempore longe alieno, quòd rex ob recentes Gallorum in­jurias in belli curas intentus erat, ne ipse in praelio Agincurtensi superiore anno victor, clade nuperrimè accepta, pacis conditiones accepisse, non de­disse videretur. Ideo compositis rebus Gallicis in Angliam mox reversus, conventum Ordinum Westmonasterii habet, in quo pecunias & militum de­lectum ad subsidium belli Gallici sequenti anno rursus suscipiendi facilè impe­travit. Caleto etiam rediit eodem tempore Henricus, & a rege jussus Syno dum Londini V. Id. Novemb. convocavit, in qua obtinuit, ut duae de­cimae regi in Galliam profecturo concederentur, exorantibus Henrico Beu­fort Wyntoniensi Episcopo unà cum summo Angliae Mareschallo, & Henrico Ware ex Cancellario Cantuariensi pridem Custode privati sigilli facto, qui à rege eam ob causam ad Synodum missi erant. De caetero nihil in ea Synodo actum est, quàm ut C. Anglicana [...] de seriis. dies Joannis de Beverlaco, aliúsque Crispini, & Crispia­ni martyrum in memoriam praelii Agincurtensis, qui in eum diem inciderat, inter solennes haberentur. At rex vocatis ad se proceribus, & conscripto lectissimorum militum exercitu, classéque instructa, in Normaniam transfreta­vit 1417. Kalendis Augusti anni sequentis, relicto Joanne Bedfordiense, qui se ab­sente remp. administraret: eoque abeunte, Henricus singulis provinciae suae Episcopis mandat, ut ad omnes Dei, Divorúmque Ecclesias pro regis incolu­mitate, & prosperis armorum auspiciis supplicationes haberentur. Eo etiam anno Henricus egregio justitiae & magnanimitatis suae specimine edito, simul etiam demonstravit, quantùm omnes clavium Ecclesiasticarum authoritatem eo saeculo reformidarent. Nam cum Dominus Strange, Elizabetha uxor, multique eos comitati famuli ad Ecclesiam Divi Dunstani die Pascatis, ut sa­cris vesperarum interessent, accedentes, Joannem Trussell militem ex anti­quis inimicitiis invisum reperissent, famuli strictis in Ecclesia gladiis militem, filium, aliósque ex ipsius familia vulnerant, & Thomam Petwardy Civem Lon­dinensem pro rebus componendis seipsum dimicantibus immiscentem confo­diunt. Delato mox ad Archiepiscopum crimine, Ecclesiae ipsi sanguine ef­fuso contaminatae interdicitur, authores & conscii ad crucem Divi Pauli co­ram populo pro concione execrationibus diris devoventur, & inquisitione ha­bita in aede Divi Pauli Henricus pro tribunali sedens Domino Strange, & ux­ori coram eo in genua procumbentibus, & suppliciter ab Ecclesia veniam im­plorantibus eam irrogavit poenam, ut famuli solis inter [...]lis & femoralibus in­duti, ipse autem & uxor cereos manu gestantes per publicas Civitatis plateas ab aede Divi Pauli ad Divi Dunstani incederent: quae omnia solenniter s [...]atim peracta sunt: & Archiepiscopo Ecclesiam Dunstani lustranti Baronis uxor va­sa sacrâ aqui implevit: & utrique praeterea mandatum est, ut pyxidem & pannos ad altaris ornamentum consecrarent. Interea in Concilio Constantiensi accerrimè disceptatum est de Ecclesiae Schismate per creationem novi Pontif­cis conciliando, & de coercendis iis, qui Romanorum Pontificum superbiam, Ecclesiasticorum luxum, inertem monachorum vitam, & innumeras Romanae Ecclesiaecorruptelas jam liberrimè insectabantur. Horum antesignanus habe­batur Joannes Wiclyff, qui sub Edvardo III & Richardo II Oxonii publicè docens, & libris deinceps editis plurimos non solùm ex Academicis, verurum [Page 22] etiam è proceribus, & plebe in partes suas attraxerat. Ab eo ad reliquas gen­tes Christianas perrexerunt purioris doctrinae semina, & praesertim ad Boë­mos, qui Wiclyffiana dogmata tam avidè amplectebantur, ut Pontifici Romano jam propemodum renunciare viderentur. Ut ergo illis occurreretur, decre­to concilii Joannes Wiclyff haereticus pronunciatur, & sancitum, ut damnatâ ipsius memorià, ossa sepulchro eruta igni traderentur, & in omnes, qui ipsius dog­mata tuerentur, tanquam haereticae pravitatis reos inquireretur. Inde de Boëmis agitur, & damnatis pariter eorum opinionibus, Joannes Huss, & Hierony­mus Pragensis haeresiarchae judicati, flammisque combusti sunt. Quorum in­teritus maximam & Sigismundo Imperatori, & Concilio universo infamiam a­pud posteros concitavit, quod uterque Constantiam vocatus venerat sub fide publica, quam Sigismundus Ladis [...]ao Boëmiae regi dederat: eos salvos & in­columes domum reversuros. Qua tam faedè violata, Boëmi adeo indignati sunt, ut ascito Joanne Zisca duce fortissimo, Imperatorem deinceps in sum­mum discrimen adduxerint. Synodus autem ipsa, ut facti illius dedecus elu­eret, Fidem Concil. Const. [...]ess. 15. haereticis non esse servandam decrevit, accersitis Panormitano & Ludovico Romano, magni nominis jurisperitis, qui in eam sententiam tunc temporis responderunt, sicut etiam alii nonnulli, quos Mar. Salomon. ad l. 2 Sect. ex­actis. ff. de orig. jur. Pe [...]r. Plac. lib. 1. epit. de­li [...]. c. 37. commovere authori­tate sua illius Concilii Patres potuerunt. A qua tamen Menoch. lib. 2. de arbit. Jud. [...]ent. 4. Cas. [...]6 Farrinac. in prac. Crim. tit. de car­cerib. & carce­ra [...]. q. 2 [...]. & Menoch. cons. 1 [...]. Jurisconsulti recen­tiores deinceps abhorruerunt, ipsosque adeò Pontificios ejus decreti puduit qui fidem publicam Bodin. lib. 5. de repub. cap. 6. Luthero datam ad conventum Wormatiensem, & Prote­stantibus Petr. A [...]o [...]. de ord. Judie. par. [...]. n. 1 [...]: postea ad Synodum Tridentinam venientibus violare non sustinue­runt. Quid enim magis absurdum vel potiùs impium, quàm fidem, quae inter Ethnicos sacra semper habita fuit, à Christianis ipsis impunè contemni? Post haec in Concilio omnium animi in componendas Pontificum discordias intenti erant. Joanni enim XXIII, quòd Pontificatui non renunciaret, sicuti solen­niter sposponderat, redeunte ex Anglia Sigismundo, gravissima crimina ob­jecta sunt, qua de causa ipse mutato habitu à Constantia in Austriam clàm fu­git; eum tamen Imperator assecutus gladiatoris aut venatoris more amictum coram Concilio sistit, à quo in carcerem conjicitur, & viris aliquot primariis è singulis gentibus, quae Concilio intererant, delegatis, qui de criminibus ipsius cognoscerent, coram iis de adulterio, incestu, veneficio, homicidio, aliisque horrendis sceleribus postulatur, praesertim de Simoniae crimine, quòd ipse Cardinalis, & dein Pontifex per sordes factus, beneficia, dignitates, Episcoporum & Cardinalium munera, ordines, peccatorum expiationes, & sacra omnia venûm dedisset. Quibus omnibus per testes comprobatis, Con­cilii suffragiis sententiâ in eum lat [...], dignitate Pontificia spoliatus, & ad car­ce [...]es damnatus est. Supererant Gregorius XII. & Benedictus XIII. Gre­gorius cum videret obtemperandum esse, Carolum Malatestam Principem Ariminensem Constantiam Legatum mittit cum liberis mandatis, in quibus ei facultas cedendi Pontificatu nomine suo data est. Carolus igitur insignia Pon­tificis indutus & in sella Pontificia considens, veluti Gregorii personam gerens publicè perlecta renunciandi facultate, ipsum Pontificatu abdicat. Demum Benedictus à Ferdinando Arragonum rege, qui ei parebat, derelictus, ex Concilii sententia Pontificatu Privatur: & ut istae Pontificum abrogationes justae viderentur, [...] a. [...].Concilium Oecumenicum immediatè à Christo potestatem [Page 23] habere, eique subesse Pontificem Romanum, decreto Concilii sancitum est. Jam de novo Pontifice eligendo agitur; placuitque Concilio ex singulis nati­onibus sex viros deligi, qui cum Cardinalibus conclave ingressi Pontificem crea­rent. Gerebantur enim omnia in Concilio quinque nationum suffragiis, r Sess. [...]. Germanorum, Italorum, Anglorum, Gallorum, & Hispanorum. Nam in hac Synodo primùm obtinuerunt Angli, ut pro natione haberentur. Ex An­glis itaque Londinensis, Bathoniensis, Wigorniensis, & Lichfeldensis Epis­copi, cum Abbate & Decano Eboracense delecti sunt. Tertio autem die postquàm conclave ingressi essent, ita praeeunte Episcopo Londinensi, Ego Richardus Episcopus Londinensis accedo ad Dominum meum Cardinalem de Columna, reliqui omnes ejus authoritatem secuti, subitò Othonem Colmanam principém Romanum & Cardinalem D. Georgii ad vellus aureum eligunt III. Id. Novemb. qui dies quòd D. Martino sacer esset, ipse Martinus V. dici voluit. Illud autem Constantiensis Concilii decretum de concilii po­testate Pontifices Romanos insequentes summè cruciavit, usque adeò, ut à Le­one X. in Concilio Lateranensi ultimo antiquatum fuerit: idémque Canonist. ad c. si Papa dist. 40. &c. significasti de elect. Canoni­stae deinceps plurimi commentariis, & Bell arm. lib. 2. de Concil. author. cap. 14. Sa [...]er. lib. 7. de visib. monar. Theologi Pontificii disputationibus amplissimis reprobarunt, sive Pontifici adblandientes, sive obnoxii, amissa li­bertate illa loquendi simul & scribendi, qua universi Constantiae, semoto Pon­tifice, fruebantur. Etenim Ancharan. Cons. 181. Petrus Ancharanus qui Concilii Constantiensis advocatus erat, Bald. ad c. o­lim. n. [...]2. de re­script. Baldus & Abb. ad c. quia diligentia. n. 2. de elect. & ad c. significasti. n. 4. eod. tit. & ad c. fraterni­tatis n. 1. & 2. de haret. Panormitanus tum temporis liberè responde­bant, Pontificem subesse Concilio, & ab eo deponi posse, Gl. ad c. si Pa­pa dist. 40. glossae, Archi [...]iac. & Gemin. ad c. in fidei favorem. de haret. in 6. Archi­diaconi, & Geminiani authoritatem secuti, qui idem antea scripserant: iis­que accedunt Felin. ad c su­per literis. n. [...]. de rescript. Dec. in concil pro au­thoritate Conci­lii supra [...]apam. late. Cardinal. Ja [...]at. lib. [...]. de Concil. [...]. [...]. n. 11. [...]o. Rpy [...]s de haret. n. 18. Felinus, aliique recentiores qui laudato Concilio Constan­tiensi eandem sententiam postea tradiderunt. Neque intra eos Cancellos com­pingitur concilii potestas ut creato statim Pontifice, omne imperium amittat, & nihil aliud, inconsulto novo Pontifice, possit statuere, sicut Philip. Decius ad c. Osi [...]s. n. 2. de e­lect. De­cius existimavit; Nam is à Ia notis ad Decium. de d. c. [...] [...]. Carolo Molinaeo meritò redarguitur, & Abb. ad c li­cet de vitan [...]a n. 8. de elect. Panor­mitanus illud porro adjicit, Pontifice oecumenici concilii tempore decedente, aut deturbato, jus eligendi penes ipsum Concilium, non Cardinales esse, ad­ducto hoc Constantiensis concilii exemplo, in quo Martinus V. à Cardinalibus, aliisque, potestate à Concilio delegata, eligebatur, idémque in Sess. 19. Concilio Constantiense tum temporis sancitum, postea tamen in concilio Tridentino non obtinuit, praevalente Cardinalium ambitione, qui [...]. lib. 4. [...]. mortuo Paulo III tempore concilii, ad creandum novum Pontificem Tridento Romam advola­bant. Quinetiam pro suprema illa concilii potestate in ipsius concilii initio Henrico Wyntoniensi, & Joanni Lichfeldensi Episcopis sub sigillis nationum imperatum est. ut pecunias Camerae Romanae in Anglia debitas nomine conci­lii coacervarent. Incredibilem autem laetitiam gentibus Christianis attulit Martini V. Creatio, quòd pacem Ecclesiae tandem restitutam omnes exince arbitrarentur. Apud Anglos verò primum ab Henrico Cantuariensi in Syno­do annunciata, hymnis statim & supplicationibus solenniter commemorata est. Is enim sub exitum hujus anni, jubente rege, literis è Gallia datis, Synodum Londini habuit VI. Kal. Decemb. Cui interfuerunt Thomas Dunelmensis Episcopus Angliae Cancellarius, Thomas Bedfortius Dux Exoniensis, Hen­ricus Percius Northumberlandiae, & Rodulphus Nevillus Westmerlandiae [Page 24] comites, à Joanne Bedfordiense Pro rege missi, ut ab Ecclesiasticis nomine regis in Cal [...]ia jam saeliciter bellum gerentis pecunias exorarent, qui ad peti­tionem etiam Henrici Arch. duas decimas concesserunt. In ea Synodo Rober­tus Gilbert sacrae Theologiae Professor, Custos Collegii Mertonensis longa & ornata oratione commendata prim [...] Academiâ Oxoniense, miseram Academi­corum conditionem demonstrat, qui post multos annos inscientiis addiscendis po­sitos Oxonii nulla studiorum mercede evocati consenescant. Cujus exemplum secutus Thomas Kyngton Legum Doctor & advocatus Curiae Cantuariensis de arcubus eandem pro Academia Cantabrigiense causam disertè peroravit: U­terque pro literarum studiosis in utraque Academia obtestatus est, ut de iis promovendis decreto aliquo Synodi prospiceretur. Decretum igitur est, ut beneficia Ecclesiastica, quorum proventus annui ad sexaginta mar [...]as exten­derentur, solis Doctoribus Theologiae, Legum, aut Medicinae: quae quin­quaginta marcas redderent, solis earum scientiarum licentiatis, aut Baccha­laureis Theologiae: ea autem, quorum redditus non superarent quadraginta marcas, solis Magistris Artium, aut Bacchalaureis Legum à patronis confe­rantur. Ita de beneficiis statuerunt, quibus cura animarum annexa est. Si­milisque poenae ratio pro uniuscujusque censu habita est in iis beneficiis, quae non curata appellantur: additúmque, ne Decretum porrigeretur ad illos qui gradus ex gratia adepti essent. Verùm quia utriusque Academiae statutis cautum erat, ne sacrarum literarum studiosi Theologiae intiarentur, nisi qui prius fuissent artes professi, & ne Juris Canonici studiosi in scientia sua Doctores crearentur, nisi qui Juri Civili operam dedissent, in gratiam Mona­chorum, & Canonistarum ei decreto haec conditio apposita est, ut nisi anti­quatis iis statutis, non promulgaretur. Oxonium igitur à Synodo missi sunt Thomas Felde Decanus Herfordiensis, & Thomas Lentwardyn Cancellarius Ecclesiae Divi Pauli Londinensis, qui cum artium Magistris, quorum suffra­gia in Academia praevalent ea de re agerent. Cantabrigienses etiam Magistri per literas Synodi ea de re moniti sunt, quibus utrinque conditionem repudi­antibus, ne doctoribus in consequendis beneficiis inferiores haberentur, de­cretum utrique Academiae utilissimum futurum eo tempore obductum est. Soluta Synodo de Martini Pontificis novi injuriis agi coeptum. Is enim dece­dentibus hoc tempore multis in Anglia Episcopis, alios pro arbitrio suo suffe­cit. Nam initio anni sequentis Benedictum Nicoll Menevensem, Willelmum Barrow Bangorensem, Joannem Chandeler Sarisburiensem, Philippum Mor­gan Wigorniensem Episcopum constituit, pro absoluta potestate, quam Pon­tifices Romani in conserendis Angliae Episcopatibus eo saeculo sibi arroga [...]ant. Conquieverant aliquandiu Ecclesiastici apud nos, tempore Concilii Constan­ [...]iensis post depositum Joannem XXIII. Nam mortuis eo tempore Sarisburiensi & Herefordiensi Episcopis, ab utroque capitulo novi Episcopi liberè eligun­tur, neque literis ab universo Cardinalium coetu Constantiae scriptis obtineri potuit, ut Johannes Lichseldensis Episcopus regis in Concilio legatus ad Ec­clesiam Sarisburiensem ab eo capitulo postularetur. Martinus tranquillam se is suae possessionem jam adeptus, prioribus Pontificibus longè insolentior, ipso Pontificatus initio, Ecclesias omnes suo imperio vendicat, Episcopatuum [...] iversorum donationes provisionis titulo sibi reservat, electiones Episcopo­rum [Page 25] â capitulis factas rescindit; & infra duos annos tredecim Episcopos in Cantuariensi Provincia praeficit, tempore opportuno, rege jam apud Gallos occupato, illud ausus, quod Edvardus III & Richardus Illegibusseveriss mi­interdixerant: porro Prosperum Columnam nepotem suum quatuorde [...] annorum adolescentem per provisionem Archidiaconum Cantuariensem con­stituit, cui etiam post aliquot annos in gratiam Pontificis â rege indultum est, ut totidem beneficiorum in Anglia proventibus frui posset, qui quinquaginta marcas annuatim non excederent. Ad haec accedebant querelae de promis cuis Ecclesiarum unionibus (quae appropriationes vulgò appellantur) & con­solidationibus à Pontifice factis, de effusa gratiarum concessione, per quas tum Sacerdotes à beneficiis impunè aberant, tum Laici Sacerdotia consequeban­tur, & demum quòd Anglorum in conferendis aulae Romanae dignitatibus nul­la ratio haberetur. Ista legati regis Joannes Lichfeldensis Episcopus, & Tho­mas Polton Decanus Eboracensis in Concilio Constantiensi ad Pontificem no­vum deferri jussi, ab eo impetrarunt, ut statim Anglis aliqua privilegia con­cederet, quae in ipso rescripto Concordata inter Martinum V. & Ecclesiam Anglicanam appellantur. Ea erant, ut uniones Ecclesiarum non fierent motu proprio, sed Episcopi locorum de causis cognoscerent; ut uniones Ecclesiarum, & consolidationes vicariarum factae tempore schismatis abrogentur; ut rescin­dantur gratiae à Pontifice factae, per quas Sacerdotes in beneficiis non resi­deant, aut Laici monachivè beneficia possideant; Denique ut minuatur in posterum Cardinalium numerus, iique ex omnibus Christianis gentibus aequè eligantur, & ut Angli ad reliqua omnia Curiae Romanae munera admittantur. Eodem tempore legati alii à rege ad Pontificem missi postulant, ne Pontifex iis beneficiis conferendis in Anglia se immisceat, quorum donatio ad regem tum pactis inter reges Angliae & Pontifices initis, tum jure regio spectet; ne ad Episcopatus & sacerdotia in Aquitania, aliisque ditionibus, quas rex in Gallia possideat, Galli admoveantur; ut dignitates aut beneficia in Hibernia ii soli consequantur, qui linguam Anglicam callent, & Episcopi in suis dioe­cesibus curent, ut uniuersi Anglicè duntaxat loquantur; ut in caenobia Gal­lorum in Anglia posita Galli de caetero non recipiantur: & ut regi pro sede Romana bellum gerenti ex iis pecuniis, quae sisco Romano in Anglia solvan­tur â Pontifice, subueniatur. Quibus cum Martinus parùm benigne respon­deret, adjiciunt, nisi Pontifex quam primum postulatis suis satisfaciat, se in mandatis habere, ut coram eo profiteantur, regem in iis singulis jure suo usu­rum, ut pote quae non necessitatis, sed honoris causa petat, & ut publicam de ea re coram universo Cardinalium coetu protestationem interponant. Galli etiam & Germani hasce provisiones & artes Pontificias execrati sunt. Galliae enim ordines Car. M [...] [...] de Monar. [...] n. 145. mense Majo hujus anni Parisiis convocati, antiqua statuta omnia contra Pontificum gravamina & rapinas edicto renovarunt, in quo illud additum, ne Martinus à Gallis Pontifex agnosceretur, nisi illi decreto ac­quiesceret: & cum brevi postea Lugdunensem Ecclesiam interdicto obligasset, interdictum illud à Senatu Parisiensi rescinditur, & inquisitum in Academiae Parisiensis Rectorem tanquam laesae majestatis reum, quod ab edictis regiis ad Pontificem provocasset: & Germani hoc ipso tempore à quaestoribus Ponti­ficiis expilati, à Pontifice horum onerum sublevationem postulabant. Sed tan­dem [Page 26] solis indulgentiis & gratiis sunt elusi, ut [...]. Aeneas Sylvius tum temporis in Germania agens commemoravit. Henricus autem exeunte hoc anno postquam dioeeesim Roffensem universam visitando lustrasset à rege evocatus in Galliam trajicit, Joanne Wodnesburgh Priore Cantuariensi Vicario generali consti­tuto, & regem ad Rhotomagum in Normanuia adit, qui ex eo tempore, quo in Galliam anno superiore venerat, Cadomum, Caesaroburgum, Allensonium, Constantiam, Fallesiam, & plerasque munitissimas Normanniae civitates par­tim vi, partim deditione ceperat, & jam Rhotomagum Normanniae metropo­lim obsidebat. Convenerat eo ipso tempore inter regem & Gallum, ut legati utrinque ad pacem contrahendam coirent, Pontlarchae oppido octo millia pas­suum a Rhotomago ad Sequanam fluvium posito, quòd à rege nuperrimè ex­pugnatum erat. A rege eo mittuntur [...]. Henricus Cantuariensis & Comes Warwicensis, à Gallo Philippus Morvillerius praeses Parisiensis, Episcopus Bellovacensis, Reginaldus Tollevillius Eques, & à Pontifice Cardinalis Ursi­nus, qui utrinque pro pace intercederet. Ubi per quindecim dies frustra de rebus componendis disceptabant, Gallis Catharinae Carolo filiae imaginem af­fabrè depictam ostentantibus, quam Regi despondere volebant, nostris verò in dotem decies centena millia aureorum, & Normanniam, Aquitaniam, comi­tatúmque Ponthii libera à Gallorum imperio postulantibus, & demum Gal­lorum conditiones omnes apertè recusantibus, quòd existimarent cum Carolo nihil transigi posse, qui in mentis alienationem nuper inciderat, nec cum Delphino, quòd jure alieno non suo uteretur, nec cum Burgundo, quod di­tionibus imperii Gallici alienandis authoritatem non posset adhibere. Rhoto­magenses interea pertinacissimè se defendebant, donec extrema omnia perpessi essent. Etenim post sex mensium obsidionem centum millia hominum partim bello, partim fame perierant, & qui supererant animalibus sordidissimis, cani­bus, equis, muribus vescebantur, tanta rerum omnium penuria, ut pomum tribus, canis decem solidis vaenisse diceretur, neque à suis suppetias ulteriùs expectabant, Carolo mentis parùm compote, & principibus bello intestino implicatis, quo Gallia jam universa inter Carolum Delphinum, & Joannem Burgundiae Ducem divisa conflagrabat. Igitur è Civitate duo proceres, duo Ecclesiastici, & totidem Cives cum seciali emissi, & pedibus regis advoluti supplicitèr pacem implorant, à quo ad tentorium [...]. de Monstrell. cap. [...]. Cantuariensis ire jussi sunt, potestate ei data unà cum Warwicensi & Sarisburiensi Comitibus, Fitz Hu­gone Barone, Waltero Hungerfordo, Gilberto Umfrevillo, Johanne Rob­serto equitibus, ut de deditionis conditionibus cum Civibus agerent. Quibus astipulantibus Rhotomagenses civium & fortunarum incolumitatem pacti, & trecentis sexaginta quinque millibus aureorum multati Civitatem dedunt. In [...]erat jam novus annus cum haec gererentur, & XIIII. Kal. Febr. Rex cum 1419. exercitu more triumphali urbem ingreditur, eámque operibus munitam, fisci, juris dicundi, & rerum Normannicarum primam sedem constituit. Tum reli­quas Normanniae partes brevi debellavit, nam Medontam primò, postea Pon­tofium oppugnatione cepit. Reliquae civitates Rhotomagensium exemplo consternatae ultrò in potestatem venerunt. Henricus Rhotomagi cum rege in civitate aliquandiu substitit in caenobio fratrum Praedicatorum exceptus. Me­dontae deinceps & Pontosiae regem in castris secutus, ei à sacris simul & con­siliis [Page 27] sedulò inservivit; neque ab eo discessit usque ad finem Augusti. Tum autem in Angliam reversus est, ut Synodum haberet, & ut Provinciae suae ad­ministratione invigilaret. Indicebatur ea Synodus Londini III. Kal. No­vemb. Ut cum Ecclesiasticis de pecuniis regi in Gallia faelicissimè dimicanti decernendis ageretur, quod rex Henrico è Gallia discedenti & per literas etiam nuperrimè mandaverat. Ab iis concessa est media decima Sacerdotio­rum omnium, & imperatum Capellanis seu Cantarias possidentibus, seu sti­pendio sacra facientibus, ut singuli sex solidos octo denarios fisco solverent, protestatione à Gulielmo Lyndewode nomine Procuratorum Cleri publi [...] facta, ne concessio ista fraudi iis postea esset, nec in exemplum apud posteros traheretur. Coram ea Synodos istitur Richardus Walker Sacerdos Wigor­niensis maleficii postulatus, exihibitis libris, imaginibus cereis, lapidibus, aliisque dirarum & imprecationum instrumentis, quae ab eo postea ad crucem D. Pauli recognita, concionem habente Joanne Welles Episcopo Landa vensi, flammis combusta sunt: et postquam solennem paenitentiam in supplica­tione publica praestitisset, artem nefandam ejeravit. Adducti sunt postea in Synodum alii, qui Joannis Wiclyffi dogmata occultè amplecti insimulabantur, [...]isque renunciare coacti sunt, atque ita Synodo soluta singuli abierunt. Tum Henricus ad omnes aras & delubra supplicationes indicere pro faelicitate regis in Gallia agentis, cui hoc ipso tempore ex Galliae discordiis repentina spe, Galliae sine sanguine acquirendae divinitùs affulsit. Philippus enim dux Bur­gundionum ut caedem paternam ulcisceretur, quem Carolus Delphinus pride [...] Monsterioli sub colloquii specie nefariè occiderat, cum rege clam per nuncios foedus icit, eique connubium Catharinae Caroli regis filiae, & reliqua omnia ad victoriam adjumenta pollicetur. Rogat tantùm, ut Trecas pro pace pub­lica cum Carolo constituenda poficiscatur. Habebat Burgundus tum temporis in potestate sua Carolum règem, Isabellam reginam, Catharinam filiam, Lutetiam primariam regni urbem, & summam rerum administrationem, se­moto Carolo Delphino ab Isabella, quae animo insensa in Delphinum, Bur­gundum gubernaculis admoverat. Rex igitur, ne hanc rei faelicissimè transi­gendae opportunitatem elabi sineret, & porro Catharinae sormosissimae virgi­nis amore captus, Trecas mox venit: Ibique despondentibus Carolo & Isa­bella Catharinam ducit, his legibus, ut Hearicus gener, superstite Carolo socero regnum Franciae administraret, Rectórque Franciae diceretur, Carolo autem mortuo ipse, liberiue ex Catharina procreati in regnum Franciae succe­dederent, & ut Carolus regni paterni exhaeres, & hostis publicus haberetur. In easdem leges consenserunt principes, procerésque Gallorum, qui frequen­tes aderant, & in Regis Henrici ipsius verba universi praecunte Burgundo ju­rarunt, majorem ex praesentia fortitudinem & prudentiam rati, quam ex re­bus gestis & absentis admiratione conjecissent. Elapsus serè erat mensis Majus anni sequentis, cum nuptiarum solennia Trecis peragerentur: Quibus domi 1420. apud nos nunciatis, laetitia in omnium animis immensa fidem [...]erè minuebat, & Henricus protinus in Galliam transmisit. Winchelsea solvens IIII. Id. Ju­nii: (Joanni Priori Cantuariensi Vicarii generalis, & Gulielmo Lyndewode Auditoris causarum munere demandato) ut recenti conjugio fausta omnia precaretur, & principatum novum consiliis suis confirmaret. Ille regem adit [Page 28] Trecis mox discessurum, ut Delphinum profligaret, qui solus ex hostibus su­pererat, ideóque principio Julii in Senones movens Monsteriolo capto Mello­dunum urbem munitam aggreditur, quae per quatuor menses obsidionem pas­sa, ineunte Novembri, dedita est. Obsidioni illi cum rege nostro interfuerunt Carolus Galliae, Jacobus Scotiae reges, Philippus Burgundiae, Willelmus Bavariae Duces, multique Principes, & Henricus etiam Cantuariensis, qui to­to eo tempore in castris degens urbededita regem cum Carolo Socero, & ut­raque regina Lutetiam secutus est, & in Angliam sub exitum Novembris re­diit. Relicta dein Humfredo Glocestrensi, & Philippo Burgundo rerum Gal­licarum procuratione; Rex cum Catharina conjuge ineunte Februario alteri­us anni in Angliam venit incredibili omnium gratulatione & plausu exceptus, 1421. & supplicationibus ad omnia Dei, Divorúmque templa, quas Cantuariensis per quatridiuum fieri jussit. Ab ordinibus regni sub adventum suum West­monasterii coëuntibus pecunias ad bellum Gallicum rogat, & in eodem con­ventu regina apparatu solenni coronâ insignita est ab Archiepiscopo Cantua­riensi, qui hoc ipso etiam tempore Synodum Londini convocavit, & decimam regi impetravit. quae concessa est sub conditionibus à Gulielmo Lyndewode nomine Procuratorum Cleri interpositis; Eae autem erant, ut familiae regiae provisores à bonis Ecclesiasticorum abstinerent, ut Clerici propter furtum ma­nifestum solum & homicidium carceribus mandarentur, de reliquis criminibus postulati, datis fidejussoribus judicio sisti, vinculis liberarentur; & ut ii qui Sacerdotes castrarent, feloniae crimine tenerentur: quas omnes Rex in eo or­dinum conventu ratas & sancitas esse jussit. Ad eam Synodum unà cum Epis­copis & reliquis prelatis, Archiepiscopi edicto vocati sunt Johannes Casteli Academiae Oxoniensis, & Johannes Rykynghall Cantabrigiensis Cancellarii, uterque sacrarum literarum Professor, qui orationibus ornatis pro utriusque Academiae studiosis exorarunt, ut decretum ante quatuor annos in Synodo latum de conserendis beneficiis in eos solos, qui Gradibus Academicis erant ornati, pro beneficiorum censu, & graduum dignitate jam promulgaretur, adjecta priore conditione, si abrogatis antiquis Academiarum statutis, Mo­nachi, qui artes non attigissent, Theologiae, & Sacerdotes, qui Jus Civile non didicissent, Juri Canonico initiari possent: quod artium Magistri in ut­raque Academia, mutato tandem consilio, concesserunt. Inde ad coërcen­dam Episcoporum, & Archidiaconorum avaritiam decretum, ne Episcopus pro institutione, aut Archidiaconus pro inductione ultra duodecim solidos ac­ciperet, & ut ordines sacri nulla mercede accepta, gratis collocarenrur. De­mum in ea Synodo Simon Tetraminus q [...] stor Pontificus pro Martino Pontifice oratione eleganter composita pecunias rogat, qui tamen surdis auribus audi­tus est, Ecclesiasticis existimantibus, satis supérque esse decimas, annatas, aliásque obventiones quae fisco Romano quotannis penderentur. Henricus autem dimissa Synodo jurisdictioni suae prospicit, quam in Gallia hactenus ex­ercebat, ut eadem pax utrumque regnum, & utramque Ecclesiam conciliaret. Judices enim, quos in plerisque Galliae dioecesibus à rege debellatis collocas­set, jam revocat, & literis ad Gallos datis, universos admonet, ut Episcopis suis, & judicibus locorum ordinariis deinceps obtemperent. Post haec rex accepto muncio de Thomae Clarentiae ducis fratris sui caede, qui in Andibus [Page 29] commisso nuper cum Delphini copiis praelio ceciderat, in Galliam properat, relicta domi Catharina gravida, quae VIII. Id. Decemb. Windesorae pue­rum enixa est, quem fide jubentibus pro eo Joanne Duce Bedfordiense Pro re­ge, Henrico Wyntoniensi Episcopo regis patruo, & Jaquelina Hollandiae Comitissa, Henricus Cantuariensis ritu solenni ex sacro lavacro suscepit, Hen­rici nomine indito. Qui regno deinceps potitus Cantuariensem propterea compatrem suum appellare solitus, summa eum veneratione semper prosecu­tus est. Catharina autem partu levata inchoante Aprili alterius anni à Bed­fordiensi 1422. in Galliam ad regem deducitur, & Humfredus Glocestrensis rerum Anglicarum administratione praefectus est. Instabat jam tempus, quo altera Synodus oecumenica habenda erat ex decreto Concilii Constantiensis, in quo institutum erat, ut post quinque annos Concilium indiceretur, ab ejus fine a liud in septennium, atque ita singulis decenniis Concilium perpetuo habere­tur; In quo Episcopi & praelati ex universo orbe Christiano coëuntes de re­primendis Ecclesiae corruptelis liberis suffragiis possent decernere. Ageba­tur autem annus quintus à fine Concilii Constantiensis, eámque ob causam m Sess 3 [...]. Martinus Papiam alterius Concilii oecumenici hoc anno habendi locum desig­naverat. Apud nos autem Henricus provinciae Cantuariensis Synodum Lon­dini convocavit prim. Non. Sextil. In quo ex universo Episcoporum, prae­latorum, & Doctorum ordine multi nominati regis arbitrio permittuntur, & decretum est, ut eorum nomina Cantuariensis per literas ad regem mitteret, è quibus ille pro voluntate sua aliquos deligeret, qui ad Concilium Papiense nationis Anglicanae nomine proficiserentur, & ad eorum impensas ex benefici­is, quae ad decimas censebantur, pro singulis proventuum libris tres denarii, ex beneficiis autem, quae eo censu immunia erant, pro singulis libris octo de­narii imperabantur. Verùm legatio illa frustra decernebatur. Nam Mar­tinus Concilium Papiae inchoatum, & suborta peste Senas translatum statim dissolvit, quod Alfonsus Arragonum rex per oratores Papiam missos Benedicti XIII. Panischolae adhuc superstitis, & pro Pontifice se gerentis partes lar­gitione & pollicitationibus promoveret, in Martinum commotus, quia Joanna regina Neopolitana, eo authore, in regno suo Ludovicum Andegavensem, neglecto Alfonso, haeredem scripserat; & Concilium aliud Basilieae post sep­tennium constituit. In eadem Synodo Londinensi haereticae pravitatis postula­ti sunt Willelmus White Presbyter, quòd potestate non data, publicè praedi­caret, & Henricus Webb Wigorniensis, quòd sacro ordinum charactere non suscepto, divina faceret; propterea ille haeresi coram Synodo renunciare co­actus est, hic autem in tribus primariis civitatibus Londini, Wigorniae, & Bathoniae fascibus à Synodo adiudicatus est. Deinceps Willielmus Taylor ar­tium Magister in jus vocatur, quòd dogmata quaedam apud populum iterum enunciaret, quae in Synodo ante biennium execratus erat, unde in haeresim re­lapsus dicebatur. Ea autem erant: Deum solum orationibus fidelium esse invoandum, Christo ipsi non ratione humanae naturae, sed divinae eum cul­tum deberi; Divos, autrem creatam implorare nefas esse; Crucis, aut Di­vorum statuis donaria ponentes idololatriâ obstringi; vitam monasticam a Christi institutis alienam esse; civilem administrationem, & dominatum Sa­cerdotibus à Christo interdici: & orthodoxo esse multa dogmata, quae à Sy­nodo [Page 30] Constantiensi impia pronunciantur. Quae omnia ab Henrico pro tribunali sedente ad quatuor fratrum mendicantium ordines delata sunt, ut disceptaret, an sacris literis & patrum sententiis essent consentanea? & Jurisconsulti de poena ejus, qui in haeresim relaps [...]s erat, quaerere jussi sunt. Theologi au­tem retulerunt, eum improbas & à sacris literis, Romanaeque Ecclesiae decre­tis alienas opiniones fovere; de jure autem responderunt postea Gulielmus Lyndewode & Thomas Bronus, hic Decanus, ille officialis Curiae Cantuariensis de Arcubus, aliique; Jurisconsulti, haereticae pravitatis suspectum per annum sacris interdictum ea sola probatione condemnandum esse eundem tamen si re­sipiscat, at Ecclesiae gremium recipiendum. Verùm si iterum in haeresim inci­dat, nefarii criminis damnandum, & potestati civilis magistratus concedendum esse: & lata statim sententia haereticus pronunciatur, ordinibúsque sacris so­lennitèr spoliatus est. Post finem Synodi mox consternati sunt apud nos om­nium animi, accepta regis morte, qui summo ardore Delphinum Bituriges us­que persecutus, contractâ ex laboribus immodicis febre acutâ, ad nemus Vi­cenniarum tribus à Lutetia passuum milibus pridè Kal. Septemb. objit, tempo­re longe importuno, quod Carolus Socer maerore ex morte carissimi generi concepto contabescens post viginti dies fatis cederet. Reliquiae in Angliam de­portatae, & sepulchro Westmonasterii impositae sunt; Haereditas utriusque regni Henrico infanti obuenit, qui Henricus VI. dictus est, quorum admi­nistrationem fratribus pater testamento reliquit, Humfredo Glocestrensi An­gliam, Johanni Befordiensi Galliam, usquedum filius adolesceret, isque inte­rea Henrico Beufort Episcopo Wyntoniensi, & Thomae Beufort Duci Exoni, ensi propatruis suis alendus & instituendus traderetur. Nemo sane principum nostrorum aut virtutibus eum superavit aut cum majore reip. detrimento in­teriit. Erat enim omnibus animi & corpotis dotibus imbutus, quae in princi­pe possunt desiderari prudentia, magnanimitate, constantia, modestia, be­nignitate, facundia, corporis pulchritudine & robore: quae cum rara faelici­tate conjuncta maximam ei apud exteros admirationem conciliabant, & à Gal­licis scriptoribus juxta ac nostris celebrata sunt. Glocestrensis pro rebus ex prae [...]ripto Henrici fratris constituendis, conventu ordinum Westmonasterium vocato, V. Id. Novembr. ante omnia [...]. [...]. Cantuariensi mandat, ut conventus causus coram proceribus, & plebis delegatis ediceret, quod Thomas Episco­pus Dunelmensis magno sigillo, & reliquis insignibus Angliae Cancellarii (cui [...] d munus incubuit) statim à morte regis apud Glocestrensem Windesorae [...] dignitati suae renunciasset. Ille verò prolixè laudatis Henrici V. Vir­ [...] s, & rebus ab co in Galliagestis honorificè commemoratis, ad regem infantem [...] [...] lit, & summo divini numinis beneficio contigisse asserit, quòd istiusmodi patri [...] [...] indole praeditum super esse voluerit, qui faelici auspicio Sextus diceretur, [...] [...] modum ille numerus absolutissimus sit, utpote cum in totidem diebus de­ [...]m hujus mundi machinam molitus fuerit, ita futurum hunc Regem sextum [...] [...] suis omnibus praestantissimum, & ab eo rebus à patre in Gallia prosperè [...] sinem impositum iri, ut regibus Anglicis, Gallicisque, simul ortus, legiti­ [...] utriusque regni haereditatem ad se delatam tandem sortiatur. Se interca regis [...] proceribus & populo universo denunciare, licere iis frui privilegiis, & im­ [...] omnibus à Regis majoribus concessis; & in mandatis porrò habere, ut [Page 31] tres hujus conventus indicendi causas explicaret. Primùm ut regi tutores decreto publico assignentur: tum ut de pace publica, jurèque administrando decernatur, & ut regno ab exterorum hostium injuriis defendendo prospiciatur: denique proposito Jethronis Mosis soceri exemplo, monet, ut ex proceribus prudentissimos & optimos deligant, qui regis tutelam & remp capessant, & universos obtestatur, ut velint re­gis incolumitati & reip. commodis inservire. Cum dixisset Cantuariensis Hum­fredi Glocestrensis imperium tutelare suffragiis omnium confirmatur, eique ad­junguntur ex Episcopis & proceribus viri primarii à Consiliis secretioribus futuri, usque dum rex pubertatem assequeretur, è quibus Henricus Cantua­riensis primus nominatus est. Is autem post solutum hoc Concilium, amisso jam Principe & Mecaenate, à quo ad dignitates amplissimas evectus summè di­ligebatur, domi deinceps se continuit infra Provinciae suae fines, in quo officii sui munia diligentissimè obivit. Anno enim à morte Henrici V. primo dioece­sim 142 [...]. Cicestrensem & Sarisburiensem, secundo Lincolniensem lustravit, visita­tione jure Metropolitico instituta, in qua ab Ordinariis perperàm gesta resci­dit, 1424. & de populi fide moribúsque inquisiuit. Dum Lincolniensem dioecesim peragraret, divertit ad patrium oppidum Heighamfereis, ubi pio & honesto natalis soli illustrandi proposito Collegium eximium pridem inchoatum Divae Mariae, Thomae Cantuariensi, & Edvardo confessori consecravit: collocatis in eo octo sociis seu Capellanis, quatuor Clericis, sex Choristis iisque omnibus Custode praeposito, ut defunctorum manibus parentarent: ibique amplum al­endis ejus loci pauperibus Xenodochium extruxit: utrumque autem multis praediis ab eo tum donatum Robertus Chichele & Willielmus Chichele cives Londinenses primarii ordinis, fratres ejus, opimis legatis in testamento ascrip­tis postea locupletarunt. E Lincolniensi dioecesi reversus Synodum Londini habuit IIII. Id. Octobr literis regiis interpellatus, ut ab ordine suo pecu­nias in subsidium belli Gallici impetraret. Post mortem enim Henrici V. & Caroli VI. Carolus Delphimus in nomine Regio plurimùm momenti esse ratus, corona Pictaviae induta Caroli VII. Galliae regis nomen suscepit, & accurren­tibus ad eum plurimis principibus, & civitatum praefectis, quibus amor Gallici nominis insederat, majore jam animo bellum instruit. E diverso Joannes Bed­fordiensis Galliae Regens in testamento fratris nominatus, contracto cum Phi­lippo Burgundo foedere arctiore, ductáque Anna ipsius forore, auspiciis Hen­rici VI. in variis Galliae partibus Carolum aggreditur, & divisis copiis inter sc & Burgundum, missóque in Senones Thoma Montacuto Comite Sarisburiense duce clarissimo cum acie instructa, novum militum delectum & pecunias ab Humsredo Glocestrense Angliae curatore petit. Eam ob causam Henricus Episcopus Wyntoniensis Angliae Cancellarius, Joannes Stafford Episcopus Bathoniensis Thesaurarius pridem creati, Richardus Comes Warwicensis, Willielmus Aluewyke privati sigilli Custos, Ludovicus Bourchier, & Rodul­phus Cromwell Barones ad Synodum à Glocestrense missi sunt, & Wyntonien sis reliquorum nomine postquàm oratione composita rerum Gallicarum condi­tionem exposuisset, eos monet & rogat ut aliquam proventuum suorum partem ad profligandas Caroli reliquias vellent erogare. Tum autem apparuit quanto Henrici V. desiderio omnes tenerentur, cum post decimas frequentissimas in superioribus Synodis (uti jam diximus) animis lubentissimis concessas, ad pri [Page 32] mum à rege novo postulatmm haesitaverint, quòd in illo solo omnem Galliae acquirendae spem positam esse, illoque sublato nihil porrò faeliciter geri posse existimarent. Postquam enim Procuratores Cleri per aliquot dies ea de re deliberassent, Gulielmus Lyndewode ab iis delegatus respondit, ex assiduis bellorum sumptibus adeo atritas esse Ecclesiasticorum facultates, ut sibi fami­iisque honestè alendis parùm sufficiant, & beneficiorum plurimorum censu ita imminutos esse, ut non inveniri possint Sacerdotes, qui eorum Curam sus­cipiant, & demum in omnibus Procuratorum mandatis decimarum conceden­darum potestatem expressim adimi. Itaque Wyntoniensis Procuratores Cleri in inferiore Synodus domo adit, eósque oratione prolixa & vehementi obte­statur, ut publicae inopiae subveniant, à quibus angustam mandatorum pote­statem identidem causatis cum nihil impetrare posset. Synodus ad VII. Kal. Febr. anni sequentis ab Henrico prorogata est. Eò rursus accedentibus Wyn­toniense & reliquis proceribus, postquam ille coram Episcopis Abbatibus, & 1425. Prioribus in superiore Synodo iterum regis nomine perorasset, decima ab iis decreta est, protestatione adhibita, ne concessio illa sibi frandi esset, nisi Procu­ratores Cleri eam ratam esse juberent, quoniam utriusque Ecclesiasticorum or­dinis in concedendis decimis seperatio hoc exemplo invecta, posteris olim perniciosa esse posset. Procuratores autem sententiam priorem mordicùs te­nentes importunis efflagitationibus Wyntoniensis primò, tum Henrici Cantu­ariensis, & reliquorum Episcoporum parùm commoti sunt: ideóque Synodo mox disloluta Henricus novam indixit post duos menses ad IX. Kal. Maji, ut vict suffectis aliis Procuratoribus, res illa faciliùs transigeretur. In ea Synodo Procuratores Cleri primo oratorem summum (quem prolocutorem vulgò appel­lant) eligere ab Henrico jussi, designant Gulielmum Lyndewode, cujus mu­neris C. Quoniam. [...] am de [...] m. ipse in Commentariis suis meminit. Tum Wyntoniensis Cancellarius, Bathoniensis Thesaurarius, Gulielmus Aluewykus sigilli Custos, Scropus, & Cromwellus Barones, aliique è Consilio regis secretiore Synodum iterum in­gressi sunt: & Cancellarius oratione ornata, reliqui blanditiis, minis, polli­citationibus singulos prensentes aegrè tandem mediam decimam impetrarunt. Deinceps Robertus Hoke Lincolniensis, & Thomas Drayton Cantuariensis di­oeceseos presbyteri haereticae pravitatis insimulati coram Synodo sistuntur, quòd crucis simulachro non advoluerentur, & quòd libros penes se haberent, in quibus traderetur, non posse Sacerdotem in sacro solenni hostiam in Deum commutare: vitam monasticam & confessionem clandestinam auribus Sacerdo­tis insinuatam Satanae commenta esse; inter Christianos communia omnia esse oportere; quae dogmata ad crucem Paulinam pro concione ejerarunt. Acer­rima autem accusatio instituta est contra Willielmum Russell ex ordine Mino­rum, qui apud populum publicè praedicaverat, decimas personales à Deo non imperari, quin Christianis omnibus fas esse, eas in pios usus pro arbitrio suo pauperibus erogare: anxiis & sollicitis Ecelesiasticorum animis, quòd perti­mescerent, ne amisso isto obventionum genere, ordinis sui opes plurimúm im­minuerentur, si opinio illa ad vulgus emanaret. Is autem palinodiam canere è suggestu crucis Paulinae à Synodo die statuto jussus, cum ante eum diem ex Anglia fugeret, propositis edictis primo contumax, deinde in solenni judicio haereticus pronunciatur, & illius opinio utriusque Academiae Oxoniensis & [Page 33] Cantabrigiensis decretis impia judicatur. Quod Oxonienses mox demon­strant literis ad Henricum & Synodum datis, quae [...]. A [...] O [...]. [...] [...]p. [...]. etiamum extant. Cum allatum brevi esset, eum Romae esse, eo mittuntur à Synodo nuncii, qui eum deprehensum apud Pontificem postularent, quibus è singulis redituum Eccle­siasticorum libris quadrantem concesserunt. Ubi causae ejus cognitione Bran­dae Cardinali Placentino à Pontifice delegatà, nisi resipiscat ad perpetuos car­ceres damnatus est, iisque postea effractis, in Angliam reversus, concione ad crucem etiam Divi Pauli habitâ, errori suo juramento conceptis verbis praesti­to renuncia vit. Porro Henricus edicto suo Franciscanis omnibus praescribit, ut quotiescunque apud populum concionarentur, decimas personales legibus divinis sanctorúmque patrum institutis esse praestandas docerent. Post hanc Synodum tempestatem gravissimam ex procerum discordiis hoc anno imminen­tem Henricus prudentiâ suâ sedauit. Etenim Henricus Beufort Joannis Du­cis Lancastrensis filius ex Catharina Swinfurt tertia uxore genitus, regis pro­patruus, generis nobilitate & divitiis (quas ex Episcopatu Wyntoniense cor­raserat) amplissimis elatus, Humfredi Ducis Glocestrensis regii Curatoris imperium aegrè ferens, apertas cum eo simultates primo exercere coepit: in­de exacerbatis utriusque animis, & plerisque è magnatibus & plebe alterutri adhaerentibus, uterque cum ministris & satellitibus armatus incedere, plu­rimique profligati, & seditiosi Cives eorum exemplo, armis arreptis, omnes civitatis Londinensis vicos obire, eorumque tantus erat numerus, ut cives uni­versi clausis officinis ab operibus abstinere, & excubias interdiu noctuque a­gere in singulis urbis compitis, ad depellendas seditiosorum injurias cogeren­tur. Tum Henricus Cantuariensis, assumpto Petro Duce Conimbricensi Lu­sitaniae regis filio (qui ad invisendum regem cognatum nuper in Angliam ve­nerat) octies uno die inter aedes Ducis & Episcopi per Civitatem obequitans, tantum authoritate & precibus suis apud utrumque valuit, ut depositis armis res pro tempore componerentur. Wyntoniensis autem odio cum armis non deposito, literas mox ad Bedfordiensem in Galliam missis Glocestrensem incu­sat, & monet Bedfordiensem, ut in Angliam properaret, si regem incolumem & regnum tranquillum esse vellet, quòd alioquin intestinis caedibus & incen­diis exarsurum mox iri necessum esset. Is licèt in Gallia faelicissimè res gere­ret, multis oppidis munitis in fidem acceptis, & magno Gallorum exercitu ad Vernolium justa acie nuper profligato, acceptis tamen literis paci domesticae res Gallicas inniti ratus, commissa muneris sui administratione Thomae Beu­champ Comiti Warwicensi, in Angliam advolat sub initium anni novi, & vo­catis Leycestriae ordinum regni comittiis, de inimicitiis inter fratrem & Episco­pum cognoscit. Cum uterque offensionum causas coram ordinibus proposuisset, & ex altercationibus animi magis esservescerent, exorante Bedfordiense contro­versiae 1426. omnes ex compromisso ad arbitros delatae sunt. Primus arbitrorum no­minatus est Ro [...] . [...] am. a [...] [...]. Henricus Cantuariensis, secundum eum Thomas Exoniensis Jo­annes Norfolciensis Duces, Thomas Dunelmensis, Philippus Wigorniensis, Joannes Bathoniensis Episcopi, Humfredus Comes Staffordiensis, Williel­mus Aluewyke sigilli Custos, & Rodulph as Cromwell, qui praescriptis verborum formulis utrinque recitandis eos, conjunctis dexteris, injurias mutuas remittere, & in gratiam redire jubent: eámque conciliationem ordines suffragiis suis [Page 34] confirmarunt. In eo etiam conventu pecuniae ad delectum militum decretae sunt: eandémque ob causam Henricus hoc ipso tempore XVII. Kal. Maii. Ecclesiasticos ad Synodum Londinensem edicto suo vocat: in qua illuc acce­dentibus Joanne Kempe Eboracense Archiepiscopo Cancellario, Waltero Hungerford Thesaurario regni, & Bedfordiensis immensis laboribus oratione diserta à Cancellario commendatis, media decima concessa est. Secundùm haec Henricus Wyntoniensis hoc anno in Cardinalium numerum à Martino Pontifice cooptatus, in Galliam cum Bedfordiense anno sequente profectus, Caleti in majore illius Civitatis Basilica die Purificationis Beatae Virginis galerum & [...]. reliqua insignia magno paratu induit. Eam ille dignitatem ante octo annos sub Henrico V. summa ambitione quaesitam à Joanne XXIII. impetraverat, qui eundem Cardinalem, & à latere suo in Angliam cum potestate maxima le­gatum quamprimùm designaturus erat: verùm Henricus Cantuariensis ex­plorato hominis fastu, apud Regem tum intercessit, literis ad eum in Gallia tum agentem gravitèr & modestè scriptis, in quibus legatorum Pontificiorum potestatem de regia dignitate, legibus patriis, & Ecclesiae Anglicanae privile­giis derogare demonstrat. Earúmque literarum, quae ipsius Henrici manu exaratae adhuc conspiciuntur, exemplar hic subjecimus.

[Page 37] Hisce literis à Cantuariense in Galliam missis ita commotus est rex, ut Wyn­toniense interdiceret, ne Cardinalis gradum susciperet, & aliquoties assere­ret, [...]. i [...] [...]. 5. malle se videre Wyntoniensem corona sua, quàm ornamentis Cardinalis insignitum: isque rege superstite ab eo munere abstinuit. At nunc regis pue­ritia & Bedfordiensis nepotis sui favore fretus illud denuo tentat, & à Pontifice Cardinalis titulo Presbyteri Divi Eusebii creatus est. Quae res facilem errori eorum causam praebuit, An [...] q. Br [...] in H [...]r. Chich. qui pro Henrico Wyntoniensi tradunt Hen­ricum Cantuariensem Cardinalem titulo Presbyteri Divi Eusebii hoc tempore pore factum esse, cum is pius & moderati ingenii vir gradum illum ambiisse nunquam deprehendatur, per quem Pontificis servituti addictus necesse habe­ret aliquando à fide illa discedere, quam regi suo integram semper & illibatam praestitit. Erat enim majestatis regiae & immunitatum hujus regni adversus Pontificum ambitionem & Romanae Curiae rapinas acerrimus propugnator, eá­que ratione hoc ipso tempore grauissimam Martini V. offensionem in se conci­taverat. Siquidem Epist. Acad [...] Ox [...]n. 36. m Ar­chiu. Oxonienses literis Academiae publicis IX. Kal. Augusti hoc anno datis pro eo apud Martinum intercedunt, in quibus amplissimo te­stimonio, ipsum vitae speculum, morum lucernam, populo cleroque carissi­mum, candelabrum aureum in templo Ecclesiae Anglicanae constitutum appel­lantes, Pontificem obtestantur, ne praesulis optimi famam privatis obtrecta­torum delationibus apud se suggillari patiatur: eandémque ob causam tum etiam in conventu Ordinum Westmonasterii universi Civitatum & oppidorum u Ro [...]ul. [...]rli­am. an. 6. H. 6. delegati in inferiore concilio, libello supplice regi porrec [...]o ab eo petunt, ut quamprimùm legatum Romam mitteret, ei in mandatis daret, ut Archiepis­copum Cantuariensem apud Pontificem excusaret, cujus odium ille sibi con­ciliaverat, quòd immensae Curiae Romanae potestati obniteretur. Aequissi­mum sanè erat, eum publicè ab omnibus defendi, qui pro publicis omnium commódis, & asserenda regni dignitate Pontificis iram parùm reformidaret. Wyntoniensi autem praeter Cardinalis titulum Legati etiam in Angliam, potestas à Pontifice data est, & mandata amplissima (facultates vulgò vocant) quae ille tanta avaritia deinceps exercuit, ut congestis opibus immensis Cardi­nalis opulentus ab omnibus diceretur. Ea cum in Angliam sequenti anno re­versus 1428. coram Glocestrense regis tutore ut, & multis Episcopis, proceribusque promulgaret, Joan. Fox. [...] in Ma [...]y [...]ol [...]. sub. [...]. 5 Richardus Caudray Procurator regis nomine à Glocestrense caeterisque consiliariis constitutus publicè, conceptis verbis protestatus est, nullum Pontificis legatum regis inj [...]ssu Angliam ingredi posse, singulari [...]egum nostrorum privilegio, qui eo jure ab omni hominum memoria usi fuerint: Proinde si quid à Cardinale Wyntoniense pro legati munere secus gestum sue­rit, se nomine Regis intcrcedere, eique potestatem omnem abrogare. Tum Wyntoniensis Glocestrensem, & universum astantium coetum contestatus pa­làm promisit, se injussu regis munere illo non usurum, neque in eo facturum aliquid, quod regis regnive juribus, immunitatibus, privilegi [...]sue praejudi­care, aut derogare posset. ^* Cum verò Cardinalis & legati insignia ja [...] a [...] ­peret, [Page 38] Cancellarii Angliae munus ejerare ei necesse fuit, id quod anno supe­riore in publicis regni comittiis Westmonasterii praestitit, & secretioribus con­siliis regis ei interdicendum erat, cui tamen illud singulari beneficio indultum est [...]b generis nobilitatem, & consanguinitatem, qua Regem attingebat, ut consiliis regis adhiberi & interesse posset, nisi causa aliqua inter Regem & Pontificem agitaretur, tum enim expressim amovendus erat, eamque cautio­nem inter secretorum acta insinuandam esse solenui ordinum R [...]t. [...]ar [...]iam. [...]. 8. H. 6. decreto anno se­quente sancitum est. Pontificem autem illud praesertim impulit ad designan­dum Cardinalem Wyntoniensem, ut ejus opera uteretur in bello, quod ad­versus Boēmos moliebatur, qui Wyclevi doctrina imbuti, monachorum caeno­biis, Divorúmque statuis abolitis, & antiquatis ferè omnibus Romanae Ec­clesiae ceremoniis, ab imperio Pontificis apertè desciuerant. Eum igitur bel­lo Boëmico praeficit, & legatum in Hungaria, Boëmia, & Germania uni­versa constituit cum mandatis longè amplioribus, in quibus ei indultum est, ut stupri virginum monialium, matrimonii in quarto consanguinitatis gradu contracti aetatis eorum, qui ad sacros ordines & Sacerdotia promovendi erant, interdictionum à sacris, aliórumque plurimorum, quae à Canonicis institutis aliena erant, gratiam faceret; additumque, ut in hujus belli usum ob omnibus Ecclesiasticis apud nos decimam exigeret. Hanc ob causam Henricus tum re­scripto Pontificis, tum literis regiis interpellatus, ut de pecuniis ad bellum Gallicum conferendis ageretur, Synodum, inchoavit Londini III. Non. Julii. in qua, postulantibus iterum Eboracense Cancellario, & Waltero Hunger­ford Thesaurariò Angliae, regi in primo conventu media decima, & proroga­ta deinceps Synodo, primò ob calores aestivos ad Divi Martini diem Novem­bris sequentis, posteaque ad IIII. Kal. Nov. anni sequentis, sesquidecima 1429. concessa est, perorante iterum Eboracense, qui cum Duce Norfolciense, War­wicense, Staffordiense, & Sarisburiense Comitibus, Cromwello etiam Tipof­to, & Hungerfordo Baronibus à rege ad Synodum missus est. Supplicationes porro solennes pro victoria Bedfordiensis decretae sunt, qui rebus prosperè succedentibus, Aurelianum urbem celeberrimam ad Ligerim positam jam ob­sidebat. Quae concessiones decimarum ita propensè à Synodo factae, compen­satae sunt [...] . 6. c. 1. lege legata in conventu ordinum, qui hoc ipso tempore Westmo­nasterii agebatur, qua cavebatur, ne Ecclesiastici, aut eorum serui, dum Sy­nodo intersint, aut eo proficiscantur, in jus vocari possint, eodem privilegio, quo fruuntur milites, & Civitatum delegati, cum ad publica regni comitia vo­ [...]ati sunt. Verùm Conzo Zuolanus nuncius Pontificus Pontificis causam in Sy­ [...]odum saepe veniens frustra egit. Cum enim oratione acri & prolixa subsidi­um adversus Boëmos consequi non potuisset, literas postea à Pontifice scriptas [...] Synodum attulit, quibus denunciat se regno Angliae decimam ad sustinen­dam belli Boemici molem imperasse. Quod universorum offensionem ita con­citabat, ut decimam negarent. Illud tantùm importunis Pontificis postulatis datum est, ut ex singulis marcis octo denarii pro beneficiorum censu solueren­tur; addita conditione, si concessio illa regiae dignitati, aut patriis legibus [...]audi non esset. Tum coram Synodo sistuntur plurimi, quibus haereticae pra­ [...] tis crimen intentatum est: Joannes Jourdelay, Joannes Galle, Robertus [...] ggley, Rodulphus Mungyn, Thomas Garenter, sacris ordinibus initiati, [Page 39] quòd de solenni altaris sacro, de imaginum adorationibus, de peregrinatio­nibus religionis ergô, de cultu sanctorum, perperam sentirent; quod asse­rerent Papam esse Antichristum, non Dei vicariu [...] ; divina oracula in sacris literis solis, non in Legendis, aut vitis patrum continere; & quòd multos Jo­annis Wicleui libros aliósquc de rebus sacris vulgari idiomate scriptos penes se clàm haberent: quae omnia eorum aliqui in Synodo ejerarunt, reliqui ad car­ceres damnati sunt. Post eos Joanna Dertford faemina de iisdem dogmatibus coram Synodo interrogata, responsione incerta crimen diluit, asserens se sym­bolum & decalogum tantùm didicisse, nec ausam esse arcana Ecclesiae mysteria attingere, ideóque Vicario Episcopi Wyntoniensis erudienda traditur. Ju­dicibus etiam ordinariis omnibus imperatum, ut acerrimè inquirerent in eos, qui ab Ecclesia Romana dissentiebant, quorum numerus indies augebatur, eos­que compositis ad invidiam nominibus Wiclevistas & Lollardos appellabant, delegatis Willielmo Lyndewode officiale, Thoma Brono Cancellario Cantu­ariense, aliisque juris utriusque consultis, qui illius inquisitionis sormam prae­scriberent. Verùm Martinus Pontifex iniquè ferre clavium suarum potesta­tem quotidiè apud nos imminui, decimâ à Synodo adversus Boëmos non ero­gatâ, & accedentibus injuriis recentibus, quibus se laesum querebatur. Cum enim ante aliquot annos ad Archiepiscopi Eboracensis defuncti sedem rescripto suo per provisionem transtulisset Richardum Flemmyng Episcopum Lincolnien­sem, Decanus & Capitulum Eboracense ei Ecclesiam suam ingressuro restite­runt; ideoque Richardum ad Ecclesiam Lincolniensem contrario rescripto iterum transferre coactus est. Et anno proximo Joannes Opizanus Pontificis nuncius munere suo in corradendis fisci Romani pecuniis contra leges regias usus, in carcerem conjectus est; qua de re Pontifex cum Bedfordiense per li­teras vehementer expostulabat. Haec omnia ad animum suum revocasset, nisi gravioribus curis mox occupatus fuisset, quas ei Concilium Basileense jam in­dicendum facessebat. Aduenerat enim tempus Concilio Basileensi praestitu­tum, septimo jam anno à fine superioris Concilii excurrente; quae ratio Hen­ricum impulit ad novam Synodum Londini XI. Kal. Martii ineunte anno no­vo habendam, in qua delectis quibusdam legatis Basileam profecturis ex singu­lis 1430. redituum libris duo denarii ab Ecclesiasticis concessi sunt; iisque praeterea in mandatis datum est, ut Ecclesiae Anglicanae nomine petant modum statui dispensationibus, per quas quotidiè indulgebatur aliis, ut duo beneficia, dig­nitatésque consequerentur, aliis, ut impunè à beneficiis abesse possent, aliis, ut puberes vix facti ad summa Ecclesiae munera admitterentur, & ne fierent Ecclesiarum uniones, nisi caenobia infra parochiae terminos constituta essent. Regi etiam integra dècima concessa est, suadente Joanne Kempe Archiepis [...]o­po Eboracense Angliae Cancellario qui multis verbis o [...]natè [...] strat, obsi­dionem Aurelianensem, mortuo Montacuto Comite Sa isburiense [...]e [...]le­berrimo, solutam esse, Trecas, Bellovacos, Rhemos, aliásque civitates mul­tas ad Carolum defecisse, multos è nostris commisso ad Pata [...] pr [...] lio nuper [...]ecidisse, & Gallos universos Caroli fidem [...]ox secuturo [...], nisi pecuniae ex Anglia suppeditentur: eam ob causam ipsum cum plerisque è Concili [...] regis secretiore ad Synodum missum esse. Illud praeterea ad publicam utilitatem statutum à Synodo est, ut institores merces suas ad pondus justum vendere te­nerentur, [Page 40] prohibito pondere quodam fallaci, quod emptores decipere sole­bat, sancitisque execrationibus in omnes, qui eo deinceps uterentur. Con­cilium autem Basileense, quamvis Martinus Pontifex aegrè indiceret, veritus ne vitae & morum suorum censura ageretur, (ob quam causam [...] Pontifices etiam insequentes à Synodis oecumenicis deinceps abhorruerunt) quia tamen decre­tis suis, & patrum suffragiis Constantiae primo, & postea Papiae, Basilea Sy­nodi hoc tempore habendae locus designatus erat, ne praevaricator publico Christianorum omnium judicio haberetur Julianum Caesarinum S. Angeli Cardinalem legatum constituit, ut Concilio suo nomine praeesset. Erat is eo tempore apud Boemos bello adversus Hussitas, post revocatum nuper ab eo munere Cardinalem Wyntoniensem, à Pontifice praefectus. Priusquàm verò Basileam proficisceretur, principio alterius anni, Martino Romae mortuo, [...]. Gabriel Condelmarius, quem à Gregorio XII. inter Cardinales Lucae rela­tum fuisse superiùs diximus, V. Non. Mart. suffectus, & mutato nomine Eugenius IIII. dictus est. A quo accepta denuò legati potestate, Basileam concedens Concilium ineunte Decembri inchoavit. In ea de Romano Pontifice accerrimè decertatum est: nam XV. Kal. Mart. decreverunt, Concilium statim à Christo habere potestatem, cui Pontifex Romanus subesse debeat; [...] Concilium à Pontifice nec transferri, nec prorogari posse; Pontificis eligendi [...]. 2 jus penes Concilium esse, si is tempore Concilii moriatur, supremum Ecclesiae [...]. 4. imperium Concilio dari, non Pontifici; ideoque ipsi jure suo usi, Alfonsum Divi Eustachii Cardinalem civitati Avenionensi praeficiunt, & Eugenio inter­dicunt, ne ante finem Concilii novos Cardinales cooptaret. Eugenius his de­cretis commotus, Concilium Basileâ Bononiam edicto suo transfert, quam translationem patres Basileenses contrario edicto rescindunt, & Henricum Cantuariensem literis utrinque datis hinc Basileam, inde Bononiam evocant. Henricus igitur Synodo Londini indicta XVII. Kal. Octob. Episcopos & Praelatos consulit, quid in hoc Concilii Pontificisque dissidio statuendum sit, & universis placuit legatos alios Basileam ad patres, alios ad Eugenium pro controversiis utrinque componendis mittendos esse, decreto uno denario ex singulis proventum Ecclesiasticorum libris praeter duos denarios, qui in supe­riore Synodo concedebantur. Regi etiam mediam decimam tandem concesse­runt, quam ab iis Joannes Stafford Episcopus Bathoniensis Angliae Cancellari­us oratione diserta regis nomine postulavit, cum quo etiam Gulielmus Lynde­wode privati sigilli Custos nuper creatus ad Synodum venit. Is inter prima­rios ejus faeculi viros ob eruditionem & prudentiam singularem habebatur, & Henrico Archiep. valdè charus, qui eum è Cancellario Sarisburiense Cancel­larium primò Cantuariensem, dein Curiae Cantuariensis officialem constituit, & Sacerdotiis aliquot opimis donavit: ab eodem etiam regibus commendatus, ab Henrico V. legatus primò ad Hispanum, deinceps ad Lusitanum missus, jam sub Henrico VI. privatisigilli Custos, & mox Episcopus Menevensis factus est: editisque praeter alia [...] . opera, quaejam desiderantur, in Constitutiones Angliae eruditis commentariis, magnam apud posteros nominis sui famam com­paravit. Quod opus Henrico nostro inscripsit, [...] quem etiam ob insignem juris utriusque scientiam, juris lucernam appellavit. Tum inferioris Synodi prae­lati coram Episcopis conquesti sunt, Vicarios generales Episcoporum, Com­missarios, [Page 41] & officiales esse plerumque juris utriusque imperitos, & nullum in Academiis gradum consecutos, ideoque sancitum, ne quis è tribunalibus Ecclesiasticis jus diceret, nisi qui gradu aliquo Academico in ea scientia insig­nitus esset. Ita ab ea Synodo omnes discesserunt. In hac autem Synodo com­memoravimus Joannem Stafford Episcopum Bathoniensem Angliae Cancellari­um Joanni Kempe Eboracensi Archiepiscopo suffectum, qui in Cardinalium Collegium nuper allectus Cardinalis titulo Divae Balbinae dictus, Cancellarii insignia deposuerat. Inter eum Cardinalem jam creatum & Henricum Cantua­riensem acerrima de dignitate controversia mox exorta est. Nam in conven­tu ordinum Westmonasterii brevi postea indicto, Eboracensis pro Cardinalis gradu primam sedem prae Cantuariense vendicabat, quam iste contra pro an tiqua sedis suae praerogativa sibi merito asserebat. Hujus causae cognitione ad Pontificem per mutuas contentiones devoluta, Henricus per literas causam suam defendit, & Antonium de Capharellis Procuratorem suum in foro Ro­mano constituit, qui Henrici nomine proposuit, cum in territorio suo versa­ri, in quo ipsum omnibus praeesse aequum sit, è diverso in Eboracense nullum gradus Cardinalitii infra Provinciam Cantuariensem habendam esse rationem; qui à latere Pontificis jam semotus privetur corum radiorum splendore, qui­bus à Pontificis praesentia illustretur; cum etiam Episcopus [...] dum sit in alte­rius Episcopi dioecesi, pro privato, non pro Episcopo habeatur. Eugenius autem sedem suam & ascriptos fratres tuendi studio in Eboracensis partes pro­pensior, Henrico rescribit, Cardinales primum a Pontifice gradum in Ecclesia obtinere; eos nimirum esse augustos illos Sacerdotes, quos Moses XVII. ca­pite Deuteronomii denotaverit, fuisse postea à D. Petro institutos, pro membris corporis ipsius Pontificis habendos esse, iisque tanquam Cardinibus, Ecclesiam universam inniti. Proinde cum ex singularium Ecclesiarum moribus & institutis invaluerit, ut in eadem Provincia presbyter diaconum, illum Epis­copus, hunc Archiepiscopus antecedat, multo magis Ecclesiae oecumenicae le­ges ubique obseruandas esse, ut Cardinalibus omnes posthabeantur, quia ut illi suis Provinciis singuli praesunt, ita hi Ecclesiae oecumenicae à Pontifice prae­ficiuntur. Demum Henricum hortatur, & rogat, ut Ecclesiae Romanae con­suetudini acquiescens, Cardinalibus fasces submittat, eique porro & fedi Cantuariensi omnia patris amantissimi officia prolixè pollicetur. Hoc rescrip­tum integrum Cardinalis Jacobatius Lib. I. de Con­cil. [...]. [...]. libro suo postea inseruit, quem de Con­ciliis edidit, cum de Cardinalium & Patriarcharum gradibus dissereret. Quod posteris fidem facit, Henricum strenuè propugnasse Ecclesiae Anglicanae dig­nitatem contra Pontificem Romanum, cujus etiam offensionem ipsum incur risse pro asserenda regia majestate superius diximus. Verum Eugenii & Concilii Basileensis controversiae alterius Synodi anno sequente occasionem praebuerunt. Postquam enim Eugenius Concilium Basilea Bononiam tran­stulisset, [...] & à patribus Basileensibus de r [...] do decreto suo frustra interpel­atus esset, illi eum Concilio acquiescere, & Basileam ante d [...] sexagesimum proficisci edicto suo jubent, quod si non praeste [...], acturos se in [...]um, ut in con­tumacem, & Pontificatum ci abrogaturos denunciant. Idcirco Henricus in Synodo Londinensi VII. Id. Novemb. inchoata, Procuratores Cleri & uni­versos inferioris Synodi [...] [...] & statuere [...] [...] [...] [Page 42] arbitrio suo Synodum oecumenicam dissolvere fas esset, & si Basileenses patres, deturbato Eugenio, alium substituerent, huic, an illi obtemperandum esset? Ad quae postulata Thomas Bekyngton officialis Curiae Cantuariensis post ali­quot dies eorum nomine respondit, Concilium solo Pontificis jussu dissolui posse, & ab Eugeniifide non esse discedendum, quamvis Basileae alter Ponti­fex crearetur. Quam etiam sententiam Episcopi omnes in superiore Synodo secuti sunt. Apud nos enim à patribus Basileensibus alienari jampridem cepe­rant plurimorum voluntates ex illius Synodi decreto, quod antiquatâ consue­tudine decernendi per suffragia nationum, ad arbitria quorundam delegato­rum omnia revocabat; & propterea legati nostri, qui Basileae jam erant, Thomas Episcopus Wigorniensis, Willielmus Prior Ecclesiae Norwicensis, Thomas Bronus Decanus Sarisburiensis, Petrus Patrich Ecclesiae Lincolniensis Cancellarius, Robertus Borton Lincolniensis Praecentor, Joannes Sarisbury facrarum literarum Professor, Joannes Symondisborough in decretis licentia­tus, ab eo provocarunt; idémque domi hoc ipso tempore praestitit Gulielmus Lyndewode regis procurator, appellationis formulâ conceptis verbis recitatâ, in qua dedecreti vitio protestatus est, quod iste decernendi modus tum regi, tum Ecclesiasticorum, ordinumque regni privilegiis in posterum fraudi esse posset. Inde de decernendo ampliore Legatorum numero cum Synodo egit Henricus, quòd è legatis superioribus aliquot Basileae fatis cesserant. Ergo delecti sunt octo Doctores Theologiae, & Juris utriusque Basileam transmit­tendi, addita conditione, ut à patribus sine novi alicujus jurisjurandi formula admittantur. In Gallia jam res nostrae indies inclinabant, deficientibus civi­tatibus primariis ad Carolum, Rhemis pridem splendido apparatu in­auguratum, ideoque Bedfordiensi, qui nuper in Angliam venerat, & Glocest­rensi fratribus è rep. visum est novum exercitum conscribere, & pro pecuniis exorandis Joannes Staffordus Bathoniensis Cancellarius Angliae, Comites Warwicensis & Sarisburiensis, Cromwellus Thesaurarius, Scropus, & Tip­toftus Barones ad hanc Synodum missi sunt. Ibi Cancellarius oratione eleganti demonstrat afflictam rerum Gallicarum conditionem, & aerarii publici angusti­as, tum universos obtestatur, ut regi & reip. subveniant. Illi primò palam re­cusant, obtendentes exhaustas esse Ecclesiasticorum opes assiduis in usus bel­licos pecuniarum erogationibus, rapinis provisorum familiae regiae, & iniquis ad tribunalia regia evocationibus: Sed accedentes subinde alii proceres, Comes Huntingdonensis, Hungersordus, Audeleius, & Cornwallius Baro­nes, & repetitis rationibus superioribus, enumeratisque porrò immmensis re­gum nostrorum in Ecclesiam beneficiis, tandem decimae dodrantem impetra­runt. Gravitor enim tum temporis Ecclesiastici de Judicum Regiorum, & [...] municipalis professorum injuriis querebantur, quod Sacerdotes ad eorum tribunalia contra jus & fas raperentur, quod Judicium Ecclesiasticorum pote­ [...] iniquis eorum prohibitionibus cohiberetur, & praesertim quod gravissimam legis Richard [...] contra provisores editae sanctionem interpretatione vetera­toria [...] querent in eos, qui de iis causis in foro Ecclesiastico cognoscerent, quas ipsi sui juris esse contenderent. Quae causa Henricum compulit ad aliam Synodum post annum indicendam Londini Non. Octob in qua oratione vehe­menti testatur, quam sollicitus sit, ne quid detrimenti Ecclesia Anglicana sub [...] [Page 43] administratioue sua capiat, & ut ad dignitatem antiquam revocata ab injusta illius juris interpretum tyrannide vindicetur, omnesque in commune consule­re jubet, qua ratione de propulsandis hisce calamitatibus ab ordine suo pro­spici posset. Verùm coorta in civitate pestilentia à Synodo mox dimissi sunt: Tantùm Frideswidae Academiae Oxoniensis Divae Tutelari dies so lennis decernitur; & Christianorum consortio iis interdicitur, qui de Eccle­siae privilegiis & jurisdictione derogarent. Ab hoc tempore provinciae suae administrationi diligentèr incubuit, nullà per tres annos Synodo indicta do­nec aerarii regii inopia ad fustinendos belli Gallici sumptus Ecclesiasticorum subsidio indigeret. Burgundionis enim ad Gallum defectio, & Bedsordien sis mors vehementer res nostras affixerunt, quae in annum sequentem incide­runt. Siquidem interventu Eugenii, & Concilii Basileensis, in urbe Atre­batum convenerunt tum temporis oratores ad pacem ineundam à rege nostro, à Carolo, & à Burgundione missi, ubi nostris & Gallis ob immodicas conditi­ones utrinque postulatis dissidentibus, Burgundi tandem cum iis conciliati sunt; & mox Bedfordiensis Galliae Prorex morbo extinctus ést: cujus mor­tem ingens rerum mutatio brevi est secuta. Nam Parisienses conspiratione 1436. clam facta, nostros anno sequente civitate ejiciunt, eorumque exemplo com­motae civitates plurimae, & Gallorum populus serè universus Carolo quasi fa­to quodam ultro se dediderunt. Igitur ad conservandas Galliae reliquias Glo­cestrensis cum exercitu maximo & instructissima nauium classe Caletum trajicit, quod eo tempore à Burgundo oppugnabatur, & ad novum militum delectum habendum rex literis suis Cantuariensem interpellat, ut cum suis de pecuniis decernendisagat. Ille autem à Provinciae suae Episcopis & praelatis ad Syno­dum Londinensem vocatis prid. Kal. Maji integram decimam facilè obtinuit, quod summo Galliae recuperandae desiderio omnes afficerentur. Insederat 1437 jam diu Henrici animo propositum constituendi insigne aliquod Ecclesiae, reli­gioni, bonis literis, nominique suo monumentum in Academia Oxoniense, quam pius alumnus ornatissimam esse cupiebat. Etenim exhaustis tam publi­cis, quàm privatis ferè omnium facultatibus ex belli Gallici diuturnitate, tan­ta erat tum temporis Academiae illius vastitas & solitudo, ut aulae & hospitia pleraque olim studiosis resertissima inquilinis carerent, & ex multis Acade­micorum millibus, quae eo olim convolaverant, ne unus superesset, quod Epist. A [...] Oxon. 125. [...] Archiu. ipsi literis ad Henricum & patres in Synodo convocatos missis gravitèr, jam deplorabant. Ut igitur literas inopia publica afflictas munificentia sua suble­varet, in Suburbiis Oxonii septentrionalibus aedes quadrata forma collegio constituendo satis amplas & magnificas nuper construi jusserat, operéque poenè perfecto, sive in structura desideraretur elegantia, sive loci situs non placeret, mutato animi proposito eas donavit monachis Divi Bernardi religionem pro­fessis, ut in iis novitii ab omnibus illius ordinis coenobiis Oxonium [...], ar­tibus & sacris literis operam darent, easdemque postea communi [...] calamitate fisco addictas Tho. White Mercator Londin. & eques auratus, [...] in literas propensissimus, ab Hen. VIII. redemit, ibi (que) clarissimum Divi Joan. Bapti­stae Collegium instituit, è quo deinceps prodierunt plurimi in scientis pleris (que) & praesertim in studis sacris viri insignes, qui propagando in Ecclesia Anglica na Evangelio faelicissimè insudarunt. Exemplo sane optimo vir prudentissi [...] [Page 44] demonstrabat sacras & augustas aedes monachis ademptas, literatis, egenis, aut publicis Ecclesiae reipublicaeue commodis applicandas fuisse, quas privatorum avaritia, luxuriave ubi (que) per nefas invadebat. Henricus vero alium locum Colle­gio exstruendo in media Civitate juxta Basilicam Divae Mariae deligit, studiosis perquàm commodissimum. Ibi domus à possessoribus coëmptae solo aequantur, area quadrata designatur, primus fausti aedifici fundamento IIII. Id. Februar. hoc anno lapis subjicitur, operique curando praeficitur Joannes Druell vir fa­ [...]ris ordinibus initiatus, qui summa in eo munere fidem & diligentiam dein­ceps adhibuit. Eugenius interea patrum Basileensium edicto monitus (ut [...] diximus) & accedente Sigismundi Imperatoris authoritate, qui cum mag­no principum Germanicorum comitatu Basileam venit, Concilio Bononiense revocato, Basileense confirmat, missis eo legatis suis Cardinale S. Crucis, & Episcopo Patavino, qui causam suam tuerentur. Ibi summa cum laetitia ac­cipiuntur [...] [...] [...]. Joannis Palcologi Grecorum Imperatoris & Josephi Pataiarchae Constantinopolitani oratores, qui nunciant Imperatorem, Patriarcham, & Graecos patres ad Concilium venturos pro componendis Ecclesiae Orientalis & Occidentalis de fide Christiana controversis, modo de incolumitate sub Conci­lii fide publica iis caveatur, & itineris sumptus suppeditentur. Utrumque patres universistatim polliciti sunt, & missis Constantinopolim legatis suis spo­ponderunt. Verùm mortuo hoc anno Sigismundo Imperatore viro magnani­mo & prudente, Eugenius metu solutus, Concilium Basileâ Ferrariam revo­cat, datisque in Angliam illico literis Henricum regem rogat, ut oratores Sess. 29. suos Ferrariam mittat, & Cantuariensi mandat, ut Episcopos suae provinciae universas ad Synodum ineunte anno novo convocatos Ferrariam proficisci ju­beat. 1438. Idem reliquis etiam Principibus Christianis, Episcopis universis per li­teras Sess 32. eodem tempore Eugenius denunciat: At Basileenses patres interdicto contrario Christianos omnes Ferrariam accedere vetant. Ingrata erat genti­bus ferè universis ista Eugenii praevaricatio: Itali enim plerique Germani, Hispanique Basileensibus obtemperabant, & Carolus VII. Galliae rex non modo pra latis suis profectionem [...] [...] [...] Basil. [...] [...]. [...]. de [...]. [...]. n. 149. Ferrariensem interdixit, verùm etiam Eu­genio infestus, vocato Avarici Biturigum ordinum regni sui conventu, con­tra annatas, provisiones, & rapinas Pontificias Pragmaticam sanctionem edi­dit, quae nihil aliud ferè, quàm Concilii Basileensis decreta complectebatur, è qua in regno suo jus dici voluit: eáque Pontificum Romanorum in Gallia imperium diu coercuit usque ad Petr. Rebuff. tract. de nomi­nat. quest 2. n. 2. Ludovici XII. tempora, qui precibus Leonis X. Pontificis devictus, eam tandem antiquavit. Verùm nostri Eugenio fe­rè omnes favebant. Nam rex primò insignes aliquot legatos Ferrariam pro­fecturos designat, & Episcopi ad Synodum IIII Kal. Maji à Cantuariense evocati sumptus iisdem pro dignitate praestandos decreverunt, quos tamen cleri procuratores in inferiore Synodo propensioribus in Concilium Basileense studiis denegarunt; tantum coenobiorum procuratores e singulis proventuum libris quatuor denarios concesserunt. In eadem Synodo Londinensi Henricus de recente Eugenii injuria graviter conquestus est: quòd is pro potestate sua Ecclesiam Eliensem Ludovico Rhotomagensi Archiepiscopo commendasset, ejusdemque administrationem diplomate suo contulisset: ideóque universos deliberare jussit, quomodo, rei à Pontificibus nunquam adhuc tentatae occurri [Page 45] posset. Et certè exemplum posteris periculosum fuisset, nisi Philippus Mor­gan tum temporis Eliensis Episcopus Rhotomagensi superstes conatum Pontifi­cis irritum reddisset. Deinde coram Synodo prid. Non. Octob. ejusdem anni prorogata Richardus Carpenter Academiae Oxoniensis Cancellarius ut­triusque Academiae nomine peroravit, ut decretum de collocandis beneficiis in eos solos, qui gradibus Academicis ornati essent, annis hujus seculi XVII. & XXI. in aliquot annos prorogatum, iis jam elapsis iterum confirmaretur. Idemque rege jam per literas suas à Synodo postulante, universi sacilè conces­serunt, adiectis conditionibus, quae in superioribus decretis interpositae, e­rant. Ferrariae jam inchoaverat Concilium Eugenius, eoque Joannem Pa­laeologum Imperatorem & Episcopos Graecos precibus & pollicitationibus ad­duxerat, & exorta peste Florentiam caetum transfert, ineunte altero anno. Ubi post longas de processione sacro fancti spiritus, de igne Purgatorio, de 1439. primatu Romani Pontificis, aliisque controversiis inter utramque Ecclesiam disputationes, Graeci qui intererant, in Romanorum sententiam descende­bant. Quos ideo tamen reliqui Graeci ita execrati sunt, ut eorum morienti­um corpora Christianorum more sepeliri passi non essent, ipsique ne ab unico pristinae fidei articulo discedere vellent. Basileae interea patres Eugenii per­vicacià Sess. 33. irritati, iterum pro jurisdictione sua pronunciant, Pontificem Roma­num Concilio subesse: Concilium à Pontifice non posse dissolui, transferri, aut prorogari; Eugenium quòd haee omnia tentaverit haereticae pravitatis reum esse; eúmque praeterea contumaciae, simoniae, perjurii, impietatis damnatum Pontificatu dejiciunt, & Aene. Sylv lib 2. de act. Concil. Basil. delectis triginta duobus viris insigniori­bus ex quatuor nationibus Italorum, Gallorum, Germanorum, & Hispano­rum (nam nostri omnes Ferrariam discesserant) & demandata iisdem Ponti­ficis novi eligendi potestate, Amadeus dux Subaudiae, qui relicto principatu filio suo in eremum secesserat, Pontifex salutatur, & Felix V. nuncupari voluit. Erant tum Basileae duo longè praeclarissimi Jurisconsulti Abbas Panor­mitanus, & Ludovicus Romanus, legati ab Alfonso Magno Arragonum rege ex Italia missi; Illi orationibus frequentissimîs coram Concilio de ipsius pote­state supra Pontificem disserere, & Eugenii facta damnare tanta subtilitate simul & facundia, ut nemo auderet eorum dicta refellere: idemque scriptis suis posterioribus saeculis consignatum reliquerunt. Nam Panormitanus Panorm. traest. de Concil. [...], ia 5. vol. li­bello pro Basileense Concilio contra Eugenium edito demonstrat augustiorem esse Concilii, quàm Pontificis potestatem, Pontifici in Concilium nullum jus esse, Concilio contra Pontificem subjici, ab eo in jus vocari, coerceri, & de­moveri posse, easque poenas in Eugenium contumacem fidei desertorem, Ec­clesiae hostem, simoniacum, perjurum, sicarium rectè constitutas esse: & de Conciliii supremo in pontitices imperio alibi saepe in Panor. ad c. significati. n. 4. de elect. ad c. li­ [...] de vitand [...] n. 8. [...]. [...]. [...]. frater [...] n. 1 de haret. commentaris agit: Lu­dovicus autem Romanus in responsis suis disserit, à [...] m. c [...] . [...] 21. sententia Pontificis ad Concilium rectè provocari, Pontifici concilium [...]. [...]. 21. dimittenti non esse obtem­perandum, quin Pontificem ipsum [...] [...] [...]. gradu suo à Concilio posse spoliari: vir (inquit [...]. [...] [...] [...] [...]. [...]. [...]. Aeneas Sylvius) non Roma tantum sed [...] lo dignus, nec admiratio­ni, sed stupori futurus, si oetatis tempora duplicasset: illium autem fortuna Italiae invidit, quae virum vix trigesimum annum aetatis egressum per pestem Basileaetum abstulit. Intererat enim Basileensi Concilio Aeneas Sylvius, ei­démque operam suam adhibuit, laudatis iis omnibus, quae contra Eugenium [Page 46] gesta sunt, editisque duobus libris, in quibus illius Concilii historiam descri­psit. Quos tamen Pontisex postea factus, & Pius II. dictus, mutato cum fortuna animo, abolitos cupiens revocavit. Sanè istam de Concilii in Pontifi­ces Romanos potestate, sententiam G [...] . [...] [...] pa [...]. 4 [...]. Archid. G [...] . & Fran. ad c. in [...] ja­v [...]rem. de haret. in 6. Card. Zeb. cons. 15 [...]. An­char. cons. 18 [...]. Fe [...] . ad c. super [...] ris. n. 21. de rescript. [...]. [...] [...] s. de haret. n. 518. [...]r. Marc. decis. 944. Jurisconsulti tuebantur, quamdiu di­cendi, scribendique libertate usi sunt, donec posteriore seculo in Pontificum servitutem redacti iis adblandiri inciperent, & Card. [...] t. lib. 3. de Concil. n. 85. Hier. Al­ [...]n de potest. Pap. n. 240. Ca­taldin. de Bon­compag. de po­test. Pap. n. [...]1. Alfon. Hoied. de benefic. incom­pat par. 1. n. 86. [...]. Card. Bellar. lib. 2. de Concil. cap. 18. [...]. [...]. 2. [...]. [...]. Ac [...] . [...]. 26. damnato expressim Concilio Basileense, Pontifices tandem supra Concilium & Ecclesiam universam evexe­runt, & imperium illud adeo sedi Romanae affixum esse ^s Theologi deinceps asseruerunt, acsi Pontifex nec illud exuere, nec seipsum Concilio quavis rati­one subjicere possit. Priusquam exiret hic annus, in quo Basileae ista gere­bantur, Henricus aliam Synodum Londini vocavit XI. Kal. Decemb. cui adversa valetudine impeditus eo die interesse non potuit: sed post aliquot dies accedens a lachrymis vix abstinuit, dum oratione copiosa gravissimas Ecclesiae aerumnas recitaret, paenis illis Judicibus Ecclesiasticis quotidiè irrogatis, quae in provisores lege illa (quae vulgò de Praemunire apellatur) sancitae sunt, & clericis promiscuè ad Judicum Civilium tribu­nalia evocatis. Ideo ab omnibus constitutum est, supplicem libellum regi Ecclesiasticorum nomine ab Henrico esse porrigendum, in quo de­monstrant paenas lege à Richardo II. promulgata sancitas in eos, qui in foro Pontificio Romae, aut alibi subditum regis in jus vocatent, subdola Jurisconsultorum municipalium interpretatione per calumniam intorqueri in eos, qui in foro Ecclesiastico apud nos agant de re aliqua, cujus cognitionem ipsi sibi vendicent: unde deterritis omnibus ab illo foro jurisdictio Ecclesiasti­ca valdè imminuta sit & privilegia Ecclesiae à decessoribus suis concessa elusoria reddantur. Idcirco regem obtestantur, ut contraria lege lata in publicis reg­ni comitiis decernat, poenas illas ad eos solos spectare, qui actiones, rescrip­ta, aut instrumenta publica Romae, aut alibi extra Angliam impetraverint, & ne ex ea in quempriam agatur, qui in foro Ecclesiastico hujus regni de jure experiatur; cum judices Ecclesiastici jurisdictionis suae terminos egressi pro­hibitionibus & aliis poenis legitimis coerceri possint. Rex autem Henrico pro ordine suo intercedenti respondit, se in proximis regni comitiis de ea supplicatione cogniturum, interea curaturum, ne Judices sui, nisi causa priùs à seipso aut proceribus consilii secretioribus probatâ, quempiam ea lege ar­cessant. Quae benigna regis responsio ita universis placuit, ut mox integram decimam regi concederent, adjecta nominatim conditione, ne bona & bene­ficia Collegii omnium Animarum ea concessione tenerentur. Ab eo tempo­re Henricus nullam Provinciae suae Synodum habuit, quin cogitationes omnes, quantum per publicas curas liceret, perficiendo Collegio adhibuit, quod Musis sacrum esse cupiebat. Jam enim muris aedificii splendidis juxta & mag­nifi [...] is artifices tectum accommodare caeperant, fundosque & praedia fundator comparaverat, quorum proventus perpetui alumnis suis suppeditarentur, ea­que omnia suppliciter ad regem defert, obtestatus, ut Collegium suo nomine institui pateretur, quod regii nominis splendorem & authoritatem Collegio legitimè constituendo magni momenti esse Jurisconsulti arbitrarentur. Erat rex propensissimo animo in Ecclesiam & literarum studia, & Cantuariensem compatrem suum summo amore simul & veneratione prosequebatur. Igitur aedes illas fundis praediisque omnibus à compatre suo coëmptis donatas diplo­mate [Page 47] suo Collegium esse jussit, privilegiis amplissimis auxit, eique potestatem concessit Custodem & Socios designandi, leges porro & statuta condendi, qui­bus ipsi cum posteris suis parerent. Henricus itaque Anno sequente Oxoni­um venit, Sacellum Collegii solennibus ceremoniis lustratum consecrat, Ri­chardum Andrew Legum Doctorem & Cancellarium Cantuariensem in Custo­dem praeficit, viginti viros lectissimos ex universo Academicorum caetu, So­cios constituit, iisque viginti alios in societatem suam cooptandi potestatem fe­cit; è quibus viginti quatuor artium & sacrarum literarum, reliquos sedecim Juris Civilis atque Canonici voluit studiis incumbere. Porro universos alu nos suos jussit Hen. V. Th. Clar. Ducis, procerum, militúmque, qui in bello Gallico occubuissent, & Christianorum demum omnium memoriam ce­lebrare inter divina officia pro ratione temporum peragenda, religione uti videtur perculsus, quòd illius belli author & suasor fuisset, in quo homines innumeri animas effudissent, ideoque Collegium suum Animarum omnium fidelium defunctorum de Oxonia appellari statuit. Tum Sacellanos duos, Cho­ristas aliquot, & servos adjecit, qui publicis Collegii muneribus inservirent. Deinceps leges & statuta praescripsit, ad quae universorum studia, mores, of­ficia, & emolumenta exigerentur. Denique acceptis à Johanne Druell ope­ris hucusque confecti rationibus, aedificio tum interius expoliendo, tum ex­trinsecus amplificando curatorem praeficit Rogerum Keys, qui postea in lo­cum suffectus est Custodis. Nam claustra, & aliqua aedificii pars, quae in maximam civitatis plateam prospicit, partim Henrico superstite, partim post ejus obitum constructa fuisse perhibentur. De caetero post constitutum Col­legium nihil ab Henrico publicè gestum sive in actis publicis describitur, sive ab historicis ejus saeculi proditum est; tantum commemorantur aliquot exi­mia illius in Academiam Oxoniensem & Ecclesiam Cantuariensem beneficia, quae supremam laudibus suis periodum adjicient. Inchoatum jampridem Oxo­nii erat munificentia praesertim Humfredi Ducis Glocestrensis excelsum & splendidum illud aedificium, cujus parssuperior bibliothecae, inferior publi­cae Sholae Theologorum designata est. Ad hoc opus Henricus haud exiguam pecuniarum summam contulit, & cum Episcopis, proceribusque ad conven­tum ordinum Westmonasterium evocatis vehementer egit, ut singuli aliquid erogarent, quae omnia in [...] t. Acad. Oxon. [...]6. literis ab Academia ad eum datis officiose recog­noscuntur. Donavit etiam Académiae ducentas marcas, à tribus artium Ma­gistris, duobus regentibus, uno non regente quotannis eligendis, sub jura­menti religione custodiendas in cista publica è qua Academiae ad usum publi­cum centum solidos, cuilibet Collegio quin (que) marcas, Magistro artium quadra­ginta solidos, licentiato & Bacchalaureo in qualibet facultate duas marcas, Scho­lari unam mutuo accipere liceret; ea lege, ut singuli pignore idoneo interposi­to prius caverent, item (que) pecunià infra mensem solutioni praestitum non red­dita distraherentur. Optimè porrò de Academicis meruit constitutione illa in Synodo Londinensi, eo rogante, edita, quam superiús recitavimus de benefi­ciis Ecclesiasticis in eos solos conferendis, qui graduum Academicorum insig­nibus ornati essent. Quod illi summi beneficii loco habuerunt, eique gratias immortales saepissime eo nomine [...] t. Acad. [...] 1. 124, 125, 14 [...]. 14 [...]. [...] [...]. egerunt, quòd viri omnium scientiarum cog­nitionem adepti ante eam constitutionem editam in Academia consenescerent. Ista, verò, ala (que) plurima in Academia ab eo collata beneficia ia Epistelis Acade [Page 48] micis honorisicè praedicantur: quorum ut perennis esset memoria, decreto Stat. [...]. Chich in Archia. A­cademiae publico sancitum est, ut nomen ipsius inter Mecaenates ascriptum à Sacellano Academiae scholas quotannis obeunte recitaretur, & ut solennitér fieret pro eo sacrum anniversarium eodem die quo ipse è vivis excessurus esset. Illud enim jure optimo ei debebatur, qui Academiam duobus Collegiis, & tot donariis publicis illustrasset, praeter privatam ipsius in multos Academicos indigentiores beneficentiam; quibus singulis annuum proventum aliquem sup­peditabat, quod ex privatis rerum suarum rationibus etiamnum constat. Cantuariensem etiam Ecclesiam sedem suam plurimum ornavit: Aedi Christi restaurandae, construendis Bibliothecae & campanili magnam pecuniarum vim erogavit, gemmas & ornamenta plurima ad sacrorum usum, librosque magni precii ex omni scientiarum genere Bibliothecae donavit: eaque omnia a Priore & Monachis Cantuariensibus in publico instrumento inter acta Cantuariensia descripto enumerantur. In quo ipsi vicissim pollicentur, corpus ejus post mor­tem suam impositum iri mausoleo, quòd ad partem presbyterii septentrionalem ipse jam exstrui jusserat, eumque locum nemini unquam sepeliendo permissum iri, idque se & successores suos perpetuo Curaturos. Denique Ecclesiae Croy­donensi aedificandae, pontique Roffenfi multùm impendit. Reliqua taceo, ne cujuslibet exigui doni enumeratio illustriora ejus facta imminuisse videatur. Ita relictis ubique pietatis & liberalitatis suae monumentis, senio confectus ad coelos migravit pridiè Idus Aprilis, anno salutis MCCCCXLIII. Corpus sepul­chro, uti jam diximus, à se constructo illatum est, in cujus parte superiore statua ipsius marmore candido affrabrè incisa conspicitur, & è latere ascribitur hoc Epitaphium. Hic jacet HENRICUS CHICHELE. Legum Doctor, quon­dam Cancellarius Sarum, qui anno septimo Henrici IIII. Regis ad Gregorium Pa­pam XII. in ambasciata transmissus, in civitate Senensi per manus ejusdem Papae in Mene vensem Episcopum consecratus est: Hic etiam Henricus anno secundo Henrici quinti regis in hac sancta Ecclesia in Archiepiscopum postulatus, & à Joanne Papa XXIII. ad eandem translatus est qui obiit anno Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo tertio mensis Aprilis die XII. Henrici mortem deplorata reip. con­ditio subsecuta est. Nam Margareta Regina, virilis ingenii faemina, initis cum Gulielmo Polo Duce Suffolciense consiliis, Regem & rerum administrationem ad suum arbirium revocat: inde principes in diversas factiones abeuntes, po­pulum universum exactionibus oppressum unà trahunt. Tum Galli, qui Regi nostro obtemperabant, discordiis nostris commoti ad Carolum deficiunt, amissà primò Normannia, postea Aquitaniâ universa, trecentesimo ferè anno, postquam Henricus II. eam acceperat. Domi seditionibus, foras bello externo laboramus: nam Cantiani Duce Joanne Caddo armis arreptis tumultuantur; & fines nostros hinc Galli ad oram Cantianam, inde Scoti Limites regni Septentrionales inva­dunt: & quod miseriarum ultimum habetur, familia Eboracensis, arreptâ hinc occasione, bellum illud intestinum omnium gravissimum concitat, in quo Henri­cus Rex his in acie captus, semel ex Anglia fugere coactus toties (que) per fortunae Indibrium regno restitutus, demum ab Ed. III. I vità simul & imperio spoliatus est. Proinde mortem HENRICUS. obiit opportunam, & à posteris elogium meruit tum prudentiae, cujus consiliis innixa Resp, eo sublato unà collapsa est, [...]um faelicitati, quem Deus Opt. Max. tot calamitatibus jam imminentibus su­peresse noluit.

JOannis Pici patrui mei vitam scribere Orsus, praefandum lectoribus im­primis duco, ne aut quod fratris filius, aut quod discipulus fuerim mè aliquid in gratiam Blandientium more, dicturum suspicentur. Nihil hic amicitiae datum, nihil familiae, nihilque beneficiis (quae maxima profecto in me extiterunt) fictitiâ laude repensum. Tantum quippe ab Adulatione sejuncta est narratio mea, quantum abfuit adulandi necessitas, tantumque cavi, ne me, vel mentitum, vel vehementem in laudibus legentes arbitrarentur, si quicquid de ipso conceperam, literis tradidissem, ut illud fuerit fortasse peri­culum, ne parum potuerint, vel ipsaemet virtutes excelsae, vel earum assertores coarguere. Quod vel hoc argumento videre licet. Cum plurimae doctorum nostrae aetatis hominum & ex primoribus quidem elucubratissimae scriptiones non modo his quae sumus dicturi, locupletissimum reddiderint testimonium, sed dum uteretur hac luce & postquam eam cum potiore commutavit, in ejus me & morum & doctrinae praeconiis praecelluerint: quarum nonnullas in hujus libri calce post commentationes ipsius adscribi jussi ut firmior testibus, non gentiliciis fides adhiberetur. Paternum genus (licet ab Constantino Caesare per Picum pronepotem, à quo totius familiae cognomentum memoriae proditum sit, traxisse primordia) missum facientes, ab ipso tempore nativitatis sumemus initium, tum quod familiae forsan non minus honoris ille contulerit quam acce­perit, tum quod proprias animi dotes reliquaque totius vitae & obitus seriem prae se ferentia, quae vel propriis aut auribus, aut oculis hausi, vel ab gravis­simis excepi testibus, aperienda duxerim, posthabitisque & stemmate & prae­clar is auorum facinoribus recensenda.

Anno à partu virginis tertio & sexagesimo supra millesimum & quadrin­gentesimum, Pio secundo Pont: Maximo Ecclesiae praeside, & Federico ter­tio, habenas imperii Romani moderante, mater Julia, ex nobili Boiardorum familia, Joanni Francisco patri, ultimo eum partu peperit; jam enim Galeot­tum majorem natu, ex quo sum genitus, & Antonium Mariam, sororesque duas [Page 91] enixa fuerat, quarum altera, Leonello jam conjugi, Albertum Pium ex Carpi principibus unum edidit, nunc Rodulphi principis Gonzagae consors: altera Pino Ordelapho Forolivensi principe, cui jam pridem nupserat, vita functo, Montis agani Comiti secundas nuptias concessit. Prodigium haud parvum ante ipsius ortum apparuit: visa enim circularis flamma est, supra parientis matris astare cubiculum, moxque euanescere, fortasse nobis insinuans, or­bicularis figurae intellectus perfectione simillimum eum futurum, qui inter mortales eadem hora proderetur, universoque terrae globo excellentia no­minis, circumquaque celebrandum, cujus mens semper coelestia ignis instar petitura esset, cujusque ignita eloquia, flammatae menti consona, Deum no­strum (qui ignis comburens est) totis viribus quandoque celebratura: sed statim obtutibus hominum, ut illa euanuit, occulenda. Legimus quippè doctissimorum sanctissimorumque hominum ortus, insolita quandoque signa aut praecessisse, aut subsequuta fuisse, veluti eorum incunabula infantium ab aliorum coetu divino nutu segregantia, summisque rebus gerendis natos indi­cantia. Sic ut omittam reliquos, examen Ambrosiii magni ora lustravit, in eaque introgressum est, deinde exiens, altissimumque volans, seque inter nubila condens, paternos, aspectusque aliorum qui aderant visus elusit: quod praesagium Paulinus plurifaciens, scriptorum ejus favos nobis indicasse dis­seruit, qui caelestia dona enunciarent, & mentes hominum de terris ad coe­lum erigerent.

Forma autem insigni fuit & liberali, procera & celsa statura, molli carne, venusta facie, in universum, albenti colore, decentique rubore interspersa, caesiis & vigilibus oculis, flavo & inaffectato capillitio, dentibus quoque can­didis & aequalibus. Sub matris imperio, ad magistros disciplinasque delatus, ita ardenti animo studia humanitatis excoluit, ut brevi inter Poetas & Ora­tores tempestatis illius praecipuos, nec injuria collocandus esset. In discendo quidem celerrimus erat, prompto adeò ingenio praeditus, ut audita semel à recitante carmina, & directo, & retrogrado ordine, mira omnium admira­tione recenseret, tenacissimaque retineret memoria, quod caeteris contra euenire solet: nam qui celeri sunt ingenio, natura fieri saepè solet, ut non multum memoria valeant, qui verò cum labore percipiunt, tenaciores percep­torum euadant. Dum verò quartum & decimum aetatis annum ageret, ma­tris jussu, quae sacris eum initiari vehementer optabat, discendi juris pontifi­cii gratia, Bononiam se transtulit: quod cum biennium degustasset, meris id inniti traditionibus conspicatus, aliò deflexit, non tamen absque bonae frugis foetura, quando puer, & quidem tenellus, ex epistolis summorum Pontificum, quas Decretales vocant, epitomen quandam seu breviarium compilaverit, quo omnes concisius, quàm fieri potuit, sanctionum illarum sententias, conclusit, consummatis professoribus, opus non tenue. Sed secretarum naturae rerum cupidus explorator tritas has semitas derelinquens, intellectus speculationi Philosophiaeque cùm humanae, tùm divinae, se penitus dedidit, cujus enan­ciscendae gratia non tantum Italiae, sed & Galliarum literaria gymnasia perlu­strans, celebres doctores tempestatis illius, more Platonis & Apollonii scrupu­losissimè perquirebat, operam adeo indefessam studiis illis impendens, ut con­summatus simul & Theologus simul & Philosophus imberbis adhuc & esset [Page 92] & haberetur. Jamque septennium apud illos versatus erat quando humanae laudis & gloriae cupidus (nondum enim divino amore caluerat, ut palàm fiet) Romam migravit, inibique ostentare cupiens, quanta eum à summussoribus in posterum manaret invidia. Nongentas de Dialecticis, & Mathematicis, de na­turalibus divinisque rebus quaestiones proposuit: non modo ex Latinorum pe­titas arculis, Graecorumque excerptas scriniis, sed ex Hebraeorum etiam my­steriis erutas, Chaldaeorumque arcanis atque Arabum vestigatas. Multa idem de Pythagorae. Trimegistique & Orphei, prisca & subobscura Philosophia, multa de Cabala, hoc est, Secreta Hebraeorum dogmatum receptione (cujus & Origenes & Hilarius ex nostris potissimum comminiscuntur) quaestionibus illis intexuit: multa etiam de naturali Magia, quam non parvo interstitio ab impia & scelesta separari edocuit, idque multorum testimonio elegantissime comprobavit, nec non duo & septuaginta nova dogmata Physica & Metaphy­sica propria inventa & meditata, ad quascunque Philosophiae questiones elu­cidandas accommodata, defuerunt: his novam per numeros Philosophandi in­stitutionem adnexuit, cunctaque simul publicis locis, quò facilius vulgaren­tur, affixit, pollicitus se soluturum eis impensas qui ex remotis oris disceptan­di gratia Romam se contulissent.

Verùm obtrectatorum simultate (quae semper velut ignis alta petit) nun­quam efficere potuit, ut dies altercationis praestitueretur, ob hanc causam Ro­mae annum mansit, quo tempore vitiligatores illi, palam eum, & libero exa­mine non audebant aggredi, sed strophis potiùs & cuniculis sugillare, clancu­lariisque telis suffodere, pestifera corrupti invidia (ita enim arbitrati sunt plurimi) conabantur. Livorem hunc, vel hac ratione sibi maximè commovisse existimatum est, quod multi qui vel ambitione fortassis vel auaritia literario negocio diu incubuerant, notam sibi fore autumarent, si juvenis ille aggestis a­tavorum opibus, multaque doctrina, quasi fertilis ager luxurians, in prima or­bis urbe, de naturalibus divinisque rebus, deque multis per plura secula nostris hominibus non accessis, periclitari doctrinam, & ingenium non vereretur, & cùm nihil adversus doctrinam veris machinis moliri posse animadverterent, at­tulisse eosdem in medium tormenta calumniae tredecimque ex nongentis quae­stiones, rectae fidei suspectas acclamavisse, quibus fortè se junxisse nonnullos, qui quaestiones illas, utpote insuetas eorum auribus, ut piè, ita fortasse parum eruditè, & zelo fidei & praetextu religionis incesserent: quas tamen quaestio­nes, non pauci, & quidem celebrati Theologiae doctores ceu pias & mundas priùs approbaverant, eisdemque subscripserant: quorum coetui Bonfrancis­cus Regiensis Episcopus annumeratus est, vir omnigena doctrina, acerrimo­que judicio, & morum gravitate praeclarus, qui Romae ad Pontificem Maxi­mum ea tempestate, pro Ferrariensium duce agebat legatum: adversus ta­men eum blaterones illi nihil attentarunt, cum fortè ab eis labefactari ejus fa­mam non posse vererentur, quando quicquid tractasset, correctioni matris Ecclesiae, & Pontificis submisisset. At is, famae istae dispendia non perpessus, Apologiam edidit, varium certè opus & elegans, multaque, rerum scitu digna­rum cognitione refertum, Vigintique tantum noctibus elucubratum, qua edi­tione luce clarius conspici datum est, non tam conclusiones, Catholicos po­tuisse sensus recipere, quam illos, qui primus adlatraverant insolentiae & ru­ditatis [Page 93] coarguendos esse, librumque ipsum, & quae scripturus erat in posterum matris Ecclesiae, ejusque praesidis sanctissimo judicio Christianissimi hominis more commisit: id enim vel expresse vel tacitè geri oportere, persuasissimum est: quasi illud Augustini proferret: Errare possum, haereticus esse non pos­sum, quando alterum sit hominis proprium, alterum perversae & obstinatae voluntatis.

Sed ubi Innocentius octauus Pontisex Maximus accepit per editionem Apo­logiae interpretatas conclusiones illas, quae prius calumniis infestatae fuerant in catholicum sensum, & à nota criminis relevatas, referentibusque nonnullis, quibus conclusionum examen demandatum fuerat, decipulas opponi posse fide­libus, si nonnullae quaestionum illarum (crudè quidem & inexplicite discep­tandarum more jacebant) passim vacarentur, libelli lectione, quo contineban­tur interdixit, quae omnia per Alexandri sexti Pont. Max. sub quo nunc vi­vimus diploma, quod, Breve nominant, liquido visuntur, quod cum Apologia ipsa impressoribus tradere exarandum duximus. Verum in ipso Apologiae cal­ce quod postea Pontisex auctoritate praestitit, quibus ille poterat rationibus antea factitaverat: obsecraverat quippe amicos & inimicos, doctos & indoct­os, ut Apologiam legerent, libellum vero ipsum conclusionum inexplicitarum praeterirent illectum, quando in eo plurima continerentur quae non passim vul­ganda triviis, sed secreto congressu inter doctos & paucos disputanda suscepe­rat, scolasticamque exercitationem, more Academiarum meditatus, multa veterum Philosophorum, Alexandri scilicet & Auerrois aliorumque quàm plurimum impia dogmata proposuisset, quae semper publice & privatim asser­uerat, professus fuerat, praedicaverat, non minus à verae rectaeque Philoso­phiae, quàm à fidei semitis declinare: atque in hunc modum de libello illo nongentarum conclusionum verba faciens, Apologeticum opus conclusit. Qui ergo me oderunt, ideo illa non legant, quia nostra sunt: qui me amant, ideò non legant, quia ex illis quae mea sunt, cogitare plurima possent, quae non sunt nostra: caeterum immensa Dei bonitate, quae ex malis etiam bona elicit, ef­fectum esse (quemadmodum mihi retulit) judicabat, ut calumnia illa falsò à malevolis irrogata, veros errores corrigeret, eique in tenebris aberranti (ut quantum exorbitasset à tramite veritatis, contueri posset) ceu splendidissimum jubar illucesceret. Prius enim & gloriae cupidus, & amore vano succensus, muliebribusque illecebris commotus fuerat: foeminarum quippè plurimae, ob venustatem corporis orisque gratiam, cui doctrina amplaeque divitiaeque & generis nobilitas accedebant, in ejus amorem exarserunt, ab quarum studio non abhorrens, parumper via vitae posthabita, in delicias defluxerat: verùm simultate illa experrectus, diffluentem luxu animum retudit, & convertit ad Christum, atque foeminea blandimenta, in supernae patriae gaudia commuta­vit, neglectaque aura gloriae, quam affectaverat, Dei gloriam & Ecclesiae uti­litatem, tota caepit mente perquirere, adeoque mores componere, ut post hac vel inimico judice, comprobari posset. Cumque de ipso gloriosa statim fama, & per vicinas & per remotas oras volitare accepisset, plures ex Philosophis, qui eruditissimi habebantur, ad eum tanquam ad mercaturam bonarum artium (ut inquit Cicero) confluebant, vel ob commovenda literaria certamina, vel quibus inerat rectior mentis sententia, ad audienda tenendaque rectè vivendi [Page 94] salubria dogmata, quae tantò magis expetebantur, quanto ab homine doctissimo & pariter nobilissimo profluebant, qui quandoque devios mollitudinis volupta­riae anfractu secatus fuerat. Videntur enim ad disciplinam morum, auditorum mentibus inserendam, ea plurimum habere momenti, quae & suapte natura sint bona, & à praeceptore converso ad justitiae semitas, ex distorto & obliquo li­bidinum calle, proficiscantur.

Elegiaco carmine amores luserat, quos quinque exaratos libris, religionis causa, ignibus tradidit, multa itidem Rhythmis lusit Hetruscis, quae pari cau­sa pari gnis absumpsit. Sacras deinde literas ardentissimo studio complexus, statim in templo Deo, ceu frugum primitias, octauum tunc & vigesimum an­num agens, de operibus sex dierum Geneseos, & die quietis Heptaplum ob­tulit, opus quippè & perfectum ingenio, & elaboratum industria, cum subli­mibus Philosophorum dogmatis, tum profundissimis nostrae Christiang Theo­logiae mysteriis refertissimum, septemplicique varia enarratione connexum, septenario capitum numero cuilibet septenae expositioni conserto libri nomi­ni maximè quadrans. Quod tamen ob erutas è naturae gremio res & diffici­les divinarum quaestionum evolutiones, atque ob Prophetae reconditissima sen­sa sermonisque elegantiam non se passim Philosophiae & eloquentiae rudibus offert, sed preciosae illius & rarae supellectilis usus paucis paratur: quod & ipse animadvertens, in ejusdem Prooemii calce, mentionem de hac re non il­lepidam fecit. Cùm primùm sacras degustavit literas, non tantùm veram sa­pientiam, sed & veram eloquentiam, invenisse laetabundus exultabat, multa­que ut omittam, ab eo testamenti Novi allata praeconia, Pauli epistolas, ora­torum omnium scriptionibus eloquentia praestare dicebat. Tullii etiam ipsius Demosthenisque primarii (ut inquit ille) dicendi artificis, lucubrationes no­minatim citans, non quod essent, ut illae calamistris inustae, & corrasis undique fucis, & cincinnis constipatae, sed ut veram, solidam, & redolerent, & sa­perent eloquentiam, veris sententiis, vera arte suffultam, essentque ut dicam brevius, Aegyptiorum opibus non consulto suffarcinatae. Omnia porrò ve­teris Legis eloquia, consummatissimae scientiae & sapientiae plena praedicabat, quod & si cum alii, tûm Augustinus in libro de Doctrina Christiana luculen­ter ostenderit, Septimiusque Tertullianus Eusebius Pamphili, & Cassiodorus assirment: Grammaticos, Rhetores, Oratores, Philosophosque omnes priscos eloquentiae & doctrinae suae fluenta, ex divinarum Scripturarum fontibus epo­tasse: ipse tamen aliis id muneris rationibus prosequebatur, quarum partem, in Heptapli celebratissimae exordiis inque ipso secundae expositionis Prooemio videre operae precium est. Inter tot juges divinae legis evolutiones secundo anno ab Heptapli editione, opusculum etiam de Ente & Uno decem capiti­bus distinctum, absoluit: breve quidem corpore, sed amplum viribus, sed altissimis & Philosophorum dogmatis, & Theologicis sensibus undequaque respersum, quo superius Ente non esse unum, sed sibi invicem respondere, aequalique esse ambitu ostendit, controversiamquesuper ea re à Platonis Ari­stotelisque sectatoribus habitam, recensuit, asseverans Academicos illos qui contrarium contenderunt verum Platonis dogma non assequutos, sensumque prorsus communem inter Aristotelem & Platonem de Uno & Ente, sicut & de reliquis in universum, & si verba dissiderent, demonstraturus erat non de­fuisse: [Page 95] ultimo quoque Operis capite, totam disputationem, ad institutio­nem vitae & morum emendationem, non minus ingeniosè convertit. Adver­sum quod opus Antonius Faventinus, egregius alioquin Philosophus, nonnul­la quatuor epistolis objectamenta protulit, quarum tribus ipse respondit, quar­tae verò, vel quia fideliter delata non fuit, vel quia ex praescriptis responderi posse putavit, vel alia quapiam de causa, quae justa tamen credenda est, men­tionem quod sciverim non habuit, cui nos, postquâm decessit è vita, ne falsa vel latranti malevolis, vel sinistri aliquid credendi rudibus praeberetur occasio, respondendi munus obivimus. Illudque potissimum curavimus, ut ex prae­cedentibus ipsius sententiis, fuisse magna ex parte responsum monstraremus. Vidimus etiam nonnulla Platonica vernaculo sermone ab eo digesta, quibus multa ad priscorum Theologiam enodandam facientia, multa in ae­nigmatibus & scirpis abstrusa sapientum sensa reserantia, deprehen­duntur, quae forsan, majus ocium nacti, Latina reddere tentabimus, ne tanti hominis supereminens doctrina hisce de rebus maximè pervia, qui­busque vulgi ante ora feratur.

Hactenus de perfectis lucubrationibus, quas ante mortem emiserat, velu­ti nuncios & anteambulones praeclarorum operum, quae conceperat, & pro­cudebat. Vetus enim testamentum, interpretamenti jam facibus illuminârat, id ipsum muneris, ut Novo praestaret accinctus, nec eos tantum, quos lite­rae series ferre poterat sensus, protulerat, sed in his locis, quae treis alios di­vinorum eloquiorum proprios latura fuerat, superaedificabat, Graecisque & Hebraeis exemplaribus nostrorum codicum, discordes sententias conferebat: sed hoc potissimum in ejus mente consitum fuit, hoc de universis propositis, quae in commentandi genere conceperat, altius insedit, ut aliorum dogmata non adduceret, utpote quae jam haberentur, legerentur, noscerentur, sed sua prorsus inventa, & meditata dissereret, ut propriis, non alienis faculta­tibus, famelicas veritatis animas, pro virili saturaret: Post haec Hebraico id­iomate pollens, de veritate translationis Hieronymi adversus Hebraeorum calumnias, libellum edidit, necnon, defensionem pro septuaginta Interpre­tibus quantum ad Psalmos attinet adversus eosdem, libellum item de Vera temporum supputatione conscripsit. Postremo ad debellandos septem hostes Ecclesiae animum appulerat, qui enim nec Christo, nec illius paret Ecclesiae, & quod est sequens, ejus est hostis, aut impius existens, nullum recipit cre­dendum dogma, sive falsis inservit idolis, subque hisce simulacris daemones adorat, seu Moysaicam perditissimorum Judaeorum ritu legem colit, nefan­dumve Mahometem sequitur, detestandis illius placitis mancipatus: aut Chri­stianam auditu tantum non operibus & mente sincera vitam vivens, Evangeli­ca documenta pervertit, Catholicaeque Ecclesiae non consentiens, obstinato corde recalcitrat, vel non casta fide, sed variis adulterata prophanataque su­perstitionibus Evangelica suscipit: aut licet solida nitidaque ac constanti fide receperit, operibus adversatur. Hos itaque septem, quasi duces sub quibus reliqui velut gregarii continentur, propriis eorum armis conflicturus, ad con­gressum citaverat, adversus impios Philosophos, qui nullae religionis jugo colla depressi nullique addicti numini, naturales tantum rationes adorant, eisdem rationibus dimicabat: Veteris testamenti sententiis, propriis (que) Judaicae [Page 96] scholae auctoramentis, validissimè contra Hebraeos praeliabatur, cum Mahu­metanis Alcorano nixus pedem contulerat, Idolorum cultores, & multis vul­neribus, & vi non multa prostraverat, superstitionibus vanis irretitos, eos praesertim qui divinatricem colunt Astrologiam, & verae Philosophiae, & pe­culiaribus rationibus Astrologorum acriter taxaverat: duodecimque jam li­bris, & quidem absolutissimis, ex tredecim ad hoc destinatis, eorum deliria insectatus fuerat. Demùm Hydromantiam, Geomantiam, Pyromantiam, Haruspicinam, & caetera id genus inania, sigillatim exploserat. Sed in Pro­phetantes Astrologos, cuneum ex professo direxerat, totisque viribus Arie­tem temperaverat, quando eorum dogmatis, futilibus quidem & nullius mo­menti, superstitiones caeterae suis erroribus fulcimenta aucupentur, vel in­spectae Geneseos momenta trutinantes, vel in elegendis horis, aut Hexago­nos aut Trigonos aspectus (quos benignos vocant) conciliantes, & ejusmodi reliqua quibus nec insanus Orestes accederet. Nec contentus Astrologiam om­nem funditùs evertisse, ut ostenderet nostri temporis Astrologis Graecae po­tissimum linguae ignaris, Vanissimam omnium professionum Astrologiam, per­versis translationibus vaniorem, (si dici potest) effectam. Ptolomaei fruct­us, quos centiloquium vulgò nuncupant, inter scribendum adversus eosdem quasi aliud agens è Graeco in Latinum sermonem vertit, & elegantissima ex­positione honestavit, quo in libro plura, ut ita dixerim, errata, quàm verba vulgata, illa translatione contineri demonstrat, quam tamen semper in arca­nis veluti preciosum thesaurum custodierunt, ejusdem cultores ignavi. De Christi fide perperam sentientes, nec matris Ecclesiae parentes imperio, quos usitatiori vocabulo nominamus Haereticos, & Novo instrumento, & rationi­bus egregia objurgatione incessiverat, nonaginta ferè haereses in propatulo habentur. Verùm ille cuncta rimatus, ducentas invenit, quas sigillatim non modò eliminare, & profligare proposuerat, sed & pariter docere, qua ex parte Philosophiae non ritè percepta, suos errores traxissent, aut furcilas­sent. In Christianos postremò, quorum fides sine operibus visitur, vehe­menter invectus fuerat, necnon diligenter exploraverat, quî fieri posset, ut ignem in meditullio terrae constitutum homines credant, quo perpetuò datu­ra sunt poenas damnatorum corpora, caeteraque id genus tàm animae quàm cor­poris inexcogitata supplicia: immensa quoque deitatis visae gaudia, quibus animae corporibus junctae beantur, atque dictis Ecclesiae quae ad credendum compellunt, obaudientes non sint, & nihilominus passim debacchentur in vi­tia, divitiisque incumbant cumulandis, nihilque minus formidetur ab eis, quàm poenae, aut affectetur quàm regnum Dei: pro morborum item quali­tate idoneam opem admovere tentabat, tetros scilicet morbos, & suapte na­tura impuros, acribus acerbisque medicaminibus inurere: ea verò vulnera quae minori infecta malitia de pravataque forent cicatricemque obducere de­syderarent, lenibus placabilibusque fovere: adeptis verò valetudinem & re­cidiva metuentibus, saluberrimas potiones, celebrataque antidota praepara­re. Multa alia opera fuerat exorsus, quibus sperari poterat futurum, ut Philosophiae studia in universum, eliminatis erroribus, explosaque barbarie reflorerent.

Inter haec potissimum Platonis & Aristotelis numerabatur concordia, quam [Page 97] jam coeptam brevi perfacturus erat, si vita comes paucis adhuc annis superfu­isset, ita enim Philosophiam ab incunabulis lactando nutriverat, & ad usque nostra tempora perduxerat adultam, ut nostrae tempestatis Philosopho nil am­plius aut in Graecis, aut in Latinis, aut in barbaris codicibus desiderandum esset: citasset udum Thaletem, ignitum Heraclitum, circumfusumque ato­mis Democritum, Orpheus item, & Pythagoras, priscique alii, ejus ope & gratia in Academiam convenissent. Postremò Philosophiae principes Plato scilicet fabularum velamentis, Mathematicisque involucris constipatus, & Aristoteles vallatus motibus dextra data fidem futurae amicitiae sanxisset. In­ter Auerroim quoque & Auicennam, inter Thomam & Scotum, qui jam diu conflictaverant, si non pacem in universum, in multis tamen impetrasset indu­cias, quando in eorum pluribus controversiis si quispiam dissidentia verba ri­metur attentiùs & exactiùs libret, scrupulosiusque vestigans, cutem defe­rens, introrsum ad imas latebras profundaque penetralia mente pervadat, unionem sensuum indisse paratis pugnantibusque verbis citra ambiguita­tem comperiet. Neotericorum turba partim pro meritis, partim pro cul­pis, & honorata fuisse & taxata.

Totus igitur Deo dicatus, Ecclesiam quibus poterat armis defendebat, atque latitantem (ut ajunt) è Democriti puteo veritatem educebat, & ig­norantiae gramen inexpugnabile, quo multorum mentes praefocantur, sub­nascentesque perniciosas herbas abrumpebat penitùs, & detruncabat. Sed mors adveniens, tot tantarumque vigiliarum laborem, & excultae lucubra­tionis partum inanem ferè reddidit, hocque potissimum fuit in causa, ut plu­rimas quanquam magna ex parte exasseatas, dedolatas, imperfectas commen­tationes dereliquerit, quòd scilicet sibi ipsi tantum, non autem nobis scribe­bat. Nam sicut celeri in commentando ingenio, ita veloci in scribendo manu fuit, & cum antea pulcherrimos literarum characteres delinearet, factum erat, ut ex usu nimiae in commentando velocitatis, vix eorum quae exarabat capax existeret: huc etiam & illuc scribere solitus erat, vetusta interdum su­pervenientibus novis obliterans, ea propter exoleta quaedam & dispuncta re­perit, quaedam saltim & veilicatim exarata, omnia denique adeò confusa & inordinata, ut syluae aut furragines putarentur Ex libro septemplici quem Adversus hostes Ecclesiae praetitulaverat, pars illa, quae divinaculos Astrolo­gos genethliacosque potissimum insectatur, ab incude (ut dici solet) ad li­mam perducta fuit, quam non parvo tamen labore, ne mediocri cura, ab exemplari liturato, & penè discerpto deprompsimus: quo in opere summum Philosophum, summum Theologum, summum Oratorem, acerrimum Chri­sti Ecclesiae propugnatorem, incomparabili praeditum ingenio, quod in cunct­is ipsius commentationibus cernitur, se demonstrat. Quaedam item minutu­la non tornata adhuc apud me comperi, interpretationem duntaxat Domini­cae orationis, regulasque bene vivendi circiter quinquaginta, breves perfectò nimis & inexplicatas, quas in multa capita, si vixisset, deducturus omnino fuerat. Duas quoque ad Deum Deprecatorias, quarum unam Rhythmis Hetruscis, elegiaco metro alteram, qua gravioribus defatigatum quandoque studiis animum cantando ad lyram mulcere posset, composuerat: primis enim adulescentiae annis genus omne musicae artis adeò excolverat, ut [Page 98] excogitata per ipsum modulamina, notataeque debitis concentibus harmoniae celebres haberentur. Plurima quoque in ejus scriniis quanquam inordinata pervidimus, ex quibus tamen utile aliquid praesertim Psalmorum enarratio­nem compilari posse putaverim. Sed & epistolae circiter quinquaginta diver­sis editae temporibus, tum familiares, tum doctrinales, tum adhortatoriae emersêre unâ cum Oratione, quam Romae, si disputare contigisset, habitu­rus fuerat, quae non tàm juvenis quartum & vigesimum annum nondum nati perspicacissimum ingenium, & doctrinam uberrimam redolet (quod & cunct­ae ipsius scriptiones faciunt) quàm fertilissimae ipsius eloquentiae locupletissi­mum nobis testimonium praebet.

Stylo quidem valdè probando usus est, semper non ascito, sed ingenuo, multiformi etiam, pro rerum varietate, qui & si totum (ut ajunt) Isocratis Myrothecion consumpserit, mundicie tamen & decore majestatis ornamento servavit. Nam & celebrata illa dicendi genera, quorum tria Gellius, Ma­crobius quatuor enarrat, ex commentationibus ipsius, nec impendio colli­guntur: ibi copiosum, in quo Cicero dominari fertur: breve quod Salustio asscribitur: siecum Frontoni datum: pingue & floridum in quo Plinium & Symmachum lascivisse prodiderunt. At fortè copiam hanc Brutus non vocas­set elumbem, nec Salustius immoderatam, siccitatem quoque Frontonis hu­mectatam, Salustii brevitatem elongatam, floridam pinguedinem Plinii latio­ri in campo deportatam, non dissicile recto judicio orator deprehendet. Ad­de his Livii lacteum fontem, fortè sine Patavinitate (ut ille inquit) adjectis flosculis plurimis Apulei. Verùm non hic in mutuata à Graecis Philosophia se exercuit, non in Atticis noctibus, non in fictis Saturnalibus ad laudandam propè Vergilii Aeneidem fabricatis: non in Romana historia, non in mera historia, naturae altissimis difficilibusque speculatibus vacua, sed in admiran­da illa mundi fabrica, in incessendis sacrosanctae Catholicae Ecclesiae hostibus desudavit, in eliminandis Astrologis fatigatus est. In Theologicis quaestio­nibus excutiendis, in Aristotelis & Platonis concordia laboravit, in enarran­da sacra eloquia incubuit, in commonendis & adhortandis amicis navavit ope­ram. Verum hanc (de qua agimus) eloquentiam tantùm aberat ut affecta­ret, ut eos potiùs damnaret, qui pigmentata lenocinia scrupulosiûs exqui­rentes, omnes ingenii vires in vestigandis vocabulorum originibus accomo­dabant. Quae omnia plurimos eò propensius in ejus admirationem converte­re, quòd inter eorum literas diu & propensissimè versatus esset, qui Latinas literas eloquentiae floribus refertas non sunt professi (patiantur haec aequo ani­mo nimii antiquitatis amatores) nam haec & si concisiùs compendiosiusque tamen eò fortè verius, quò me doctiores, & Hermolaus Barbarus, & Bapti­sta Carmelita, & Marsilius Ficinus, & Matthaeus Bossus, & plaerique alii doctissimi & eloquentissimi viri prodidêre, Bibliothecas amplas tàm Latino­rum, quàm Graecorum incredibili celeritate & perlegit, & excerpsit, nul­lasque (si modò facultas data) commendationes illectas praeteriit. De pris­cis Ecclesiae doctoribus tantum cognitionis adéptus fuerat, quantum credere difficile est, etiam in eo, qui in ipsis solùm evoluendis totum vitae tempus consumpsisset: de Neotericis verò Theologis qui eo stylo sunt usi, quem Pa­risiensem, vulgò nuncupant, tantum judicii apud eum residebat, ut si quis ex [Page 99] improviso abstrusam illorum cujuspiam maloque explicitam quaestionem, enu­cleandam petiisset, tanta ingenii fertilitate adaperiebat, tanta solertia rese­rabat, ut diceres doctoris illius universa dicta, prae oculis & in numerato ha­buisse, cunctasque pari modo familias agnoverat, cunctas schedas excusserat, nec uni illorum sic addictum credas (qui nostris hominibus mos est) ut caete­ros aspernaretur. Ipse enim à teneris sic institutus fuit, sic animatus, ut in illis veritatem quaereret, parique honore, quousque illa elucesceret inventa, quoscunque veneraretur, privata affectione nudatus. Quid tamen de singu­lis sentiret, qui in universum famosiores habentur, in Apologiae Prooemio, cùm de barbaris, Graecis, Latinisque Philosophis, proprietàtes, peculiares­que laudes retulerit, videre datur. Thomam vero Aquinatem quando in­terloquendum de his Philosophis Theologisve, qui Gallico more disceptando scripsere, mentio fieret prae omnibus laudare consueverat, utpote solidiori prae aliis veritatis basi nitentem: eum quoque in Heptaplo nostrae Theologiae splendorem nominat: de hoc percunctatus creberrime & à me ipso, idem respondit, nec oppositum suadere cuiquam debent, nonulla quae in ejus Apo­logetico continentur disputanda, alioquin Thomae opinionibus ex professo adversantia, cum juvenis admodum esset, gloriaeque tunc cupidus, in urbe celebratissima Gorgiae Leontini more quascunque tutando partis famam aucu­paretur, adde quod ex decem millibus propositionum, tribus tantum, aut quatuor non consentire, sed & adversari id non conuincunt.

Disceptandi porro peritissimus fuit, frequentemque & impensissimam ope­ram literariis agonibus, dum ferveret animus, impendit: eo objectante sci­licet, Scoti acumen & vigilantiam, Francisci acrimoniam, copiam & multi­tudinem Areoli deprehendere potuisses, nec deesse nodos illos multiplicibus flexionibus complicitos, nec tàm titillantibus argutiis, quàm gravitate sub­nixos. Eo respondente, Thomae fortitudinem & robur, Alberti amplitu­dinem conspexisses. Verum his conflictibus nuncium pridem remiserat, & magis atque magis id muneris in dies perosus fuerat, adeoque detractabat, ut Herculi Estensi Ferrariensium duci, & internunciis, & seipso enixissimè po­stulanti, ut dum Generalis Praedicatorum fratrum synodus Ferrari celebrare­tur, disceptare non aegreferret, diu obsequi reluctatus fuerit, multis tamen rogatibus, annuens principi illi, cujus amor in ipsum non mediocris extite­rat, morem gessit: unde datum est ambigi solertior ne an eloquentior, doct­ior an humanior appareret: ex ore quidem disceptantis, talis semper animi patebat alacritas, ut de re comi, & placida potius, quàm subacida & dis­ficili altercari videretur, quapropter qui ab ore pendebant audientes in mi­rum ejus amorem excitabantur, sed frequens ei adagium inerat: Munus id esse Dialectici, non Philosophi. Ajebat item eas disputationes prodesse, quae placido animo ad vestigandam perquirendamque veritatem privatis in locis se­motisque arbitris, exercebantur: at illas obesse plurimum, quae in propatu­lo fiebant, ad ostendendam doctrinam, vel ad captandam vulgi auram, atque imperitorum applausum, vixque posse fieri omnino consebat, ut honoris cu­pidini, qua frontivagi illi disputatores exagitantur, inseparabili vinculo an­nexus non sit, illius cum quo disputatur, desyderium infamiae confusionisque, lethale vulnus animae, venenumque charitatis mortiserum. Latuit cum nihil [Page 100] omnino, quod pertineret ad captiunculas, cavillasque sophistarum & suiseticas quisquilias, quae calculationes vocantur: hae Mathematicae commentationes sunt, subtilioribus, ne dixerim, an morosioribus excogitationibus naturalibus applicatae: verùm & si in eis esset eruditus, ac ejusmodi scriptiones legisset, quas fortè ad plenum non novit Italia (nulla enim tam invia & innacessa lite­rarum reperiri poterant, quae illius vestigio lustrata, abundè explorata non essent) odisse tamen & detestari videbatur, valere meo judicio, earum com­munem usum animadverrens, ad sociorum parandam infamiam labefactandam­que in replicando memoriam, veritati vero inveniendae, cui indefessam ope­ram navandam arbitrabatur, aut nihil, aut parum conducere, sed ne plura consecter, lectoremque detineam, comprehendam brevi. Enicuit aliquis eloquentia, sed inscitia rerum naturae secretarum dehonestatus est: alius pe­regrinas linguas, sed universa Philosophorum decreta non calluit: priscorum alius inventa perlegit, non nova dogmata concinnavit: scientiae ab altero hominum tantum & humanae gloriae causa, non Christianae Reipub. emolu­mento, & divinae, & humanae quaesitae sunt: Ille vero cuncta haec pari studio ita complexus suerat, ut turmatim & coacervatim in eum confluxisse videren­tur, nec ut multi, qui non aliquo uno excellentes, omnium participes sunt, sed in omnibus usque adeo profecerat scientiis, ut quamlibet ex his in ipso considerasses, eam sibi propriam & peculiarem elegisse judicavisses: haec quoque eo admirabiliora erant, cùm â seipso vi ingenii, & veritatis amore, quasi absque praeceptore assequutus esset, ut quasi de seipso, illud quod de se dicebat Epicurus, possimus proferre: Se sibi ipsum scilicet fuisse magi­strum. Ad quos mirabiles effectus, tam parvo temporis spacio producen­dos, quinque ego causas convenisse reperi, incredibile ingenium, tenacissi­mam memoriam, facultates amplas, quibus ad coëmendos tùm nostrae, tùm Graecae, tùm barbarae linguae libros adiutus est. (septem quippè aureorum nummum millia, retulisse mihi memoria repeto, in asciscendis sibi usque ad diem illam, omnifariae literaturae voluminibus, erogasse) juge & infatiga­bile studium, contemptionem postremo terrenarum rerum. Hunc igitur si prisca illa aetas Laconum tempore protulisset, si Aristoteli credimus, divi­num illum virum appellavisset.

Sed virtute, intellectus, jam (ut arbitror) relinquendae videntur, & nunc praeclarae ejus animae partes, quae actiones spectant, prosequendae, exactissi­mique mores in publicum educendi sunt, ut flammatus ipsius in Deum animus innotescat, ut erogatae in egenos divitiae collaudentur, ut his, qui tandem divinae legi sunt addicti, referendi gratias, in bonorum omnium auctorem quam cumulatissimè, paretur occasio. Triennio igitur priusquam diem obi­ret, ut posthabitis dominandi curis, in alta pace degere posset, securus quo sceptra caderent, cuncta patrimonia, quae Mirandulae Concordiaeque possi­debat, hoc est, tertiam partem earum, mihi nescio an dono, an venditione tradidit: quod factum, postea Maximilianus Augustus, qui nobis est Rex & dominus, ut ita dixerim immediatus (neque enim alium tot seculis quot est exaedificata Mirandula atque Concordia, nisi qui successivè in regali imperia­sive Romanorum throno consideret, recognovimus) Caesarea liberalitate fir­mavit: quicquid autem ex hoc negocio pecuniarum acceperat, partim pau­peribus [Page 101] elargitus est, partim in emendis agris, unde & ipse, & ejus familia­res alerentur exposuit, nominatimque Corbulas, in agro Ferrariensi, multis aureorum millibus nummùm sibi comparaverat, multa itidem vasa argentea, preciosasque supellectilis partes in pauperum usas distribuit: mensa mediocri contentus fuit, retinente tamen nonnihil lautitiae prioris, quantum ad fercu­la, & ad vasa argentea pertineret. Diebus singulis preces ad Deum suis horis effundebat, pauperibus semper si qui occurrerant, pecunias tribuebat, nec eo contentus, Hieronymo Benivenio civi Florentino, literato homini, quem pro magna in ipsum charitate, proque morum integritate dilexit plu­rimum, demandaverat, ut propriis pecuniis, semper subveniret egenis, nup­tum quoque virgines traderet, eique statim ut erogatos nummos, quam pri­mum restituere posset, renunciaret. Id enim muneris ei delegaverat, quo facili [...]s, veluti fido internuncio, pauperum civium calamitates & miserias, quae ipsum latuissent, relevare quiret, dedit & saepius (quod silentio prae­tereundum non puto) de corpore proprio eleemosynas, scimus plaerosque (ut verbis utar Hieronymi) porrexisse egentibus manum, sed earnis volupta­te, & illecebris superatos: at ipse propriam carnem diebus illis potissimum, qui Christi cruciatus & mortem nostrae salutis gratia repraesentant, in summi illius beneficii memoriam, delictorumque expiationem caedebat, meisque ocu­lis saepius (cuncta in Dei gloriam redeant) flagellum vidi. Vultu hilari semper erat & placido, adeoque miti natura, ut nunquàm se fuisse turba­tum, multis etiam audientibus testatus sit: recolo mihi interloquendum dix­isse. In nullum eventum (ut res pessimè cederent) ira commoveri posse credere: nisi scrinia quaedam deperirent, quibus elucubrationes ejus & vigi­liae reconditae stipabantur. Sed cum animadverteret pro Deo Optimo Maxi­mo ejusque Ecclesia laborare, eisdemque omnia opera, studia, actionesque dedicavisse, & id fieri minimè posse, nisi aut eo jubente, aut permittente, confidebat se non contristatum iri: ô selicem mentem, quae jam nullis posset adversis deprimi, nullis quoque commodis (ut palam fiet) extolli: non illum certè universae Philosophiae peritia, non Hebraeae, non Chaldaeae, Arabi­caeque linguae, ultra Latinam & Graecam, cognitio tumidum reddiderant: non etiam amplae divitiae, non generis nobilitas inflaverant, non corporis pul­chritudo & elegantia, non magna peccandi licentia in mollem illam, & spa­tiosam multorum viam revocare poterant. Quid igitur poterat esse tam ad­mirabile, quod illius quiret mentem pervertere? quid, inquam, supra il­lum esse poterat, qui (ut verbis Senecae utar) supra fortunam erat, cum illam sive secundis flatibus tumidam, sive adversis reflatibus humilem, aliquan­do contempserit, ut ejus mens Christo & supernae patriae civibus spirituali gi [...] ­tino copularetur: quod vel hoc argumento liquido percipitur: Quod dum Ecclesiae officia & dignitates, â plaerisque nostri temporis (proh dolor) lici­tatas actionatasque, non paucos videret expetere, sl [...]gitare, suspirare, enix­issimè mercari, ipse à duobus regibus, per internuncios oblatas, testes ad­sunt gravissimi, testis ego, se sacris initiari nolle respondens, repudiavit. Alter verò quidam, cùm seculi dignitates & amplos redditus, se daturum spopondisset, si regem ejus adiret, conspicatus angulum non relinqui in quem se conderet, ademptaque esse cuncta su [...]gia, tale illi dedit responsum. [...] [Page 102] intelligeret, se non dignitates aut divitias expetere, sed potiûs, ut Deo & studiis vacare posset, illas neglexisse. Ferrariae quoque eum ex amicis quidam, Pandulpho Collenutio Pisaurensi, jurisconsulto perspicacis ingenii viro, & multifariae lectionis, quo amico familiarissimè utebatur, suasissent, ut eum adduceret quibuscunque rationibus posset, ad Cardinalatus dignitatem pe­tendam, vel certe si eam Pontifex offerret (quod multis futurum videbatur) amplectendam idque Pandulphus subhaesitans pertentasset, quippè qui non ignarus esset, omnia illum malle, quàm hujusmodi honoribus commisceri, ipse qua erat animi magnitudine, responderi protinus propheticum illud, per epistolam jussit: Non sunt cogitationes meae, cogitationes vestrae, contem­plans fortè de bonis Ecclesiae, quorum pars maxima pauperibus haereditario jure debetur, magnificos ducere apparatus non oportere. Sanctissimorum item hominum exempla ante oculos posita, Ambrosii scilicet, Augustini, Martini, caeterorumque, qui Episcopatus dignitatem oblatam effugerunt, diuque id muneris antequam obirent, detractaverunt. quid quod & non mo­do ab Cardinalatu ipso, sed & ab suprema summi pontificii potestate sactissi­mum Caelestinum se abdicasse legerat, ipsumque totius Christianae reipublicae humeris onus excussisse (onus verè, cùm subeuntibus maximum paretur prae­mium, invitis scilicet & parendi tantûm juvandique gratia illud amplectenti­bus) persuasissimum erat viro Philosopho, non esse laudis cumulasse divitias, non quaesisse honores, sed renuisse: & umbratilem renuendo gloriam, veram adipisci, quae semper virtutes, ceu comes individua & assecla comitatur, hu­manam gloriam vel pro nihilo habebat, ajebatque saepiùs, famam vivis non nihil, mortuis minimè profuturam, tantumque propriam aestimasse doctrinam agnovimus, quantum utilitati Ecclesiae, & eliminandis explodendisque ad­versis erroribus conduceret. Quinetiam ad eam perfectionis metam perve­nisse percepimus, ut scilicet parum curaret, si ejus commentationes, non sub proprio nomine publicitus ederentur, dum tamen id ipsum quod sub Pici no­mine facturae fuerant, afferrent hominibus emolumenti, minimumque aliis am­plius assici libris, praeterquam Veteri Novoque testamento, aetatisque resi­duum in eis semper voluendis, consumere statuisse: nisi publica cum stimu­laret utilitas, cum videret tot, & tanta quae conceperat, & parturierat pas­sim ab omnibus non efflagitari modo, sed & immatura exigi: minutulumque quan tulumcunque devoti, vel seniculi, vel aniculae affectum in Deum pluris quàm omnem ejus humanarum divinarumque rerum notitiam faciebat. Ad­ [...] at saepissimè familiares inter loquendum, ut animadverterent, quantum [...] [...] que mortalia, quamque caducum & fluxum quod vivimus, [...] [...] & stabile quod sumus futuri, sive scilicet detrudamur ad infe­ [...] , [...] [...] ad coelos, hortabaturque ut ad Deum amandum conver­ [...] & incitarent mentes, quod opus praeponderaret, cuicunque, quam in [...] vita habere possemus cognitioni, hoc etiam in libello ipso de Ente & Uno [...] lentissime est exequutus: quando ad Angelum Politianum, cui librum [...], in ipsa disputatione conversus, haec verba effatus fuerit. Sed [...], [...] Angele, quae nos insania teneat amare Deum dum sumus in corpo­re, plus possumus quam vel eloqui, vel cognoscere, amando plus nobis pro­ [...] , [...] [...], illi magis obsequimur: malumus tamen semper [Page 103] per cognitionem nunquàm invenire quod quaerimus, quàm amando possidere id quod non amando frustra etiam inveniretur. Illud quoque Divi Francisci (Tantum scit homo, quantum operatur) illius in ore frequens fuerat.

Caeterum liberalitas sola, in eo modum excessit, tantumque aberat, ut aliquid curae terrenis rebus apponeret, ut etiam incuriositatis naevo macula­retur, ab amicis quoque saepiùs admonitum comperimus, ut in totum divitias non contemneret. Asseverantibus id sibi probro dari, cûm vulgatum foret, sive id verum, sive falsum, furti dispensa toribus praebuisse occasionem. Ni­hilominus mens illa quae semper contemplandis perscrutandisque totius natu­rae consiliis inhaerebat, demittere se facilè non poterat, ad haec insima ab­jectaque pensiculanda. Memini dum Ferrariae cum eo obversarer, obsona­torem pagella quadam oblata expensarum approbationem expetere, quo viso mirabundus extiti, percunctatusque illum, Mentemne ad id quod retroactis temporibus neglexerat, apposuisset, respondit familiaris: Non modo ab eo efflagitasse, sed exegisse, ut id subiret officii, quibus ut morem gereret facti­taverat: tantum vero curae, quantum prius habuisse. Quinetiam dum eius dispensator primarius eum interpellasset, ut ejus pecuniarum, quas per mul­tos annos contractaverat, dispunctionem fieri juberet, quo securius menti suae consuleret: atque ejusmodi libros, coram attulisset, talia eidem verba respondisse percepimus: Scio me quàm saepissimè abs te & potuisse, & posse fraudari, quapropter liberatione expensarum harum opus non est: si tibi de­beo, quamprimum nummos exolvam, si mihi debes vel in praesentia, si potes, vel in posterum, si non adest facultas, debita relue. Amicos verò semper multa indulgentia tractavit, quibuscum hortatoriis ad bene vivendum locu­tionibus uti solebat. Hominem novi qui dum ejus doctrina fretus & fama, secum loqueretur, & haberetur sermo de moribus, duobus tantùm ipsius verbis commotum, ut via vitiorum deserta, mores reformaverit. Verba fuerunt ejusmodi: Si Christi mortem, nostri amore perpessam, prae oculis ha­beremus, propriam quoque identidem cogitando caveremus à vitiis: Mode­stiam & comitatem in eos admirabilem exhibuit, quos non à viribus, aut for­tuna probatos, sibi devinciendos duxerat, sed à moribus & doctrina: eos tamen qui quantulumcunque pollerent literis, vel saltem bonarum artium stu­diis, gnavos aptosque inspiceret, diligere consueverat. Similitudo namque amoris est causa, & erga sapientem virum, ut teste Philostrato, Appollonius inquit, affinitas quaedam est: scentiam quoque perficere hominem, qua ho­mo est: perfecta vero bonitatem consequi super aliosque probos esse diligen­dos non ambigitur. Caeterûm nihil ei intolerabilius, quàm (ut verbis Ho­ratii utar) superba civium potentiorum limina, militiam quoque saeculi, & conjugale vinculum, perosus fuerat: interrogatusque inter jocandum. Quid ei ad alterum subeundum onus, ferendumque & necessitate cogente & optione data, levius videretur: haesitabundus aliquantulum, nutabundusque nec non pauxillum subridens: Conjugium, respondit, cui non tantum esset & servi­tutis annexum, & periculi quantum militiae: libertatem enim supra modum dilexerat, quam & natura sic affecta, & Philosophiae studia suggesserant, vagumque ob id plurimum extitisse illum autumo, nec propriam sibi unquam sedem delegisse: licet Florentiae saepius, & Ferrariae quandoque commora­re [...] r, [Page 104] quarum alteram civitatem sibi quasi domicilium praestituisse putaverim, qu [...]d scilicet in ea, post Bononiam primum literarum studia coluerat, illius­que princeps eum mi [...]fice diligeret, quadamque veluti assinitate conjunctus, utpote ex cuj [...]s ego sorore scilicet Blancha Maria Estensi natus sim, nec etiam longè nimis esset a patria, quando triginta tantum passuum millibus ab Miran­dula orientem solem versus Ferraria distet: alteram sive aëris amoenitate, sive plurimum amicorum suavitate, sive ingeniorum subtilitate dilexit pluri­mum, & incoluit, quos inter literarios amore, duos sibi potissimum devinxit: Angelum scilicet Politianum virum Graecè Latinéque doctissimum, nec non variarum literarum florum refertum, ac propè vindicem Romanae linguae: al­terum, Marsilium Ficinum Florentinum, hominem omnisaria literatura re­dolentem, sed maximum ex his qui nunc viuunt, Platonicum: cujus opera in Academicis sibi vendicandis, usus fuerat.

Exterioris latriae cultus, non multum diligens fuerat, non de eo loquimur, quem observandum praecipit Ecclesia (gestasse hunc quippè prae oculis eum vidimus) sed de his caerimoniis mentionem facimus, quas nonnulli posthabi­to vero cultu Dei, qui in spiritu & veritate colendus est, prosequuntur, & provehunt: at internis affectibus ferventissimo Deum amore prosequebatur, interdum etiam alacritas illa animi propemodum elanguescebat & decidebat, majori quandoque nixu vires assumens, adeoque in Deum exarsisse illum me­mini, ut cum Ferrariae in Pomario quodam de Christi amore colloquentes, longis spaciaremur ambulacris, in ejusmodi verba proruperit. Tibi haec dix­erim, in Arcanis recondito: Opes quae mihi reliquae sunt, absolutis consum­matisque elucubrationibus quibusdam, egenis elargiar, & crucifixo munitus, exertis nudatisque pedibus, orbem peragrans, per castella, per urbes, Chri­stum praedicabo: accepi postea illum mutavisse propositum, & Praedicatorum ordini se addicere statuisse, interim eorum quae conceperat operum quaeque inchoaverat, maturabat editionem.

Sed M. CCCCLXXXXIIII. Anno Redemptionis nostrae, dum ipse se­cundum & trigesimum aetatis annum impleret. Florentiaeque moraretur, in­sidiosissima correptus est febre, quae adeo in humores & viscera grassata est, ut nullum non medicamentorum genus adhibitum contempserit, eumque om­nino naturae satisfacere, intra tertium decimum diem coegerit. Sed quem­admodum in infirmitate se gesserit, licet eo tempore, ab eo procul essem, nar­rare tamen non des [...]am, quae ab gravissimis testibus, qui aderant, accepe­rim. Quale illud, cum post sumptum Eucharistiae sacramentum, sigillum ei Crucifixi Christi offerretur, ut inde plenos amoris haustus, ob inessabilis il­lius [...] nostrae salutis gratia memoriam, priusquam exhalaret animam [...] posset, fortissimum duntaxat, adversus quaecunque adversa muni­men, validissi [...] que contra iniquos daemones propugnaculum: inter­rogantique mox seniori. An firmiter crederet, veram esse illam Dei ve­ri, verique hominis imaginem: qui qua Deus est ante tempus, & aevum ab ipso Patre Deo, cui aequalis in omnibus genitus esset, deque Spiritu sancto, qui & Deus est, ab ipsoque & Patre, quae tria unum sunt coaeternè manen­te, in utero Mariae semper Virginis conceptus esset in tempore: qui famem, [...] [...]itim, qui labores, qui aestus, vigilias perpessus esset, qui demum pro [Page 105] contractis ab Adae semine sordibus nostris abluendis, proque reseranda janua coeli, maxima qua genus humanum charitate complectebatur, preciosissimum sanguinem, & spontè & libentissimè in ara crucis effudisset: caeteraque id genus recenseri quandoque solita: Non modò se credere, sed & certum es­se, responderit. Et item illud, cum Alberto Pio sororis filio, quem nomi­navimus inter hujus vitae initia, juveni, & ingenio, & bonarum artium studiis & moribus conspicuo, eadem ratione, qua Alexander ex Aphrodisiade, & Themistius in auscultatoriorum librorum Prooemio, fortitudinem è Physicis contemplationibus sumi, contra mortis metum declaravit, quam mox senten­tiam usurpavit Auerrois, conanti inquam Alberto mortis confinia reddere placabiliora, in hunc modum verba reddiderit. Non illa duntaxat ratione pacari animum, non finem mortis cruciatibus poni, sed hac potissimum, quod Dei sui offensis terminus jam poneretur, quando breviusculum vitae ejus tem­pus, crebriores in Deum offensas non contenturum arbitraretur. Et illud praetereà, quando pluribus ex Praedicatorum collegio probatissimis testibus, & Alberto ipso, paulò antè citato, revelaverit Coeli reginam, ad se nocte ad­ventasse miro fragrantem odore, membraque omnia febre illa contusa, con­tractaque refovisse seque morti omnino non concessurum promisisse, hilari placidoque ore, in strato, dum aegrotaret jacuisse, compertum est, atque inter mortis aculeos, quos sustinebat, quasi coelos sibi patefactos cerneret lo­qui solitum, salutantesque omnes, & operam suam, ut moris est, pollicen­tes blandissimo ab eo sermone & receptos & exosculatos. Ab servis item om­nibus, si cui molestus fortè fuisset, ignosci sibi postulasse, certiores facti su­mus, quibus anteacto anno testamento caverat, victum aliis & tegumentum dum viverent, aliis pecunias pro meritis erogari. Haeredes Florentini Xe­nodochei pauperes instituit, eorum duntaxat, quae moveri non poterant: mobilium verò Antonium Mariam fratrem.

Auctore Illustrissimo Principe D. Joanne Francisco Pico Mirandulae Domino & Concordiae Comite.

PETRUS BEMBUS VENETIIS NATUS EST, annis post Christum ortum MCCCCLXX. Patrem habuit Ber­nardum Bembum, hominem, cum vetere nobilitate, tum doctri­na, tum etiam dignitate clarissimum: nam res Venetum publica à certis nominatim familiis administratur: eae clarae habentur: reliqui cives; quamquam sunt eorum multae amplae honestaeque familiae, neque genus suum magnopere extollunt, & in sua quique re gerenda occupati, civitatis procu­rationem fere non attingunt. Inter eas familias Bembi antiquissima stirpe orti, cum omni tempore in rep. floruerint, ampli in primis, illustresque nu­merantur; erat praeterea Bernardus suo etiam privatim nomine, propter ju­ris scientiam, qua plurimum excellebat, apud civitatem multum admodum gratiosus; & propter summam prudentiam, multiplicemque rerum usum, propterque vitae gravitatem, magna in homine erat auctoritas. Hic cum a sua civitate ad populum Florentinum legaretur, qua in legatione obeunda biennium domo abesse Venetorum legibus cogeretur; faciendum sibi esse existimavit, ut Petrum filium, quamquam admodum is tum puer erat, secum educeret; propterea quod Florentinorum instituta parum à Venetorum mo­ribus illo tempore abessent: nondum enim sub unius dominatione illorum erat respublica, sed nobilitatis fere arbitrio regebatur; &, quod ea civitas praestare ingeniis creditur, acui puerum, in quo jam tunc praeclara indoles elucesceret, volebat: tum Italicam linguam, qua non elegantissime Veneti, illis praesertim temporibus, uterentur, emendari in illo, Florentinorum ho­minum consuetudine, existimabat posse: nam omnium Italiae nationum com­modissime eam loqui civitatem autumant. Nec vero patris consilium filii se­fellit industria: sic enim excitatum puerile Bembi ingenium Florentiae est, sic tenerae pueri aures, animusque puro ac dulci illo Etruscorum sermone imbutus, ut jam inde à prima adolescentia, multa cum Latine, tum vero Thusce à se scripta ediderit, quibus nihil hominum auribus politius, nihil [Page 141] omnino elegantius, aut suavius accidere possit. Jacebat omnino temporibus illis eloquentia: inquinate enim loquebantur; nullus erat verborum delect­us, nullum scriptorum discrimen, nam & ipse negligebatur Cicero, vel con­temptui potius erat; & Caesarem propter historiam modo cursim & negli­genter legebant; Terentium, Virgilium, bonos ceteros, in ludo tantum, idque perpauci, ediscebant: post puerilem illam disciplinam sumebat eos in manus nemo, duros, obscuros, asperos scriptores adamabant; consecta­banturque abditas, abstrusasque historias, aut fabulas: qui iis ineptiis referti essent auctores, ii eruditi numerabantur: itaque unus Ovidius de veteribus in honore erat, ergo, si verum quaerimus, nihil ante Bembi aetatem Latine scriptum octingentis ipsis annis, aut eo amplius est, quod Romam illam vete­rem redoleat; aut magnopere lectione dignum sit: soloecismum enim vita­bant, quantum quidem ex arte grammatica didicerant, idque ipsum haud­quaquam semper: id unum praestare qui poterant, Latine loqui sese puta­bant: nulli, qui purus ille, incorruptusque veterum Romanorum sermo es­set, noverant, ac ne suspicabantur quidem. Par erat atque idem eorum er­ror, qui Italice scribebant: qui cum duos haberent scriptores, mea quidem sententia, vel cum Latinis, vel cum Graecis conferendos: nam alterius ver­sus et suavitatis plurimum habent & dignitatis: & variis ingenii, aut etiam artis luminibus referti sunt, & animum saepe permovent atque impellunt; ut de amore ne Graecus quidem quisquam melius; alterius oratio dulcis, copio­sa, polita, ornata, mollis, faceta, rem ante oculos ponens, ut geri ea, quae legas, non narrari videantur. Hoc cum haberent auctores duos, utrumque in suo maxime genere excellentem, scribebant ipsi inepte, abjectissimis ver­bis nullus erat orationis ornatus, nullae homine erudito dignae sententiae, nul­la compositionis, aut numerorum ratio: licet in manus sumere, quae tunc multi scriptitarunt: praeter unum Politianum, illumque ipsum minus dul­cem, minus omnino elegantem, quam ut legisse Petrarcae lectissimos versus videatur; ceteros ad unum indignos dicas, qui in scriptorum numero ha­beantur: unum scurrile vigebat genus; in eo sane ridiculi nonnulli; sed ipsi quoque multis in locis inertes ac languidi.

Hanc igitur inter erroris atque inscitiae caliginem Bembus ad veterum scriptorum tamquam lumen ac lucemrespexit primus, primusque ab homini­bus, magnis quidem hortationibus, magno suo labore, multis reclamanti­bus ac repugnantibus, impetravit, ut Ciceronis ut Virgilii, ut Caesaris similes sese in dicendo, quam Apuleii, Macrobii, Statiique esse mallent, cum contenderet oportere, qui scriberent, eam dicendi formam, quae opti­ma esset, habere animo & cogitatione comprehensam; ad eam tamquam ad exemplum aliquod orationem scriptionemque suam dirigere; Demosthene autem, aut Cicerone perfectius in dicendo aliquid promere se posse qui pro­fiterentur, sua quidem sententia nimium subire oneris, nimium suis fidere viribus; quorum etiam jam olim errore ac temeritate factum esse existimabat, ut malos multos scriptores haberemus: nam, cum nonnulli à Cicerone disce­dere, suique plane esse vellent, cum aliter, atque ille, dicere studerent; quoniam is perfectus, absolutusque esset; deterius dicere cogebantur. Haec Bembus cum dictitaret, cumque etiam litteris mandaret, egrè ille quidem; [Page 142] sed multis tandem persuasit, spretos ac repudiatos antea scriptores optimos illos, repeterent: propositosque sibi ad imitandum haberent. Quo quidem Bembi labore, quibusque praeceptis, quantum eloquentia adaucta sit, cuiuis facile est noscere; si ea, quae ante hanc illius disciplinam scripta sunt, cum hujus aetatis scriptoribus conferantur. Ea obita legatione domum Bembus cum patre rediit, jam bonarum artium studiis incensus, jam eloquentiae, ac scribendi magno quodam amore flagrans; itaque in Siciliam usque ad Con­stantinum Lascarem Graecarum literarum causa profectus, trienniumque ibi commoratus est; tantumque ingenio, labore, assiduitate profecit, ut Grae­ce non modo optime sciret, sed etiam polite, luculenterque scriberet: at­que in Sicilia cum esset Latine de Aeetnae incendiis scripsit ad Angelum Ga­brielem: qui liber, ab eo editus, in manibus hominum eruditorum non sine aliqua laude versatur. Post eam peregrinationem celeriter Bembus assecutus est, ut maxima apud omnes Italiae civitates, tum apud exteras etiam nationes, ejus esset ingenii admiratio: ita enim, uti res est, sic homines statuebant; perdifficile factu esse unum atque eundem duabus linguis tam scite, tamque ornate copioseque uti posse; quodque pauci uno in sermone unquam praesti­terunt, ut praeclare scriberent, id ab adolescente Bembo & in Latina & in Italica oratione effici, omnibus, qui de iis studiis aliquid judicare possent, permirum videri necesse erat: praesertim id ipsum in utraque lingua & prosa oratione & versibus, id quod Ciceronem ipsum expertum, sunt, qui ne­gent assequi potuisse. Ac miramur profecto interdum, quid causae sit, cur, cum oratori poëta maxime finitimus sit, negent fieri posse, ut idem orator bonus, idem egregius poëta euadat; idque non hominum modo existimati­one, sed etiam re ipsa comprobatum esse: nullos enim, aut certe perpaucos utramque facultatem adeptos videmus: sed cum diuturno studio, magnisque lucubrationibus utraque ars egeat, non suppetit ad utramque tempus, atque otium: & quoniam longa exercitatione, assiduoque usu consuescimus aut oratorie dicere, quod vitio maxime datur versus scribentibus, vel poëtice, quod contra in prosae orationis scriptoribus vitiosum in primis habendum est: si quis utrumque studium copularit atque conjunxerit, magnae cujusdam in­telligentiae, acrisque judicii est, praestare alterum genus, ne incurrat in al­terum, praeterea oratorum, poëtarumque ingenia atque naturae contrariae propemodum inter se sint, oportet: hi enim ratione atque humanitate re­guntur; illos, furoris afflatus ac divinitas quaedam, impellit: atque omni­no proximis, conjunctisque in rebus facilior à recto declinatio, ac lapsus est, reprehensio vero vel insignior: creat enim errorem similitudo; & cum varia­tum est, celeriter, propter rei similis comparationem ac propinquitatem, inversio animadversa internoscitur ac reprehenditur. Neque ii tamen nos sumus, qui aut Ciceronis versus valde improbandos existimemus, aut Plato­nem atque Aeschinem (utrumque enim versus in adolescentia scriptitasse memoriae proditum est) malos, contemptosque fuisse poëtas credamus. Post Siciliensem illam peregrinationem, perpaucis interjectis annis, Ferrariam Bembus pater Prodominus missus est: eum magistratum, magnum in pri­mis atque honorificum, illis temporibus Veneti, virtutebelli partum, victo­riaeque tamquam insigne, gerebant in aliena civitate; eo quoque cum patre [Page 143] filius exiit: sicque eo in oppido perdiu fuit, ut cum ab omni juventute, ab omnique nobilitate plurimum coleretur, tum vero Herculi Estensi, maximo ac fortissimo viro, qui in ea civitate imperium obtineret, Lucretiae Borgiae, quam in matrimonio Alphonsus habebat, gratus in primis, acceptusque es­set. Per idem tempus, cum annos natus esset haud amplius XXVI. Eos ser­mones, qui Asulani ab eo inscripti sunt, confecit; opus omnium pigmen­torum flore atque colore distinctum, faeminas omnino cum adolescentibus de amore loquentes amoenissimis quibusdam in hortis facit, ita lectissimis verbis festive ac venuste, ita sententiis copiose atque ornate, nihil ut ejus oratione cum uberius, tum vero suavius modulatiusve esse possit. Eos libros tanta ho­minum, mulierum etiam medius fidius approbatione & tamquam plausu ex­ceptos recentes esse meminimus, ut extemplo cuncta eos Italia cupidissime lectitarit atque didicerit: ut non satis urbani, aut elegantes ii haberentur, quibus Asulanae illae disputationes essent incognitae; erat per id tempus Ur­bini Guidusubaldus Feltrius, vir maxime spectata, maximeque nobilitata virtute: is suae civitatis tenebat imperium; atque cum eo Helisabetha Fran­cisci Gonzagii, qui itidem civitati imperabat, soror, nupta erat: cujus de mulieris laudibus mira quaedam litterarum monumentis, cum ab aliis multis, tum etiam ab hoc ipso Bembo mandata sunt. Ac datum est profecto Urbina­tum civitati, ut non suos domi modo principes omni genere laudis claros at­que insignes habeat, sed etiam, ut ex alienis civitatibus mulieres, quas illi in matrimonium duxerint, lectissimae fere, praestantissimaeque illi foeminarum omnium obtingant: Nam praeter eam, quae à me appellata est, Helisabetham Gonzagiam, habuit Franciscusmaria hujus Guidiubaldi pater ex eadem fa­milia uxorem Eleonoram, quae proximis diebus mortua est, omni muliebri laude praeter ceteras ornatam atque illustrem. Nec vero de Victoria Far­nesia, quando in hunc sermonem venimus, sileri ullo modo potest (quam­quam invitus facio, ut de iis, qui nunc sunt, dicam aliquid) cujus quidem mulieris modestia ac pudor ingenuus illud profecto praestitisset, quod Peri­clem ajunt dixisse, primam in muliere laudem esse, ut ne de virtute quidem illius ulla ad viros fama emanet: sed nulla ratione occultari tanta primariae fae­minae virtus potest, quin ad viros quoque emergat, ac suo ipsa splendore se prodat.

Fortunatus igitur Guidusubaldus cum sua illa animi magnitudine atque aequabilitate, suaque illa prudentia; tum vero hac tali conjuge, vitaeque so­cia. Sed cum Urbini quemadmodum dicere incoeperam, Guidusubaldus atque Helisabetha Gonzagia essent, hominum excellentium peramantes, per­que hospitales, conveniebant ad eos ex omni Italia, ut quisque praestanti ali­qua in arte praecelleret: eo cum Bembus quoque forte venisset; praecipuo praeter ceteros in honore haberi coeptus est: multa enim habuit Bembus, quae, ad hominum animos conciliandos, plurimum valere consueverunt: nam & in forma summa quaedam oris species ac dignitas inerat, & in statura ac proce­ritate decor; mira praeterea in moribus suavitas quaedam lenitasque amabi­lis; dulcisque cum sermo, tum tota vitae, victusque consuetudo mitis ac cle­mens: ad ea cum praeclara ingenii vis ac natura accederet, expetebatur, sci­licet unus omnium, maxime ab illustri illo virorum, faeminarumque conven­tu: [Page 144] quibus rebus efficiebatur, ut multum domo abesset, Urbinique fere vi­veret: quam rem multum etiam vicinitas adjuvabat, atque ultro citroque Pisaurum quidem usque perfacilis atque expedita navigatio: ita factum est, ut minus domi honores assuesceret admirari, minusque ambitionibus impli­catum animum haberet. At vero id pater reprehendere, graviter ferre, ac prope patrio jure, ut uxorem duceret, ut remp. capesseret, atque ex ordi­ne magistratus peteret, imperio cogere: fit enim fere, ut qui in libera civi­tate, praesertim clara atque opulenta, vivant, omnia ad honores referri pu­tent oportere; id unum consectentur & expetant, ut dignitates, ut magi­stratus adipiscantur: siquae sint laudes, quae alio pertineant, eas aut non ag­noscunt, aut leves atque inanes judicant: atque haec liberorum populorum consuetudo, quamquam per se ipsa, vique sua fortasse minus probanda, est: nec enim compendii, honorisve causa, si ad veram illam rationem dirigas, petendi magistratus sunt, civibusve aliis ullo studio, aut ulla contentione praeripiendi; sed unius reip. ratio habenda est, ejusque unius utilitati, sa­lutique serviendum; ut dignioribus concedamus; & saepe delatus nobis ma­jor aliquis, aut magistratus, aut imperium, aut curatio, si minus ei rei ge­rendae nos idoneos sentiamus, accipiendus non sit, aut etiam deponendus: nec enim errare patriam, pati aequum est. Sed, quoniam non vivitur cum perfectis hominibus, percommode popularis haec ambitio cecidit: honorum enim cupiditate incensi, non ad suum se quisque format atque instituit arbi­trium, sed ad populi, civitatisque judicium, consilia, mores, vitam, vo­luntatemque instituunt; dantque operam, non ut sibi ipsi, aut aliis fortasse quibusdam probati sint; sed, ut populo, civitatique, à qua honores scili­cet expetant, placeant: ita fit, ut una, eademque perpetuo permaneat civi­tatis forma, atque una, eademque sit omnium civium communiter disciplina; neque singulorum privatim studiis, voluntatibusque variatis, reip. quoque ratio atque institutio vertatur atque mutetur; quam quidem cautionem, pru­dentiamque, una, praeter ceteras omnes, Venetorum civitas semper adhi­buit; ut domesticos suos mores diligentissime retineret, essetque plane sua, neque quicquam exterum infundi in civitatem, aut ulla infici se peregrinitate pateretur. Cum igitur Bembus pater in eum cursum, quem tenuerat ipse, quemque summa cum laude, plausuque confecerat, filium induceret, atque compelleret, ille contra, alia spatia, cursusque alios animo agitaret, quam­quam patri obsequi suadebat pietas, civium consuetudo hortabatur, propin­qui, necessariique efflagitabant; tamen sic animo cogitabat, cujus ipse glo­riae cupidus esset, eam ad se non à suis modo civibus, sed ab omnibus etiam gentibus ultro deferri; prehensandum sibi ejus rei causa neminem esse, sup­plicandum nemini, nullius suscipiendas inimicitias, nemini os laedendum: unam enim esse, ex omni laudum genere, ingenii gloriam, qua, sine ulla cu­jusquam querela, perfrui, ad extremum usque, homines soleant: honores imperitae modo multitudinis testimonium prae se ferre; ingenii laudem ac fa­mam, etiam intelligentium hominum habere comprobationem: nec vero aut voluntatum mutationem, aut fortunae temeritatem extimescere; sed sta­bilem, firmamque etiam ad posteros commendationem habere: postremo permultos omnibus aetatibus exoriri, quorum opera, pro sua cujusque parte, [Page 145] resp. geri possit; at, cujus ingenii monumentis civitas ornetur, ne multis quidem saeculis unum extare, aut alterum: satis vero jam Bembos, magnos honores in republica, ad illustrandam familiae dignitatem, esse consequutos; satis nobilitatam, majorum suorum rebus gestis, suae memoriam stirpis esse; quando & vetustissima templa à suis jam olim gentilibus constructa, ea sci­licet, quae Juliano dedicata sunt, Bemborum nobilitatem illustrent, & pie­tatis sint testes; & Francisci Bembi ejus, qui, multos annos ante Patriar­cham Venetiis institutum, sacrorum antistes ac pontifex fuit, memoria, gen­tis vetustatem ostentat; tum maritima imperia, clarissimaeque Francisci iti­dem Bembi victoriae; tum Marci, qui à Cypriis interfectus est; aliorumque multorum ob remp. susceptae calamitates, interitusque, Bemborum et vir­tutis, & in patriam caritatis testimonio sint: nec vero ne in praesentia qui­dem defuturos, qui stirpis, gentisque gloriam tueantur atque adaugeant [...] habere sese Carolum fratrem, in quo mirificam ingenii indolem, maximam virtutis spem inesse intelligat; esse praeterea cum alios nonnullos, tum Jo­annemmattheum Bembum summa itidem virtutis & ingenii spe praeditum adolescentem. Et vero hic quidem, nec Bembi de se judicium fefellit, & multis, magnisque in rebus domi, forisque perutilis reip. civis est, semper­que fuit: nam Carolus, priusquam patriae prodesse per aetatem potuisset, ex­tinctus est: unam hanc litterarum atque ingenii laudem minus illos adhuc es­se adeptos: eam se in suam gentem inferre cupere, ac propemodum etiam se id perficere, ac praestare posse compertum habere: sin honores sectari velit, certo scire, minus eam sibi rem ex sententia successuram, quam invitus sus­cipiat, & injucundam existimet; & multa praeterea à natura impedimenta habere se, sibi ipse sit conscius: nam & blandiri ei qui possit, quem fortasse minus aut probet, aut diligat, pudore sese quodam ingenuo impediri; & existimationem suam vulgi voluntati, comitiorumque casibus, & tanquam undis, quotannis commissam esse, propter animi quandam aut libertatem, aut, si quibus ita videtur, fastidium, pati non posse; nullam autem omnino rem facilem esse, quam invitus facias. Scire sese illam alteram honorum at­que ambitionis incertam, ac periculorum plenam viam, plus fortasse utilita­tis, plus apud parvi, angustique animi homines splendoris polliceri; sed eam se sequi malle, quae plus verae solidaeque dignitatis habeat: ut enim fructuo­sos fundos parare utilius sit: voluptarios autem, atque animi modo causa institutos, honestius ac magnificentius; sic, illam ambitionis rationem ube­riores in vulgus fructus fortasse ferre, hanc certe bonarum artium ac littera­rum institutionem, plus apud praeclara hominum ingenia magnificentiae, plus honestatis ostendere: ac, ne multa, nihil aegrius factum est, multis filii con­tentionibus, multa contra patris, matris quoque Helenae Marcellae, prima­riae faeminae, castigatione, saepe etiam objurgatione, quam, ut ne singulare ac prope divinum Bembi ingenium, ad bonarum artium studia atque ad has mansuetiores musas natum, vulgo atque imperitae multitudini proderetur: sed pervicit tamen, ut, per parentes ac necessarios, perque cives sibi suos aliquando vitam in litteris agere, idque unum, relictis rebus, curare sibi li­ceret. Sed paucis post annis dum sese Bembus libris, litterisque obruit, dum solitudines, recessusque sibi pro foro, sibi pro curia, proque comitiis [Page 146] per summum otium, summamque tranquillitatem habet; Joannes Medices Cardinalis, is cui Leo. X. nomen postea inditum est, Pont. Max. Romae creatur. Mos, consuetudoque Pontificum est, ut si quid publicae privatae­ve rei incidat, quod prolato opus non sit, quodque secreto per litteras agi oporteat, si quando, aut regibus, aut civitatibus respondendum, aut si quid postulandum ab iis sit, si quid denique paulo majoris negotii implicitum cum aliquo est, id, quasi per familiares epistolas, transigant: eas litteras cera obsignant; nam publicis decretis in plumbo signum est: earum litterarum scribendarum negotium datur hominibus, ob scribendi prudentiam, atque elegantiam, eruditissimis; ob muneris, locique dignitatem, gravissimis at­que honestissimis, ob autem rerum pondus ac magnitudinem, summa fide, summaque probitate praeditis: ii magna cura ac diligentia conquiruntur, magnis praemiis evocantur. Eum Leo morem cum vehementer probaret, cum­que ad dignitatem pertinere arbitraretur, diligentissimeque eum retinere vellet, sine ulla dubitatione Bembum accersiri, eique muneri, negotioque praeponi jubet. Magnam in spem, magnam in dignitatem vocabatur Bem­bus: munificentissimus enim Leo, liberalissimusque & habebatur & erat: ipsi autem res erat familiaris pertenuis; vix ut necessarios sumptus suppedi­taret, idque ipsum magno Caroli fratris, quem sui amantissimum, observan­tissimumque habebat, labore atque industria: confluebant praeterea ad Leo­nis famam ac bonitatem, ut quisque in quaque excellebat arte, aut disciplina; ut propemodum homini crudito, Roma abesse, turpe esset. Huc accedebat reprehensores suos convincendi studium quoddam; cum quanti suae illae at­ [...]es fierent, quas illi nulli rei esse dicerent, quasque, tamquam nugas ac de­liramenta, saepe Bembo objicerent, ostendendi magna data esset occasio: nec vero à suo vetere instituto, aut à litteris abduci sese propterea arbitra­batur, quippe, qui ad scribendum invitaretur, qua una in re omnis sibi cura atque opera posita semper fuisset. Proficiscitur Romam Bembus, cum annos natus esset tres & quadraginta; praeponiturque epistolis Pont. Max. nomi­ne scribendis; eoque in munere gerendo datur illi socius, & tamquam colle­ga, Jacobus Sadoletus is, qui postea Cardinalis factus est. Scripsit eorum uterque eas epistolas cum plane Latine, quod ante id tempus neque acciderat ulli, nec adeo fieri posse ullo modo homines existimabant; ac, si verum quae­rimus, ne cogitabant quidem: nostri enim homines, saepe etiam Transalpi­nae nationes, sic Latine scribebant, ut suae quisque civitatis tamen loquendi formam, consuetudinemque retineret; ac Latinis verbis, quamquam ne id quidem usquequaque, Gallice nihilominus, aut Italice, nescio quo pacto, loquerentur: sed eae epistolae cum plane Latine à Bembo, Sadoletoque scrip­tae sunt; tum vero summa à doctissimis, exercitatissimisque hominibus adhi­bita est elegantia, summaque dignitas; id quod ex iis libris intelligere licet, qui à Bembo editi, epistolas à se Leonis. X. nomine scriptas continent. Cum itaque Pontifici Bembus, homini nec natura hebeti, nec in scribendo rudi, cumulatissime satisfaceret, magno ab eo honore afficiebatur: tantum porro in illum suae liberalitatis Leo contulit, ut, qui Roman pauper tandem venis­set, suis ex fructibus Sest. amplius CXX. caperet, Pontificis plane benefi­centia dives factus. Fuit aetas, tempusque illud humanitatis suavitate nimia [Page 147] prope quadam perfusum; ut delectationum multarum studia saeculi illius li­centiae, propemodum omnium permissu, concessa essent: nec enim ne volup­tatum quidem quarundam blandimenta nimium severe aspernabantur; sed multa ad oblectationem, multa ad ludum data erant cujusque ordinis, cujus­que aetatis hominibus: nec vero religioni habebatur, honestos, gravesque homines in hortis visos esse; aut paulo liberiore in convivio, symphonia cum caneret, & mulieres accumberent, interfuisse quamquidem sa culi illius ni­mium plane profusam hilaritatem, eorum temporum, quae sequuta sunt, tri­stitia, vehementer corripuit, magnoque opere castigavit: quo magis vereor, id, quod dicturus sum, ne multis secus, atque est, de Bembo, existimandi aliquid det loci. Sed quoniam nobis susceptum id est, ut de illius vita, non de laude, dicamus, ne hoc quidem reticendum nobis esse arbitrati sumus. Ac fit fere, ut mores, consuetudinesque locorum, aut aetatum, pro ratione sibi, proque disciplina homines habeant: denique, quod fieri vident, licere putant; atque id, quod in praesentia minus reprehenditur, in posterum quo­que tolerabile, concessumque fore arbitrantur, atque omnino apud omnes gentes, etiam, quae natura gravia sunt, fieri consueverunt moribus leviora. In ea igitur morum, saeculique licentia, eximia forma mulier quaedam per­pulisse Bembum dicitur, neque, diu resistentem, continere eum se à lapsu potuisse, praesertim qui nullis dum sacris initiatus esset: verum ea, ut tem­poribus illis lapsio, ut hac aetate fortasse labes, eum habuit eventum, ut magno, si modo naturam audire volumus, fructu compensaretur: suscepit enim ex ea muliere liberos tres; qui ut nominentur à me, res propemodum postulat, nec ipsi nolunt; Lucilium, Torquatum, & Helenam Bembam, faeminam lectissimam, quae cum Petro Gradenigo primario adolescente nup­ta est: cui etiam liberos ex sese peperit totiusque orbis terrarum praeclarissi­mam civitatem civibus nobilissimis auxit: ut, si qui sunt, qui in eo Bembum gravius accusandum censeant, meam illi quidem ad suam sententiam adscri­bant licet: fed ii tamen se meminerint id improbare factum, quod infectum esse, optare certe non audeant. Nec vero in litteris modo scribendis Bembi fidem atque eruditionem Leo periclitatus est; sed etiam in rebus agendis ho­minis prudentiam, sollertiamque plurimum adamavit, itaque cum conspira­re adversus Galliae regem cum Caesare Maximiliano, cumque Hispaniarum rege catholico, ita reip. temporibus postulantibus, cogitaret; misit de ea conspiratione Bembum ad Venetorum senatum, qui eam magnopere civita­tem hortaretur, uti à Gallorum, quibus cum consenserat, amicitia discede­ret, ac sese cum Pontifice reliquisque conspirationis auctoribus, ducibusque faedere & societate conjungeret. Habita est à Bembo in Venetorum senatu ea de re oratio pergravis sane perque vehemens, quam etiam scriptam reli­quit: perlegant eam nostri homines; nihil Italice scriptum, gravius ornati­usve ea oratione, dicent esse. Tenebatur praeterea impendio magis Bembus studio signorum antiquorum, idque genus rerum reliquarum, credo, quod eam pulchritudinem, ordinem, partium convenientiam, quam mente atque animo in scribendo unus cerneret prae ceteris, iis etiam minus liberalibus in artibus cum propemodum agnosceret, paulo magis commovebatur, atque omnino fingendi pingendique artem poëticae ex altera parte ajunt respondere: [Page 148] illa enim animorum, hae sensuum mulcendorum magistrae: quam quidem in­genii doctrinaeque causam, ii, qui nostra aetate eousque harum rerum cupi­ditate efferuntur atque insaniunt, magno ut propterea aere in alieno sint, cum afferre homines sine ingenio, sine litteris, non possint, quam morbi furoris­que sui rationem allaturi sint, ipsi videant: quid enim attinet, cum animum partim per se, vique sua turpem rudemque, partim malevolentia, invidia, perfidiaque inquinatum gererent: domum modo atque hortos, villasque tot versuris faciendis, totfrustrandis, fraudandisque creditoribus, affabre factis signis ex marmore, aut ex aere ornatas habere.

Cumque in dictis factisque honestatis faciem nunquam, ne insomnis qui­dem, aspexerint, decorem pulchritudinemque tanto in aere ac lapidibus ope­re adamare? equidem nec domum, nec villam, nec vero oppidum umquam, non modo exornatum, sed ne satis quidem mundum dixero, ubi illi cum ea faeditate, cum iis animi sordibus habitent. Nam siqui sunt, qui talium re­rum intelligentiam, tamquam suae, in reliqua vita, munditiae atque elegan­tiae, aut rectarum artium, in quibus ipsi excellant, corollarium quoddam ad­ferant, id quod in Bembo usu evenerat, iis non modo suscensendum non est, fed etiam gratiae habendae sunt: at, qui omnium disciplinarum expertes, in omni vita rudes atque agrestes, hujus unius studii commendatione nitantur, aut in eo non virtutis quasi appendiculam, sed tamquam vitiorum ac scelerum suorum, ut ipsi sperant, integumentum, ut ego interpretor, additamen­tum quoddam, quaerant; ii non modo acriter vituperandi, sed etiam vehe­menter illudendi sunt. Sed cum tenui Bembus valetudine atque imbecilla es­set, cumque noctu magnis lucubrationibus, magnis vigiliis scribere necesse haberet; nam interdiu, cum à Pontificis latere discedere vestigium vix lice­ret, cumque multi audiendi, salutandi, deducendi, honestandique, ut Ro­manus ferebat mos, essent; relinquebatur otii nihil: gravem diuturnumque in morbum incidit; ex quo cum aegre ac difficulter convalesceret, nec recre­ari reficique videretur posse, de medici consilio, ipsius Pont. hortatu, caeli mutandi causa, Patavium petiit: atque eo anno Leo moritur. Incredibile dictu est, quanta animi alacritate, quantaque laetitia Romanis laboribus, eurisque liberatus, longa sane, annorum novem, ipsorum intermissione facta, optatum ad otium studiumque suum vetus sese Bembus receperit; nullum ut urbis urbanarumve rerum, aut deliciarum desiderium in eo resedisse, liqui­do appareret. Et vero cos, qui à pueris, bonarum artium studiis dediti, ae­tatem egerunt in litteris, mordere in adolescentia interdum solet, quod à rebus agendis absint: quod si casus eos forte aliquis ab otio ad agendum evo­caverit atque traduxerit, nae illi rem totam, quam, incognitam dum habe­rent, admirabantur, expertam atque perspectam, prae suo vetere studio, contemnunt, quid enim in se continet, quod magnopere aut laude, aut e­tiam appetitione dignum sit, praeclara ista agendi sollertia? si modo rem in­spicimus, ac speciosa illa vocabula, communitas, utilitas, salus hominum, paulisper ab hac disputatione facessant, rogamus: qua enim tota in re non ratio, sed, maximam partem, fortuna dominatur, quamque non prudentia, sed plerumque (non enim libet semper dicere) malitia, regit; quid aut gloriae, aut jucunditatis inesse possit? quasi enim cum ludas tesseris, neque [Page 149] contra ejus ludi formulam ut venias, adversarioque ut fucum facias, animum inducere velis, si te is, quicum ludas, contra sine ulla dubitatione circumve­niat, atque decipiat, numquam tu tantum scientia atque artificio profeceris, ut cum illius dolo atque fallacia certare possis; sic in hominum vita hac, & tamquam alea, cum viri boni, ut à justitiae certa quadam praescriptione, ne latum quidem unguem, discedant, abduci sese nullis aut honorum, aut pe­cuniae praemiis patiantur; alii autem vulgo fraude, praestigiis, saepe per­jurio, perfidiaque pugnent, vincitur nimirum simplicitas calliditate, in­genuitas impudentia, pudor molestia, fides scelere, veritas mendacio: itaque tardi, parumque efficaces habi [...] boni inter improbos, ludibrio saepe sunt.

Careant igitur insigni hac rerum gerendarum laude homines litteris dedi­ti, animo non modo aequo, sed etiam hilari; ac sic habeant, nihil fere ho­nestati hominum, in vita hac communi, esse relictum loci; sed scelus plera­que, ac turpitudinem invasisse; quamquam, operam dare se reip. maximam plerique praedicent, eam omnem, communis rei simulatione, in sua quemque privatim utilitate augenda positam, occupatamque habere. Unos omnino excipio Venetos; Nam Christiana quidem res communis Romae, non homi­num consilio, sed dei immortalis mente, regitur. Unos igitur Venetos ex­cipio, quorum praeclarissima in rep. optabile statuam esse versari: quam quo­niam peregrinis nobis non licet capessere; nec vero ea civitas, post hominum memoriam, prudentissima ac fortunatissima, nostrae, aut cujusquam opis e­get, illam, utpote libertatis arcem, prudentiae gymnasium, justitiae domicili­um, veneremur: otium autem hoc ignobile litteratum, adolescentes senes­que retineamus. Quam quidem Bembus prudentiam studio ac voluntate hu­jus sententiae auctoribus praeclare emensus, re atque exitu ad extremum us­que praestare non potuit: nam, cum Patavii multos jam annos esset, in civita­te quietis ac tranquillitatis plenissima, ab omnique contentione, ambitione­que longe ac multum remota; cumque omnem curam, cogitationem, ope­ram, ad ea studia, quae à puero adamasset, celebranda, contulisset, vel in iis jam consumpsisset potius, magno quodam casu clementem illam vitam, quietam, tranquillamque prope jam decurso spatio, atque aetate jam fere ex­acta, recusans atque ingratiis coactus est mittere. Erat Romae temporibus il­lis, vir summus atque clarissimus, singulari prudentia, admirabili animi magnitudine praeditus, Alexander Farnesius Cardinalis, qui Paulus III. ap­pellatus est, qui, simulac Pont. Max. factus est, extemplò tanto imperio ac potestate accepta, ut initium rerum, actionumque suarum ab illustri aliqua laude duceret, faciendum sibi esse existimavit, ut qui quaque in civitate, quibusque in terris homines essent, illustri quadam aut pietatis, aut pruden­tiae, aut doctrinae laude, celebrati; illos ultro ipse, eam dignitatem haud­quaquam petentes, ac ne tale quidem quicquam suspicatos, amplissimum in Cardinalium collegium cooptaret. Ea re sperabat cum pontificatus, collegii­que, tot clarissimorum hominum accessione facta, auctum iri majestatem; tum, specimen se quoque suae virtutis maximum cum dedisset, magnam de se famam, opinionemque esse facturum: itaque semel atque iterum, magna cu­ra, magna adhibita diligentia, summos viros pervestigavit atque delegit, [Page 150] quibus gravissimam illam dignitatem, nimio à plerisque opere saepe frustra ac nequicquam expetitam, ultro mandaret: quo facto, opinione majorem est gloriam consequutus.

Sed, ut aliis ea res evenit, Bembo quidem perincommode cecidit, quod suo ex otio, suaque solitudine dulci illa erutus, rursum in eam turbam, molestiam­que senex raperetur, à qua, vix dum inclina ta aetate, sese tamen cupidissime vindicasset: etenim cum praestantes denuo gloria viros Paulus conquireret, atque indagaret, quos in collegium legeret; occurrit in primis homni Bembus: is forte Venetiis erat. Gaudeo, gaudeo, optima post homines notos, at­que amplissima civitas, cum investigaretur perquirereturque virtus, ad te iterum potissimum ventum esse, etenim cum bonorum, prudentiumque ho­minum res Christiana publica egeret; sumpserat à te scilicet, jam antea, Gasparem illum Contarenum, Italici nominis lumen; in quo, cum summa probitas, castimonia, moderatio, prudentia cum summa doctrina atque eru­ditione contenderet, ejus ipsius insignita pietate ac religione longe eae laudes omnes vincebantur: ergo de tua magnorum virorum copia bis suppeditatum paucis annis rei Christianae communi est: semel in Contarenos, iterum in Bembo. Ad eum cum Pauli missu Carolus Gualterutius Fanensis, vir appri­me bonus, navusque & industrius, venisset cum diplomate, cumque ejus dignitatis insigniis, ille enimuero recusare ac deprecari, neque abduci, nunc demum aetate confecta, pati se posse dicere, à quiete ac solitudine illa, quam unam, rerum omnia jucundissimam, antiquissimamque, jam inde à prima adolescentia habuisset; magnas tamen sese Pontifici, magnas collegio gra­tias agere atque habere; quod senectutem suam honorificentissimo de se ju­dicio, clarissimoque decreto tantopere honestatam voluissent, cum in eo, multos jam dies, perseveraret, neque de sententia depelli posse videretur, nihil propius factum est, quam, ut Romam Gualterutius, re infecta, re­verteretur. Non sum nescius multos fore, qui nostrae orationi hac in re pa­rum fidei habeant: plerique enim omnes, quid de aliena voluntate creden­dum sit, de sua conjecturam faciunt: itaque incredibile multis visum iri in­telligo, Bembum id vere atque ex animo aspernatum esse, quod omnes, fere summa cupiditate, expetendum atque optabile esse existiment; tametsi scri­bimus haec recenti hujus facti memoria, multisque, qui in agendo adfuerunt, superstitibus, quos, mendacii atque impudentiae nostrae conscios ac testes, habere, cur velimus causa nulla est. Sed quoniam par eorum peccatum esse consemus, qui mentiri in historia audent, atque eorum, qui dicere verum reformidant; mendacii speciem, verum cum dicturi essemus, non horrui­mus. Erat perinvidiosum futurum, respui tantam dignitatem, praesertim quae non honoris modo splendorem, sed etiam muneris contineret officium: eam enim ob causam collegium dicitur Cardinalium à majoribus institutum, ut ii & adsint Pontifici, & ad omnia reip. tempora praesto sint; aegerrime­que laturus eam rem Paulus erat; quod minui Christianae civitatis majestas, cujus ipse princeps constitutus esset, videbatur, atque ejus privatim & consi­lium condemnari, & auctoritas contemni, qui non beneficium modo Bembo à se datum existimaret, sed etiam onus quoddam officii pro sua potestate im­positum: ut si de suo ille honore putaret sibi liberum esse recusare, dicto cer­te [Page 151] pontificis audientem non esse, in eo vero & collegium, quod sanctum es­set, & Pontificem violari, itaque accurrunt ad eum undique amici ac neces­sarii; agunt, hortantur, obsecrant, si sua ipse gloria minus moveatur, gen­tis ac posteritatis tamen memoriam nomenque respiciat; ac tantam dignita­tem in domum suam illatam ne ipse à sese abjudicet. Parum primo Bembus eorum moveri oratione; utpote qui eadem saepenumero audisset jam olim prope omnia, ac refutasset: ubi vero ad eum Petrus Landus adiit, qui civi­tatis, haud multo post, princeps fuit; qui unus apud Venetos magistratus amplissimus est, idemque perpetuus; isque longa atque accurata oratione cum eo agere coepit, cum ostenderet quantum ea re subiturus esset offensio­nis atque invidiae; quam indigne Pont. Max. quam graviter omnem sacer­dotum amplissimum ordinem eam ignominiam ferre necesse esset; cumque ad­deret numquom haec, sine nutu atque consilio dei immortalis, accidere sole­re; diligenter videret, ne divino numini refragaretur; tum vero, animo sane suspenso ac perturbato, hominem Bembus in praesentia dimittit, rem in diem posterum differt; &, quoniam religionem sibi iniecisset, diligenti­us deliberaturum sese pollicetur. Postridie ejus diei, cum res homini in re­ligionem plane venisset: fuit enim non versuta hac, atque ad hominum opi­niones captandas simulata, quam in multis videmus, rugis supercilioque hor­ridam, tristitia; sed, vere atque ex animo, pietatis colentissimus; proxi­mum in fanum mane ingressus est. Erat tum forte sacerdos ad aram, atque historiam de iis, quae à Christo dicta, aut gesta in terris sunt, quod evange­lium appellamus, clara voce, ut mos sacrificium facientibus est, effari incoe­perat: vix dum pedem in templum intulerat Bembus; ac sacerdos, Petre, ait, sequere me, ea vero illi vox, dei prope ipsius ore mitti, visa est. Itaque, cum omnem ex animo dubitationem sustulisset, quasi dei accitu, Romam profi­cisci statuit, magnus fit ad domum ejus omnium hominum atque ordinum con­cursus, frequens gratulatio, maximus totius civitatis plasus, ille vero, pau­cis post diebus, silvas, recessusque suos, in quibus placatam, tranquillamque vitam prope omnem traduxisset atque exegisset, crebro appellans, atque iden­tidem respectans, Romam ire perrexit. Vere hoc dicere possum; sic homi­ni hoc discessu hilaritatem prorsus excussam, ut ejus pristinam jucunditatem, suavitatemque amici, familiaresque ex illa die desideraverimus, atque, in omne tempus amissam esse, doluerimus. Cultus est Romae Bembus cum à bonis plerisque omnibus Contareno, Sadoleto, Cortesio, Morono Cardina­libus amplissimis, hominibusque eruditissimis; tum vero praecipue à Regi­naldo Polo, homine, dei immortalis, dubio procul, beneficio, ex ultima usque Britannia ad nos vecto, vel de caelo potius, si modo dictu fas est, lap­so; cujus de laudibus, quamquam de tam praeclara ac plane divina virtute nemo satis digne umquam loquetur, alius mihi profecto dicendi locus dabi­tur, hoc certe haud facile in praesentia dijudicare audeam; plus ne eam in­sulam, multis vulneribus Christianae reip. per summam impietatem infligendis, nocuisse dicam? an, quod in illo solo talis, tantusque vir ortus & procrea­tus sit, unde vere, planeque Christianae pietatis, vitaeque exemplum petere­mus; profuisse. Is igitur cum Bembo familiarissime vixit; cumque senis optimi multas, magnasque animi dotes maximi fecit; tum vero apertum, [Page 152] simplexque hominis ingenium, suae ipsius voluntati atque naturae consimile ac par, plurimum semper adamavit. Sed, cum diligentissime Bembus colere­tur à multis, summo etiam à Paulo honore afficiebatur; tantaque apud eum fuisse gratia dicitur, ut nullam unquam rem ab eo postularit, quin perfece­rit, atque abstulerit: sed enim hoc non solum auctoritatis, gratiaeque fuit, sed etiam moderationis & pudoris. Tum ea erat Bembi, in dicenda sententia, libertas, ea simplicitas, eaque in omni vita elementia atque ingenuitas in­erat; ut, si ante eum Paulus mortem objisset, quod natura postulare vide­batur, aliquot enim annos illum Paulus antecessit aetate, creatum iri eum Pont. Max. plerique compertum haberent. Sed, cum equo Bembus forte veheretur, paulùm in ostio ad parietem latus offendit; qua ex plaga, homo senex ac debilis, in febriculam incidit; atque ex ea, cum sensim extenuari, conficique se intelligeret, cumque mortem multos dies quasi praestolatus esset, animo non modo forti, sed etiam aequo; ut de sua illa migratione cum amicis interdum etiam jocaretur; diem suum pie, sancteque obiit. Cultus erat jam pridem omni officio Bembus ab Hieronymo Quirino Ismerii filio; homine partim genere ac nobilitate, partim fide, munificentia, humanitate, morum suavitate ac dulcedine, clarissimo. Is illi statuam mortuo posuit nobili arti­ficio factam ex marmore, atque eam celeberrima Antonii in aede Patavii lo­cavit; inscripsitque in basi in hanc fere sententiam: propterea ea se illam sta­tuam Bembo statutam, atque in publico positam esse, ut cujus animi simula­cra orbis terrarum cerneret, ejus ne corporis quidem desideraret imaginem.

Fuit omnino perpolitum Bembi ingenium, perque acre; maximeque per­spicax, acutumque judicium; plurima in alios, in se nimium paene multa in­quirens; in seligendis, collocandisque verbis, multum ponebat operae, atque in ea re magnam cum prudentiam, tum vero etiam diligentiam adhibebat: hoc enim unum sibi persuaserat esse, quod in oratione novitatem, & quasi, patriis moribus conservatis, peregrinitatem tamen quandam effingeret; quae, cum multum omnibus in rebus admirationis habeat, ob id ipsum plurimum etiam non modo dignitatis, sed etiam jucunditatis adferre solet. Ac pro­fecto, quantum intelligere nos possumus, praeclare hoc, quod difficillimum semper habitum est, Bembus praestitit, ut, cum minus fere usitate loqueretur, nospitis speciem tamen effugeret, quod si qui sunt, qui vulgi opinione ducti, quotidianam hanc tritam, communemque dictionem in hominum crudito­rum, aut versibus, aut prosa oratione vel postulent, vel expectent, atque ob eam causam Bembi oratione, quae à plebeio ac pervagato hoc tabernario­rum atque opificum sermone longe dissonat, minus delectentur; ii erunt ex eorum numero, qui de iis studiis existimare aut leviter, aut nihil possint. C. quidem Caesar, ut litteris proditum video, & ipse bene loquendi laudem, non populi consuetudine, sed multo studio, multisque litteris, & iis qui­dem reconditis & exquisitis, assequutus est; & cum de ratione Latine lo­quendi ad Ciceronem ipsum accuratissime, pluribus quidem libris, scriberet, verborum delectum, originem dixit esse eloquentiae. Jure igitur Bembus, majore quadam cura, in verbis eligendis torquebatur, praesertim cum Etrus­ce scriberet: itaque nova, splendida, decoraque ejus in primis oratio est: parum enim fidei consuetudini semper habuit; quod ea partim varia atque [Page 153] inconstans, partim etiam vitiosa atque corrupta esset; &, quoniam ne Ro­mam quidem, nec adeo Athenas illas ipsas Atticas, quibus temporibus elo­quentia maxime floruit, diutius tenere illud potuisse scriptum legerat, ut ne barbarie earum infuscaretur, atque inquinaretur oratio; repudiandum si [...] hunc sermonem, qui nunc est, statuebat esse; atque eum, qui fuerat in E­truscis olim hominibus purus atque emendatus, cum minus dum exteraru [...] nationum in Italiam confluxerat, adsciscendum: qui cum illi non de populo­futili inanique doctore, discendus esset; sed e veterum libris, gravissinus auctoribus, percipiendus; illud etiam eadem opera adsequebatur, ut ejus, dignitatem, gravitatemque haberet oratio: nam quotidianus quidem, vul­garisque hic hominum sermo, è sordidis artibus maximam partem ductus, multum ex officina, multum è taberna, è sellaque redoleat, necesse est. Sunt igitur Bembi de ratione Etrusce loquendi libri tres, in dialogo mirabili­ter scripti; quibus profecto effectum est, ut, quod homines Etrusce loquan­tur, non bonae modo jam consuetudinis sit, quam tamen fluxam atque insta­bilem videmus esse, sed jam etiam scientiae ac rationis, quae mutari nullo mo­do possunt: quamquam video non deesse, qui, cum cogitandi laborem ferre ipsi aut nolint, aut etiam nequeant, Bembi scripta non tam expurgata, quam religione nimia prope quadam attenuata esse contendant. Sed sit sane suus cuique modus: difficile est enim, in omni re statuere quatenus: & tamen, si cum aliorum libris Bembi scripta conferantur, facile judicium erit: mihi quidem ejus oratio vehementer probatur: non modo, quia elegans, nova, splendidaque est, &, ut ita dicam, nobilis; sed, quia est etiam, Isocrateo pro­pe more, uber atque ornata. Sunt etiam ejus versus Etrusce scripti, & qui­dem permulti, graves atque pleni, ut hanc quidem laudem, si modo nos de iis rebus existimare aliquid possumus, Bembo à ceteris omnibus concedi, neces­se sit: in iis est carmen de Caroli fratris morte: videor mihi hoc vere affir­mare posse, neminem unquam tam plane, tam ornate, tam dolenter quemquam luxisse, atque illis Bembus versibus fratris obitum lamentatus est. Scripsit praeterea volumina epistolarum aliquot: quarum paulo magis decoram video à nonnullis locutionem existimari, suum cuique omnino judicium; eamque ob causam difficillimum est, omnibus aeque placere: nam, ut Theognis ait, laudatus à Platone poëta.

Mihi quidem, cum has epistolas cum iis, quae à Graecis, Latinisve scripta olim sunt, contuli; valde hae cum illis congruere videntur. Sed pollutas plerique lue quadam etiam nunc aures habemus; nec plane dum è vulgi faece enatavimus atque emersimus: paucos enim adhuc bonos auctores Etrusca ha­buit lingua, quibus lectitandis nostrorum hominum expoliretur, expurgare­turque judicium. Itaque homines ornatae, factaeque orationis insueti, nec pulchritudinem intelligunt, aut cernunt, & splendore ipso praestricti laedun­tur; praesertim qui in veterum Graecorum ac Latinorum libris usque adeo versati, volutatique non sint, ut illorum virtutes aut transferre ipsi in sua scripta, aut in alienis agnoscere non possint: atque Etrusce quidem à Bembo scripta haec sunt. Latine vero de Aetna ad Angelum Gabrielem scripsit ado­lescens; [Page 154] quem video libellum illi postea Seni non valde probatum fuisse: de Virgilii Culice, & Terentii fabulis librum unum: de Guidoubaldo Fere­trio, atque Elisabetha Gonzagia ad Nicolaum Teupolum librum itidem unum, qui valde doctis omnibus probatus est; à Gabriele quidem Faerno, homine eruditissimo, atque hujus generis acerrimo existimatore, in caelum sertur. Sunt etiam Bembi, praeter eas epistolas, quae Leonis nomine ab eo scriptae sunt, suarum quoque privatim epistolarum volumina; ac seorsum e­pistola de imitatione ad Joannem Picum, libri prope instar, sane perlegenda, sunt praetera ejus versus Latini multi, dulces, elegantesque; ut me quidem aeque propemodum, ac veterum illorum poetarum scripta, delectent, scripsit etiam magna cura, magnaque assiduitate civitatis suae historiam, nudiuscu­lam illam quidem: est enim unum Caesarem imitatus; sed puram in primis atque illustrem.

CUM PERMULTUM INTER LAUDATIONEM atque historiam interesse oportere facile intelligerem; propterea quod illa virtutis modo praeconium quaerit: haec veritatis in ut­ramque partem testimonium continent; saepe mihi de GASPA­RIS CONTARENI vita cogitanti veniebat in mentem, vereri, ne, si cam litteris mandassem, laudare me hominem magis quam, qui ejus vitae cursus fuisset, narrare voluisse, multi arbitrarentur, qui cum commemora­tum à me de illo nihil viderent, quod esset à laude sejunctum, quae reprehen­sionem habitura fuissent, dedita opera à me praetermissa esse existimarent. Sed cum laudatoris sit, de cujus laude dicit, ejus bona verbis amplificare, ali­quid etiam alieni affingere; vitia oratione attenuare, aut etiam silentio praeterire; in altero facile praestare possum, ut hic meus commentarius plu­ [...]imum à laudatione dissentiat: nec enim sermone nostro Contareni virtutem augere conandum nobis est: in altero, ut de ejus vituperatione indicem ni­hil, non cos, sed res ipsa laudationi persimilem narrationem nostram effi­ [...]et. Quod siqui erunt, qui cum plus de aliena virtute praedicari sentiant, quam quantum de sua ipsi sibi polliceri soleant; aut aegre id ferant, aut ora­tioni meae fidem non habeant, i [...] sic cogitare debebunt; dici haec à nobis de eo, qui jam non fit: quique cum suae civitatis probis viris omnibus, tum alia­rum gentium, exterarumque nationum clarissimis quibusque hominibus notus, beneque c [...]gnitus fuerit, quorum cum magna pars sit superstes, nulla nobis [Page 155] causa est, cur de mortuo mentientes, tot vivorum, illustrium praesertim ho­minum, vanitatis impudentiaeque nostrae testimonia colligere velimus: cla­rorum autem virorum laudibus, favere potius quam obtrectare omnes debe­bunt, mihi certe aut de Contareno tacendum fuit: aut de eo, ni mentiri fore maluissem, cum laude dicendum.

VENETORUM Civitas optime morata, optimeque constituta est: id ex eo intelligere licet, quod una temperatione, unis legibus, sine ulla se­ditione, sine ullo intestino malo, annos eorum respublica amplius mille ma­net: quodque à parvis initiis profecta ad eam opulentiam atque ad id imperi­rium, quod videmus pervenit: complures urbes, easque magnas atque flo­rentes, socias vectigalesque habet: Corcyrae, Cretae, Cypro, multis mag­nisque insulis, transmarinisque provinciis dominatur. Classem instructam paratamque habet, quantam nullus rex, nullae nationes valeant comparare. Ea civitas una omnium, de quibus memoriae proditum sit, libertatis aequabi­litatisque maxime amans, maximeque retinens est: quippe quae durissimis quondam Italiae temporibus; servitutem fugiens, è continenti sese in undas aestusque conjecerit; fortunisque omnibus relictis, unam modo secum extu­lerit libertatem, atque in ea tuenda tot saeculorum spatium vexsata, studium voluntatemque, usu etiam atque exercitatione corroboravit. Itaque liberta­tis sortasse nomen alibi quoque gentium invenias; libertatem ipsam puram atque incorruptam, ab omnique metu vacuam, utinam aspicere in aliis civi­tatibus, utidquondam fuerat, Deorum nobis beneficio aliquando liceat. Il­lud salutare institutum mordicus à Venetis retentum est, ut reipublicae at­tingendae praeterquam iis, qui initio in civitatem convenerunt, quique ger­mani Veneti & tamquam Aborigines sunt, potestatem praeterea facerent ne­mini; nisi siquando deliberata re, bene de republica meritis, ejus urbis in­quilinis, aliisue quibusdam, id jus nominatim ad hodiernum diem concessum est. Ex eo igitur priscorum genere civium Aloisius Contarenus fuit, cum prudens paterfamilias & locuplex, tum praestans senator & nobilis: atque is Polyxenam Malipetriam in matrimonio habuit, faeminam primariam; ea, cum aliquot jam perperisset pueros, neque ii diutius viverent, ad amicas ae­qualesque dicitur rursum praegnans retulisse; à quibus, ut sunt pleraeque mulieres religiosae, admonita esse dicitur; uti qui natus esset puer, ei nomen imponeretur unum ex iis nominibus, quibus vocati ii reges sunt, qui ad Chri­stum Deum nostrum paruulum ac lactantem venerunt: fore enim ut vitalis esset. Cum salva igitur paucis post diebus perperisset, puerum nominari GASPAREM jussit, qui primus ejus familiae hoc nomine appellatus est. Is ubi adolevit magna in eo ingenii indoles erat, magna ad litterarum studia propensio: itaque facile Aloisius pater, consilium, quod de puero ceperat, mutavit: mercaturis enim illum faciendis, reique augendae, quippe cui mul­tae atque amplae multis in locis res rationesque cum multis essent contractae, fi­lium scilicet natu maximum Venetiis destinaverat: est enim fere in liberis ci­vitatibus, mercaturis rem quaerere, nobilitati quoque non modo non turpe, sed, si bono modo fiat, etiam honestum, verum ubi pueri ingenium naturam­que, majus quiddam spectare atque polliceri intellectum est, consilium illud de mercatura funditus pater abjecit; neque ulla in re filii voluntati ac studio [Page 156] defuit. Is ubi quod satis esset operae Antonio Justiniano, Laurentioque Braga­deno Venetiis visus est dedisse: nam ii publice à civitate constituti erant, qui juventutem in dialecticis, at (que) in philosophia erudirent: Patauium profect­us, Petro Pomponatio Mantuano, magno nobilique philosopho, in discipli­nam sese tradidit. Erat in adolescente naturae vis peracris illa quidem, &, ut mihi videbatur, peracuta, sed tamen nescio, quo modo, magnitu­dine & firmitate potius praestans; &, quod maxime rem continet, ad sapientiae studia accommodatum & tanquam philosophum inerat ingeni­um, memoria omnino valebat plurimum: huc accedebat animi ac victus vitaeque totius constantia quaedam, ut, quam semel instituisset rationem, de ea non defatigatione, non pistritia, non voluptate depelleretur. Opinio est in omni vita re venerea illum omnino usum esse nunquam, defixa mens scilicet in eo studio, cui se ab ineunte aetate dediderat: eoque capta atque alta, nihil praeterea concupierat, itaque celeriter assecutus est, ut aequalium magister, grandiorum natu magistrorumque tanquam aequalis, & compar haberetur, certum temporis spatium, horarum sane haud amplius trium, meditationi & bibliothecae attributum, & tanquam, sepositum habuisse dici­tur, cui tempori nec unquam quicquam detraheret nec fere adderet; qui re­liquus erat dies in congressionibus amicorum, collocutionibusque consume­batur: eae de litteris scilicet erant, ut in suo studio, ne cum vaca [...]e quidem videretur, cessaret. Idque ipsum, nihil agens, ageret tamen urgeretque propositum, & tamen animum à contentionibus relaxaret. Illud etiam nar­rari nobis ab eo ipso meminimus, cum diceret nunquam se in omni adoles­centia commisisse, ut mane aliquid postridie aggrederetur ediscere, quin prius ea quae pridie percepisset, diligentissime reminiscendo recordatus es­set: vitandam enim asotorum consuetudinem ajebat, qui crudi sese tamen ingurgitant, quoque magis cibo replentur, oneranturque, minus virium, minus valetudinis habent, in eo igitur cursu, cum sedulitate magis quam contentione, aut labore, admirabiles progressus efficeret: atque eos, qui in eodem curriculo erant, longo intervallo antecederet, mortem Aloisius pater obiit. Duodeviginti ille annos natus erat eo tempore. Liberorum autem, magnum sane numerum, filios septem, quatuor filias, praeterea magna cum multis contracta implicitaque negotia, Aloisius reliquerat. Atque odiosum omnino negotium est homini in cogitationis ac doctrinae studiis occupato, familiaris rei procuratio; ut minus mihi mirum videri soleat, Democritum, nobilem quondam philosophum, ut ea cura, eoque impedimento liberare­tur, omnes fortunas suas, sicuti litteris proditum est, abjecisse. Verum tamen quanquam invitus ac maerens discedebat à litteris, tamen Patavio pro­fectus est: atque eandem illam animi moderationem aequabilitatemque ad­hibens, fratribus partim in Apuliam, partim in Alexandriam (ibi enim mag­nas societates Aloisius pater habuerat) distributis, partim Venetiis relictis; bene domi constitutisrebus Patavium reversus est: studiumque haudquaquam longo intervallo à se intermissum, cupide renovavit, in ea urbe doctissimo­rum hominum plena, ac liberalibus artibus affluenti, aliquot annos commo­ratus est: cum in principibus jam philosophis numeraretur, atque ejus no­men plurimum indies increbresceret. Atque hoc loco postulari exigique à [Page 157] nobis arbitrati sumus, ut, qui ejus progressus & quale tanquam iter ad perci­piendas fuerit disciplinas, demonstraremus. A primis igitur dialecticae ele­mentis profectus sic omnem philosophiam perlustravit, ut illius singulas tan­quam oras non viseret modo atque inspiceret, quod plerique facimus, sed in unaquaque etiam illius quasi regione commoraretur, & habitaret, itaque illud assecutus est, nihil in ea ut arte, ita copiosa & magna atque varia, tam esset magnum atque arduum, aut tam minutum atque parvum, quod ejus aut diligentiam lateret, aut fugeret intelligentiam: nihil autem tam abstru­sum aut reconditum, quin promptum illi expositumque, quamvis subito esset atque ex tempore. Ejus nos rei permagnum quondam specimen cepimus: nam cum Florentiae forte essemus, qua ille Roma profectus, iter in Germa­niam habebat ad Caesarem, erant in ea urbe, cum alii complures in ea philoso­phia, quae de natura est, docti atque exercitati, tum duo praeter ceteros Petrus Victorius, & Franciscus Medices, quorum erat utriusque & natu­ra admirabilis & exquisita doctrina; tum studium ardens in utroque ac pe­acre vigebat, flagransque & singularis in utro (que) industria: sed alterius breve tempus doctrinae augendae & declarandae fuit; Victorius qualis vir, quantus­que jam tum esset, ea, quae nunc est ejus doctrina, librique ab eo editi de­clarant: ii per eos dies ad Contarenum sane ventitabant, à quo nos quoque non fere discedebamus: hoc affirmare possum, cum omnis inter eos sermo esset de physicis, nullius rei mentionem esse factam à summis illis viris, inge­nio praestantibus, animo vacuo, otio abundantibus studio incensis, tempore paratis, à bibliotheca & litteris recentibus, quin eam Contarenus, & me­moria teneret, & intelligentia comprehensam haberet, & oratione tam faci­le explicaret, quam quae facillima sunt. Praestabat id non tam credo memo­ria, qua tamen valebat, ut antea dictum est (natura enim quoque plurimum ille excellenti fuit) quam ipsa, via ac ratione percepta, doctrina: sic enim eum ipsum dicere solitum esse accepimus. Non modo certam artium multa­rum inter se quandam naturalem esse dispositionem, ut aliam alia suo quaeque loco deinceps tanquam subsequatur, & cum priori posterior quasi coagmen­tetur: sed unius quoque ejusdemque cujusuis scientiae si quis ordinem & tan­quam seriem conturbaverit atque resciderit, ad exitum perveniri non posse: magnoque in errore versatos, superioris aetatis homines ajebat esse, qui mul­ta properantes transilirent; aut ullam artem ediscere se posse dissipatam arbi­trarentur, aut mutilam atque hiantem: ambutatis enim interscissisque disci­plinis progredi pervenirique ad scientiam non magis posse, quam interruptis iter pontibus confici. Unum autem omnino sibi comitem ac monitorem ad Aristotelis iter, multis saepe obstructum difficultatibus, Thomam Aquinatem asciverat, hominem non contentionis, sed veritatis amantem, qui & subtili­tatem habeat, nec ultra, quam par est, progrediatur acumine; atque idem articulatim partiteque ac distribute doceat; doctus etiam Graecis Latinisque litteris erat. Poëtas, Homerum, Virgilium, Lucretium, Horatium lectita­verat atque didicerat. Itaque cum non artis factitandae, sed eruditionis li­beralisque doctrinae fruendae causa, philosophiae se dedidisset, omnes tamen artifices, magistrosque omnes, non scientia modo, sed fama quoque & cele­britate facile superabat. Erat hominis vita atque victus non tam excultus [Page 158] atque expolitus, quam cum gravitate quadam simplex, ac lenis, placatusque; oratio inculta illa quidem atque inornata, sed hoc ipso, quod omni careret fuco elegans, ac cum auctoritate. Nulla mollities, nullae, ne in adolescen­tia quidem, animi aut corporis deliciae; sermo nulla assentatione suffusus, nulla animus malevolentia infuscatus. Et cum festivitas leposque haud mag­nopere adesset, aberat etiam rusticitas atque tristitia. Quin etiam hoc ab eo dici memini; devorare sese certorum hominum (qui in aliqua vitae parte claudicarent) incommoda, aut etiam vitia solere, simulac de bonis, quibus illi excellerent, aliquid degustasset. Ac cum Galeatius Florimontius, qui nunc Suessae episcopus est; vir cum omnibus honestis artibus perpolitus, tum praecipue castus atque integer, tum religione ac pietate in primis incensus; in notandis autem reprehendendisque amicorum vitiis unus omnium maxime acer ac liber: castigator nonnunquam etiam subamarior, atque is à Conta­reno in fratris locum diligebatur. Cum ille igitur nobis audientibus nequire se satis mirari diceret, illum, qui omnium esset mundissimus ac sanissimus, cum hominibus quibusdam, quos ipse appellabat, id, quod nobis minime ne­cesse est, qui turpitudine aliqua, tamquam morbo, adfecti atque inquinati haberentur, tam saepe conflictari. Quae ille cum sane commotus ac stoma­chans diceret. Quid nos, inquit Contarenus, nunquamne absinthio aut scamoneae radice curari nos patimur? Quid ni? inquit ille. Ergo inquit Contarenus earum potionum exsorbemus sapores taeterrimos, ut succo epoto, illius juvemur vi salutari, horum vitia, siqua sunt, non devorabimus, & tanquam amaritiem perferemus atque exsorbebimus, ut illorum tanquam ves­camur virtute, atque alamur bonis? quid autem ipsis nobis fiet, si amandum statuerimus, nisi qui perfectus absolutusque fuerit, esse neminem: laudare se, quod in quoque probaret, libenter ajebat, quod reprehenderet, vitupe­rare non se necesse habere. Hanc animi aequitatem, hanc tam praeclaram maximarum artium doctrinam, alia longe iis majora bona decorabant. Sum­ma integritas, summa innocentia, pietas, non haec quae facie, motu, amictu commendatur, quam in multis cernimus, simulata, & specie, atque oratio­ne hominum opinionem captans, sed solida, nuda, sinceraque, in mente at­que in animo inerat, quibus ille rebus instructus, cum magnum ejus esset no­men, magnaque non solum laus, sed etiam admiratio, aliquanto citius quam constituerat Patavio decessit. Nam cum omnis, prope dixerim, terrarum or­bis eo tempore contra Venetos conspirasset, taeterrimumque ei civitati bel­lum intulisset, afflictis Venetorum opibus, Patavio ipso obsesso, nec multo post amisso, maturius omnino, quam in animo habebat, invitus, nondum discen­disiti scilicet expleta, domum sese recipere coactus est. Erat ejus aetas non­dum firmata, ut reipublicae operam navare posset: itaque in iis sese studiis aliquot annos continuit, cum ejus domus tanquam bonarum artium gymnasi­um quoddam ab iis, qui doctrinae desiderio tenebantur, frequentaretur. Verum tamen ad rempublicam ubi primum accessit, ejus ingenium, quod de Hortensio est memoriae proditum, tanquam Phidiae signum, simul aspectum ac probatum est. Itaque cum tres & triginta tum haberet annos, à civitate ad Caesarem Carolum hunc V. in Germaniam orator (sic enim Veneti appel­lant) estmissus. Legationis munus magnam apud Venetos habet dignita­tem, [Page 159] magnam ad summos honores magistratusque adipiscendos commendatio­nem; saepeque à multis una petitur, & in comitio suffragiis oratores magna ambitione creantur.

Gerebat illis temporibus in Italia bellum Caesar cum rege Galliae, cum quo illi antea quoque continentia bella intercesserant, atque cum eo Pont. Max. Leo. X. sese conjunxerat: cum rege Veneti conspiraverant, atque omnis impetus belli ad Mediolanum consederat; nam eam urbem Gallis Ve­netisque defendentibus, Caesaris ac Leonis copiae oppugnabant. Ad eum, qui cum bellum suae erat civitati, planeque ad hostem ire se Contarenus in­telligebat, apud quem exploratoris, non legati locum obtinere eum necesse esset, atque ipsa res cogeret. Accedebat etiam quod Caesarem quibuscum inimicitias exerceret, iis solere esse amariorem audierat: illisque maxime, qui Gallorum faverent rebus. Itaque animo sane commoto ad Caesarem adiis­se dicitur; nam & sponte ipsa sua verecundus, ingenuo quodam, quod ta men sine segnitia esset, pudore fuit. Verum eadem illa doctrinae, castitatis, ingenuitatis, innocentiae opinio, multo ante ejus adventum ad exteras quo­que nationes perlata, Caesaris illi animum voluntatemque conciliaverat; nam amare ille plurimum ingenuos apertosque hominum animos dicitur. Itaque ut semel in primo illo, qui ei cum Caesare fuit, congressu, hilari vultu ac­ceptus & comiter appellatus est, faciles ad eum deinde semper aditus habuit: & illo, quamquam civitati erat iratus, non modo pacato, sed etiam propitio usus est. Ac paulatim cum eam, quae antea de se fuerat, opinionem magis ac magis indies confirmaret atque augeret, jam ipsi Caesari non modo gratus, sed etiam familiaris erat.

Itaque cum certior factus esset, Gallorum Venetorumque copias in Insubri­bus fusas superatasque, Gallos ex oppido esse expulsos caede & fuga suorum, qui eam rem nuntiarent Contareno misisse dicitur, atque iis praecepisse, ut de incommodo, quod Veneti accepissent, reticerent, neque illorum copias in eo proelio dicerent interfuisse: eam in illo sese corporis imbecillitatem aspicere, ut excruciari eum illam noctem suae tanta illa patriae clade nuntiata nolit. In Hispaniam Caesar constituerat reverti, neque per Gallorum fines, qua proximum erat iter, quod exercitum non habebat, ire poterat, itaque per Belgas profectus ad oceanum perrexit, atque ibi navibus conscensis in Bri­tanniam appulit, paucisque intermissis diebus rursum naves solvit atque in Hispaniam contendit. Toto hoc itinere eum Contarenus prosequutus est, cumque in Hispaniam pervenissent, biennium apud eum est commoratus, at­que in ea legatione omnino quinquennio consumpto Venetias rediit. Cum illud re confirmasset, quod à Graecis quibusdam poëtis mandatum versibus vi­deo: Magnam gratiosi nuntii esse utilitatem.

Nam cum omne id temporis spatium inimico inter se animo Caesar & Vene­ti essent, ac fere continenter bello inter se contenderent: multa ille tamen ob eam, qua suo nomine erat apud Caesarem, gratiam, obtinuit: multa suae civitatis mandata confecit: magno quoque usui reipublicae fuit: simulque illud est assequutus, ut multarum magnarumque rerumdiuturna tracta­tione ac consuetudine; tot nationum naturis, moribus, institutis cog­nitis atque perceptis, magnam rerum agendarum usum, magnamque ha­beret [Page 160] prudentiam. Itaque cum diligentiam, operam, curam, pruden­tiamque suam civitati mirifice probasset; absens & in senatum lectus est: qui honos Venetorum legibus non fere diuturnior anno & mensibus quatuor est: & quod olim, exiguis etiam tunc civitatis rebus, precibus ro­gandi erant, qui domesticis suis relictis negotiis, ad consilium de publicis capiendum convenirent, Rogatorum concilium appellatur: ejusque perma­gna & potestas est & dignitas; quippe cui omnis respublica permissa sit, vi-cissimque in hac civitatis amplitudine ac dignitate à clarissimis quibusque ci­vibus summis opibus, summa contentione expetitur. Magnae praeterea aucto­ritatis est in ea civitate magistratus, cui ab eo nomen inditum est, quod prae­cipua, magna atque ampla procuratio demandata illi est, aerarii ac vec [...]iga­lium, quae in continenti, Veneti magna atque ampla habent; nam eum ma­gistratum illi Sapientes terrae firmae appellant, hanc quoque potestatem Con­tarenus statim renuntiata legatione; maxima totius civitatis voluntate, om­nibus suffragiis adeptus est. Habuit de ea ipsa legatione, more majorum orationem in senatu uberem ac plenam, cum de Caesaris ingenio, voluntate, institutis, opibus, copiisque dissereret; earumque nationum, ad quas adjis­set, mores, leges, facultates, consilia exponeret: quae cum ab eo distincti­us scilicet at (que) eruditius dicerentur quam Venetorum hominum aures audire ad eam diem consuessent; tanta diligentia; tantoque silentio atque attenti­one audiebatur, ut vocis bonitas, qua ille sane exili fuit, non magnopere desideraretur. Non sum vulgi opinionis, judiciique nescius: arbitrantur enim philosophiam, hominum, vitaeque hujus communis quasi corruptelam esse quandam: atque eos, qui in studiis cogitationis ac doctrinae, paulo ul­terius progrediente aetate versati sint, homines in solitudine atque in angulis educatos, curiae lucem aspicere, aut in hujus civilis turbae, ac fori strepitu & concursatione, & in rerum agendarum tumultu, & tamquam acie, sine mag­na animi titubatione negant ausuros esse consistere, hominum consuetudinis imperitos legum, morum, sermonum, voluntatumque ignaros, atque à com­muni vita et hominum sensibus, victuque longe multumque abhorrentes: sic vulgo existimant. Sed falluntur sane, multoque id aliter evenit. Nam, qui, tanquam inermes, ad proelium & pugnam; sic nullis aut levibus do­ctrinae praeceptis, quasi armis, instructi ad rempublicam accedunt, ii artem, quam facere intendunt, unam quidem omnium maximam ac difficillimam, reipublicae patriaeque periculo discere coguntur; atque ut in vetere Graeco­rum proverbio est, dolio faciendo figlinam aggrediuntur percipere: idque ipsum de malis auctoribus, magistrisque sane insciis atque improbis, vulgo & foro. Quamquam nobilitari homines iidem Graeci in foro ajunt: qui si hoc sentiunt, virtutem, ut majore in luce posita locataque sit, ita magis magisque splendescere atque illustrari, ipsi sane videant, ubinam eam potis­simum in bono lumine collocent: sin illud praecipiunt, à populo, bene vi­vendi rationem, tuendarumque civitatum disciplinam peti oportere, aut in foro cum reliquis mercibus expositam, virtutem vaenire, nae ego, mihi lo­ [...]um modo demonstrari, magno emere possum. Sed non est ita.

Nam sponte quidem sua, aut prudentiam hominum animus atque ingenia [...]on magnopere gignunt; aut hujus nobisaetatis, tamquam sterilitas quaedam [Page 161] vehementer lamentanda est, quibus autem opinionibus imbutae eorum men­tes, & tanquam consitae, ad remp. è populi disciplina, & quasi cultura pro­dire soleant operae pretium est attendere. Nam ii, qui animum philosophiae praeceptis excoluerunt, regendarumque civitatum artem edidicerunt; neque timidi sunt, quod scientia earum rerum, quas quisque tractet, animum ad­dere, non adimere solet; neque audaces ac temerarii, quod stultitia ac te­meritas plurimum ab arte ac sapientia dissident. Reipublicae vero gubernator ille de populo, nec ignaviam à verecundia segregare, neque praecipitem aut pertinacem eivem sejungere à forte atque constanti magnopere novit, nisi usu demum atque experientia doctus, cum saepe lapsus, saepe deceptus multa in rep. offenderit, & civitatis periculo ac detrimento (ut antea à me dictum est) prudentiam didicerit. Philosophia autem, quae vel maxime in effin­gendis, atque ad virtutem conformandis, hominum sensibus atque motibus occupata sit, &, utut illi morati tandem sint, quemadmodum cum iis conflict­ari non incommode queamus, vias rationesque tradat, neque ab hominum abhorret moribus, &, qui sit optimus reipublicae status, intelligit, & quibus artibus, inclinatae ruentes civitates subleventur, tenet; & ad eas, quae non optimis institutis ae legibus temperatae sint, accommodari sese tamen non recusat: remediaque temporum, locorum, casuumque incommodis adhibet salutaria, eadem multa de hominum vitiis, quaeque eorum cautiones sint praecipit, eadem qui, cuique arti, cuique fortunae, cuique animi aut corpo­ris affectioni, mores sensusque comitari soleant, commonet. Ad eam doct­rinam tam fructuosam, tamque opimam ubi usus quoque atque exercitatio ac­cessit, tum vero praeclari illi ac singulares cives existunt: qualis vel in primis Contarenus sua in republica fuit: qui cum ingenuarum artium in gremio edu­catus & tanquam philosophiae alumnus quidam, ad agendum descendisset, maximoque sibi usui ea praecepta, quae olim imbiberat, esse intelligeret, suos cives hortari non desistebat, ut ea pervestigarent, quae de naturis humani ge­neris, deque rerum publicarum gubernationibus à philosophis explicantur. Nec vero occultabat hoc ipse de se; nam à principio, cum primum in senatum lectus fuit, saepe factum esse ajebat, ut in suggestum ascendere, sententiae dicendae causa, cum cuperet, ausus non sit; quod pudore quodam & rei inso­lentia retraheretur: eamque rem magno sibi dolori esse solitam; itaque in animo habuisse, nisi eum animi timorem ac verecundiam pervinceret, ad rem­publicam posthac non accedere, suumque locum aliis concessurum, quibus ad dicendum animus non deesset: nec enim verum esse, fortibus ac strenuis civibus ab ignavis timidisque locum praeripi: verum nihil necesse fuit, talis civis prudentia ac consilio remp. privari. Nam paucis mensibus, cum sese animo facile confirmasset, sic sententiam dicebat, ut neminem magis pruden­ter, magisve composite loquutum unquam fuisse constaret. Docebat ille qui­dem verbis, quam maxime poterat, propriis, cum partite ac distincte, tum memoriter ac copiose, animos autem cum oratione minime conaretur impel­lere, auctoritate ipsa vehementer permovebat & fide, lingua celeri ac volu­bili leporem atque ornatum illum oratorium neque adhibebat, neque adhi­beri aequum esse consebat: animos enim civium inflecti atque incitari, quo maxime tempore sedatos rectosque eos esse oporteret, cum consilium capturi [Page 162] de rep. essent, turpe atque inutile esse existimabat: eosque qui magno quo­dam conatu orationis vim ad sensus atque impetus animorum & motus com­movendos admoverent; si id suae privatae utilitatis causa susciperent, impro­be; si reip. causa, arroganter sine controversia facere ajebat; quod tantum sibi sumant, ut non communi remp. consilio regi velint, sed suo; quamque ipsi probarent sententiam, in eam ceteros cives non adducere, sed compellere studerent. Eodem tempore Contarenus Brixiae praefectus renuntiatus est, cum magistratum Capitaneum Veneti appellant: quo cum proficisci cogitaret: jamque impedimenta imposita in lintrem haberet, repente horribilis nuntius affertur; Romam à Caesaris militibus captam, Pontificem Max. in arcem compulsum, urbem ipsam diripi ac vastari, quibus rebus Venetias nuntiatis, magnus subito cum dolor, tum etiam terror invasit. Itaque mutato consilio Contarenus, cum vereretur aliis armis Brixiam egere, quam, quibus sese ip­se assuesecerat, consilio atque auctoritate, eum magistratum recusavit, atque interim otium à rep. nactus, studiis scilicet suis illis pristinis obsequebatur. Bellum, cum gravis haec plaga accepta est, cum Gaesare Veneti, ac Clemens VII. Pont. Max. communiter gerebant; sed totius imperii summa tradita erat Franciscomariae Urbinatium principi, quem illi ducem appellant; eum Veneti suarum copiarum seorsim ducem habebant; nam civem terrestres co­pias ducere, per leges non licet: ac cum deditione facta, Clemens jam com­plures menses in custodia à Caesaris militibus asservaretur, cumque urbis de­populandae, vastandae, incendendae, modum homines feri ac barbari sibi statue­rent nullum; cui rei Caesarem, quod longe abesset gentium, cum maxime cuperet, negant potuisse occurrere: commoti rei indignitate atque acerbita­te Christianorum principes plerique omnes inter se de Pont. Max. è custo­dia educendo conspiraverunt, ejus rei causa concilium Ferrariae indictum est, quod Alphonsum Estensem, qui ejus urbis imperium, à majoribus acceptum, eo tempore obtinebat, maximi animi hominem, reique militaris peritissimum, ad­jungi sibi vehementer studebant: à quo cum propter consilium ac virtutem, tum propter oppidi opportunitatem, opes, bellique instrumenta, quibus ille abundaret, earumque rerum omnium facultates, quae ad bellum usui erant, multa, magnaque auxilia subministrari sibi ad id bellum intelligebant posse, Eo Galliae Britanniaeque reges Legatos miserunt cum mandatis homines nobi­lissimos; idem & ii, quibus Pontificis Max. salus privatim curae erat, fece­runt, & Mediolanensis dux Franciscus Sfortia. Eodem Veneti Contarenum mittunt: maxime enim eorum reipublicae intererat eam confici rem, propte­rea quod cum Pontifice, quemadmodum dictum à me est, societate & faedere conjuncti, continentibus bellis, non longe ab suis finibus, cum Caesare conten­derent. Eo concilio peracto, atque haud ita multo post Pontifice liberato, ad eum Contarenus, suae civitatis jussu legatus profectus est. Magna erat eo tem­pore omnium rerum perturbatio, magni Galliae, Italiaeque totius videbantur motus impendere, quod & Clemens ipse iniquissimo animo contumeliam, quam acceperat, ferre existimabatur, quod per pacis simulationem circumventus in hostium potestatem venisset, quod superbe crudeliterque tractatus, & in dediti­onem receptus tamdiu in custodia fuisset retentus, atque ad extremum quod non dimissus, sed elapsus è manibus & catenis esset: quod omnia exempla [Page 163] cruciatusque in suos editi Romae atque in omnibus vicis, & oppidis essent. Accedebat quod Florentini Hippolytum atque Alexandrum Pontifieis fra­trum filios, qui ipsius potentia in ea urbe imperium antea obtinuissent, è civi­tate ejecerant, quod ille gravissime atque indignissime ferebat: ejus dolor quam in partem erumperet, expectabatur ab omnibus. Eadem Galliae regis causa erat, atque conditio: nam & bello superatus captusque, tantum se de vetere virtutis opinione deque bellica gloria deperdidisse, maximo erat illi dolori; & sui liberorumque suorum mercatu (ut ipse existimabat) nundina­tioneque illa Caesaris, hostili scilicet in eum odio exarserat. Tum Veneti multis de causis Franciscum Sfortiam in regnum restitui volebant: atque eam rem ad suam remp. magnopere pertinere arbitrabantur, quibus omnibus re­bus efficiebatur, ut, in tanta animorum incitatione & discordia renovari in Italia bellum necesse esse, omnibus videretur. Interim Clemens cum Caesare in gratiam redierat, amicitiamque conciliaverat: &, quo liberius in patriam iracundiam exercere posset, justissimas suas in Caesarem minuerat inimicitias; & suas illi injurias aut condonaverat, aut vicissim pacis simulatione, idoneum doloris sui ulciscendi tempus expectabat. Atque cum Caesaris duces & exer­citus, illius nomine Florentiam oppugnarent, faciendum sibi esse existimavit, ut propius ipse accederet: itaque Bononiam sese contulerat. Eo Caesar quo­que ex Hispania venit, ut à Pont. Max. cujus unius ea potestas est, diadema ceteraque imperii insignia acciperet, atque ei advenienti cum obviam Conta­renus extra urbem processisset, dicitur eum Caesar perquam longo sane inter­vallo à se visum agnovisse, atque iis oculis, eaque vultus hilaritate eum aspex­isse, ut id à multitudine, quae visendi causa prodierat, & omnes vias opple­verat, animadverteretur; atque ex ea re conjectura fieret, rem inter Caesa­rem & Venetos conventuram: id quod exitus comprobavit. Nam praeter omnium opinionem, in tanta animorum incitatione & discordia, tot ultro ci­troque illatis acceptisque injuriis ac detrimentis, cum pacificationi locus vix ullus videretur esse relictus, recessum tamen ab armis est, paxque inter om­nes constituta. Quae res per Contarenum acta magna ex parte & confecta, cum suae civitati gratissima atque optatissima accidisset, mirifice ejus & glori­am & auctoritatem auxit, ut nullam rem tantam, aut tam difficilem esse cen­serent, quin eam ille animo & cogitatione suscipere, & consilio tueri, & aucto­ritate atque industria conficere posset. Memoria teneo me Romam illis tem­poribus venisse; tantus erat omnium, qui in ea urbe tunc aderant, de Conta­reni doctrina, prudentia, continentia, pietate, consensus, tantaque admira­tio, ut non amarent modo eum, qui tunc erant civitatis principes, sed etiam vererentur & colerent. Atque omnino multa praeclare legibus sancita sunt a­pud Venetos, in his, quod vetantur legati ab his, ad quos missi sunt, ulla aut munera, aut beneficia accipere; quod utinam aliae quaedam civitates aut re­perissent, aut repertum à Venetis, imitari saltem vellent; ne suos cives (id quod usu fere evenit) plerosque foris venales, domi hostes haberent. Quam diu enim absunt neglecta, quam susceperunt, reipublicae cura, à quibus locuple­tari se sperant, eorum gratiam aucupantur, atque iis sese venditant: iidem domum reversi, beneficiis ac muneribus alligati, atque deuincti, quam patriae caritatem debent, eam alienis, saepe etiam hostibus, praestare ac persolvere [Page 164] coguntur, ita dum alii aliorum aut regum aut nationum rem gerunt, deserta nimirum à civibus publica res eorum jampridem labat & corruit. At Conta­renum eae civitates, apud quas magna cura, summaque fide ae diligentia rem suam publicam gessit, praeclarissimis muneribus donaverunt: tot enim tam­que variarum gentium constantissimo consensu mirifice probatum, summoque laudatum opere, maxima dignitate, existimatione, gloria muneratum, dita­tumquedomum dimiserunt. Severissimis legibus Venetiis ambitus constrict­us est; suffragium ne per se, neve per alium quemquam rogent interdictum est, itaque cum à civitate ipsa universa, non à singularibus civibus nominatim, petendi magistratus sint: idque saepe (iidem enim eosdem magistratus, certis intermissis temporibus, crebro gerunt) una virtute nixam omnium civium ambitionem esse oportet: ut qui saepissime amplissimas dignitates adepti sint, ii non amicorum aut propinquorum diligentiae, aut tenuiorum hominum of­ficii, aut etiam fortasse avaritiae, sed ipsius reip. certissimum de se testimonium habeant: nam multis locis reprehendendi erroris sui civitati facultas datur: itaque saepe usu venit, ut, qui semel primo aliquem honorem cunctis suffragiis assecuti sint; iidem, iterum petentes, repulsam ferant. Quo major eorum civium splendor est, qui omnium dignitatum cursum & tamquam spatia & circuitum iterum & saepius sine ulla offensione confecerint, ii clarissimi apud civitatem sunt: iis honos ab omnibus aetatibus, omnibusque ordinibus habe­tur, ii, cum opibus & potentia ne infimos quidem cives antecedant, dignita­te, existimatione, auctoritate, gloria anteferuntur omnibus: eadem est enim civium omnium parque species, una toga, eaque simplex; nullis omnino non modo comitatus, sed ne comes quidem; ut primi civitatis (si quis illorum consuetudinis ignarus intervenerit) uni de multis facile videri possint. Sed ii, quoquo venerint, salutantur, appetuntur: iis in viis deceditur, obviam itur: in curia, in foro assurgitur: ut mihi virtus nudata phaleris omnibus & adven­ [...]itiis ornamentis exuta, in una ea civitate sua ipsa pulchritudine & lumine ni­ [...]ere ac splendescere semper sit visa. Prorsus visendae Venetiae sunt, non prop­ [...]er urbis modo eximiam pulchritudinem, novitatemque antea inauditam, et­ [...]nim maximam formosissimamque urbem, in mediis excitatam aestibus sese è fluctibus erigere, quis non miretur? naves onerarias maximas, passim ad pri­ [...]atorum januam religatas, triremes in plateis navigantes, quis sine magna ad­miratione ac voluptate aspexerit? Mihi quidem sic videtur, hanc profecto urbem si conspicata modo esset antiquitas, Neptunum nimirum aliquem ex profundo ac latebris excitasset, atque eum celsissima illa tecta struentem ac fa­bricantem fecisset: qui tametsi nullus scilicet unquam fuit, tamen si sit, aut esse si possit aliquis, nullum illi attribui munus aut opus illa urbe praeclarius posset: aut quod magis divinae conveniret naturae. Sed haec oculorum, illa animi ex ejus urbis cognitione voluptas capitur, ut equidem sentio, vel maxi­ma, quod unae dominantur apud eos leges: iis & magistratus obtemperant, & cives aeque ad unum omnes: atque eo usque mihi potentiam execrata pruden­tissima civitas videtur, ut neminem unum ulli magistratui praeesse passa sit, terni, quini, seni, deni imperia, potestates, singulos magistratus gerunt, ut non solum domini os, quo nulla taetrior, nulla oculis detestabilior objici spe­cies potest, aspiciendum civibus non sit; sed ne domini quidem imago & simi­litudo, [Page 165] aut effigies. Quamobrem spectatum exterae nationes alacri animo Ve­netias eant; nec urbis modo causa, quod dicere institueram, sed vel maxime civitatis; pulcherrimo totius orbis terrarum spectaculo sese ad eam diem car­uisse profecto intelligent.

Postquam Roma Contarenus rediit, confestim ad summos honorum gradus sine ulla dubitatione vel controversia elatus est, nam & maturius, quam civi­tatis consuetudo antea tulisset, Sapiens magnus factus est, & Consiliarius, qui duo magistratus summi apud Venetos sunt, neque dubium erat quin, si quis ex Marci Procuratorum collegio demortuus esset, ejus Contarenus in locum sub­stitueretur, ea una procuratio perpetua Venetorum legibus est; id unum ad honorum perfunctionem Contareno abfuit. Itaque sic in republica versabatur, ut etiam si litteras omnino non didicisset, illustrissimum tamen civitatis locum obtinere eum necesse esset; sic autem doctrinae gloria celebrabatur, ut, tametsi rempublicam attigisset nunquam, civium omnium, qui fama ac nomine excel­lunt, clarissimus suo tamen nomine fuisset futurus. Accedebat Christian [...] Theologiae singularis quaedam atque exquisita cognitio: eaque non scientiae modo aut ostentationis disceptationisve, sed vitae ac disciplinae causa compa­rata: ad ejus enim praecepta animum mentemque referens, omnes suas cogi­tationes, consilia, actiones, vitam denique omnem conformaverat atque dire­xerat: ut non modo ad philosophorum regulas bene beateque, sed etiam ad Christianorum divinum hoc praescriptum pie sancteque viveret. Est Venetiis quidam, quasi Romanorum, qui quondam fuit, campus ille atque comitium, quod Magnum ab illis Concilium nominatur, ad id concilium omnes, quibus ferre suffragium per aetatem licet, statutis diebus conveniunt, ibi cum Conta­renus forte esset consiliarius, custosque positus sortibus, quibus Veneti in pe­tendis magistratibus utuntur; nam quorum sors exiit, ii pronuntiant quem potissimum sua sententia ei magistratui, cujus comitia habentur, gerendo ido­neum esse existiment: itaque mirifico casu accidit, ut ibi cum esset, in univer­sae civitatis conspectu atque oculis, publice Roma allatae litterae sint, in quibus res omnibus nova, omnibus inopinata: illi quidem certe ipsi prorsus incredi­bilis, scripta esset, cooptatum Contarenum à Paulo Pont. Max. in Cardina­lium collegium esse. Legerunt eas inter se litteras primum ejus Collegae; à quibus satis magno interposito ille intervallo, ad sortium urnas, ut dixi, asside­bat. Itaque excepta inter legendum vox ab iis, qui proximi consederant, su­surro primum & rumore dubio, bonam evenire, felicem, faustamque eam illi dignitatem precante, ad aures Contareni profluit, ille vero respuere, nec ad­duci posse ut eam sibi rem narrari saltem pateretur: atque omnino ne aures quidem ad audiendum praebere. Verum recitatis palam litteris magna univer­sae frequentiae approbatione ac laetitia, inter se collocuti consurrexerunt Col­legae, atque ad eum cum magna, cum laetitiae, tum etiam observantiae signifi­catione adierunt, quod ille cum vehementer commotus recusaret, ac sese id ae­tatis ad aliud vitae genus negaret posse traduci, ad curiae vestibulum ab iis, universo eo concilio comitatus, deductus est. Cumque Collegae, hominis hone­standi studio, domum reducere eum summa contentione pergerent, prorsus non tulit. Erat eo tempore inter collegas Aloisius Mozanigus, grandior natu [...] vir, qui apud civitatem gratissimus cum esset, princepsque consilii publici ha­beretur, [Page 166] saepe à Contareno de republica dissenserat: is ad eum gratulatum cum aliis non adiit, credo quod pedibus erat admodum infirmis, hic clara vo­ce, ut à cuncto exaudiretur senatu, rei novitate percitus, adjurans, cum fron­tem feriret ac Paulo malediceret, affirmasse dicitur maximam ab eo civitati injuriam fieri, quod eam cive privaret, quem illa unum omnium habuisset opti­mum. Concilio dimisso, id enim is conventus nomen habet, universa civitas domum ad Contarenum laeta atque alacris confluere coepit, ille vero suspenso animo incertusque etiam nunc quid ageret, minus multo erat, quam ceteri, hilaris; nec mehercule injuria, quid enim honos ille homini in re sua familiari ampla atque illustri, in republica principi, in toto orbe terrarum claro atque nobili, afferebat, praeter molestias ac labores? mutanda, vitae victusque quin­quagesimo demum anno ratio tota & consuetudo; suae civitatis dediscendi mores, alienae ediscendi, haud parum quidem ab ea, ad quam ille sese exercue­rat, disciplina abhorrentes; vivendum ad unius hominis non semper pruden­tissimi, paene arbitrium atque nutum; comitatus magni alendi, saepe diu eo­dem censu; aliae cogitationes, consilia, instituta, officia, actiones, persona suscipienda prorsus alia. Sunt haec homini, aequabilitatis ac dignitatis potius, quam potentiae atque opum cupido incommoda vehementer odiosa, gravia ac molesta, praesertim siquis antepartis honoribus tamquam exsaturatus, & parta jam gloria contentus est. Saepe mihi narravit vir omnium clarissimus atque gravissimus quem Romae his paucis annis à sua civitate legatum, summa apud duos Pontifices Max. auctoritate summaque gratia vidimus, Paulum & Julium tertios (in utriusque enim tempora ejus legatio incidit) Mattheus Dandalus: sese, cum vehementer auctor Contareno fuisset ejus honoris accipiendi, qui non ab eo expetitus, sed ad eum delatus esset, magna contentione ratioeinan­doque vix aegre ad extremum homini persuasisse, ne committeret, ut Pauli consilium, in quod non ille temere incurrisset, sed sine ulla dubitatione duce Deo devenisset, aspernari videretur: praesertim his reip. Christianae tempo­ribus: multos enim fore, qui eam rem aliorsum acciperent, atque ille face­ret: quique in Romanam Ecclesiam impietatis scelerisque nefarii Gasparem Contarenum, virum unum omnium maxime pium, maximeque religiosum, sub­scriptorem habere gloriaturi, seseque in eo impudentissime jactaturi essent; quippe qui, cum à Pont. Max. ne beneficium quidem accipiendum sibi esse statueret, quid de causa illa tota judicaret nemini dubium relinqueret. Haec cum Dandalus diceret; adderetque, eos, qui Contareno aequissimi futuri es­sent, suspicaturos tamen esse non ob animi magnitudinem atque aequabilita­tem, tantam illum dignitatem à se removisse, sed propter imbecillitatem at­que ignaviam defugisse: pervicit homo gravis atque eloquens, omnique neces­situdinis genere cum eo ab adolescentia conjunctus, cum propter affinitatem, tum praecipue propter morum, voluntatum, studiorum similitudinem, ut dubi­tantem confirmaret: atque in suam sententiam diu multum cunctantem ac tergiversantem perduceret: qui maximam partem eorum quae à me posita in hoc commentario sunt, nos docuit. Omnino verum id est, quod ait apud Euri­pidem Theseus, cum Hereulem, quo tempore ille Athenas in exilium venit, [...]ltis honoribus ac beneficiis prosequeretur: sic enim ait. Laudem feremus omnium pulcherrimam universa à Graecia, Fecisse cum memorabimur bonis [Page 167] bene: quod ille Graece optime, nos Latine ut potuimus. Verum tamen is est virtutis splendor, ut non modo ii, qui ejus compotes sint, honore digni habean­tur, sed etiam siqui honorem illis, qui adepti eam sint, habeant, honorati ipsi & clari ob eam rem evadant. Id, quod Theseus de se sperabat, Paulus etiam assequutus est: nec enim dici potest quantum in Contareni dignitate amplifi­canda suam ipse gloriam propagarit.

Quanquam fuit ille suo quoque nomine insignibus laudibus ornatus, virque egregie magnanimus & plane maximus. Ab hoc tempore aliud tamquam vitae exordium & quasi origo, Contareno nascitur. Antiquiores habentur Vene­tum mores, propterea quod inquinari se externis consuetudinibus ea civitas passa non est. Victu & cultu non modo à luxuria longe absunt, sed etiam de lautitia hac, quae, plerasque Italiae civitates nuper invasit, per multum circum­scripserunt: quippe qui prisco more esse se principes, quam videri malunt; consuetudo autem eorum moderatioque vitae quotidiana discrepat illa quidem fortasse nonnihil, sed ita, ut ad summam expolitionem desit forsitan aliquid; firmum autem quiddam ac solidum certe subsit, & levitate atque ineptiis va­cet, quod Romae contra mihi visum est fieri: aptiores enim in convictu & congressionibus Romani homines sunt: sed accersito quodam interdum gene­re, minimeque vernaculo, vitae autem cultus lautior est, atque, ut video non­nullos existimari, etiam delicatior, in principibus quidem luxus paene regalis; magnus equorum, jumentorumque numerus, multitudo familiarium; lauta, splendida, sumptuosa supellex: ut dedisse mihi operam videantur non modo re magni ut essent atque clari, sed etiam specie ac pompa. Neque eo hoc di­co, quod exterarum rerum, quae ad dignitatem ac decorem pertinent, ratio­nem non habendam esse existimem, aut quo mihi id arrogem, ut utrius civitatis studia rectiora sint, dijudicare me posse profitear: sed illud affirmo, hanc quasi migrationem è sua in alienam, non illam quidem deterius, sed longe longeque aliter moratam civitatem Contareno, ingravescente jam aetate, subitam ac re­pentinam necessario molestam fuisse. Verum tamen ita vitae victusque mutatio facta ab eo est, ut ingenium tamen, institutaque illa sua pristina retineret: nec ullos spiritus, tanta facta accessione dignitatis atque fortunae, sibi sumeret: sed probitas, affabilitas, & eadem, quae in privato fuerat, facilitas atque hu­manitas (quamquam invidiosa illa, tantoque opere à multis expetita purpura recens induta erat) integumentis involuta, & quasi personata elucebat tamen, & agnoscebatur ab omnibus. Nam cum intempestivi ipsi complures, molesti­que saepe essent, propterea quod omnibus praesto ille semper erat, admonitus est à suis, non tam faciles ejus ordinis ceteros sese praebere consuevisse, sed certam die horam constitutam habere, antequam adiri ad se non paterentur: neque cuique sui potestatem facerent. Quibus ille respondit non se putare ho­norem illum sibi soli esse datum, sed ejus partem amicos, partem inopes homines & egentes jure sibi optimo vindicare, ad quorum arbitrium vivendum sibi esse statueret, non ad suum: nec enim aequum esse amicorum clientumque nego­tiis, tempus, idoneum quod sit, à se praescribi, sed ab iis ipsis, quid rerum sua­rum occasiones ac momenta existant, statui oportere. Itaque ut quique ad eum veniebant, statim admittebantur, ac quibus operam suam semel esset pollicitus, fidem in eo religiosissime servabat; ut saepe tenuium aut miserorum [Page 168] hominum causa ad summos reges iterum & saepius adire non dubitaverit: cum id praecipue Christiani esse officii contenderet, id maxime hominum genus auxi­lio juvare, quod maxime opis & auxilii egeret.

Quod judicium ipsius etiam faciebat, ut reliquias Graecae nationis, multis gravibusque malis conflictatas, foveret, ac, quibuscunque rebus posset, sub­levaret; accedebat autem huic animi propensioni erga illos, ut miseros & du­rissima servitute oppressos, quod memor erat veterum beneficiorum, quae uni­versi mortales ab erudita ea gente accepissent: inde namque & bonas artes, & cuncta ingenua studia profecta per omnes terras manasse affirmabat. Nam quin majores eorum pietatem Christianam, cultumque hunc optimum nostrae vitae strenue juvissent, dubitari non posse dicebat, cum Basilius, Chrysostomus, Na­zianzenus quasi signiferi hujus sanctissimi doctorum hominum gregis fuissent, qui pectora nostra excoluerunt, ac scriptis laboribusque suis veros ritus, ex­plosis inde falsis opinionibus, eo inseverunt, quare oportere nos, si grati esse velimus, lapides etiam stirpesque ejus telluris amplexari, ne dum homines, cum quibus tot arctissimis vinculis conjuncti sumus, omni amore prosequi non debeamus: vigebat autem eo magis in animo ipsius haec opinio, quia illos ipsos summos theologos, quos appellavi, ut philosophos quoque ejusdem gentis, quo­tidie in manibus habebat, & eorum laboribus, vigiliisque se instructum esse recordabatur. Benigniorem eum esse cum res non pateretur, quod proximum erat, fidem diligentissime praestabat, ut ad diem, quibus deberet, semper per­solveret, quae res à potentoribus non paucis neglecta, efficere solet, ut multis in locis sit fides angustior, neque, hoc tantum majoribus in nominibus custo­diebat: ad tempusque his, qui se grandiore pecunia juvissent, respondebat (quod tamen ut faceret aegre & urgente tantum aliqua necessitate committe­bat) verum etiam adversus tenues homines, quibus aliquid deberet, se talem praebebat, quae culpa moribus eorundem inhaerens, inquinat non parum eorum splendorem; miserosque illos creditores ad desperationem & laqueum ali­quando adigit. Declarat quantopere maculam hanc fugeret: quamque omni in re justitiam coleret, vox edita aliquando ab ipso, quum forte audissent dioe­cetem suum jubere minutum quendam opificem cras redire: castigatum enim illum jussit pecuniam eam statim dissolvere: addiditque, si unde id faceret, non esset, sumeret ex abaco vas, ipsumque divenderet: arbitrari enim se ten­uem illum hominem magis mercede sua, quam se argento illo, mensae que orna­tu egere.

Eodemque pacto toto animo abhorrebat ab indignis gravi & honesto viro quaestibus: non pauci enim ne desit ipsis pecunia in minime necessariis sump­tibus, & ut inanem splendorem retinere possint, cogunt illam illiberalissima quavis ratione ac sordidissima. Quum igitur eo tempore, quo Bononiam lega­ti nomine obtinebat, qui, pars illius muneris obeundi, illatarum injuriarum causas audiebat, ita cum eo egisset (putabat enim Contarenum ejusdem ani­mi esse, cujus plerumque sunt, qui negotiis illis implicantur.) Esuribimus profecto: nullum enim emolumentum parit imposita mihi cura: cunctaque in civitate concordiae atque otii plena sunt: inquit ille: Voluptatem magnam [...] hi nuntias, cupioque hunc statum rerum permanere, videreque diem illum, [...]uo [...]g, uthabeam sumptum unde faciam, mulam etiam, qua vehor, cum omni [Page 169] ornatu proscribere cogar. Non putavi autem alienum esse has etiam ipsius vo­ces memoriae mandare, qùum praesertim hujuscemodi brevia dicta, quia ab intimis sensibus proficiscuntur, subitoque prolata sunt, in singulis factis ac mo­tibus animi, ut reliquis etiam casibus humanis, videantur in primis mores vo­luntatemque eorum, unde erumpunt, indicare: eaedemque voces multum valere non sine causa semper existimatae sint, ad homines informandos: illos­que etiam emendandos, qui contariis vitiis tenentur, quam causam fuisse pu­to, cur plures & docti prudentes viri sedulo multas collegerint, & volumina etiam ex ipsis confecerint. Saepe multumque ineunte adolescentia cum iracun­dia, quae paulo sibi consuevisset esse molestior, quasi luctatum, ad extremum prostratam illam & domitam ajebat oppressisse: non modo enim turpe, sed etiam miserum sibi semper visum, ira incitatos à consilio atque a nobismetipsis abscedere; quod de se Terentianus ille praedicaret, Prae iracundia Menede­me non sum apud me: Bibulum autem illum, qui cum L. Libone fuit ad Ori­cum (quamque hoc Scribonio ab inimicissimo homine memoriae traditum est, & qui qua cumque re potuit, existimationem ejus semper violavit) sibi nullius pre­tii hominem videri fuisse, qui cum de compositione agendum esset cum Caesa­re, ad colloquium non prodiit, ob eam rem, quod furenter consuevisset irasci; ne res maximae spei, maximeque utilitatis ejus iracundia impedirentur. Itaque non modo stomachantem, sed ne commotum quidem visum illum à se unquam esse, qui cum eo familiarissime vixerunt, affirmant, ut nimium prope patiens ac lentus existimaretur: neque iis, qui in epulis, in cubiculo ipsi ministrarent, saepe cessantibus, saepe etiam peccantibus, non modo non convicium faceret, sed ne verbo quidem malediceret. Quod igitur de nonnullis doctis viris me­moriae proditum est; ut Socrate, Stilpone Megareo; quum illi natura pro­pensi essent ad aliquod vitium, effecisse tantum eos studio ac diligentia sua, ut nullum unquam in vita ipsorum vestigium rerum illarum appareret, id vere de hoc nostro praedicari potest: in illisque sine dubio Contarenus enumerari de­bet, qui vitiosam naturam compresserint: ac quidquid illic aliquod majus malum, si crevisse, ferre potuisset, tenerum adhuc & imbecille fregerint, & omnes ejus fibras extirparint. Superbiorem ipsum (de quo etiam supra non­nihil significatum est) copia bonorum, quae aut à fortuna acceperat, aut ipse suo labore industriaque quaesiuerat, non fecerat: in quod vitium passim multi, minoribus multo ornamentis decorati, ruunt, & sanc hanc culpam ille, ut sco­pulum aliquem, magnopere vitabat, quod si unquam in sermone aliquo aliquid à se forte prolatum intelligeret, quod tenuem modo umbram illius mali reti­neret, valde dolebat, ut contigit quodam tempore. Cum enim Paulus III. lo­queretur cum ipso de augendo numero Summorum Antistitum, ostendissetque se in animo habere quosdam in eum ordinem cooptare, Contareno minime probatos (quod ille etiam pre se ferebat, atque id tunc palam dicebat) videns ipsum suae voluntati refragari Pontifex Max. inquit, iis ipsis verbis. Insitum fuit semper Cardinalibus, ut novis repugnarent, ne sibi alii dignitate exaequen­tur, respondit igitur ille commotior quam solebat. Noli sanctissime pater ita de me existimare: cognitum enim tibi plane est, quot ego nominarim, idoneam prorsus materiam huic operi efficiendo: & unde fingi possint personae tantae dignitati sustinendae aptae, nam quod ad me attinet, non puto purpuram hanc [Page 170] maximum esse eorum, quos in vita assecutus sum, honorum. Extrema haec verba, illa occasione edita, statim ut domum rediit, doluit sibi excidisse, ut qui noluisset specimen aliquod à se unquam datum, aut superbi hominis, aut [...] anis hujus honoris & gloriae cupidi. Quin etiam dictitabat amplissima sa­ [...]erdotia plus in se oneris, quam splendoris habere: quoque majora illa so­ [...]ent, eo molestiae plus sollicitudinisque continere, quare se saepe vicem dolere solitum eorum, qui Pontifices Maximi creati forent, quia pondus Aeetna gra­vius humeris suis sustinerent, cujus judicii Seleucus quoque rex quondam fuit: [...]lle namque dixit; quae vox ejus monimentis litterarum mandata est à doctis viris, ut errorem eorum coarguerent, qui falso putant, opulentissimos quosque homines beatos esse, magnisque semper voluptatibus frui, cernentes splendo­rem vitae illius ac florem; inquit igitur ille, nescire privatos illius status in­commoda: ideoque magnopere falli in judicio de illo faciendo, quod si scirent tantum, quam arduum sit, ac molestiae plenum, tot Epistolas scribere ac lege­re, futurum prorsus ut diadema abjectum jaceret sine honore ullo: nec quem­quam inuentum iri tam stultum, qui ipsum tolleret ac capiti suo imponeret, nec tamen non multo majoribus gravioribusque curis premi necessario illos, si munus suum fideliter obire vellent, qui vitam moresque eorum, quibus prae­sunt, regendos susceperunt, animosque ab omni labe purgandos, quam qui in eo tantum eximio statu rerum suarum, regnoque conservando, occupati sunt. Quum igitur hoc crimen Contarenus vehementer reformidaret, ac, siquis ve­re existimare posset, vacuus prorsus ab ipso foret, non tamen penitus potuit ea suspicione carere. Erat ille in omni suo sermone, factoque, integer ac liber: remotus ab omnibus blanditiis orationis: acerrimus inimicus vanitatis illius, assentationisque, quae nunc in locum invasit simplicis veritatis, libertatisque lo­quendi, merito quondam magnopere probatae; ob quod etiam ingenii bonum [...]erunt eum Carolo Caesari valde acceptum fuisse, quum ob alias etiam animi dotes ab eo diligeretur. Haec igitur probitas nuda, expersque omnis fuci ac [...]allaciarum: quaeque, uti eo venerat, ita se Romae in longe aliis moribus, [...]nstitutisque conservarat, causa fuit, ut superbiae à nonnullis insimularetur, quasi ille contemnens ceteros praese, quidquid sentiret de omni re contra com­moda illorum diceret: nec sua quicquam interesse putaret potentioribus ad­versari, quam ansam quidam arripientes, ipsum, ut contumacem & inhumanum apud Paulum III. criminati sunt, quod nimis libere in senatu contra ipsum sententiam diceret, atque honestissimos quosque viros offenderet, ipse vero [...]d diverso consilio saciebat: neque ut impediret commoda aliquorum, sed ut religioni suae & ei, quod rectum esse sentiebat, serviret. Ut autem, quod non verum esset, nec ordine factum, quamvis intelligeret se apud aliquos offensu­rum, accusabat, ita gratiam aliorum astuta simulataque oratione non aucupa­ [...]atur: cui rei ostendendae in utramque partem exemplum hoc satis accom­modatum erit. Contigit aliquando, ut eo astante in senatu ageretur de Ca­marino in potestatem tradendo uni alicui Pont. Max nepotum, eo genere [...]uris, quod feudum appellant, admonuit igitur Contarenus Paulum, ut ante­quam de tanta re quicquam statueretur, colendae justitiae causa, vacuaeque à [...]ulpa conservandae sanctissimae sedis, mandaret ut jura Varanae familiae, quae diu in possessione ejus oppidi fuerat, diligenter noscerentur: ne injuriae ali­quid [Page 171] ipsa in ea re acciperet. Haec sententia, praesenti animo dicta, illa ipsa die per urbem sparsa disseminataque est: quare Hercules Varanus, qui Romae tunc erat, statim domum ad Contarenum venit, gratiasque illi maximas egit, cau­samque ei suam totam commendavit, cui quidem ille, eadem animi simplicita­te, quod tamen quidam ab agresti inhumanoque ingenio profectum potius di­cerent, respondit.

Non necesse erat te mihi isto nomine gratias agere: quod enim feci tun [...], ut aequitati officioque meo satisfacerem, feci, nec quicquam amplius cogita­tionis suscipiam de ista re, praeter id, quod mihi fides mea praescripserit, nisi aliquid à Pontifice ipso, quod eo faciat, curae meae mandatum fuerit. Blandus aliquis, illa occasione usus, studuisset gratiae illi, sine ullo suo labore partae; novam gratiam addere: animumque honesti viri inani spe, falsisque pollicita­tationibus, lactasset. Quare mihi venit in mentem arbitrari non paucis in re­bus simile fuisse Contareni ingenium naturae moribusque Dionis Syracusani: ut enim reliqua, in quibus ipsis inter se magnopere convenit, taceam, non dee­rant etiam in regia illa Dionysii filii (ut ab eruditissimis viris memoriae pro­ditum est) qui castissimi illius & integerrimi viri maximas virtutes & sane eas­dem has, propinquis vitiorum vocabulis deformarent, ac gravitatem superbiam esse dicerent: libertatemque loquendi contumaciam vocarent: qui Dion, cum induci non posset, ut una cum aliis peccaret, qui se omni genere vitiorum contaminarent, eorum peccata videbatur dissimilitudine vitae coarguere. Fer­tur tamen ille durior fuisse natura, tristiorque, unde temperare indolem illam summo studio ipsum debere à doctissimo viro, studiosissimoque gloriae ipsius elegantissima voce dictum est: hortatus enim est Plato ut Gratiis hostias immo­laret, suasitque ut aliquid etiam daret moribus suorum temporum, institutis­que reliquorum mortalium, non quia id omnino verum esset, sed quia ad con­gressus hominum frequentandos: benevolentiamque eorundem retinendam, obsequium saepe necessarium foret. Atque haec privati officii sunt, illa publi­ci; quod malas consuetudines tollendas curavit, illas veteres renovandas, quod multarum legum praeclarissimarum auctor suasorque fuit; quod in di­cenda sententia nunquam invidiam reformidavit; multaque contra Collegarum suorum commodum saepe suscepit atque perfecit. Vitiosa quadam consuetu­dine duabus, saepe etiam pluribus civitatibus, unus & idem dabatur custos, qui Graeco verbo Episcopi appellantur: neque in iis ipsis aetatis progressus expecta­batur, qui annalibus Pontificum Maximorum legibus constitutus est; adole­scentuli, saepe pueri, maximis administrationibus praeficiebantur. Has atque hujusmodi alias pravas corruptasque consuetudines sua Contarenus sententia delebat: moresque sacerdotum hominum, nimium nonnunquam deformatos emendabat, magnaque sua ipse offensione communem reipublicae levabat in­vidiam. Non eadem conditione est collegium Cardinalium ceterarumque ci­vitatum Senatus aut Concilium; nam illae ex ea, quam habent, civium copia in suos Senatus, qui aptissimi visi sint, legunt, in Collegium Cardinalium è toto orbe terrarum, qui aut doctrina, aut nobilitate, aut prudentia, aut probitate, religione, pietate excellunt, si Pontifici Maximo visum sit, eos cooptare licet: eoque factum est, ut summa is ordo amplitudine, summa auctoritate, summo splendore, omni ille quidem tempore suerit; quippe è Christianorum flore [Page 172] decerptus atque collectus. Verum tamen iis, de quibus institutus mihi sermo est, temporibus praecipuum quoddam in eo lumen enituit: propterea quod Paulus Pont. Max. magni atque acris judicii vir, eximia singularique virtute homines nactus, ad eam illos dignitatem ultro ipse evocaverat, ut ei Collegio, quod per se antea esset clarissimum, ea re lucis tamen permultum attulisse vi­deretur. Ex hac virorum clarissimorum copia, cum mittendus ad Caesarem Legatus esset, Contarenus potissimum ad id munus delectus est: causa mit­tendi ea fuit. Vehementer erat Caesar anxius sollicitusque, quod Germani, qui plurimum armis possunt, neque praesto illi in bellis erant, neque eum pe­cunia juvabant; propterea quod maximis inter se seditionibus de religione contendebant, atque intestinis dissensionibus distenti, nullo illi usui esse pote­rant. Abjecti quidam perditique ac desperati homines, XXXX. fere abhinc annis, jampridem receptas ratasque disciplinae Christianae sententias in contro­versiam revocaverunt, multitudinique persuaserunt imperitae, uti à Romano Pont. quod caput Christianae reip. atque Ecclesiae est, desciscerent, seseque in libertatem vindicarent, quod malum tarde initio serpens, ab iis neglectum à quibus opprimi id & poterat & debebat, paulatim infimae plebis, vulgique mulierum, animis, legum vinculis laxandis & dissolvendis, pollicendaque cu­pidatum multarum licentia in fraudem inductis, paucis annis opinione magis accreuit, idemque nefarius furor, postquam populare existimari coeptum est pietatem evertere, multos quoque principes invasit. Alios metus impellebat, veritos ne à suis defererentur, si ab illis dissentire pergerent, partim rerum novarum studio, partim levitate & stultitia, quod Deo immortali, legibusque spernendis, fortitudinis opinionem facere sese de se nonnulli arbitrarentur; partim etiam auaritia, quod sacerdotum maximas amplissimasque possessiones publicatas, inter se partiebantur, multi tamen, quibus esset Deus pro sua ip­sorum pietate propitius, veram integramque pietatem constantissime com­plexi, nullis permulceri illecebris, nullis illici praemiis, nullo timore depelli sese passi sunt, eaque à majoribus, quae acceperunt, instituta ad hoc usque tempus fortissimo animo retinuerunt. Sed tanta inter utrosque extitit non modo contentio ac disceptatio, sed jam concertatio atque pugna, tantumque exarsit odium, ut maximae, bellicosissimae, florentissimae, atque adeo, ante hunc furorem, religiosissimae, optimaeque de rep. meritae nationis, vires, opes, & copiae absumptae, in sese ipsa conficienda atque delenda, sint. Quibus rebus permotus Caesar animo & cogitatione in ea cura defigebatur, si per composi­tionem minui id malum sedarique discordiae possent, qua de re cum omni con­tentione cum Germaniae civitatibus ageret; primo Christianorum omnium concilium in iis maxime locis indici postulaverunt, quo adire tuto ipsi possent; [...] erat locus nusquam gentium: quippe cum ab omnibus defecissent, nec ullis sese gentibus committere auderent, praeterquam in eorum ipsorum finibus; ad id concilium venturos, ejusque decretis judiciisque staturos sese pollicen­tur, id eo ab illis consilio fiebat, quod Pontificem Max. nunquam eo descen­surum sibi persuaserant, verum ubi probari à Paulo III. conditionem, ac ne de loco quidem, cujus iniquitate deterritum iri eum maxime sperabant, recusari senserunt; paulatim regredi, neque in eo quod ultro ipsi postulaverant, ma­nere; dirimi controversias per colloquium posse; id brevius, expeditius, cer­tiusque [Page 173] esse, dicere; longum esse expectare, dum ex ultimis terris convenire­tur. Omnia sibi Caesar experienda existimabat, si ulla ratione mederi ei tan­to malo posset. Itaque deliguntur homines docti ex utroque numero undeni, ad colloquium venitur; magna contentione, magna pertinacia, ab iis, qui se ipsi Protestantes appellant, disputatur, atque in omni generi calumniae deli­tescitur: eos ii, qui ratas veteres sententias esse volunt, Catholicique appel­lantur, acriter refellunt, constantissimeque in sententia perseverant. Ad ex­tremum, cum concertationum exitus nullus reperiretur; nec quicquam inter eos conveniret, prorsus disjunctis discordibusque opinionibus, infecta re à col­loquio discedunt: quod, quoniam se absente factum erat, Caesar sperans Ger­manos suum aspectum atque auctoritatem reveritos, aliquid de pertinacia at­que calumniis remissuros, iterum deligi homines jubet, qui colloquendi causa Ratisbonam conveniant: atque eo ipse proficiscitur, ut majore auctoritate de concordia ageretur, simulque magnopere à Paulo III. per litteras petit, le­gatum ut ad se mitteret, qui ad rem tantam & tam gravem maxime esset ido­neus. Paulus è tanta praeclarissimorum hominum facultate & copia Contare­num sine ulla dubitatione delegit, atque hominem in Germaniam mittit; quod is & magnum jam antea ejus gentis propter eas causas, quae commemo­ratae à nobis sunt, haberet usum, & Caesari esset gratissimus: idemque inno­centiae, doctrinae, prudentiae, facilitatis, animique moderationis, magna apud Germanos opinione excelleret: quique (id quod Caesar magnopere postula­verat, maximeque ad rem pertinere arbitrabatur) in disputando minime esset ambitiosus, minimeque pertinax: eo cum venisset mirabiliter acceptus a Germania est, & magno in honore apud Caesarem fuit.

Nam cum omnes Germaniae principes, tum rex Romanorum ipse, officii, honorisque hominis causa, domum ad eum venit; & in sacris caerimoniisque solennibus, datus ei locus est secundum Caesarem primus: nihilque earum rerum, quae ad homines magnos honestandos adhiberi consueverunt, in eo praetermissum est, quae, tametsi ordini scilicet debebantur & dignitati, tamen cum alacrius aliquanto, tum etiam cumulatius, quam antea solita sint, personae dicuntur esse persoluta. Accedebat quod Caesar, jucundissima ejus consuetu­dine & sermonibus delectatus, saepe hominem ad se extra ordinem vocabat; cumque de gravioribus negotiis, deque republica collocuti inter se essent, multa ad eum Caesar de suis privatim rebus referebat; multa de Geometria, multa de Geographia quaerebat quibus ille scientiis, quod eae ad rem militarem (quae illi spectanda erat maxime) pertinent, operam multam illis temporibus dabat, illa autem cum in promptu Contarenus haberet, quod puerili discipli­na erat in iis artibus studiose versatus, omnia scilicet certa, dilucidaque re­spondebat. Quae cum de Contareni apud Caesarem familiaritate ac gratia, apud omnem autem Germaniam auctoritate & fama, Romam essent allata; ventum est in spem fore, ut res conveniret, mitigatisque Contareni lenitate & prudentia Germanorum animis taeterrimae discordiae tollerentur, quae res quoniam majorem in modum illi gloriae futura erat, homini vehementer invi­deri coeptum est. Nec deerant etiam Romae, qui dicerent, nulla alia de causa ipsum Germanis gratum acceptumque esse, nisi quia adversariis indulsisset; ac decreta, quae pugnacissime defendere debebat, iisdem prodidisset. Hae ve­ro [Page 174] graves acerbaeque voces ab iis, qui aequo animo laudem gloriamque Conta­reni non ferebant, emanabant: nec tantum illic ubi plurimum ipsi obesse po­terant, improbe mittebantur, verum etiam per omnem Italiam fusae ac disse­minatae, magnopere illius existimationem ac dignitatem laedebant, quas tamen ille, magno animo praeditus, reique ipsius naturae non ignarus, primo contemp­sit, ad eum namque malevoli hi sermones invidorum in Germaniam usque de­lati sunt; simulque sperabat exitum earum rerum innocentiam suam, fidem­que patefacturum: cui sane ipse toto animo incumbebat. Contigit tamen tunc, quod saepe in magnis arduisque rebus usu venit, ut negotium illud, Chri­stianae reip. magnopere utile, atque adeo salutare, in medio cursu fractum ac dissipatum sit, id autem magna ex parte factum est malitia fraudeque illorum, qui Caesaris potentiam, quae multum compositis rebus, Germaniaque pacata crevisset, suspectam habebant, suisque rebus periculosam existimabant, hi namque non modo veterum discordiarum fibras, ut oportebat, communis uti­litatis causa non evellebant, verum etiam novarum simultatum semina occulte jaciebant, in aures eorum, quibus commissa res erat, insusurrantes, ac falsos quosdam metus eo inserentes.

Ut autem astuta haec consilia rem morabantur, & ne ad exitum adducere­tur impediebant, ita subito exortum est, quod animos Germanorum ad longe alias curas traduceret; finemque disputationi illi ac colloquio faceret: hoc autem fuit incursus Turcarum regis in Pannoniam cum maximis copiis, com­munisque hostis metus: nec enim effecit tunc timor ille, quod plerumque consuevit, magnopere exacerbatis animis, ut stimulum periculum tantum ad­moueret ad odia extinguenda & gratiam reconciliandam; sed potius spem, quaecumque erat, malorum illorum sedandorum eo tempore intercidit, ac su­stulit. Missis igitur sermonibus illis, quod factum est extremo mense Quincti­li, ceperunt Germani arma: totosque se ad impetum illum coërcendum, fines­que suos tuendos contulerunt. Caesar vero aliam rationem iniit ejus periculi callido consilio propulsandi; quod à veteribus etiam ducibus non semel usur­patum fuit, & satis tutum semper utile (que) cognitum est: statim nempe cum classe, quam maximam aedificaverat, ornaveratque, in Africam navigare: magno namque spatio Solimanus inde remotus, auxilium illis locis ferre nullo modo poterat, & ne majorem etiam aliquam plagam in Graecia acciperet, non sine causa metuere debebat. Urgebant praeterea Carolum, ut hoc faceret, assiduae preces Hispanorum, crebraque damna stimulabant, quae cuncta illa maritima regio quotidie accipiebat, ob frequentem irruptionem Piratarum, adeo ut mare paene omne clausum illic foret. Quare ut tam gravibus malis regnum illud suum liberaret, deleretque maculam, quam sibi videbatur suscipere ob tantam licen­tiam praedonum, statuit, ut dictum est, apparatui illius belli non deesse, sed­emque nefariorum hominum, si posset, omni ratione evertere: quamvis ini­mici timoris ipsum arguerent, quod ferocissimum hostem declinaret, ac tellu­rem, quam maxime tueri debebat, tanto impendente periculo, destitueret: in Italiam igitur celeriter venit. Cum vero muneri, quod sustinebat, non sine magna animi sui molestia finem factum esse vidisset Contarenus, nec se posse amplius navare operam reipublicae, una cum Caesare reversus est. Postea vero quam Tridentum ventum est, Imperatorem, ut se dimitteret, rogavit: velle [Page 175] enim se, quum commode id facere posset, Ecclesiam suae fidei commissam, quae non longe inde abesset, invisere: ac, postquam publice non posset, privatim religioni officioque suo servire. Venerunt tamen eo tempore Roma à Ponti­fice Max. litterae, quae juberent ipsum, persona legati retenta, apud impera­torem esse, Mediolanumque una cum eo proficisci, in quam urbem ille, ut ve­teris Imperii juris, non multo ante receptam, volebat (ut moris est) cum pom­pa ingredi, indeque Lucam accedere, quo in loco Pontifex ipse Caesarque sta­tuerant simul congredi, ac de communibus rebus studiose agere. Accidit hoc in itinere res, quae vehementer animum optimi viri commoveret: cum enim Brixiam ventum esset, civis ejus loci, honestus sane vir, ac vetus amicus Con­tareni, qui ad ipsum salutatum venerat, quaesivit ex eo simpliciter, quae mens ipsum impulisset, ut capita, quae ferrentur prolata ab adversariis, adeo absur­da, & à vera ratione aliena, in Germania comprobaret, cui statim respondit ille; eas esse meras nugas, rumoresque prorsus inanes, & quos omnium aures respuere deberent, se namque, nedum anceps quod esset, & in quo scrupulus aliquis resideret, sine auctoritate Pontificis Max. concessurus adversariis fuis­set, ea etiam quae rata in primis sunt & firma aliter recepturum non fuisse, non destitit auctor ejus sermonis, sed addidit; rem aliter, atque ille putaret, se habere: ne (que) enim incertam esse, ac nullo auctore prolatam famam illam; se namque litteras vidisse ab ejus ordinis homine scriptas, summo viro, quem etiam nominavit, quae id commemorarent, ac verum esse contenderent, non potuit tunc homo lenissimus sibi temperare, quin stomacharetur exclamaret­que. Digna vero merces haec est meorum laborum: si vera sunt, quae nar­ras. Statimque ut innocentiam suam, existimationemque tueretur, misit epi­stolam ad Pontificem Max. qua valde questus est de injuria, sermoneque im­probissimo, quem Roma profectum, ac per omnem Italiam ab iniquissimis dissi­patum, contra dignitatem suam comperisset: rogavitque simul, ut, si penitus eum non aspernaretur, saltem se indicta causa ne condemnaret: nec quicquam de illa re secum statueret, antequam ipse ad eum pervenisset: sperare enim se facile causam suam probaturum, ostensurumque, laude se ac praemio, non reprehensione aut poena ulla, ob ea, quae in Germania gessisset, dignum esse. Cum Mediolanum perventum esset, quae civitas omni genere laetitiae, magni­ficentiaque apparatus Caesarem excepit, mirifice suo quodam facto Contare­num Carolus decoravit, ac, quid sentiret de virtute, singularique probitate hominis, notum testatumque omnibus esse voluit: lateri enim suo ipsum in omni ea pompa haerere voluit: cumque hoc ille modestiae causa recusaret, sequereturque aliquanto post, mandavit humanissimus Princeps uni è famulis, ut paene invitum ipsum traheret ac prope se collocaret, omneque id tempus, donec eo perveniret, quo paratum illi hospitium erat, consumpsit cum eo ju­cundissimis sermonibus, id vero quum personae dignitatique datum non sine causa aliquis arbitrari posset, licet tamen existimare, multum etiam ad hoc va­luisse judicium, quod fecerat de homine; quod putaret, ut qui verae gloriae non ignarus esset, eam rem non minus sibi, quam Contareno, laudi & honori futuram. Et sane litteris mandatum est, ejus nominis primum Augustum Cae­sarem, quum primum Alexandream, quam bello ceperat, ingressus est, in mag­na copia honestorum ac clarorum virorum, Areum, gravissimum & eruditissi­mum [Page 176] hominem, sibi adjunxisse, familiariterque cum eo solo in tanta illa laetitia, fortunaeque suae magnitudine locutum esse, quem etiam, ut magis cum cives sui suspicerent ac fortunatum judicarent, manu teneret: erat enim philoso­phus ille Alexandrinus.

Sed aliae quoque res, dum illic mansit indicio esse potuerunt, quantopere Contarenum diligeret: id quod animadversum ab aliis opulentis viris, qui in eo comitatu erant, fecit ut omnes ipsum colerent, ac de illo celebrando quasi inter se contenderent. Caesar, qui, ut supra ostendi, mare transire statuerat, quae ad cursum illum necessaria erant, studiose parabat: imperaratque ut Ge­nuam classis, propinquosque in portus cogeretur, quare, ut id celerius fieret, statuit sibi in eam urbem accedendum, indeque Lucam eundum, quo Pontifex Max. se venturum significarat. Contarenus igitur breviore via se Lucam con­tulit, atque illic, quod maxime cupiebat, post paucos dies Pontificem Max. vi­dit; qui sane hilari vultu, nulloque signo edito offensionis, ipsum accepit, nec multo post eodem Imperator venit, qui non cessavit etiam in aliis magnis re­bus, quas cum Paulo III. egit, multa praedicare de prudentia, industria, pro­bitate Legati; quibus omnibus virtutibus, in munere illo obeundo, usus fuerat in Germania: nec non questus est, quod Romae multa falso jactata forent con­tra fidem & dignitatem ipsius, quum ille integre sincereque personam eam su­stinuisset, ac negotia cuncta cum fide administrasset, cui statim sapientissimus senex, quique ignarus non erat artium malarum, quibus plerique Romae u­tuntur, aut invidia commoti, aut, si alios depresserint, sperantes se in locum illorum invasuros, respondit, sibi eximie cognitam esse ac probatam Contare­ni virtutem; seque eam ob causam ipsum tunc in Germaniam misisse; tan­tumque oneris ei imposuisse; facturumque etiam brevi, ut nemo dubitare po­ssit de benevolentia sua erga illum, ac, quo denique loco eum haberet, se om­nibus declaraturum. Non contentus autem hoc Pontifex, ut omnem scrupu­lum ex animo Contareni evelleret, gauderetque ille secum tam prompto erga se animo fortunatissimi hominis ac tam praeclaro testimonio suarum virtutum, notum esse voluit ipsi eum sermonem: simulque suasit illi, ut contemneret malevolas voces improborum, nec putaret eas quicquam valere ad existimati­onem suam violandam, fontem etiam hujus mali aperire volens, testimonium citavit veterum poëtarum, qui naturam invidiae versibus suis expresserunt; moremque illam habere tradiderunt, ut summa loca feriret non minus, quam venti editissima quaeque appetere, ac violentius verberare consuerunt: omni­que demum ratione, qua potuit, ostendit se eum valde carum habere: cum­que etiam gratias amanter egisset pro susceptis laboribus, fecit ei potestatem, ut tot itineribus defatigatus Romam reficiendi sui causa breviore via accede­ret: ipse namque vicinitate invitatus, Bononiam profectus est; indeque Ari­minum venit, ac Flaminia denique via Romam reversus est, nondum autem duobus mensibus transactis, memor ejus quod dixerat, de augenda dignitate Contareni, legatum ipsum Bononiae declaravit: quae publica cura provincia­que reliquas omnes superat, quas intra suos fines imperiumque status reip. pos­sidet. Ille igitur hoc novo onere sibi imposito, ut qui non minus rebus geren­dis, quam contemplandis factus erat, Martio mense se in provinciam contulit, factumque est, ut VI. K. Aprilis in urbem ingrederetur: qui dies apud eos [Page 177] maxime celebris agitur, consecratus genitrici ejus, qui salutem nobis dedit, summa igitur laetitia totius civitatis exceptus est: conataque est illa, quam spem conceperat animo de probitate & prudentia ipsius, externis etiam rebus, honoribusque omnibus indicare: certo enim sciebat futurum sibi illum potius esse optimum parentem, quam durum aliquem & avarum dominum, aut etiam fortunarum suarum expilatorem, in quo certe illi falsi non sunt: ut primum enim res illas attigit nullo negotio cognitum est, non minus ipsum in rebus ju­dicandis clementia uti & aequitate, quam summo illo jure, quod saepe merito reprehenditur, ac, si quis vere existimet, quod alio nomine appelletur dignum est. Totos dies ille causis audiendis, controversiisque tollendis operam dabat: nec unquam molesto sane hoc, & odioso munere, praesertim homini in aliis curis studiisque educato, defatigabatur, hoc autem faciebat: naturamque il­le suam, confuetudinemque flectebat, quia verae gloriae deditus erat, ac pro desse mortalibus, quacunque re poterat, studebat, quare quodcunque munus obiret, dignum viribus operaque sua, in ipsum tota mente incumbebat. Erant hae curae cogitationesque hoc tempore Contareni; procurabatque ille com­moda ejus nobilissimae civitatis: cum repente, inopinante illo, Roma litterae venerunt, quae ipsum ad aliud munus traducerent, in quo sane ille diutius ver­satus fuerat, quodque omnes numeros honestatis in se habebat. Cum enim se­dari nunquam potuissent ulla ullius opera irae inter Franciscum Gallorum re­gem, & Carolum V. imperatorem, sed quotidie magis novis injuriis inferendis inflammarentur eorum animi, gereturque aut pararetur ab ipsis semper bellum taeterrimum, quod in singulos dies reip. Christianae gravissima vulnera impo­neret, & ad internecionem denique redigeret maxime pias nationes, officii sui esse ratus est Paulus Pont. Max. tanto malo, si ulla ratione posset, mede­ri, tantumque & tam saeuum incendium extinguere; quare mittendos sibi esse censuit seorsum ad ambos potentissimos reges, legatos, prudentissimos viros & tanto oneri sustinendo pares: praeclare enim sciebat, quanta vis esset in Ministris ad unamquamque rem efficiendam; hancque curam, omnium maxi­mam, requirere personas in primis sapientia & auctoritate praeditas atque or­natas, & non minus gratas acceptasque principibus iis, quorum animos delini­re ac flectere deberent. Elegit igitur, quem ad Caesarem, in Hispaniis tunc degentem, mitteret, Gasparem Contarenum: & ad Gallorum regem ire vo­luit Jacobum Sadoletum; ambos viros probos, atque omni ingenii laude flo­rentes; &, ut Collegas in amplissimo sacerdotio, ita multis honestis artibus inter se conjunctos, ac maxime bonis omnibus probatos: quae res gesta est Sex­tili mense. Erat eo tempore Sadoletus Romae, quare significavit per litteras Pontifex Contareno, qui de illo statuisset: mandavitque, ut, quae ad iter ne­cessaria erant, expediret: socium namque ipsius in honestissimo illo munere intra paucos dies in viam se daturum. Hoc accepto nuntio ille, qui nullum un­quam utilitatis aliorum causa laborem recusarat, quamvis aetate jam confectus esset, & satis imbecilla valetudine, aequo tamen animo tulit sibi onus illud im­poni, quod si animam etiam in ea legatione se profusurum esse certo scisset: tanta erat pietate praeditus, & ita dicto audiens esse summi Pontificis cupie­bat, ut ipsam prorsus repudiaturus non fuerit. Appropinquabat sane illi mors, quae tamen longe alia ratione, & ubi minime expectabatur, ipsum oppressit­nec [Page 178] enim (ut à me nunc diligenter narrabitur) aut laboribus, aut defatigati­onibus novis accelerata est.

Agebat Contarenus aetatis suae annum LIX. in his curis, quas ostendi, to­to animo occupatus: partem tamen illarum jam in id munnus, quod instabat, derivans. Incumbens igitur illis, quae multae profecto ac graves erant, molesto anni tempore, ut par esset ipsis sustinendis, aliquando reficiendi sui causa se in propinquum urbi locum conferebat: ubi manens & aestum declinaret, quo con­ficiebatur domi, & aliquantulum à perpetuis suis laboribus animum relaxaret: nam si quid majoris momenti subito evenisset, facile illuc adibatur; ubi etiam potestatem sui omnibus faciebat. Locus autem valde animo ipsius, tempori­que illi accommodatus, ac quo plurimum variis de causis delectabatur, erat sa­cellum Divae Mariae à Monte vocatae, cujus possessio procuratioque est soda­lium Divae Justinae. Acciderat autem, ut illis ipsis diebus, qui primi Sextilis mensis fuere, fratris filius, illius salutandi & visendi causa, Bononiam veniret, qui superiore anno Patavii inter sodales illos receptus fuerat: vocabatur vero novo nomine, ut consuetudo est eorum, qui se sacris aliquibus initiant, Placi­dus. Cum autem probus adolescens esset, seminaque nonnullarum virtutum in se contineret, à Contareno diligebatur, ille igitur primo apud suos in urbe mansit in Divi Proculi dicato ipsis domicilio, ut tamen eo facilius frui posset Contarenus, ipseque itidem sitim suam expleret videndi virum, quem maxime optabat, secum sanguine conjunctum, cujus etiam visendi alienigenae desiderio flagrabant, impetravit à suis, ut se illic esse paterentur, quae causa reliquis causis addita est frequentandi recessum eum, diutiusque illic commorandi. Hic collis ab urbe abest spatio mille passuum, amoenissimus, & natura & arte factus ad animum multis modis pascendum, atque omni honesta voluptate ex­plendum, & sane qui desideria optimi hujus viri, gaudiaque cognita haberet: quod non magno negotio omnibus contingere potuit, qui familiariter cum eo vixissent: facile judicaret paucos illos dies, quos illic traduxit, jucundissimos ei fuisse omnium, quos in vita unquam degustasset: vivebat enim cum sui a­mantissimo fratris filio, cumque aliis nonnullis comitibus illius, eorundemque sacrorum sociis, honestis sane viris & eruditis: rem divinam crebro faciebat; omnisque sermo illic erat de rebus, quibus maxime capiebatur. Cum igitur, ut traditum à me est, calores essent maximi, crebro in porticulam quandam declinandorum illorum causa veniebant: &, ut illic frequentius deambula­bant, ita etiam aliquando posita mensa cibum capiebant: vergit enim illa ad Septentriones; urbemque ipsam quasi ante pedes positam prospicit, planiti­emque omnem, quae ipsam cingit: quin etiam remotiores urbes illinc com­mode cernuntur, Mutina, Ferraria, aliaque nobilia oppida, quare non sine cau­sa expetitur prospectus ille, paritque oculis incredibilem voluptatem: quam­vis tunc, capto jucunditate illius, Contareno nihil tale timenti, exitium com­paraverit: aura enim illa lenis, quae flabat: frigidiusculusque aër; cum tem­peramentum corporis ipsius rarius esset, parvoque momento saepe commove­retur; facile ad imas partes penetravit, sanguineque inflammato abscessum in latere creavit, è genere eorum, quae [...] Graeci vocant, quare, statim fe­bris consecuta est, quae septimo die ipsum consumpsit; quamvis magna dili­gentia summorum medicorum curatus sit: simul ac enim primum cognovit se [Page 179] aegrotare, Bononiam reversus est. Ipse autem in primis naturam vimque ejus morbi mature perspexit: tribus namque diebus, antequam animam efflaret, omnem rem Ludovico Beccatello, uni è familiaribus suis, quo plurimum in re­bus majoris ponderis utebatur, enarravit. Dixit igitur gravitatem ejus morbi non apparere: reconditasque corporis partes magis ipsum oppressisse, quam exteriores male habere, in promptuque esse: addiditque genus id morbi pe­riculum magnum in se continere: quod si vires corporis eae forent, ut spatio trium quatuorve dierum resisterent, sine dubio morbum ipsum impetum suum remissurum: se tamen magnopere vereri, ne contra ipse deficiat; naturaque penitus frangatur: intelligere enim se venae motum valde imbecillem esse. Cui ille, qui saluti ipsius omni studio prospiciebat, respondit, rogans ut ab­duceret paulisper animum ab his molestis cogitationibus, rationemque om­nem sui curandi in prudentia diligentiaque medicorum positam esse vellet: affirmans praeterea Deum optimum maximum, quem semper ille pie coluisset, ipsi praesidio futurum: esse autem accurate incumbendum valetudini recupe­randae, ut cito mandatum sibi munus obiret, iterque ad imperatorem faceret. Ille vero statim hilari vultu, ad alium longe majorem imperatorem sibi iter instare, dixit, idque ipsos brevi cognituros: neque tamen se hoc dicere, quia mortem valde perhorrescat, parumque animo aequo ferat se è vita discedere: intelligere enim se praeclare quot quantaque beneficia à Deo acceperit, quo­rum etiam plaeraque commemoravit, non gloriae causa ostentationisque, cui tunc locus minime erat, verum ut se gratum esse erga auctorem illorum signi­ficaret. Inquit igitur se ortum esse ea in civitate, quae nulli earum cederet, quae in universo terrarum orbe existunt: è familiaque, quae haud postremum locum in ea rep. teneret: consecutumque itidem illic esse honores non par­vos: &, ut domi, ita etiam foris gradus maximos dignitatis adeptum esse: utramque vitam se cum laude aliqua coluisse: & eam, quae in contemplatione rerum versatur, & eam, quae rebus agendis incumbit: pervenisse ad aetatis annum LIX. quem terminum vitae non multi attingere potuerunt: quare secum quoque hac parte non male actum esse: canereque se debere una cum sacro Hebraeorum vate carmen, quod ad aequum gratumque animum signifi­candum pertinet, nomenque illius laude gloriaque cumulandum, quia non tam liberaliter se gesserit erga multos, neque tot bonis expleverit omnem popu­lum, gentemque. Unum tantum sibi molestum esse, quod, ut optabat, commo­dis quorundam tenuiorum hominum non prospexerit, qui sibi, postquam ad sacrum illum honoris gradum ascenderit, fideliter ministrarint: sperare ta­men se Deum optimum max. Pontificemque, cujus dignitati toto animo inser­vierit, fortunas eorum sublevaturos. Nec oblitus est suo opportunoque tem­pore mandare custodi ipsius, ut privilegium, quod beneficii loco à Pontifice impetrarat, ad delicta penitus abstergenda traditum, sibi legeret, dum mente orationeque consisteret. Cum haec animo versaret, sane constanti ac forti, at­que hoc sermone consolaretur; suos, qui praesentes aderant (ii autem erant, ut quisque maxime illi acceptus probatusque fuerat) angebat, atque ita per­turbabat, ut lacrimas vix tenere possent: à quibus tamen sibi diligenter tem­perabant, quamvis intelligerent ne magna quidem copia ipsarum spectante il­lo effusárum, posse ipsum commoveri, & è statu illo animi dejici. Eadem vero [Page 180] hominis providentia in intelligendo, praedicendoque suis vitae suae fine, exitu ipso comprobata est, quae in ceteris rebus judicandis significandisque saepe ap­paruerat: crescente enim semper vi morbi, remediisque omnibus superatis, oppressus ille est; animamque efflavit. K. Sept. meridie. Quam­vis autem horas circiter sex antea voce orbatus esset, non tamen sensu animi, intelligentiaque extremo illo tempore caruit, ut certis quibusdam notis indi­ciisque perspectum est; confiditque clementia conservatoris nostri, ut Chri­stianum virum decet; & cum aliter non posset, se spem omnem suam in eo col­locatam habere nutu, admonitus diligenter de hoc, significavit. Ut vero se constantem in hoc, maximeque pium praebuit, ita, quae moris est consuetudi­nisque, non solum magno, verum etiam alacri animo geri, custodirique passus est; quae sane, ut nuntia mortis, perterrefaciunt plaerosque; ac valde omnes, qui non firmas radices egerunt in persuasionem Christianam, perturbant.

Reliquit vero ille discessu suo suos omnes moeroris ac luctus plenissimos: ut uniuersam quoque civitatem dolore magno affectam, quae sane, quacunque ratione potuit, funus illius honestavit, & quam molesta ipsi optimi custodis mors fuisset, planum fecit, die autem, quae secuta est mortem ipsius, funus duct­um est. Orationem de laudibus ejusdem, & honeste acta cuncta vita, habuit Romulus Amazeus, disertus & nobilis orator, qui tunc in ea urbe, domicilio quodam vetere omnium disciplinarum, & humaniores litteras docebat, & ne­gotia publica reip. administrabat, corpus in Divi Proculi depositum est, eo consilio, ut Venetias postea comportaretur, in sepulchroque majorum ipsius, clarissimorum virorum, collocaretur. Paulus III. nuntio allato de obitu Con­tareni, aegre admodum illum tulit: declaravitque quanti hominem fecisset, omni genere liberalitatis usus erga domum illius, nec tantum Pontifex Maxi­mus, qui saepe opera ipsius fideli & utili usus fuerat, verum etiam Romae cete­ri probi viri morte ipsius vehementer conflictati sunt, nam, quantum luctum eadem in patria excitarit, non facile dici potest, omnes denique, qui aliquan­do doctrinam illius gustarant, singularisque probitatis hominis specimen ali­quod acceperant, publicam illam cladem existimarunt. Civis autem collega­que ipsius in amplissimo sacerdotio Petrus Bembus quantum dolorem cepisset ex gravi morbo Contareni, desperataque jam à medicis salute, notum omni­bus esse voluit: in Epistola enim ad Flaminium Tomarotium, quomodo af­fectus animo esset audito casu illo, & propinqua morte optimi & honestissimi viri, diligenter narravit. Verbis ipsis, quum illustri loco posita sint: alioque sermone edita, supersedebo. Possem etiam aliorum multorum, doctorum & excellentium virorum, testimonia citare, qui quantum damnum morte illius factum esset, scriptis suis testati sunt: in quibus etiam nonnulli, qui ab eo ve­hementer dissentiebant de ratione vivendi, veroque cultu Christiani hominis, & acerrimi adversarii opinionum, quas ille in Germania defendit, extiterunt: magnifice tamen de eruditione, continentiaque illius in illis ipsis libris, qui­bus sententias ipsius oppugnabant, locuti sunt, quod fere usu venire non so­let, ut à quibus de veritate homines dissentiant, non eosdem etiam conentur deformare, atque ita auctoritate omni ipsos spoliare. Et quoniam de dolore, quem illo tempore cepit Paulus III. mentionem feci, libet etiam commemora­re, quod ab eodem illo familiari Contareni, & omnibus officiis cum eo con­juncto [Page 181] Ludovico Beccatello, honesto in primis & fide digno viro, accepi, ad id confirmandum vehementer accommodatum: declarat enim mansisse diu in animo Pontificis aegritudinem hanc, ac levi quoque momento refricari solitam tantam plagam, nisi forte aliquis putet sapientissimum illum senem quotidie magis, in magna penuria talium virorum, cognovisse quantum incommodum olim acceptum fuerit obitu ejus viri, qui ut quietorum temporum ornamentum ingens, ita perturbatorum praesidium firmum erat: quum enim ad se illum evocasset, opera ipsius quibusdam in rebus usurus, diligenter ex eo quaesivit, an praesens forte ille adfuisset, quum fato Contarenus functus est: rogavit­que ut diceret aliquid de institutis & vita illius, cui statim, mihi affirmavit il­le, se respondisse id, quod erat: mirificam fuisse Contareni integritatem fi­demque in iis omnibus rebus gerendis, quae mandatae illi ab ipso forent, intel­ligeretve ipse sua sponte, facere ad dignitatem Romanae reip. conservandam, virumque illum vera probitate praeditum fuisse, non ficta ac simulata, quam personam plaerique, ut eo perveniant, quo cupiunt, sibi callide imponunt, unumque omnium Contarenum veteres ac maxime ratas opiniones & animo probasse, & verbis etiam semper defendisse, quo sermone accepto commotum Pontificem Maximum, qui deambulabat, stetisse, manuque iterum percussisse mensam prope positam, dixisseque non sine gemitu quodam ac suspirio, quod indicavit evulsam fuisse penitus omnem ex animo ipsius suspicionem, quae quon­dam eo inculcata de illo vocibus malevolorum fuerat. Amisimus profecto mag­num virum, ac valde utilem reip. nostrae civem, sed, ut alia, ita hoc magno constantique animo ferendum.

Quoniam autem non semel dictum est in hac vita de magna labe animi quo­rundam, quum ab ipso illo vitio magnopere Contarenus abhorreret, qui alie­nam personam induentes (unde Graeco vocabulo, sumpto ab actoribus fabula­rum, vulgo [...] appellantur) & eam quidem semper meliorem, vel opti­mam potius omnium, longe alii videri volunt, quam vere sint; atque ita ma­gnis in rebus imponunt simplicibus hominibus, nihil inde mali suspicantibus, unde plurimum ipsos expectare oportebat; non alienum esse duxi de hoc etiam disserere: etsi enim nunquam defuerunt, qui fallacias & dolos horum nefariorum hominum aperirent, ac maxime illos esse cavendos in vita admono­rent, nunquam tamen ita probi viri eruditi & instructi fuerunt, ut satis pos­sent artes eorum intelligere, atque insidias etiam vitare. In primis autem in pietatem nostram Christianam, quae tota in simplicitate animi fundata est, ra­dices egit, atque incommoda saepe magna apud nos peperit haec fraus. Quo majore odio digni sunt hi pessimi mortales, qui in re, quae quo magis pura in­tegraque est, eo magis probatur, astutis consiliis utuntur, ac dolos malos ex­ercent. Hoc etiam aliquo modo significasse videtur doctissimus vir Plato, qui, hoc genus hominum notans, inquit, postremam injustitiam esse, videri velle optimum virum, quum minime sis. Idemque ab Aeschylo, non solum gravi po­ëta, sed etiam docto in disciplina Pythagorea prolatum est, quum ferret in cae­lum magnis laudibus Amphiaraum, summum illum augurem, eundemque sanct­issimum virum: inquit enim ipsum non studuisse quod multi faciunt, ut vide­retur optimus, verum ut esset, nam quod nos, malis multis doctos, reddunt etiam aliquando dubios & incertos: faciuntque, ut probos honestosque viros [Page 182] ab improbis & impuris distinguere nequeamus, non dici etiam potest quanto­pere hoc pacto obsint, cum apud Euripidem etiam sapiens antea semper habi­tus Theseus, eo nomine suspectam habuerit eximiam probitatem, castitatem­que filii: insimulatus enim falso Hippolytus, quod cubile ipsius violasset, quum se ille apud eum purgaret, quod vita sua ab eo scelere valde remota esset, fi­dem ea de causa non fecit: timuit enim pater ne tenuis victus, cultusque, quo filius delectabatur: abstinentiaque à vescendis animantibus, simulata foret: simulque ne disciplina Orphei, quam ille profitebatur, familiaritasque demum Dianae, in qua se valde jactabat, ficta esset, quare in alteram partem miserabi­liter peccavit. Sed eo redeamus unde digressi sumus. Idem etiam intimus consiliis Contareni, nec minus studiosus famae existimationisque hujus opti­mi, ac pudentissimi viri, quem sibi in vita tanquam viuum quoddam exemplar probitatis proposuerat, notam, quam improbe vitae ipsius inurere praeposterus quidam amicus studuit, hoc pacto delevit. Narrat enim forte evenisse, ut illo ipso tempore, quo graviter Contarenus aegrotabat, Bernardinus Ochinus, illae novae condendae Franciscanae familiae dux & auctor, Bononiam venerit, Ro­mam ad causam dicendam evocatus: insimulabatur enim in iis concionibus, quas Venetiis habuerat nonnulla dixisse, quae veteribus decretis Romanae reip. adversabantur: additque habuisse illum litteras ad se scriptas à Giberto Epis­copo Veronensi, quibus à se petebat, ut diligenter ageret cum Legato, ut hor­taretur hominem ad sistendum se in judicio: coramque ad ea, quae ipsi objicie­bantur, defendenda: quum cognouisset ipsum timide ad id descendere, egere­que stimulo quopiam & auctoritate magni alicujus & gravis viri: neque enim adhuc Gibertus hominis levitatem inconstantiamque perspexerat: is autem vesperi venerat, quum jam cenassent omnes, Legatus tamen adhuc in lectulo vigilaret: qui, quum speraret morbum postridie leviorem fore, ut commodi­us eum audire posset, loquique cum ipso familiariter, jussit ut praeberentur il­li, quae ad curandum corpus pertinerent: contigisse vero contra, ut ea nocte morbus ingravesceret: quare mane Legatum totum distentum fuisse in remedi­is, quae medici adhibenda jusserant, sumendis, novisque curationibus: unde factum fuerit, ut neque de hospite illo, neque de alia ulla re agi cum eo potue­rit. Bernardinus interim, cui in primis mala sua mens, malusque animus cog­nitus erat: atque umbras etiam, ut, qui sibi alicujus sceleris conscii sunt, fa­ciunt, reformidabat, coepit vereri ne astute illic detineretur: putabat enim fingere morbum Legatum, quo metu homo oppressus (nam hoc verum esse non multo post è consilio, quod cepit perspectum est) non cessabat Ludovicum ur­gere, ut rogaret Legatum potestatem sibi faceret abeundi; in quo ille ipsi non obtemperabat, putans brevi fore ut melius esset Legato: videbatur enim sibi perspexisse cupere illum magnopere cum Bernardino loqui; qui sane usque ad id tempus magnum sibi nomen ex facultate illa dicendi, & opinione sanctitatis conciliarat. Cum autem, magis magisque semper timore crescente, instaret, Ludovicus importuno sane tempore coactus est, cum aestu febris in lectulo Le­gatus jactaretur, eo irrumpere, rogareque ut pateretur ipsum abire: in quo sane humanissimus vir ei morem gessit, quumque ad eum Bernardinus intro­ductus esset, haec ipsa verba protulit. Vides quo in statu sim, excusatio haec apud te justa sit: & ora, ut Deus opt. max. mihi propitius sit: faeliciterque [Page 183] institutum iter perage, cui ille tantum, demisso (ut moris est) capite, respon­dit se prorsus ita facturum: illicoque abiit. Hic est sermo, quem Bononiae habuit cum sanctissimo, & modestissimo viro Bernardinus, nec verbum praete­rea additum est, qui tamen postea, quum susceptam vitae rationem deservisset: accerrimumque se hostem Pontificiae potestatis praebuisset, ut se sapienter id fecisse ostenderet: à perditaque causa & flagitiis multis contaminata, meri­to defecisse: habereque se multos socios ejus consilii probare vellet, non veri­tus est criminari amicum, memoriaeque ac litteris prodere: questum secum es­se eo tempore Contarenum de moribus institutisque Romanorum antistitum: & insectatione saeva atque injusta bonorum: hujuscemodique alia multa scri­bere prorsus inania, & quae non solum à veritate abhorrerent, sed etiam vitae ejus, cui afficta erant, nullo modo convenirent, quae cuncta Ludovicus (ut est vir optimus & omnis officii, quod in amicitia coli debeat, observantissimus) as­severabat, refellendi ejus mendacii causa, & purgandae innocentiae viri illius mortui, quem vivum magnopere dilexerat, nec tantum hoc se ita habere, te­stimonio suo confirmabat, sed alios etiam testes hujus rei producebat, qui prae­sentes illic adfuerant: in quibus etiam nominabat Julium Contarenum, fra­tris Legati filium: qui post ejus mortem & ob naturae probitatem, & ob com­mendationem patrui, creatus est Pont. Civitalis, cui praefecturae regendae prae­positus antea fuerat. Cum hoc tanti momenti sit ad integritatem Contareni ostendendam, abstergendamque maculam illi falso aspersam, volui totam rem, ut factam eam accepi, ac paene iisdem verbis, quibus mihi exposita est, com­memorare.

Rebus autem gestis ab eo dum vixit enarratis, nunc quae monimenta ingenii reliquerit, fructusque otii ipsius indicabo, prius tamen, quod adhuc valet ali­quid ad confirmandam doctrinam hominis, testimonium de ea re gravissimi & eruditissimi viri citabo: quod additum superioribus testimoniis, quae prodidi de eximio ingenio ipsius, praestantique cognitione omnium disciplinarum, ve­ra esse declarabit: simulque non sinet quempiam dubitare, quomodo ille, in vita plerumque occupata, tot tamque praeclara opera efficere potuerit, quae multum etiam posteris prosint, perpetuoque testentur, qualis ille, quantusque vir fuerit. Ludovicus igitur, cui cognomen ferrei oris fuerit, nobilis philoso­phus, & qui multos annos in Bononiensi gymnasio summa cum laude & admi­ratione omnium, qui aliquando ipsum disputantem audierunt, matrem eam omnium optimarum artium coluit, mortuo Contareno, quum sermo ipsi esset institutus cum honestis quibusdam viris de damno, quod eo tempore factum es­set interitu illius, plurimisque animi dotibus, ac maximis virtutibus, una cum eo extinctis, inquit doloris plenus: (nam virum eum valde dilexerat, in fami­liaritatemque se ejus insinuarat illo tempore, quo Legati nomine urbem eam rexit.) Ego, quod mihi videor meo jure facere posse: nec enim malum me omnino esse existimatorem harum rerum arbitror; affirmo hunc hominem omnibus, quos aliquando cognovi in philosophiae studiis merito laudatos, qui sane non pauci fuere, praestitisse & scientia multarum rerum, & judicii firmi­tate: ipsumque vere philosophi gravissimo nomine dignum fuisse judico. Cer­te quum ego de aliqua re, propria ejus studii, cum eo disserebam, videbar mi­hi prae illo minutus quidam philosophus esse; vel potius novus quispiam au­ditor, [Page 184] & plane rudis ejus artis, quam profiterer, quare ad ipsum saepe me con­serebam, ubi locus aliquis obscurior mihi negotium facesseret: in qua quaesti­one quum paulo antea ipse toto animo versatus essem, & aliquas etiam horas, evolutis pluribus voluminibus, praeterita die consumpsissem: ille vero, ut ex­istimari potest, spatio multorum annorum nullam cogitationem de ipsa sus­cepisset, ita tamen apte & exquisite nodos illos dissolvebat, ut videretur diu multumque non multo antea de ea cogitasse, quare (inquit) saepe ego paene stupidus evasi; mihique potius cum caelesti aliqua natura, quam cum mortali homine visus sum loqui: idque nunc, quia res ita se habet, verumque id pror­sus est, praedico, nulla alia causa impulsus, quis enim non videt assentationi nunc locum non esse; quae praeterea à persona, quam sustineo longe semper abesse debet? Haec asseveranter tunc ab illo prolata quum essent, auxerunt magnopere opinionem, quam, qui aderant, de praestanti Contareni ingenio antea in animis habebant. Sed etiam scripta, quanta fuerit eruditio ipsius, a­periunt: quae sane, ut ordine à me tradantur, haec sunt. Edidit juvenis ad­huc (xxx. enim tertium aetatis annum tunc agebat) librum contra judicium Petri Mantuani doctoris sui; nec tamen ea de causa minus pius, quamvis con­tra pietatem facere videretur, fuit: ille enim in omni sermone suo affirmare solitus erat, ex opinione sententiaque Aristotelis existimari debere animos nostros esse mortales, quum contra ipse, sedulo adversus eum disputans, citatis multis locis, & tanquam tabulis obsignatis, ostenderit longe aliter principem Peripateticorum de ea re sensisse: viderique potius immortalitate donatos ip­sos Aristotelem esse voluisse, cujus opinionis antea Plato, unde didicerat, sine ulla dubitatione fuerat. Argumenta autem illa firma ad probandum & gravia fuisse, opusque totum valde elaboratum, perspicitur, quia acutissimus ille phy­sicus in libro, quo defendit opinionem illam suam, acriter oppugnatam ab eo, quem instruxerat, tradit eum librum & doctissimum omnium & uberrimum esse, qui omni tempore materiam illam persecuti sunt: additque videri pror­sus eum divina opera & manu fabricatum fuisse. Scripsit etiam de Elementis libros quinque; in quibus viam omnem, rationemque Aristotelis diligenter expressit: misit autem illos ad Mattheum Dandalum sororis suae virum: cujus hic supra mentio cum magnis verisque ipsius laudibus facta est. Addidit his, in altiore philosophiae parte, libros quatuor, quos dicavit Paulo Justiniano, nobilissimo & clarissimo suo civi, qui odio rerum humanarum, quum pertaesum esset varietatis ipsarum; ut facilius divinas contemplaretur, Deoque ipsi to­to animo serviret; in Etruscos montes coetumque Camaldulensium se contu­lerat. Hi libri ei, qui attente legerit, nullo negotio patefacient, quae fuerit vis animi ipsius, & quanta prudentia in rebus gravioribus tractandis. Sed idem etiam (ut melius adhuc intelligatur factum illum natura et studio fuisse ad personam eam sustinendam, quam ipsi multo postea sapientissimus Pontifex, multumque semper omni in re providens, imposuit) juvenis adhuc, vitamque colens liberam, ac nullis sacris astrictam: occasionem hanc ejus rei nactus, quod familiaris ipsius Pontifex Bergomas destinatus fuerat, ipsum institueret cupiens, duos libros scripsit de officio eorum sacerdotum: finxitque ita atque informavit talem virum, quales si forent, quibus tantum hodie commissum est, non laboraremus. Quis enim non fateatur pias in primis castasque fuisse cogita­tiones [Page 185] ipsius: totaque mente ac studio solitum esse in illis volutari optimum virum, postquam alium instruere & ornare in ea vita ausus est, quam ipse ad­huc non attigerat: nec unquam cogitarat, praecepta illa sibi utilia aliquando futura? Praeterea, quum orta quaestio esset in senatu de Pontificis max, po­testate, divinitusne illa stabilita foret, an humanis consiliis regeretur: quum­que multum de ea re illic in utramque partem disputatum esset, domum rever­sus, ut quid ipse de eo sentiret, ostenderet: omnique errore cives suos libe­raret, spatio unius noctis libellum confecit, qui nunc excusus in manibus ver­satur. Sed, ut iisdem etiam in suo proprioque ipsorum munere prodesset: effigiemque ejus reipublicae, in qua natus erat, exprimeret, quinque libros confecit de magistratibus, reque publica Venetorum, qui itidem divulgati sunt. Postquam vero in amplissimorum Antistitum collegium cooptatus est, perlectis diligenter synodis omnibus, quae variis temporibus ob emendandum statum Christianae reip. coactae sunt, in breve quoddam corpus gravissimas quasque ipsarum collegit: servato temporum ordine, materiaque omni, quam persecutae sunt, demonstrata. Utile vero mirifice potuit esse volumen illud ei synodo, de qua tunc summis contentionibus agebatur: quamque Paulus III. adversariis, reconciliandorum animorum gratia, proponebat: multumque o­pis afferreillis omnibus, qui in eo certamine versari deberent, misit autem o­pus hoc multarum vigiliarum ad eum, cujus maxime intererat, quid de ea re fieret: & qui eo tempore tota mente in illam curam incumbebat. Absoluto autem illo, par huic opus; & quod eundem finem haberet, aggressus est: scrip­sit enim quatuor libros de ritibus cerimoniisque nostrae religionis persuasio­nisque Christianae, quae Sacramenta appellant: quibus libris complexus est materiam illam omnem, &, quae radix visque ipsarum fuisset, declaravit: quidque demum pie credi, & custodiri de illis deberet, veris rationibus, argu­mentisque satis firmis comprobavit, nam ipsum, argumento hoc sumpto, si, quod pollicitus erat, praestare voluisset, debuisse omnem quaestionem, de qua nunc tot tantaeque lites & concertationes inter dissidentes partes reip. exi­stunt, explicare planum & exploratum est, quare sic quoque praeclare instrux­it & armavit illos, qui pro veritate comminus congressuri erant cum homini­bus magno errore inflatis, & causam eam malam obstinate defendentibus.

Ut autem libellum alium, admodum utilem pravis opinionibus ex animis hominum evellendis, conficeret, occasionem hanc habuit. Factum est, quum ille Bononiam Legati nomine obtineret, ut vir prudens, salutisque gregis il­lius, qui fidei ipsius potestatique commissus foret, ut pastorem bonum decet, valde studiosus, ad eum veniret, medicinam ab eo petens; rationemque acci­pere cupiens, qua salvum ipsum incolumemque redderet, quum graviter aegro­tare non parvam partem ipsius cognosset: quam tamen totam rem ille ita tract­ari volebat, quum honestam nobilemque civitatem regeret, ut ne ignominia illa notaretur, & tamen remedium cito adhiberet, ne magis malum serperet. Consilium ipsius quum mirifice probasset Contarenus, multa animo revolvens, ut erat summus & accuratus medicus hujus pestilentis morbi, statuit demum ita rem esse agendam. Confecit tanquam institutionum quandam brevem Christiani hominis: collegitque, quae magis mordere animum debent, pro­bra omnia: & ita, ut aperire ipsa oporteat cum dolore sacerdoti: illum au­tem [Page 186] commentariolum [...] appellavit, qui sane non uni illi civitati fanandae factus videretur, sed Christianis omnibus in officio retinendis, & ab illa con­tagione liberandis; eum vero gravis ille vir ad suos comportavit, divulgatum­que studio quodam & arte effecit, ut vulgo reciperetur, cunctique se viae illi tenendae, legibusque servandis astringerent: statim enim probatus fuit omni­bus, exceptis paucis illis, qui plane perditi ac desperati forent: posteaque & ipse formis excusus est. Quum autem, ut gesta tunc res est, temporique illi aptum fuit, nomen & civitatis & praefecti ipsius in sacris rebus curandis cela­verim, illa postea patefacta, quum incommodi nihil amplius inde nasci possit, deberi puto personam etiam à me indicari. Moronus enim Mutinensium Epis­copus is fuit, qui & ipse non multo post ob singularem prudentiam in rebus gerendis, praeclarasque alias animi dotes, auctus dignitate est à Pontifice maximo: cujus amplissimi sacerdotii insigne Bononiae manibus fuis Legatus capiti ipsius imposuit. Illustravit etiam Scholiis quibusdam suis Contarenus multos obscuros locos in Epistolis Divi Pauli, quum ipsas accurate legeret, quo sane in studio toto animo occupatus erat, cum mors eum oppressit. Sed etiam Epistolas ipse non paucas conscripsit eruditas, & optimorum praeceptorum plenas: ut libellos etiam nonnullos alios, aliquam occasionem illorum confi­diendorum nactus: praecipue autem studiis amicorum, variisque eorum tem­poribus serviens, in quibus est quaestio diligenter explicata, perdifficilis sane, magnique semper momenti habita ad vitam bene beateque degendam; qua traditur liberam esse potestatem nostram, omnique nexu causarum ac necessi­tate solutam, veteres illi [...] ipsam vocabant, & qui de fato disse­runt, re huic contraria, necessario de ipsa disputationem suscipiunt, eum vero librum misit ad Victoriam Columnam: faeminam lectissimam, & quae ob exi­mium amorem erga virum mortuum, admirabilemque ingenii laudem in con­dendo carmine, maximo quoque honore digna est. Sed etiam, ut sorori suae, quae se in castissimum coetum mulierum Muranarum conjecerat, morem gere­ret: animumque ipsius suavissimo cibo aleret in ea solitudine, cui se dicave­rat, interpretatus est duos Hebraeorum illorum cantus Italico nostrae aetatis sermone: cum enim ille doctrina ingenioque suo prodesse quoque alienis stu­deret; non visus sibi est posse suis ullo modo deesse.

Quin etiam, eodem honesto desiderio incensus, ut utilitatibus fratrum suo­rum serviret, qui crebro, mercaturis faciendis operam dantes, navigabant, confecit libellum de aestu maris, &, quam causam reciproca illa fluctuum agita­tio haberet, diligenter monstravit: qui tamen liber amico ipsius commodatus magno adhibito studio, recuperari nunquam potuit. Sed ne omnia diligenter minutiora ipsius opera, quae plurima sunt, enumerem: in quibus tamen appa­reret specimen illius doctrinae ac judicii, finem faciam: possum enim vere affir­mare, quodcunque temporis vacuum à negotiis nanciscebatur, in his rebus ipsum consumere solitum: omnesque vigilias suas cum consuesse temporibus amicorum necessariorumque suorum consecrare: neque enim ostentationis & gloriae causa hujuscemodi scriptiones suscipiebat: in hisque se dies atque noctes macerabat: quamvis justus inde honos, nec magnopere reprehenden­dus consequatur: sed ut dixi, voluntati amicorum, commodisque indulgens: sive studiis suis memoriaeque serviens, à scribendo nunquam cessabat.

NATUS Roterodami in Vigilia Simonis & Judae. Supputat an­nos Ubi natur. Mater. circiter 57. Mater dicta est Margareta, filia medici cujus­dam Petri, Ea erat à Septimontio, vulgo Zevenberge, Fratres illius duos vidit. Dordraci pene nonagenarios. Pater dictus Avunculi. Pater. est Gerardus. Is clam habuit rem cum dicta Margareta, spe conjugii. Et sunt qui dicant intercessisse verba. Eam rem indigne tulerunt & parentes Gerardi & fratres. Pater erat Helias, mater Catarina: uterque pervenit Avus, & Avia. Patrus. ad extremam senectutem, Catarina pene ad nonagesimum quintum annum. Fratres erant decem, nulla soror; ex eodem patre & matre; omnes conju­gati. Gerardus erat natu minimus, uno excepto. Visum est omnibus, ut ex tanto numero unus Deo consecraretur. Nosti affectus senum. Et fratres nolebant minui rem, sed esse apud quem ipsi convivarentur. Gerardus vi­dens se modis omnibus excludi à matrimonio magno consensu omnium, fecit Pater Erasmi confert se in ex­teras regiones. quod solent desperati, clam aufugit, & ex itinere misit parentibus & fratri­bus Epistolam cum manumanum complexa; addito elogio, Valete, nunquam vos videbo. Interim relicta est sperata conjux gravida. Puer alitus est a­pud aviam. Gerardus Romam se contulit. Illic scribendo, nam tum non­dum erat ars Typographorum, rem affatim paravit. Erat autem manu felici­ssima. Et vixit juveniliter. Mox applicuit animum ad honesta studia. Grae­ce & Latine pulchre calluit. Quin & in Juris peritia non vulgariter profece­rat. Nam Roma tunc doctis viris mire floruit. Audivit Guarinum. Om­nes auctores sua manu descripserat. Parentes ubi resciscunt eum esse Romae, scripserunt illi, puellam, cujus matrimonium ambiret, esse vita defunctam. Erasmus lite­raliter educatus Mittitur qua­driennis in lu­dum litterari­um, Novennis Daventriam. Id ille credens, prae moerore factus est presbyter, totumque animumque ad religionem applicuit. Reversus domum comperit fraudem. Nec illa tamen unquam post voluit nubere, nec ille unquam tetigit eam. Puerum autem cu­ravit liberaliter educandum, & vix quatuor annos egressum misit in ludum lit­terarium. Ac primis annis minimum proficiebat in litteris illis inamoenis quibus natus non erat: ubi nonum ageret annum, misit Daventriam: ma­ter [Page 188] sequuta est, custos & curatrix tenerae aetatis. Ea schola tunc adhuc erat Sic omnibus lit­teris est in Au tographo: quid sit, nondum ca­pio. An à Patre Erasmi quid Rudimentorum scriptum; quum is Graece Lati­neque pulchre calluerit, Vir istoc aevo litteratissimus? Pestis ma­trem Erasmi tollit. Pater Eras­mi moritur. Tutores E­rasmi. Erasmus ab­legatur in Bus­cum ducis. barbara. Praelegebatur * pater meus: exigebantur tempora: praelegebatur Ebrardus & Joannes de Garlandia: nisi quod Alexander Hegius & Zinthius coeperant aliquid melioris litteraturae invehere. Tandem ex pueris collusori­bus, qui grandiores natu audiebant Zinthium, primum cepit odorem melio­ris doctrinae: post aliquoties audivit Hegium, sed non nisi diebus festis, qui­bus legebat omnibus. Hic pervenit ad classem tertiam: tum pestis vehemen­ter ibi saeviens sustulit matrem, relicto filio, jam annum decimum tertium a­gente. Quum pestis indies magis ac magis incrudesceret, tota domo, in qua a­gebat, desolata, reversus est in patriam. Gerardus, accepto tristi nuncio, coe­pit aegrotare, ac paulo post mortuus est. Uterque decessit non multo supra annum quadragesimum. Tres tutores instituit, quos habebat fidissimos. Ho­rum praecipuus erat Petrus Winckel, tum ludi litterarii Magister Gaudae. Legavit rem mediocrem; si tutores bona fide administrassent. Itaque able­gatus est in Buscum ducis, quum jam satis maturus esset Academiae. Verum illi Academiam metuebant, quod statuerant puerum religioni alere. Illic vix­it, hoc est perdidit, annos ferme tres in aedibus fratrum, ut vocant: in quibus tum docebat Romboldus. Quod genus hominum jam late se spargit per or­bem, quum sit pernicies bonorum ingeniorum, & seminaria monachorum. Romboldus, qui mire adamabat ingenium pueri, coepit eum sollicitare, ut suo gregi accederet. Puer excusabat inscitiam aetatis. Hic exorta peste, quum diu laborasset febri quartana, reversus est ad tutores, jam stylo quoque satis Redit ad Tu­tores. prompto, ex aliquot auctoribus bonis parato. Unus tutor perierat peste: caeteri duo, re non admodum bene gesta, coeperunt agere de monasterio. A­dolescens languens febri, quae supra annum illum tenuerat, non abhorrebat à Invitatus ad monachis­ [...]um. pietate: caeterum à monasterio abhorrebat. Itaque sinunt diem ad cogitan­dum. Interim Tutor subornat, qui pelliceant, qui minitentur, qui perpellant animum imbecillem. Atque interea repererat locum in monasterio canonico­rum, qui vulgo vocantur Regulares, in Collegio, quod est juxta Delft dicto Sion: quae domus est principalis ejus Capituli. Ubi dies venisset respondendi, respondit prudenter adolescens: se nondum scire, neque quid esset mundus, neque quid esset monasterium, neque quid esset ipse: proinde videri consul­tius, ut adhuc annos aliquot agat in scholis, donec sibi notior esset. Haec quum videret constanter dici ab adolescente, statim infremuit Petrus. Ergo, inquit, frustra laboravi, qui talem locum tibi magnis precibus pararim: tu es nebu­lo: non habes spiritum bonum: abdico tutelam tuam. Vide, unde alaris. Adolescens respondit, se accipere abdicationem, & ea esse aetate, ut non opus sit tutoribus. Ubi vidit se minis nihil proficere, subornat fratrem, qui & ipse tu­tor erat, negociatorem. Is blanditiis agit. Accedunt instigatores undique. Habebat sodalem, qui prodidit amicum; et urgebat febris: nec tamen arri­debat monasterium, donec forte fortuna viseret monasterium ejusdem ordinis in Emaus sive Steyne, juxta Gaudam. Ibi reperit Cornelium, quem Daven­triae habuerat sodalem in eodem cubiculo. Is nondum acceperat sacrum illum cultum: viderat Italiam, sed audierat parum doctus. Hic suum agens nego­tium, caepit mira loquentia depingere vitae genus sanctissimum, copiam libro­num, otium, tranquillitatem, sodalitatem angelicam. Quid non? Trahebat [Page 189] affectus ille puerilis ad veterem sodalem. Alii alliciebant, alii propelleban [...]. Mancipat se Monasterio. Onerabat febris. Hunc locum delegit, altero fastidito; Sic habet Autographum: scribere voluit lactabatur. lactabar interim, do­nec haberet sacram vestem. Interea, tametsi adolescens, sensit quam non esset illic vera pietas. Et tamen totum illum gregem excitavit ad studium. Paran­tem abire ante professionem partim pudor humanus, partim minae, partim ne­cessitas coërcuit. Hic in mar­gine adscriptum erat, professus est, eadem, ut videbatur, ma­nu. Evocatusab Henrico Ber­gensi Episcopo Cameracensi. Lutetiam prof [...] ­ciscitur, studio­rum gratia. In morbum lapsus redit ad Episcopum. Hinc in Hol­landiam. Mox Lute­tiam. Abhorret a studio Theolo­gico. Migrat Lo­vanium, post peregrinatio­nem Anglica­nam. Ex Gallia revocatur in Angliam. Petit Ita­liam. Tandem per occasionem innotuit Episcopo Cameracensi, Henrico à Bergis. Is sperabat Cardinalicium galerum; & habuisset, nisi de­fuissent praesentes nummi. Ad hoc iter optabat hominem Latine doctum. Ita­que per hunc evocatus est cum auctoritate Episcopi Trajectensis, quae sola sufficiebat. Et tamen ille adjunxit auctoritatem Prioris & generalis. Conces­sit in familiam Episcopi, servato tamen habitu. Quum Episcopus esset desti­tutus spe galeri, sentiretque illum in amore parum constantem erga omnes, egit, ut iret Lutetiam studii gratia. Promissum est stipendium annuum: ni­hil missum est. Sic solent principes. Illic in Collegio montis acuti ex putri­bus ovis & cubiculo infecto concepit morbum, hoc est, malam coporis, antea purissimi, affectionem. Itaque rediit ad Episcopum. Acceptus est honorifice. Recreatus est à morbo Bergis. Revisit Hollandiam hoc animo, ut maneret apud suos. Sed ipsis ultro hortantibus rediit Lutetiam. Ibi destitutus auxilio Maecenatis vixit verius, quam studuit: & ob pestilentiam ibi multis annis perpetuam, singulos annos redeundum erat in patriam. A studio Theologiae abhorrebat, quod sentiret animum non propensum, ut omnia illorum funda­menta subverteret; deinde futurum, ut Haeretici nomen inureretur. Tan­dem, ubi totum annum saeviret pestis, coactus est Lovanium commigrare: Ante inviserat Angliam in gratiam Montjoy tum discipuli, nunc Maecenatis; sed amici verius quam benigni. Id temporis omnium bonorum apud Ang­los benevolentiam sibi conciliavit, ob id praesertim, quod spoliatus in littore Dovariensi, non solum non ultus sit injuriam; sed mox emisit libellum in lau­dem regis, & totius Angliae. Tandem è Gallia magnis promissis revocatus est in Angliam, quo tempore nactus est amicitiam Archiepiscopi Cantuariensis. Ubi promissa non apparerent, petiit Italiam: cujus adeundae desiderio semper arserat. Egit paulo plus quam annum Bononiae, jam vergente aetate, hoc est ferme quadragenarius. Inde contulit se Venetias, & edidit Adagia: inde Pa­tavium, ubi hibernavit: mox Romam, quo jam fama celebris ac plausibilis praecesserat. Raphaeli, Card. S. Georgii, praecipue charus fuit. Non defuis­set Edit Veneti­is Adagia. Adit Romanis. Revocatur in Angliam. Regressus in Brabantiam si [...] consiliarius prin­cipis. ampla fortuna; nisi mortuo rege Henrico VII. & successore VIII. ami­corum literis amplissima pollicentibus revocatus esset in Angliam. Illic decre­verat reliquum aetatis peragere: verum ubi ne tum quidem praestarentur promissa, subduxit se in Brabantiam, invitatus in aulam Caroli Vixparet, an: nunc, an tunc scriptum. Valetudo. Erasmi [...] Ingenium. Mores. nunc Caesaris, cui consiliarius factus est opera Joannis Silvagii Cancellarii magni. Caetera sunt tibi nota. Mutati cultus rationem reddidit in libello primo, quo respon­dit Laicis sycophantiis: formam ipsi describetis. Valetudo semper fuit tene­ra; unde crebro tentabatur febribus, praesertim in Quadragesima ob piscium esum, quorum solo odore solebat offendi. Ingenium erat simplex; adeo ab­horrens à mendacio, ut puellus etiam odisset pueros mentientes, & senex ad illorum aspectum etiam corpore commoveretur. Linguae inter amicos liberi­oris, nonnunquam plusquam sat esset: & saepe falsus non poterat tamen ami­cis [Page 190] diffidere. Putidulus erat, neque quidquam unquam scripsit, quod ipsi pla­ceret: ac ne facie quidem propria delectabatur: vixque extortum est amico­rum precibus, ut se pingi pateretur. Dignitatum ac divitiarum perpetuus con­temptor fuit: neque quidquam habuit prius otio, ac libertate. Candidus ae­stimator alienae doctrinae, & fautor ingeniorum unicus, si fortuna suppetisset. In provehendis bonis litteris nemo magis profecit, gravemque ob hanc rem invidiam sustinuit à barbaris & Monachis. Usque ad annum quinquagesimum nec impetiverat quenquam, nec impetitus est à quoquam stylo. Idque habe­bat Primus Erasmi adversarius. sibi propositum omnino stylum incruentum servare. A Fabro primum est impetitus: nam Dorpiana orsa suppressa sunt. In respondendo semper erat Sic in Auto­grapho erat: voluit addere praeditus [...]; vel scribere civi­lior. civilitate. Lutherana tragoedia oneraverat illum intolerabili invidia, discerp­tus ab utraque parte, dum utrique studet consulere. Augebo catalogum ope­rum meorum: ex hoc quoque multa colligentur. Scripsit ad me Gerardus Noviomagus quosdam meditari vitam Erasmi, partim carmine, partim oratio­ne. Ipse cupiebat instrui secreto: sed non ausus sum mittere. Si contingat cum illo colloqui, poteris illi communicare. Nec tamen expedit aliquid ten­tare de vita, nisi res ipsa urgeat. Sed his de rebus fortassis alias, aut e­tiam coram.

Haec ubi scripsissem venit Berckman onustus mendaciis. Scio quam sit diffi­cile, continere arcanum, tamen uni tibi credo omnia. Celebravi Viandulum nostrum: Livinus exhibebit libellum: hortare Ceratinum, ut, si quando re­legat auctorem, annotet aliqua. Favendum est Frobenio: ego non possum illi semper adesse. Et ejus causa gravor magna invidia. Nosti, quam sint figu­li. Rursum vale.

Notat inter alia, quam ob causam monasterio, cui se invitus satis manciparat, fuerit egressus, immo cujus auctoritate evocatus. Quum autem lapsu temporis eo no­mine multorum calumniis vir pius objiceretur, & Servatius etiam, qui Patris dig­nitate caenobio huic praeerat, literis eum revocaret, nervosam ad eum scripsit Epi­stolam, qua se vitae monasticae calamitates ferre non posse testabatur; rationibus additis, quibus motus vestibus se exuerat Monasticis. Eam ab CLV. Petro Seriverio, Erasmi nostri studiosissimo, acceptam hoc loco apponere operae precium duxi, cum quod in Epistolarum volumine nusquam compareat, tum quod universe vita rationem, uti scribens ipse inibi loquitur, exponat.

PHILIPPUS Cossaeus Constantiensis Antistes, cujus jussu Guliel­mi Budaei vitam explicandam suscepi, author mihi fuit, ut hunc meum laborem nomini tuo consecrarem: existimans, quoniam Bu­daeum paulò antè vita fruentem unicè dilexisti, quicquid de eo mor­tuo scriberetur, tibi fore gratissimum. Ego vero tametsi videbatur id alienum institutis meis, & in primis arduum, statuebam tantam rem, tam expectatam & diligentia consequi, & memoria complecti, & oratione exponere: tamen viro clarissimo atque doctissimo & justa imperanti, & praeclara cupienti non parêre nefas esse putavi, eoque magisque non aliunde poteram honestius pri­mam ineuntis adolescentiae commendationem ducere. Itaque non ausus Pa­troni mei aut authoritatem aspernari, aut voluntatem negligere, recusandi pudore scribendi onus suscepi. Quod autem erat optandum maximè, ut mihi juris studioso daretur aditus ad te summum juris Antistitem, jurisconsulto­rumque principem, & quod unum ad meas rationes maximè pertinebat, id non fortuitò, sed propè divinitus datum atque oblatum videtur. Quamobrem [Page 216] quoniam propter obscuritatem in hominum ignoratione adhuc jacui, nixus praestantissimi viri authoritate, ad tuam Amplitudinem confugio: inde aut praesidia adversus invidiam, aut laudi, si qua fortè nascatur, adjumenta quaesi­turus. Nemo enim te uno dignior occurrebat: quem in maximis gravissimis­que causis Reip. nostrae cognitum, in primisque spectatum Franciscus Rex Regum potentissimus & sapientissimus per omnes honorum gradus ad summum extulit Magistratum. Quem ita geris, ut diligentiam admirentur omnes, vir­tutem agnoscant: sitque intellectu difficile, utrum is magistratus ornet te magis, an ornetur à te: Nec verò in minima tua laude ponendum est, quod ut semel tanto honore auctus es, tecum habuisti Budaeum semper, captus ejus & virtute & doctrina: hunc nusquam à te dimittere, tecum quocunque proficiscereris deducere, in suavissimo convictu tuo honorificentissimè detinere voluisti, qui cum remotus ab oculis populi in studiis cognoscendi semper ali­quid aut discendi, quantum reipublicae superfuerat temporis, libentissimè at­que multò verius cupidissimè contereres. Quare interim extimesco, ne refri­cem hisce meis literis desiderium, ac dolorem tuum: quem ex interitu illius longè acerbissimum accepisse te sciunt omnes. Quid enim non doleas erep­tum tibi hominem magno ingenio? admirabili doctrina? singulari pruden­tia? & tecum omnium consiliorum societate conjunctissimum? Quae si unà cum illo occidissent, immoderatius doctissimi viri desiderium ferendum esset. Sed nec illa occiderunt, alenturque aeternitate, & augebuntur totius posteri­tatis memoria. Doctrinam ejus viri coluisti, quae vivit, semperque vivet in omnium gentium mentibus ac sermonibus: multò notior, atque illustrior po­steris quam praesentibus futura. Accipies igitur hunc librum exiguum quidem & tenuem, sicuti nascentia omnia sunt & incipientia, nec tam re & maturi­tate, qualia solent esse adolescentiumque spe fortassis & exspectatione com­mendandum, quem tamen spero tibi fore jucundum, tum Budaei ipsius causa, cujus honori destinatus est, tum Constantiensis Episcopi tuae amplitudinis ob­servantissimi nomine, cujus cum essem mancipio & nexu proprius, tuum tamen esse voluit usu & fructu,

CHRISTOPHORUS Longolius Macliniae, nobili Germaniae oppido, honesto splendidoque inter suos loco, natus fuit. Quo­niam vero eo vivo non defuere qui eum Parisiensem dicerent, libri etiam ab eo scripti, hoc titulo circumferrentur: non ab re erit quae ipse in altera defensionum suarum, errorem hunc librariorum refellens, de patria sua dicit, hoc loco commemorare: ut deinceps qui de hac redubi­tant, ipsi potius Longolio de se, quàm aliis credant, ejus verba haec sunt, Ego P. C. Macliniae natus sum, Macliniae educatus, Germanicae linguae & Caesarum ditionis oppido, cum aliis laudibus multis illustri, tum vero Phil­lippi et Caroli Hispaniae regum incunabulis percelebri; haec ille. Puer ad­modum, cum vix annos IX. natus esset, parentum studio et diligentia Lute­tiam Parisiorum, ut ibi literas disceret, est missus. Neque enim vel id aeta­tis, propter summam ingenii docilitatem, immaturum censebant, qui in ce­leberrimo illo literarum domicilio politioribus disciplinis animum excoleret. Celeriter vero omnibus artibus quibus puerilis aetas imbui solet, ita profecit, ut aequales suos omnes doctrinae laude longe praestaret, ex his autem genero­sissimum quemque imitandi cupiditate incenderet. Ingenio acri & vehe­menti praeditus fuit, in quamcumque partem se dedisset, atque omnium dis­ciplinarum (quod postea res ipsa declarabat) capaci. Quemcumque scripto­rem sibi legendum proposuisset, eum nunquam fere de manibus, nisi diligen­ter ab eo perlectum, dimisit. Neque unquam in eo animadversum est, aut obscuritate scriptoris alicujus, aut prolixitate deterritum, quo minus totum perdisceret, si modo talem putaret ex quo fructum aliquem capere posset. Cum autem ea quae in antiquorum scriptis tradita essent, celerrime percipe­ret, tum vero quae abdita fuere nemo majori facilitate eruit. Atque huic rei testimonio esse possunt multa ab eo penè puero, in C. Plinii de naturali historia libro, scriptoris non ita facilis, et plurimis mendis deformati, inge­niose excogitata & notata, quae postea ipso imprudente & invito in Gallia fuere edita. Memoria vero tanta fuit, ut ad ea tollenda quae animo semel insedissent, diuturnitas temporis vix aliquid valeret. De pluribus & variis rebus saepe interrogatus, de quibus à multis annis nihil legerat, non minus prompte de singulis solitus est respondere, ac si eo die ab eo perlecta fuissent. Cujus rei [...]um familiariter cum eo viverem, in consuetudine quotidiana cre­bro [Page 241] periculum facere licuit. Hocque in eo magis mirum fuit, quòd eum plu­rima legisset, omnia autem quae Graece aut Latine scripta essent sibi legenda proponeret, nunquam sere ad metam semper properanti, ad eundem scripto­rem revertere licuit. Si quando de iis rebus sermo incideret, quae à diversis & variis scriptoribus tractatae essent: cum res ipsae essent eaedem, ita tamen oratione solebat distinguere, sua verba singulis scriptoribus à quibus ea ac­ceperat referendo, ut non memoriter ea dixisse, in quo saepe offendi solet, sed de scripto pronuntiasse videretur. Quae saepe cum faceret, ita audito­rum admirationem incendit, ut eum artificio quodam, non naturali memo­riae bono uti existimarent. Ad haec tanta naturae bona doctrinaeque summa adjumenta, eam industriam adhibuit, ut quicquid in literis profecerit, huic penè soli gratia habenda videretur. Ineunte aetate cum earum rerum cog­noscendarum magno studio teneretur, quae à philosophis tractantur, amici, qui eum honoratum magis quàm doctum videre cupiebant, verentes ne tali­um rerum studium, eum longius ab honorum petitione abduceret, magnope­re illi autores fuere, ne aliud sibi eo tempore, praeter jus civile discendum proponeret. Ex ejus enim artis studio affirmabant fore, ut celeriter ad honores & ad summam gloriam perveniret. Quorum precibus & hortati­onibus cum sibi omnino parendum esse duxisset, sex annos in eo studio ita consumpsit, ut nullis interim aliis literis, praeterquàm oratoriis, quae maxi­me etiam artem illam vel ornare vel adjuvare existimantur, operam daret. Usus est praeceptore Philippo Decio celebri juris interprete, qui tum Valen­tiae in Narbonensi Provincia maximo auditorum concursu qui undique ad eum confluebant, jus docuit. Eo vero tempore ita profecit, ut cum postea ab amicis Lutetiam Parisiorum, ut jus ibi exerceret, esset revocatus, cum agendo, tum respondendo, tantam laudem est adeptus, ut vixdum bienni­um in Jurisconsultorum subselliis versatus, in centum virale illud consilium, quod antea solis senibus vel certe aetate provectis patebat, admodum juve­nis adlegeretur. Quare amicorum voluntati jam satisfactum putans, tempus adesse putavit, ut animo etiam suo majorum rerum cupiditate flagranti mo­rem gereret. Itaque C. Plinium cujus lectioni se totum dicaret, delegit: quem varietate & copia rerum caeteris Latinis scriptoribus praestare, ac velut in unius operis compendio quaecunque à philosophis Graecis, pluribus & li­bris & verbis tractata essent, mira brevitate collegisse existimavit. Sed cum res ipsae, quae quamvis copiose tractatae, per se ipsae difficultatem afferunt, in angustum à Plinio conclusae, vix spem aliquam sui intelligendi darent: ibi partim necessitate coactus, quòd aliter ea quae ita concisae tradebantur intel­ligere non posset, nisi easdem fusius apud alios tractatas videret, partim mag­nitudine & varietate rerum eum invitante, ut ex uberrimis illis fontibus po­tius, ex quibus Plinius ipse hausisset, quàm ex illa seclusa aquula illarum cognitionem peteret: animum ad majora erexit: ut eos etiam scriptores videret, à quibus illa Plinii emanasse putabantur. In hac vero sententia cum esset, omnes illi agricolae, omnes fere medici fuere perdiscendi: rerum Romanarum & totius antiquitatis memoria diligenter tenenda. Orbis de­nique illi disciplinarum, quam [...] Graeci vocant, evoluendus: cum nulla fere ars sit, cujus non expressa vestigia aliqua apud Plinium reperian­tur [Page 242] Haec vero perficere illi multo fuit difficilimum, praesertim Graecarum literarum adhuc ignaro & prorsus rudi. Verum nihil horum eum retardavit: ut erat animo semper reluctante difficultatibus, tumque incensus cupiditate, ut philosophorum & aliorum scriptorum mysteria cognosceret. Principio itaque Graecis literis tanto studio tantisque ingenii viribus incubuit, ut non­dum se vertente anno, sive ad philosophos, sive ad oratores se converteret, ignoratio linguae nusquam eum ab eorum intelligentia excluderet, eodem­que temporis intervallo Graece etiam ad Gulielmum Budaeum Gallorum doct­issimum Epistolas saepe mitteret. Pari ergo studio atque industria cum quin­quennium in Graecis scriptoribus legendis perseverasset, jam lingua ipsa maxime illi familiaris fuit, eademque opera doctos illos scriptores assidue le­gendo, uberrimam maximarum rerum cognitionem ex illis hausit. Memor vero ubique, cum illos legeret, instituti sui, & cujus causa initio tot sibi scriptores evoluendos sumpsisset, nihil in his omisit, quod ad pleniorem C. Plinii intelligentiam aliquo modo faceret, quin id diligenter notatum, quo loco & in quo autore legisset, in Plinii libro scriptum relinqueret: ut ante omnia subsidia in hac re, quaecunque ex lectione comparari poterant, ten­taret, eandem rationem in recentiorum scriptis legendis servavit. Quando vero de stirpium natura, multa Plinius traderet, nonnulla etiam de piscibus scriberet, rebus à cognitione hujus seculi ita remotis, ut ne nomina quidem intelligantur: non contentus eorum autoritate, qui aliquid de his scripsere, voluit ipse verba rebus accommodare, hisque diligenter inspectis videre, quo pacto res ipsae cum antiquorum scriptis convenirent. Itaque ea causa illi in Narbonensem Provinciam iterum proficiscendi fuit, cum adolescens antea ibi jus civile didicerat: quam quidem stirpium fertilissimam, piscium etiam abundantissimam, propter illius maris vicinitatem existimavit. In qua qui­dem peregrinatione librum etiam, quem herbarum historiam appellavit, scripsit. Eam vero partem, in qua Plinius terrarum orbis descriptionem complexus est, diligentissime est persecutus: atque in hoc etiam oculorum judicio uti voluit, omnesque & sylvas ac montes, & antiqua oppida, à Pli­nio descripta, quorum aliqua vestigia manerent, ipse adire. Itaque cum adolescens▪ Hispaniam totam peragrasset, adulta jam aetate, Britanniam, Germaniam, Galliam, Italiam emensus est. Statueratque in Orientem pro­ficisci, nisi Turcorum arma, quibus omnia Christianis hominibus clausa es­sent, eum ab hoc consilio deterruissent. Quanquam etiam apud homines no­stros peregrinando in magna pericula saepe incidit. Apud Heluetios autem, dum eorum regionem viseret, nihil propius fuit, quàm ut interficeretur. Quid vero illi acciderit, & quomodo periculum evitaverit, non erit alie­num commemorare, quo magis & industria ejus cognoscatur, & animus, qui nullo periculo à rerum dignarum investigatione deterreri potuit. Profect­us est eo cum duobus familiaribus Gallis, eo sane tempore, quo accepta cla­de apud Mediolanum Heluetii à Gallis maxime dissenserunt. Ex comitibus ergo cum in suspitionem venisset, speculandi causa accessisse, pars quaedam cohortis Heluetiorum eos aggressa est. Ibi cum aliquandiu repugnassent, ne­que pares esse potuissent, unus eorum fuga Rhodanum tranatando, vitam sibi servavit: alter in pugna caesus; ipse gravi vulnere altero brachio accepto [Page 243] captus & in carcerem abductus est, ubi triginta fere dies, cum neque medici neque remedii ullius facultas daretur, vulneris dolore magis magisque ingra­vescente, in summo moerore jacuit, donec casu antistes Sedunensis, qui apud Heluetios dignitate et gratia maxime potuit, eò venisset: cujus opem cum Longolius per literas supplex implorasset, ipse casum viri valde miseratus statim custodia liberavit, adhibitisque medicis, tam diu apud se retinuit, dum à vulnere prorsus sanatus esset: tum equo donatum, & viatico libera­lissime instructum, in patriam remisit. Nec vero ille antè discedere voluit, quàm id cujus causa venerat perfecisset, regionemque totam lustrasset, atque tabellis descriptam secum domum reportasset: cujus rei perficiendae majorem tum facultatem habuit, quam ei Sedunensis autoritas dabat. Itaque cum in omnibus quae videre cuperet abunde satisfactum esset, illinc in patriam de­cessit. Sed ut eo de quo inceperam revertar, hoc eum saepe praedicantem au­divi, se quicquid rerum naturae cognitione profecisset, id C. Plinii lectioni acceptum referre, qui in omnibus illi occasionem plura quaerendi & investi­gandi semper dederat. Oratoriis artibus à puero semper deditus fuit, ea­rum verò summam cognitionem, non artis solum praeceptis, sed multa exer­citatione firmaverat. Declamandique consuetud in emmultis jam saeculis in­termissam & propè mortuam, qua nihil unquam utilius iis qui oratores evade­re cupiunt, inventum fuit, in seipso primum, post in aliis renovavit, cùm argumento proposito, saepe in scholis declamando alios suo exemplo, ut idem facerent, commovit. Genus dicendi ineunte aetate secutus est, quod po­stea vir factus, valde improbavit. Nam cum adolescens per omnia scripto­rum genera vagaretur, neque quenquam unum sibi imitandum proponeret, sed ut ipse de se dicere solebat, tantum in uno quoque notaret, quantum a­cute aut sententiose dictum esset: eo factum est, ut prudenter semper fere diceret: quod fuit etiam naturae: oratio verò ejus, quae ex verbis undique accersitis constaret, nullam neque elegantiam, nec venustatem prae se ferret, formamque dicendi inconditam & minime aequabilem redderet. In hoc ta­men genere multa scripsit: Orationem de laudibus C. Plinii, alteram de lau­dibus Gallorum: Comparationem juris civilis cum re militari, in qua juris laudes extollit: Commentarios quosdam in jus civile: Historiam herbarum: Commentarios in XI. libros Plinii ab eo admodum adolescente, quo primum tempore Plinium in manu sumpserat, conscriptos: postremo verò omnium, cum jam etiam majorem elocutionis rationem habere inciperet, quinque ora­tiones de laudibus urbis Romae fecit. Quòd verò genus scribendi muta­verit, id Petri Bembi consilio, qui eo tempore hac laude eleganter & Latine scribendi multum Italis omnibus praestitit, acceptum referre solitus est. Ille enim cum Longolio amicissimus esset, multaque ejus prudenter quidem scrip­ta, sed inquinatis & corruptis verbis referta videret, dolere se apud eum saepe testatus est, quòd cum à natura & literis ad oratorias artes instructissi­mus esset, voluntate etiam in eas maxime propensus, negligeret tamen eam partem emendate & Latine loquendi, quam M. Cicero eloquentiae Romanae parens solam & quasi fundamentum oratoris esse judicavit: unde etiam elo­quentia ipsa nomen sumpsisset. Magnopere igitur est cohortatus, ut totam suam dictionem, ad praestantem illam Ciceronis dicendi formam revocaret, [Page 244] eumque solum ex oratoribus sibi imitandum proponeret. Cujus consilio & autoritati tantum tribuit, ut quinque annos continuos ab ea cohortatione, nullum alium autorem Latinum in manibus haberet, nullum legeret, praeter unum Ciceronem: in quo tantum studio industriaque profecit, ut post breve tempus, cum sibi eam legem indixisset, ne aliis atque à Cicerone sumptis verbis uteretur: ac omnia serè quaecunque animo concepisset exprimenda, abunde ex illo uno verba electa suppeterent. Cumque se totum ad summi illius oratoris imutationem dedisset, sicque toto animo contendisset ut nihil unquam magis, ut perfectam illius scribendi formam animo inclusam haberet, etiam in omnibus quae scripsit, ut eodem modo dicere posset, magnopere laboravit. In hanc verò formam scriptae sunt ab eo orationes duae, quibus eorum accusationi respondet, qui eum Romae perduellionis reum egere: una praeterea ad Luterianos oratio, et aliquot Epistolae ad amicos: reliqua omnia quae scripsit, ipse abolenda censuit: idque ut ita fieret, amicis mo­riens commendavit. Causam verò totam Luterianam, cujus oppugnationem jussu X. Leonis Pontificis Maximi, à quo etiam commentarii totius causae missi ad eum fuere, susceperat, quinque orationibus complecti statuerat: brevique perfecisset (excogitatis jam secum, ut ex ipso audieram, quaecun­que tali in causa dicenda forent) nisi prima statim absoluta, immatura mors consilium ejus praevenisset. Theologiam, & eos scriptores, qui de divinis rebus tractant, omni aetate coluit: idque putavit hominis esse Christiani, non in senectutem, ut maxima pars hominum facit, hoc studium differre, sed quotidie addiscendo in eo, quanquam lentius id fieret, aliquid tamen proce­dere. Hoc autem modo ipse & Graecos & Latinos plurimos, quos maxime in rerum divinarum explicatione excellere putavit, diligenter evolvit. In his verò literis, & in aliis artibus, tot-perlegit; tam multa, tanto judicio, in tam paucis annis, ea [...]etiam aetate qua aliis vix maturum judicium adesse solet: tot interim laboribus ex peregrinationibus exercitus, ut iis, qui eum & mores ejus non novere, penè incredibile videatur. Sed adjuvabat praeter caetera quae modo commemoravi, temperantia summa in victu, & in omni vita, ut voluptatibus, quae apud caeteros ejus praesertim aetatis magnam par­tem temporis sibi vindicant, nullum omnino tempus daret. Cibi et potus erat parcissimus, mero nunquam, dilutissimo semper utebatur, maxime verò frigidae potu delectabatur: quo etiam saepius usus fuisset, nisi medici, quòd maxime inimicum stomacho dicerent, eum magnopere deterruissent. Som­no parum indulgebat: cum plurimum, non amplius sex horas dormiebat. Reliqua genera voluptatum summus ille ardor in studia literarum ita restinx­it, ut nulla prorsus in eo aliarum rerum cupiditas appareret. Neque verò ita prorsus studiis deditus erat, ut reliqua omnia, quaecunque in Republica Christiana agerentur, tanquam ad se nihil pertinerent, negligeret, sed cum studiis plurimum tribueret temporis, tum verò quando vel salutis ratio, vel quaevis alia necessitas, cum à studio avocaret, libentissime & diligentissime de iis quae foris agerentur, inquirebat. Quo factum est, ut simul & doctissi­mus & prudentissimus haberetur: ut neque haec curiositas rerum externarum cognoscendi quicquam de legitimo studiorum tempore detraheret, nec illa languidiorem ad caetera redderent, aut quicquam de prudentia rerum di­minuerent: [Page 245] sed contra alterum ab altero adjutum hanc pulcherrimam in eo prudentiae & sapientiae conjunctionem effecere. Corporis eatenus rationem habuit, quatenus studiis sufficere posset: quotidieque ante cibum parva pila se exercebat. Quanquam per se laboris apta membrorum compositione patientissimum corpus habuit, & quod multis magnisque laboribus ad omnem patientiam ineunti aetate firmaverat, quippe qui adolescens laborem etiam militarem fuerat perpessus: milesque Neapolitano bello cum Ludovico Gal­lorum Rege in Italiam venisset: etsi à robore militari multum abesset, cor­pusque decorum magis habere quàm robustum videretur. His vero rationi­bus ita corpus & animum curavit, ut alterum semper sanum, alterum quàm doctissimum, variisque et multis artibus repletum haberet. Quantum verò doctrina & eloquentia inter hujus saeculi scriptores praestiterit, ii demum in­telligent, qui pauca ea quae suo judicio probata, scripta reliquit, cum alio­rum in illo genere scriptis conferent: aut is denique, qui in simili scriben­di argumento sui periculum fecerit. Neque verò ist is artibus atque virtuti­bus praemia omnino indigna his temporibus tulit: multaque praeclara de eo judicia principes viri fecere, A Rege Hispaniae Philippo duodeviginti annos natus, sanctioribus illis reconditarum rerum notis, quibus hodie unis omnia propè regnorum arcana committuntur, praefectus, A principibus Pannoniae magno proposito praemio accersitus, ut regem puerum optimis artibus insti­tuendum susciperet, A Ludovico Francorum rege multis honoribus affectus: de quibus ille in judicio cum pro se diceret, adversariis maxime conditionis obscuritatem objicientibus, commemorare est coactus. Quo tempore Re­gis decretum recitari fecit: à quo ille non unius aut alterius (ut ejus verbis utar) suae ditionis urbium, sed universi regni viribus uno edicto est donatus. Sub quod etiam aliud decretum consilii illius centumviralis, quod Lutetiae Parisiorum cogitur, intulit. In quo illi jura ti summo consensu in collegium suum cooptarunt, habiturum in perpetuum jus vitae & necis, ac summam fortunarum omnium potestatem, non in plebem modo, sed in omnes regni proceres. Vicesimo verò octavo aetatis anno civitas ei Romana ultro est ob­lata, virtutisque & literarum ergò civis factus. Quae res quanquam initio multarum illi turbarum causa fuit, multis clàm invidentibus, nonnullis verò nobilissimis viris palàm eum oppugnantibus, & virtutibus ejus obtrectantibus, inter quos magno periculo est versatus: postea tamen optime cessit, nomen­que ejus & gloriam magnopere auxit. Nam cum statim post civitatem adep­tam in Gallias redire studeret, ut amicos & propinquos, à quibus multos annos abfuerat, viseret: crebrae verò adversariorum ejus voces exceptae es­sent, palàm dicentium, se nomen ejus delaturos: ea res fecit, ut paulo di­utius consilium profectionis differret: ne si tali tempore urbem relinqueret, non amicos salutandi causa discessisse, sed timore & minis inimicorum per­territum ab urbe aufugisse videri posset: sed cum diutius mansisset, quàm ejus rationes paterentur, expectans quorsum obtrectatorum invidia procede­ret, cum illi interim nihil contra eum nisi convitiis agerent, existimans ulte­rius eorum indignitatem non progressuram, iter Galliam versus jam diu ab eo deliberatum, est persecutus: relictis tamen apud amicos defensionibus suis scriptis, ut contra omnes conatus adversariorum, si absentia ejus ali­quam [Page 246] illis occasionem accusandi daret, praesto haberent quod opponerent: jam tum ex eorum convitiis animo prospiciens, quae maxime objecturi essent, quibus ille omnibus medicinam fecerat. Cujus sui consilii prudenter exco­gitati magnum postea fructum & voluptatem cepit. Vix enim Venetias in eo itinere pervenit, cum ad [...]um literae amicorum sunt allatae, nunciantes gravissimam accusationem, qua statim post discessum ejus adversarii sunt usi, & quo pacto consilium de relinquendis defensionibus processisset. Accusa­vit eum nobilis & disertus adolescens Romanus, in quo magnam dignitatis suae spem majores natu Romani collocarent, ad id inductus inimicorum Lon­golii multis & assiduis precibus, objecto etiam falsae gloriae splendore, quod patriae laudibus, quas oppugnatas à Longolio esse voluerunt, in hujusmodi accusatione adesse eum asseverarent. Ita verò acerbe & vehementer, ipso audiente principe Romano, cum multi nobilissimi & clarissimi viri judicio in­teressent, egit, ut nonnulli amici Longolii essent qui de causa obtinenda desperarent, donec amicorum praecipua cura defensiones ejus in lucem pro­diere: quae ita ab omnibus passim probabantur, ut multi dicerent non Lon­golium civitatis donatione ornatum, sed ipsum civitatem illis orationibus ornasse, in quibus pristinam dignitatem civitati & vetera sua ornamenta om­nia restituisse videbatur. Principi ipsi vero ita placuere, ut oblitus penè quid adversario ejus tribuisset, quem paulò antè, nulla magis re alia mo­tus, atque ejus in Longolium actione, in familiarium numerum receperat, protinus juberet ut diplomata Longolio expedirentur, quibus ratum esset, quod S. P. Q. R. de cive eum asciscendo decrevisset: praeterea quod ipse de privato aerario ad tuenda studia ejus concessisset: atque ad eum ubi­cunque terrarum esset, deferrentur: ea tamen lege, ne sedem studiorum alibi quàm in Italia poneret. Multis praeterea honoribus affecit, nam in Palatinum & sacrosanctae Lateranensis aulae comitatum sua sponte coopta­vit, & in Romani Pontificatus scribarum numero esse voluit. Quae cum ad eum perlata essent, cum alia omnia libenter audivit, tum verò conditionem de commoratione sua in Italia non invitus accepit, laetusque in Galliam quasi ex inimicorum dolore triumphum agens, animo statim revertendi est profect­us: ubi magno amicorum gaudio exceptus, quòd nihil tam praeter opinio­nem eorum accideret, quàm ut eum quem vix salvum in tantis contentioni­bus arbitrabantur, honoribus etiam auctum viderent, magna eum studio apud se retinere contenderunt, pluribus etiam ad manendum praemiis & privatim à multis, & publicè à rege ipso Francorum propositis. Ex priva­tis autem qui hoc maxime ab eo contenderunt, Ludovicus Ruzaeus Parisien­sis, cum multa alia, tum verò suburbanum fundum lautum & fructuosum mu­neri obtulit: nullam aliam beneficii sui remunerationem aut operam ab eo expectans, nisi ut urbe illa quasi domicilio studiorum suo rum contentus, in Italiam amplius non rediret. Ille verô quanquam Galliam semper non mi­nus charam quàm patriam habuit, existimans non inferiori amoris loco ha­bendam quae excepit, quàm quae genuit, plurimi etiam in hac re amicorum studia astimaret: tamen cum recordaretur quam fidem X. Leoni Pont. [...] x. & reliquis amicis de reditu dedisset, ab eo nullis cujusquam promissis [...] precibus deduci potuit. Mirifice verò ipse sua sponte erga Italiam & Ita­los [Page 247] afficiebatur: ut etiam in Epistola quadam ad Sadoletum, reditus sui ra­tionem probare volens, cum alias causas attulisset, postremo addit, ideo se redisse, quòd ad excitanda fovendaque studiosorum hominum ingenia pluri­mum conferre arbitratus esset coeli ipsius Italiae clementiam, seque in eo feli­cem illum & planè divinum Italiae genium secutam. Antequam vero redi­ret, Britanniam nobilem insulam videre voluit, adductus praeterea fama eo­rum quos praeter caeteros illic Graecis literis & Latinis eruditos, omni libera­li & ingenua doctrina pollere audiverat. Cum quibus pluribus diebus ju­cunde consumptis, quod eorum doctrina ita delectaretur, ut etiam summae admirationi esset, quemadmodum saepe eum praedicantem audivi, tantam & tam politam atque excultam doctrinam in illis locis, apud eos homines, vel usquam penè terrarum, his temporibus, quibus propè omnes elegantiores artes jaceant, potuisse reperiri: ad constitutum sibi in Italiam iter reversus est: Pataviumque venit, quem studiis suis locum accommodatissimum ele­git. Quanquam simul ac de ejus in Italiam adventu auditum est, populus Florentinus non solum in civitatem suam, si illic ad instituendam bonis arti­bus juventutem se conferret, invitavit, verum etiam vicena quina in annos singulos sestertiorum nummûm millia ex aerario publico decrevit. Verum ille recordatus, quae praemia antea contempserat, quòd nullum ocii sui par­tem aliis vendere voluisset, nulla mercede à suscepta propositaque sententia potuit avelli. Patavii autem se continuit, sibi & studiis suis serviens, pri­mum in contubernio Stephani Saulii nobilis Genuatis, qui literarum causa eò se contulerat, optimarum artium etiam ipse studiosissimus. Deinde verò eo in patriam revocato, cum multi nobiles viri (quorum tum Patavii prop­ter celebritatem eorum qui literas docuerunt, magna copia fuit) certatim Longolium ad se invitarent, quod ejus consuetudinem non honorificum tan­tum sibi, sed etiam fructuosam fore putabant: ille in domum Raynoldi Poli nobilis juvenis Britanni, quem per eos dies Rex Britanniae literarum causa eò miserat, migravit: quocum conjunctissime in literis usque ad extremum vitae diem vixit. Amicitiis usus est magnis & illustribus, quas illi ubique ferè vel felicitas quaedam ejus, vel doctrinae fama cor ciliaverat. Neque verò in conciliandis amicis faelicior, quàm in retinendis prudentior habebatur: quos summa fide observantia (que) semper coluit. Quantum vero officio in ami­cos tribuit, vel extremus ille vitae ejus actus facile declaravit. Nam cum gravissime ex febre laboraret, ex qua etiam periit, eodemque tempore ab Hieronymo Savanarola amico suo, qui tum filium summa spe & indole ado­lescentem amiserat, literas accepisset, valde miserabiliter de morte filii scrip­tas: existimans se non aliter officio suo in amicum non posse satisficere, in mediis ipsis doloribus cum gravissime cruciaretur, literas ad eum consolato­rias, morbum suum silentio tegens, ne hoc etiam ad amici dolorem, dedit. Quae quidem ut tum scriptae, maxime vim morbi auxisse existimari possent, sic uberrime quo officio in amicos esset declaravere: qui ne eo quidem tem­pore sibi parcere voluit, aut officium intermittere, quo omnes illi libenter remisissent: aut sane amicus non esset, qui hoc ab eo exigeret: & tum ali­um consolaretur, cum magis consolatione ipse egeret. Sed ab ea humanita­te quam in omni vita erga amicos retinuerat, ne tum quidem dolor corporis [Page 248] & propinqua mortis expectatio potuit eum deducere, aut facere ut suorum commodorum rationem haberet, qui semper quacunque in re declarare pos­set, amicorum commoda suis praetulerit. Quo factum est ut charissimos il­los semper firmissimosque haberet: idque maxime est expertus, cum absens Romae in judicium vocaretur. Quo tempore neque adversariorum ejus po­tentia, quae maxima fuit, nec acerba eorum in eum accusatio, quenquam eorum qui amicitia vel consuetudine aliqua, dum Romae esset, conjuncti vi­debantur, ulla in re flectere potuit. Plurimum verò ex omnibus detulit Ja­cobo Sadoleto, & Petro Bembo, viris cum autoritate & gratia inter eos qui tum Romae erant, maxime florentibus, tum vero doctrina & omni politiore humanitate propè singularibus. Quorum opibus & gratia quàm diu Romae fuit, in omnibus rebus est usus. Ut verò alios in se benignos & liberales est expertus, sic omnibus quos aut opera aut consilio juvare posset, maxime fuit expositus: praecipue vero iis qui spem aliquam de se vel ingenii, vel doctrinae darent. Novi ipse multos qui cum à patria absentes & amicorum subsidio destituti ad eum confugerent, ab eo saepe pecunia sublevatos: cum tamen valde tenues facultates haberet, & aliorum opibus casus suos sustenta­ret. Quando vero diutius sumptus tales se ferre non posse sentiret, per a­micos omnia egisse ne quid illis deesset, non secus ac si omnia necessitudinis officia sibi cum illis intercessissent, qui neque cognatione, neque patria eum contingebant, indole tantum & spe doctrinae ei commendati. Adversae for­tunae vulneribus multis, ut in tam paucis vitae annis, ictus, nihil unquam aliter atque virum decuit, tulit. Primum Philippi Regis Hispaniae morte inopinata, ad quem se post amissum utrumque parentem contulerat, ex quo cum magna sperasset, jamque apud eum gratia & supra aetatem authoritate multum valeret, ille praeter omnium opinionem in Hispania ereptus est. Deinde multis peregrinationibus & molestiis agitatus, carceris etiam mole­stiam & difficultatem est perpessus. Post contentio illa Romae accessit cum potentibus & factiosis adversariis: inter quos cum saepe discrimen vitae adiit, nunquam sine magno periculo versabatur. Extremum vero omnium, quod aliqua ex parte eum attingere videbatur, fuit decimi Leonis Pontificis Maxi­mi mors, in cujus vita omnem spem fortunarum suarum sitam habebat, cujus autoritatem & promissa sequutus, contra omnium amicorum suorum volun­tatem in Italiam redierat. Cum autem neque ad suos honestum reditum, quorum antea promissa spreverat, neque quo pacto in Italia defuncto jam Leone, qui antea sumptus suppeditabat, otium suum cum dignitate tueri posset, satis videret, haec nonnihil eum conturbarunt. Nusquam tamen se commovit: sed veteribus tantum amicis, quos in Italia habuit de statu suo per literas admonitis, ille in contubernio illius nobilis juvenis Britanni se continuit. Cum vero decem menses post obitum Leonis perpetuo fere in literis versaretur, constitutum se habere dixit in Forum Julium proficisci, cum ut animum suum curis literarum districtum peregrinatione relaxaret, tum etiam ut cam partem Italiae sibi non satis cognitam viseret. Itaque pau­cos ante dies quàm egredi statuerat, cum nihil omnino incommodae valetu­dinis sentiret, semotis arbitris multa cum Polo suo, cui semper plurimum tribuit, fertur disputasse de periculis, de fragilitate, de miseria humanae [Page 249] vitae. Hanc vero tandem summam orationis habuisse, ut quoniam sibi pe­regrinandum esset, neque ignoraret multa saepe peregrinantibus pericula praeter opinionem, quibus obsisti non posset, intervenire: ut rebus suis, quicquid sibi accideret, provideret: testamentum se velle facere dixit, at que apud eum deponere: flensque pene rogavit, ut siquid sibi adversi acci­deret, testamenti capita persequeretur, famamque suam & memoriam cha­ram haberet. Atque haec cum magna admiratione illius cui haec commiserat, fecit. Quis enim non miraretur, quod in proximam provinciam exiturus, optima etiam valetudine, ut sibi & aliis videbatur praeditus, ea diceret & faceret, quae magis ex vita quàm ex civitate migrantis videbantur? Verum sive divinatione de propinqua morte sua id faciebat, sive prudentia quadam, quam casus postea divinationem videri fecit, eodem die qui profectioni con­stitutus est, in gravem & assiduam febrem incidit, ex qua non convaluit, eo etiam tempore cum forte abesset Polus, cui antea res suas omnes crediderat. Quem tamen per literas statim quo statu esset certiorem fecit, nihil de testa­mento mutans: hoc tantum rogans, ut quemadmodum coràm recepisset, curam & quasi dispensationem rerum suarum acciperet, mortuoque memo­riam pie & inviolate praestaret. Quo nuncio tristissimo ille perculsus, quod eum unice amaret, subito accurrit, multaque cum in spem vitae diceret, ea­dem etiam medici pollicerentur, nunquam ab eo deduci potuit, quin eo fe­bris finem sibi vitae esset allatura: id quod paucos post dies evenit. Ante­quam vero discedere, in divi Francisci familiam voluit adoptari, ejusque ha­bitu post mortem & templo sepeliri. Obiit XXXIII. aetatis anno. III. Idus Septembris. Anno salutis generis humani M. D. XXII. atque Pata­vii in Francisci, quemadmodum praescripsit, sepultus.

IT A natura feret, ut quos doctrina exquisita, aut singulari virtute vi­ros noverimus, aut etiam necessitudine graviore, vel benevolentia conjunctos, illorum mortem graviter & acerbe feramus, quia indig­nos illos putamus, ut luce & spiritu communi priventur, & nos etiam ita diligimus, ut non modo nobis, sed ne nostrorum quidem ulli, miserum & calamitosum aliquid accidere debere judicemus. Te autem puto Domini Buceri gravissimi & religiosissimi viri mortem moderate & Christiane ferre, neque naturam ita voluntati Dei repugnantem habere, ut vehementiorem [Page 251] aliquam perturbationem in communi & naturali omnium exitu, in animum tuum intrare permittas. Scis cujus esset cum viveret, quis in illo habita­ret, quàm non sui juris esset, qui totum se illius servituti addicebat, à quo redemptus fuerat. Hic cum non donatus nobis à Deo, sed ad aliquam temporis usuram commodatus sit, acerbius feremus, quod Deus hunc evo­caverit, quam gratias agemus, quod talem nobis tam diu reliquerit, & cur sus hic aetatis fuerat, atque adeo inclinatus, ut etiamsi longiore vita dignus esset, natura tamen illum longius provehere non posset. Et cum constan­tissime vitam omnium traduxerit & eadem constantia vitae quoque finem fe­cerit, quanto hoc debet familiares illius & necessarios gaudio perfundere, quod ita à Deo raptus sit, ut malitia mentem illius non perverteret, sed vi­tae innocentiam, mortis constantia superaret? De divina autem potentia, sa­pientia, bonitate, quis poterit dubitare, neque nos cum illo pugnare debe­re, sed nos illius magnitudini & potentiae subjicere, ut grato animo accipia­mus, quicquid nobis à tanto authore objectum sit, ne vel reclamando obsti­nati, vel non ferendo imbecilles, vel male accipiendo ingrati reperiamur. Stultissimum est autem & spiritu Christi indignum, ut nos quicquam melius & praestantius putemus posse facere, quam divinae providentiae regula consti­tuit, cujus etiam stultitia, longe omnem humanae intelligentiae solertiam superat, sapientia autem à nemine cerni potest, cum ne intelligentiam qui­dem nostram multis modis depressam atque obscuram, aliquid spirituale aut divinum, nisi spiritus lumine introductum cadat. Qui vero Deum suis bo­num & propitium cogitant, qui omnia non modo misera & calamitosa, sed etiam scelesta et nefaria ad bonum convertit, quomodo hoc sibi in animum inducent, ut hoc inutile, damnosum & noxium suis sit, quorum tam arctam curam gerit, ut ne pilus quidem capitis sine illius voluntate de capite decidat?

Cum autem in omnibus apud Deum precationibus hoc adjungimus, Et illius voluntas fiat, quam inconstantes & leves erimus, si antequam res eve­niant, à Deo contendimus, ut quod velit faciat, postea autem et hoc quod expetebamus, non ferimus, & quod precabamur antea, hoc nunc idem de­precemur, eam commutationem non ferentes, qua Deus suos ad patientiam et perpessionem rerum exerceri atque erudire vult. Nam quanquam nos magnum ornamentum & columen integritatis, religionis, doctrinae amisimus, neque tamen ille lugendus, qui haereditatem paternam adiit, de qua nos hic cum miseria laboramus: neque status Ecclesiae deflendus, quae tantum & talem in coelum emisit, neque nostras rationes afflictas, ut videtur, & collapsas lamentari debemus, qui plus opis et praesidii in spiritu Christi, quam in voce Apostoli collocare debemus. Sed hinc abducere cogitationes nostras discamus in Christum & spiritum ejus salutarem, etiam atque etiam petere, ut omni extremo praesidio Ecclesia quasi destituta, internis spiritus subsidiis recreetur, et in hac tanti parentis nostri orbitate authoritate spiri­tus levemur. Atque hic foeliciores aliquanto nos Cantabrigienses sumus, quod tantum virum Cantabrigiae Deus commendaverit, quod ita altas radi­ces disciplina Christi per Bucerum egerit, ut hoc laboris & muneris cursu confecto, fructum & praemium exoptatum Magister percipiat. Nondum [Page 252] iniquitas Amorbeorum completa est, nondum tibi in liberum coelum & do­micilium haereditarium ire fas est, major tibi moles rerum, majus negotium miscendum, fervore adhuc tuo carere non possumus, tibi elaborandum est, ut quanto minore comitatu septus et munitus es, tanto acrius et majore cum contentione dimices, & ita te pares, ut non unus trium, sicut ille apud Hi­storicum, sed solus omnium impetum sustineas. Atque hoc fidenter tibi et animose suscipiendum est. Christus enim mundum devicit, et evertit sapi­entiam sapientium [...]. Sed quid ego ista, Deus bone, apud te? Dum tecum loquor, me ipse consolor, et dum levationem doloris tui meditor, aliquam aegritudinis etiam meae medicinam quaero, minus laborans quid par sit mihi ad te scribere, quam quid conveniens meo dolori detrahen­do videtur. Nunc autem quod me nonnulla, ut verum fatear, laetitia affi­ciat percensebo tibi, quam honeste se Cantabrigia gesserit, quae tales honores D. Bucero mortuo habuit, quales maximos potuit, & ita ejus fu­nus prosequebatur, ut verum amorem quem ipsi in coelum sublato exhibere non poterant, ad futurae resurrectionis memoriam, ergastulo animae exhibe­rent. Sepultus est in celeberrimo Academiae templo, deducentibus illum non modo Procancellario Academiae, Doctoribus, aliisque qui graduum dignitatem in Academia obtinebant, sed etiam caeteris omnibus, qui ad in­genii humanitatisque cultum capiendum eo confluxerant. Eadem erudi­tionis & integritatis opinione commoti Major oppidi caeterique Oppidani, novo atque insolenti, sed laudabili tamen modo, cum scholasticis se conjunx­erant, & quemadmodum poterant, funus illius honestabant, virtutis illius magnitudinem, officio tam raro & voluntario commendantes. Itaque ad tria hominum millia confluxerant, voce, lachrymis, lamentis, quantum sui desiderium Bucerus reliquisset, attestantes, cum ne plebei quidem, qui il­lum docentem & concionantem non intellexerant, fama et praedicatione doctrinae & religionis excitati, ab illius funere abessent. Precationibus no­stro more confectis, & gratiis Deo patri misericordiarum actis, quod cur­riculum hoc vitae tam pie & Christiane ab illo decursum esset, & ad erum­narum atque angorum finem, quibus imortalium vita obsessa atque excrucia­ta, jactatus, cum laude & constantia pervenisset. Ibi tum Haddonus Aca­demiae orator Legum Doctor, eloquentiae laude praestans omnibus, ipse morbo viscerum fractus, & de mortuo loquens ipse semimortuus, sive mag­nitudine calamitatis commotus, sive consuetudine tam Christiani & religiosi viri orbatus, seu frequenti dolore tanti concursus animo perculsus, gravem de re tam gravi, orationem habuit, ut lachrymae ubertim omnibus mana­rent, cogitantibus cujusmodi Magistro essent orbati, quo majorem vix uni­versus orbis caperet, sive scientiam verae religionis, seu vitae integritatem atque innocentiam, seu inexplebile studium sanctissimarum rerum, seu la­borem intollerabilem promovendae pietatis, seu authoritatem & amplitudi­nem docendi, sive quid aliud in illo laudabile & gloriosum fuit. Ille ar­dor orationis fuit, ut lachrymae caderent omnibus, clarissimi viri desiderium animo repetentibus, & sine pastore quasi palantibus, praeeunte Haddono, non modo voce & querela, sed etiam lamentatione & lachrymis. Hunc se­quutus D. Barkarus Theologiae doctor, vir pius & gravis, concionem angli­cam [Page 253] apud populum habuit, qua docuit, quatenus mortui lugendi nobis essent, & quatenus gaudio & gratulatione prosequendi. Deinde, quot incommoda nobis ex unius Buceri morte, tum publica tum privata, invecta essent, & qui­bus rursus de causis sedatè atque aequo animo ferre hunc communem omnibus vitae exitum, sed paucis tam memorabilem, deberemus. Sic ea nocte singuli domum quasi in orbitatem & solitudinem se conferebant. Postridie ejus diei ad templum rursus convenerant, & gratiis de more actis, quod ex hoc aerum­noso solo in portum et perfugium salutis suos satis idoneis temporibus tradu cit, & beneficio mortis Christi in mensa Dominica proposito, ad Euchari­stiae communionem quadringenti accesserunt, mortis Christi commemoratio­ne habita, & spe resurrectionis illius communione adaucta. Tum Redman­nus Theo. D. vir eruditus et pius, concionem in maxima frequentia habuit, et quid mors esset, disseruit, et quomodo universa bonorum & Sapientum vita, meditatio mortis esset, nihilque ita in auribus omnium personarum debere, ut discessus ex hac fragili caducaque vita, bonorum exempla nobis ad perpetuam de morte cogitationem proposita esse, atque ad eum finem omnia facta, dicta, studiaque nostra conferenda esse, quid in Buceri vita laudabile et sequendum, quid in illius morte memorabile et gloriosum esset. Atque hac oratione usus, finem dicendi fecit. Eadem aurora studiosi omnes qui ali­quid poterant, et vel in graecis vel in latinis litteris profecerant, non quid Bucero dignum esset, quem laude suâ superiorem indicabant, sed quod offi­cio suo conveniens esset, quod sibi omni studio colendum putabant, secum re­putantes, quibus poterant versibus, graecis, latinis, soluta etiam oratione, tu­mulum illius honestabant. Neque in festorum celebritate magis solitum est loca quaedam sertis et corollis undique redimiri, quam locus ubi humabatur, Epitaphiis et acroamatis distinguebatur. Hunc honorem scolastici & oppidani Cantabrigienses, pietatis ac litterarum nomine, Bucero detulerunt. Precor autem à Deo Opt. Max. ut haec externae benevolentiae testimonia, ab inter­no et propriore animi affectu oriantur, et quam ille veram doctrinam relique­rit, eandem studiis, sententiis, vita persequantur, ut vir tam nobilis si quidem ullus esset in Christo quiescentium sensus eorum quae hic agerentur, fructu la­borum quos hic posuerat, laetaretur. De familia ejus video te laborare D. Petre, in quo nihil est quod te excrucies. Nam et D. Cantuariensis, reliqui­que illius amici hoc in se munus receperunt, ut illi abeunti, honestis conditio­nibus provideatur, et Academia etiam quod potuit fecit, scripsit ad Regiam Majestatem & conciliarios Regios in hac causa, & Rex qua est singulari pie­tate et prudentia, se justam illius familiae rationem habiturum promisit. Con­donabis mihi [...]. Dominus Jesus te & familiam tuam servet.

Westmonasterii. X. Martii. Anno Domini M. D. LI.