PAULI JOVII DE JOANNE PICO Mirandula Elogium.

JOANNES Picus Mirandula meritò cognomine Phoenix appellatus est: quòd in eum, Dii superi, supra familiae claritatem, omnis corporis, ac a­nimi vel rarissima dona contulerint: Mira enim altitudine subtilis inge­nii, decora facie, lectissimisque moribus, & incomparabili, quum disputa­ret, aut scriberet, facundia-omnes ejus seculi sapientes in admirationem sui facilè convertit: Gravissimo autem opere, nec dum absoluto, tanta erudi­tione atque vehementia Astrologos, totius divinationis vanitate confutata, persecutus est, ut subtilium disciplinarum professores à scribendo deterruisse videatur- In Heptaplo autem dum Sacrarum literarum mysteria, divino ore nobis recludit, & in Apologetico gravissimis disciplinarum omnium rationi­bus proposita ad disputandum, ingenii sui decreta defendit, seipsum doctrina atque memoriae felicitate supergressus esse videtur. Excessit è vita dignus Coelo, trium & triginta annorum Juvenis, eo die tàm celebri, quàm postea Ita­liae maximè funesto, quo Carolus Galliae Rex octavus Florentiam est ingressus, scilicet, ut tanti funeris luctus, quum sub signis ornatus in pompam externae gentis exercitus urbem intraret, vel eo inusitato spectaculo, & in tanta recep­tae libertatis laetitia, minimè uinceretur.

JOANNES JOVINIANUS PONTA­NUS, Lib. Tertio de Fortuna ad A. Co­lotium Bassum, in Prooemio de Joan. Pico Mirandulae Comite.

NEC nos deterrebit Joannes Picus magna tùm nobilitate, tùm etiam ingenio, ac doctrina vir, qui nuper diruere prorsus syderalem co­natus est disciplinam. Cui quo minus ipsi respondeamus, labore eo nos omni liberavit, vir in omni disciplinae genere clarus, ac perquam acutus, Lucius Bellantius cui aetas nostra multùm profectò debet: debituxi autem longè amplius posteri, ne ad eos tanta haec indignitas penetra­ret. [Page 107] Quid enim indignius, quàm tot seculorum tradita, tot excellentium ho­minum velle inventa labefacere, & quae disciplinarum omnium est antiquissima, eam longo pòst tempore insectari? Videlicet Picus noster (voco eum nostrum, quia magna mecum benevolentia conjunctus fuit, quodque doctissimum quan­doque maximè mihi familiarem atque amicum statuo) tractus ipse quidem ex­emplo est aut Pyrrhonis, qui Physicam & moralem omnem doctrinam everte­re conatus est olim: aut Laurentii Vallensis, qui nuper vel decem Predica­mentorum seriem, ne Dialecticam dicam omnem, ut subrueret quid non ten­tavit? Haec Joan. Pontan. loco praefato.

PROOE MIUM.

VItam HIERONYMI SAVONAROLAE FERRARI­ENSIS, viri aetate nostra longè praestantissimi, decreveram jam inde, terris ut mutavit caelum, litterarum mandare monumentis. Facturus enim videbar operae pretium, si nostris hominibus, quos ab eo rerum gestarum veritas latuit, plurimorum etiam interpolata calumniis id aperirem, unde sibi facilè consulere possint. Idipsum quoque posteritati gratum arbitrabar fore, si rarissimis exemplis daretur occasio, ut excitaretur ad bene beateque vivendum, & pro veritate certandum. Sed cùm & multa & dura emersissent impedimenta, distuli ad hoc usque tempus editionem, cui propterea non parva eaque sincerior facta est rerum scribendarum accessio; dum & major & diligentior (longioris beneficio temporis) delectus haberi [Page 108] potuit eorum, quae variè à diversis afferebantur. Veritatem sanè quam per me ipsum novi, sequutus sum. Nam cum ipso Hieronymo constitutam habui non vulgarem amicitiam sexennium antequam apud mortales morari desiisset, deinde non auritos tantum testes habere volui sed oculatos, eis maximè de rebus quae & mortem concernebant & miracula: in caeteris verò quae quasi per manus tradita cognoveram, quantum licuit explorandum statui & mores, & diligentiam ejus qui retulisset. A te qui leges, (si forte meus tibi labor aliquando fuerit usui) repensum id mihi velim, ut in tuis sis ad Deum preci­bus memor mei, simulque ad ipsum Hyeronimum, è Mirandula, anno M. D. XXX.

Quod Hieronymo genus, quae patria, qui parentes, quae statura.

HIERONYMO paternus avus fuit Michael, patria Patavium, fa­milia Savonarola nobils, ut hinc ex civitatis portis una cognomen habuerit. Nobilior autem cùm esset artis Medicae professione, Ferrariam ab ejus Principe Nicolao Attestino accitus est, qua in urbe diu vixit. Nam & sub Leonello ejus filio grandior natu, & sub fratre Borsio (qui primus ex, ea familia Ferrariam, Mutinam, & Regium Lepidi titulo Ducis obtinuit, cùm inter medendum civibus, tùm inter scribendum exteris etiam prodesse sollicitus, in extremo senio diem obiit. Michaeli fuere duo filii, Joannes, & Nicolaus. Hic ex Bonacorsiorum familia in matrimonium Helenam duxir, ex qua praeter duas neptes, quinque tulit nepotes, Hieronymum Albertumque Medicinae perdiscendae operam daturos, tresque alios, quorum duo rei dome­sticae curam exercuisse, alium, cui Maurelio nomen fuit, sacris primò initia­tum, deinde sub Hieronymo fratre, dum floreret, arctioris vinculo degen­dae vitae religatum constat. Virum egregié pium fuisse Michaelem, & pau­peribus nulla mercede mederi solitum puer audivi ex Blanca Attestina matre, quae dum virgo esset, sub tutela fratris ejus Principis Borsii eo fuerat Medi­co usa. Natus est Hieronymus undecimo Calend. Octobris, qua die Mat­thaei Apostoli peraguntur solemnia. Annus is fuit à partu Virginis millesi­mus quadringentesimus supra quinquagesimum & secundum. Statura fuit penè justa, sed quae in parvam potius desineret, quàm in magnam excelleret, erecta tamen & egregia. Cutis color in album subrufumque vergebat: sub­limis extabat frons, grandiusculis per transversum sulcata rugis. Oculi penè [...], quibus imminebant falcata supercilia pilis conspersa crassioribus. Hinc nasus inter malas turgidulas venustè incurvatus atque ori pleniori paululum impendens vultum honestabat. Subinde prominulum castigato ventri pectus incumbens, & collo ac brachiis cruribusque conveniens ostendebat in totius corporis habitu, sic aptam esse inter se membrorum confessionem, ut nec ea su [...]irentur toris, nec macie conficerentur. Osseae tantum & carne prope­modum exemptae manus, quarum digiti oblongi protendebant ad ungues in acutum. Incessus ita sibi constans, ut modestia simul, & urbana quadam praeditus elegantia videretur.

Quae Hieronymo puero studia, quale ingenium, qui mores.

AVUS Michal ut arte Grammatica institueretur Hieronymus quoad vixit operam dedit, quo vita functo, tradidit artibus erudiendum: eo qui­dem consilio ut imitatus avi vestigia, & opibus & gloria familiam pergeret exornare. Addiderat ipse literis & religionis cultum, cui à teneris (ut a­junt) unguiculis adeò se dediderat, ut si quando cum ejusdem aetatis pueris ludere congressus esset, paulò post inde digrederetur ad altariola construen­da, quamquam pietas ubi aliquatenus adolevit occulebatur quodam quasi velamento literarum, quas sic excoluit, ut spem de se amplam illarum in gym­nasio concitaret. Erat Hieronymo intellectus perspicax, erat solertia per­rara, judiciumque quod in veritatem ipsam suaptè natura ferebatur. Acce­debat huc & jugis lectio, & delectus authorum in versandis Philosophorum Theologorumque monumentis, quibus se totum crediderat, nihil sibi ad ea non legenda modò, sed ediscenda reliqui faciens, nihil ferè temporis ab eis vendicans sibi, nisi dum parcius linguae vernaculae & Etruscis rithmis (qui­bus per id aetatis plurimum oblectabatur) operam daret. Philosophiae Pe­ripateticae, (quae ferè sola eo tempore excolebatur) pro viribus incubuit. Et cùm in eo multae sectae haberentur, Aquinatis Thomae Commentariis ad­dicebatur, quem assidua contemplatione se perdidicisse referebat, & Lati­norum Philosophorum Theologorumque, qui antea scripserant, extare prin­cipem. In ipso autem philosophandi munere ducebatur minimè eo impetu, quo feruntur innumeri, qui quem sequi malint Doctorem, non lectione ip­sa, sed vulgi opinione deligunt; qui error omnium habetur perniciosissimus in discendo, quandoquidem non juxta voluntatis affectum, sed ex ipsa rerum notitia, non de vaga, quam circumferat vulgus, opinione, sed de percepta perpensaque cognitione veritatis rerum sectandarum & opinionum pendere delectum oporteat. Unde illud ab eo saepius repetitum, vitiari ob id plu­rimum studia literarum, quod ordine praepostero in auctoribus deligendis vo­luntatem intellectus sequeretur. Mirus erat veritatis amator, eo usque provectus ejus gratia, & in his quos coleret Doctoribus, ut si quid non pla­ceret ingenuè fateretur, quod aetate procedente, sumpto jam Religionis ha­bitu, & claritate nominis ejus sese diffundente multò ostendit apertiùs: quip­pe qui audiens Graeca quaepiam Sexti Philosophi monumenta adservari, in quibus universae doctrinae humanitus inventae essent, ea è Graeca transferri in Latinum, paululum antequam moreretur mandaverat, perosus multorum, qui se scire jactabant, ignorantiam. Idque ipsum muneris Georgio Antonio Vespuccio utriusque linguae gnaro qui ex ejus erat sodalitate, delegarat. Vo­lebatque eidem operi Zenobium etiam Acciaiolum utriusque linguae compotem ejusdemque virum sodalitatis incumbere, fecissetque votis satis, ni mors ip­sum violenta rapuisset. Eatenus verò ducebatur amore veritatis, ut dum maximè floreret, & ingenti gloria quae diceret, quae scriberet circumfer­rentur, [Page 110] cùm rogaretur ab amicis quatenus suis sententiis acquiescere audito­res vellet, non aliter responderit, quàm aliorum quorumlibet, demptis iis quae superno lumine hausta patefaciebat divino munere. Idque mihi tum pri­vatim dixisse memini. Ad Doctorum hominum coronas disputare adolescens consuevit. Unde oriri coepit opinio, futurum eum magni nominis virum. Nam propter disputandi peritiam & acumen ingenii multos sibi conciliaverat. Non erat facilè judicatu, utrum ejus eruditio, morum gravitatem; an haec doctrinam excelleret, virtutibus hujusmodi sic inter se certantibus, ut ex earum conflictu rarum quoddam, imò uni Hieronymo proprium resultaret, quando inter eos qui liberalibus artibus vacabant, prodigio par esset, qui Philosophorum literas Christianis virtutibus redimitas profiterentur; quae ta­men, si eis non condiantur, uti gladius in furentis manibus, & hostem per­saepè & Dominum etiam jugulant. Consuetudo ei cum aliis perrara, sibi ipsi semper comes. Mos autem fuit spatiandi seorsum, fovendi animi gratia, il­ludque frequentissimè meditandi, maximam hominum partem laborare stul­titia, ob id quòd finem, ad quem est nata, aut ignoraret omnio, aut notum non procuraret acquirere. Proptereà à populari coetu & curia abstinebat maximè, atque ab aula Principis Herculis, qui Borsio fratri successit, abhor­rebat, adeò ut non nisi semel totâ vità in ejus arcem, quo cives omnes con­fluebant introierit, totus scilicet veritati contemplandae mancipatus.

Causa sumpti Religiosi habitus & Epistola ad parentes & amicos missa.

HOC vitae tenore ad annum usque aetatis secundum & vigesimum serva­to, cogitare secùm cepit, perseverandumne sibi foret in ea vita quam vivebat, an alia potior quaerenda: diuque ambigenti ei ac variarum concur­su opinionum anxio, nocte per soporem frigidissima quaedam aqua in corpus illabitur, ob quam de somno continuò excitatus, animatus est ad novam ca­pessendam vitam, Deo ita volente, qui animabus eum quàm coporibus me­deri malebat, moderabatque in eo jam illecebras carnis; & saluberrimo illo frigore, fervorem aetatis saepenumero noxium restinguebat: Quare & Chri­stum omnino sequi, & omni humanae gloriae nuntium remittere statim consti­tuit: ad quod faciendum non nihil etiam ex sacerdotis cujusdam ex Augusti­ni Eremitarum ordine, quasi divinis stimulis urgebatur. Sed cùm nulli reli­gioni earum, quae à quibusdam Theologis Factitiae appellantur, (una enim & sola est Christiana religio) quaeque vivendi regulae dicuntur à quibusdam, nulli inquam magis afficeretur quàm ei quae Fratrum Praedicatorum nuncu­patur, tam ob egregriam ejus famam & merita, quàm ob id quod Thomae Doct­oris eorum praecipuè placita sectaretur, in hac se militaturum praeparat. Sed cùm parentes & fratres & amicos omnes id consilii latere voluisset, die eo Aprilis qui & Martyri Georgio sacer est & Ferrariensibus celeberrimus habe­tur, occupata urbe in spectandis ludis omnifariam, ipse Bononiam pergit, ibique Praedicatorum Fratrum habitum induit. In ipso autem ingrediendae [Page 111] Religionis limine oblitus (idem ut ipse mihi retulit) propositi cujusdam, quod altè insederat menti, sacrorum ordinum refugiendorum & sacerdotii renuendi, veritus ne de seculo (ut ajebat) in seculum prolaberetur parum distare religioni addictos viros, quibus Fratrum nomen est factum, à caete­ris hominibus secularium appellatione signatis existimans, qui literis, Aristo­teli & disputationibus plus nimiùm vacarent. Ipse verò qui versatus in eis etiam cum honore fuerat, metuebat apprimè, ne crederetur eisdem studiis, & disputandi munere manciparetur, conducibilius sibi fore existimans aut hortum colere, aut tunicas fuere, vel quippiam id genus efficere, quod fra­tres hi qui conversi vulgo dicuntur, consueverunt. Sed hujusmodi senten­tiae, [...]um caenobium adiit, profunda eum adeò tenuit oblivio, ut nihil om­nino quod ad eam rem faceret, obreperet cordi: Dei ut arbitror decreto, qui eum ad erudiendos populos instituerat, quo factum est ut & comam prae­cidi & verticem radi & caetera sibi fieri permiserit, quae consueverant his qui sacris solent initiari. Parentes autem & amicos quos ejus discessus afflixerat, per Epistolam Italica vulgarique lingua conscriptam, & objurgavit simul & consolatus est. Objurgavit quidem, quod molesto id animo tulissent, quod aequissimo alioquin & laetabundo decuerat excepisse, quando se spirituali quam assecutus fuerat dignitate tristabantur, qui si temporariam adeptus fuisset, summa laetitia afficerentur. Consolatus est autem, sperare illis jubens, prae­stituendum se à Deo hominum animis medicum, dum cuperet ipse corpori­bus mederi.

De simplicitate Christianae vitae quam delegit, & de militi­bus ad ejus verba conversis.

UT autem eorum quibuscum vivebat fratrum mores & acta diligenter ob­servavit, ea cum antiquis illis vel primitivae Ecclesiae viris, vel sanctissi­mis Aegypti Monachis conferens, non eam esse ipsorum vitam collegit, quam nomen praetenderet, quando nec in eis, praeterquam in paucis qui strictissimae se addixissent, Christianum decus fulgeret. Alios namque ditandis coeno­biis intentos advertit, alios innumeris vanitatibus implicitos, alios vanis ac­quirendis literis & Aristoteli magis quam Christo deditos expertus est, & eò quidem molestius hoc illi fuit, quò se ad obeunda eadem munia compellen­dum timeret. Naturali namque Philosophiae & Metaphysicae perdocendae (quarum peritiam plus ipse nactus fuerat) ipsum addixere. Quod munus ubi per multos annos excoluit, & discipulos complures erudiit, posthabitis dis­ceptationibus vanis & ambitiosa quaestionum subtilitate seposita, Christianae simplicitati se penitus dedit, eos libros sibi familiares deligens, quorum lecti­one ad pietatem identidem provocaretur, & divinarum rerum, quarum avi­dissimus erat, quandam quasi animi saturaret ingluviem. Sed ad id officii quanquam à Cassiano editae collationes, perscriptae à D. Hieronymo SS. Pa­trum vitae, Augustini Meditationes conduceret, horum tamen contemplatio ad nutriendum animum & ad replendum non satisfaciebat, nisi potiorem sibi [Page 112] alimoniam quaessisset. Ea propter spirata divinitus eloquia Veteris & Novi Testamenti, quibus homines vivere (Christo referente) didicerat, compa­ravit sibi; & nocturna diurnaque manu ita versavit, ut totum fere sacrorum librorum canonem & memoria teneret, & profundè exactèque (quantum ho­mini licet) intelligeret. Per id tempus & peccatis hominum audiendis, & iis de suggestu profligandis addictus est; quae delegata sibi munera viribus omnibus implere satagebat, quanquam illud, ut hoc commodius exequeretur, postremis vitae annis deposuit, totis scilicet viribus sacris Concionibus vacans. Quibus perorandis, tametsi & vocis & gestus gratia, & selectu etiam dicen­darum rerum in ipsis initiis destitueretur, divino tamen munere proficiebat, & non parum multos de summis vitiis ad virtutes summas avocabat. Nec so­lum quae de pulpito ad plebem faciebat verba, verùm etiam quae privatim etiam extrà suggestum & populi conventum disserebat, vim secum Evangeli­ci illius probati seminis asferebant. Atque inter caetera quae ejus linguae mi­nisterio Deus omnipotens effecit, illud magnum & admiratione dignum vi­detur, quod dum Ferraria solvens Mantuam concionaturus navicula proficis­ceretur, octoque & decem milites eodem navigio simul eandem urbem pete­rent, ludentibus illis, & obscaena verba jactantibus, postulavit ipse & impe­travit dimidiae horae spatium verba faciendi; quibus nec dum finitis, unde­cim ex illis ad ejus pedes provoluti, & ingentia crimina eaque multis annis in­veterata fassi sunt, & eorum ab ipso veniam suppliciter atque cum lachrymis etiam postulaverunt.

De divinis citra velamen revelationibuss, quarum particeps factus Hier onymus futur as praedixit clades.

PER id tempus divinarum revelationum particeps factus, ingruentes & Italiae & aliis regionibus calamitates ad futurae renovationem Ecclesiae praevidit, quamquam non adeo tunc ea extra dubitationem illi paterent, ut omnis ei ambigendi occasio praeriperetur: quod evenit si prophetiae lumen citra velamen humanae ratiocinationis effulgeat, Etenim adventitio lumine divino partim collustrabatur, & ex parte alia caligabat humano, sed duce ra­tione in eam inclinabat partem, in quam divina quoque visa inducebant. Exi­stere namque sibi videbatur divinae justitiae majestatem, ut de scelestis homi­nibus, de iis potissimum qui praesunt, pravoque subjectos exemplo populos corrumpunt, atroces poenae sumerentur, cùm perditum humanum genus, di­vina patientia tot seculis abuteretur, pariterque essent Asiae & Africae popu­li multis erroribus & ignorantiae tenebris circumvoluti: summae item provi­dentiae ordinem id poscere dubio procul arbitrabatur; si quidem ab ipso re­rum primordio & conditi orbis incunabulis, mira quaedam & imperscrutabilis divinorum judiciorum series innotuit, ut simul & amabilis clementia & ju­stitia tremenda perspectae sint. Sic & humani generis parentem nec ad infe­ros trusum, nec poena etiam immunem fuisse. Sic in libidinis commune cri­men, quo terra omnis infecta fuerat, non statim animadversum, sed univer­sali [Page 113] posteà cataclysmo vindicatum. Sic Pharaonis Aegyptii regis impieta [...] non continuò ad internecionem ducta, sed undis demum rubri maris absorp­ta. Sic nesarii puerorum amores, quibus quinque urbes illae penitus tabe­factae fuerant, non ex ipso initio suppliciis affecti, sed igne posteà & sulphure deleti. Haud aliter infecto orbi nostris temporibus eventurum rebatur, ubi & virtutes omnes pessum iverant, & scelera universa rerum potiebantur: vi­debaturque verosimile, ut eorum tandem Deus misereretur, qui tenebris af­fecti verae lumen religionis ignorabant; hi verò qui relicta luce sese barathro volentes immergerent, excitarentur sic ut vel clementiae participes fierent, si modo virtutes, abactis vitiis, amplecti vellent; aut justitiae tribunal subi­rent, si obstinatiùs sordescerent in scelere, exemploque forent caeteris pravo­rum vindictae facinorum. Consentaneum quippe videbatur suam ut Ecclesi­am Deus eodem perpendiculo, quo semper usus fuerat, metiretur, & obli­quos ejus parietes revocaret ad lineam, monitis primùm, deinde flagellis pro scelerum varietate diversis. Pontifices summo astu & dolo, necnon simonia­câ perfidiâ supremum aucupari sacerdotium dicebantur palam, sic ut nec quisquam id ferè revocaret in dubium. Mox adepti solium, scortis & cynae­dis eos, auroque coacervando vacare, fama publica circumferebat, atque ad eorum exemplum qui suberant Cardinales & Episcopi sese instituere. Nul­lus in eis vel modicus Dei cultus, iis eadem vivendi ratio, nullaque religio. Quin etiam ferebatur eorum aliquos Deum non colere, & in fidei nostrae con­temptum & contumeliam pleraque spargere: sed & plures eorum qui reli­giosae addicti vitae, ab institutis se laxioribus secreverant, & traditas regulas profitebantur, unde & sibi cognomen usurpaverant, ad hypocrisim dilabe­bantur. Proinde fervorem illum Christianis debitum non modò in universum tepuisse judicabant hi, qui Deum in spiritu & veritate colunt, sed torpuisse penitus & friguisse. Ad haec Principes tyrannicam vim publicè exercebant, & qui vexabantur, nihilominus rapinis, stupris, sacrilegiis, concussionibus, adulationibus inserviebant, ut illud sacrum repeti posset, non esse, videlicet, qui faceret bonum usque ad unum. Tantis itaque de causis, propter prophe­ticum etiam spititum quo afflabatur, nonnihilde imminente clade pronuntiare coepit, quanquam sacrarum literarum involucris tegebat arcana, ut impuros homines à perceptione mysteriorum arceret, veritus ne sanctum canibus tra­deretur, simul ne visis adhuc ambiguis deluderetur. Hanc ob causam saepis­sime Deo preces fundere, & jejuniis corpus macerare, & flagellis atterere, & alios ad id officii cohortari studuit: quo tandem haec divinae clementiae mu­nere extra dubitationem lucideque innotescerent sibi quae prius ambiguè & subobscurè monstrabantur. Oranti igitur ipsi & divinas laudes in Ecclesia persolventi, dum in divinae bonitatis contemplatione absorptus esset, isque praesertim versiculus caneretur, Bonus es tu, & in bonitate tua doce me justifi­cationes tuas: fugatae à sensu & intellectu omnes tenebrae sunt, & suborta lux, quae dubitationem omnem de futuris quae praeviderat eventis expulit. Mihi enim hoc privatim narravit, publicè autem saepenumero dixit, quae­cumque de futuris praedixerat, non secus (ipsa luce divinitus infusa) vera se comperisse, ac quilibet compos mentis partem omnem suo tanto minorem es­se novit, & de re qualibet aut affirmationem aut negationem veram esse opor­tere. [Page 114] Proinde coepit confidentiùs praedicere futuras clades, & eis veluti qui­busdam adminiculis, collabentem & tanquam intermortuum pessimis moribus Christianum orbem instaurandum.

Quibus de causis Florentiam appulerit Hieronymus, ibique quam magna egerit, missusque fuerit ad Regem Ca­rolum VIII. Legatus de Pace.

POST haec & Angelicis colloquiis monitus, & ab ejus praepositis accersit­us, qui Joanni Pico patruo meo hac in re morem gerebant, Florentiam appulit, ubi & Joannis Evangelistae Apocalypsim è Lunari suggestu Florentinae plebi interpretari exorsus est in sacra aede Sancti Marci Ordinis Praedicato­rum. Agebatur tunc annus corporati Verbi octogesimus nonus supra millesi­mum quadringentesimum, coepitque tum ea quae futura praeviderat inter ex­ponendum afferre, tametsi eas ipsas quas hausisset futurorum notas, citra cor­ticem non proferret, sed velamentis illis Apostolicae revelationis obtectas da­ret in vulgus, veritus ne multitudinis partem simpliciorem insolito propheti­ci tonitrui fulgore terreret, duriorem autem & effrenem ad risum & scom­mata concitaret, ob monstruosam illam persuasionem vulgo multis retrò sae­culis inolitam, non esse scilicet postremis hisce temporibus Prophetas viros, neque post Joannem cognomento Baptistam hoc divinae providentiae munus in Ecclesiae visum. Quam quidem opinionem minuti & exiles Philosophi Theo­logique comprobare ausi sunt, quamquam successu parùm felici. Nam & ab ipsomet propheta, & ab aliis atque etiam à meipso cùm rationibus, tùm au­thoritatibus editis adhoc opusculis confutati sunt. Praedicabat itaque renovan­dam siue reformandam Ecclesiam, sed caedendam prius & purgandam flagello gravi, nî poenitentiae partes susciperentur. Et quamquam idipsum ex Apo­stolico textu decerpere videbatur, non potuit tamen effugere, quin & ri­sus submoveretur ignaris, & invidorum linguae acuerentur, quas, ubi pub­licè vitia eorum qui praeerant aggressus est persequi, in se atrocissimas exper­tus est. Appropinquante verò calamitatum tempore apertius aliquid atque illustrius quàm consueverat, de arcanis ipsis deprompsit. Quo factum est, ut ob multiplices in se conflatas calumnias, à caelesti edicto promulgando peni­tùs cessare statuerit, alioque animum convertere pavore quodam humano con­sternatus. Pristino igitur praenuntiandi munere deposito, obju [...] gandis so­lum criminibus, virtutibusque suadendis operam dare decreverat; caelesti nihilominus ad idem voce & minis revocatus est. Adduxerat autem jam in eum nonnihil populi fidem, & praedicta nonnullis mors Innocentii VIII. Pon­tificis, & praevisus ab eo praedictusque Caroli ejus nominis VIII. Gallorum Regis in Italiam adventus, qui jam accelerare ferebatur ad expugnandum A­puliae regnum, & pari voce asseverata Mediceae familiae calamitas & ejus po­tissimum capitis Laurentii. Is cùm eo tempore in republica Florentina prin­ceps esset, & haberetur, sic ut ferè omnia ad ejus nutum agerentur, quam­quam [Page 115] sub specie civilis instituti, audissetque Hieronymum apertiùs in tyranni­cos usus invehi, eum ut sibi conciliaret multis tentavit; quod ubi frustra ces­sisse comprehendisset, quinque urbis cives magnae authoritatis ad eum desti­navit, monitos, uti ex sese Hieronymo suaderent, ex re esse & Religionis & reipublicae Florentinae, ut aliorum more concionaretur, hoc est, in univer­sum, & à futuris rebus praenuntiandis abstineret, nec aggrederetur particu­latim res non admodum necessarias.

Hos viros ad se venientes Hieronymus priùs benignè reprehendit, asseve­rans non, uti dicebant ipsi, proprio, sed Laurentii Medices instinctu lo­cutos. Deinde ejus nomine Laurentium monendum adjecit, ut erratorum poeniteret, quoniam ipsi, ejusque domui calamitas divinitùs imminebat. Tres alios misisse audivi, non jam opertis, sed apertis Laurentii nomine verbis locuturos, quibus palam respondit, se Florentiae manere, Laurentium autem ex ea discedere oportere. Cujus rei memor Laurentius, cùm aeger non mul­tò post temporis jaceret, & proximus morti fieret, Hieronymum vocari jussit, virum scilicet intrepidum, & quem nec blanditiis nec ullis artibus à veritate flecti posse comperisset. Quem accersitum (praestò enim affuerat) comiter allocutus rogavit, ut Christiano more peccata ipsius audire vellet, cui factu­rum se quod peteret annuit, si antequam noxas contractas confiteretur, tria praestaret. Primùm fidem habeas oportet, inquit, Laurenti: Adest, in­quit, Pater. Secundum, restituas opus est, si quae injustè ablata sunt. Tum ille cogitabundus aliquantulum repressit verba, mox ait, hoc dubio pro­cul efficiam Pater, aut haeredibus efficiendum meis relinquam, si ipse non possim. Tertium adjecit, Libertatem Patriae restitue, ut in statu pristino Florentina Respublica collocetur. Quibus verbis cùm nullum responsum de­disset, paulò post discessit Hieronymus, nec multó pòst Laurentius excessit è vita.

Fuga deinde & exilium Petri Medices Laurentii filii, & nota Hieronymo, & praedicta fuerat, simulque Pisarum à Florentinis futura defectio, quo tem­pore Rex Gallorum Etruriae Fines intrasset. Quamobrem cùm Carolus ipse Florentinorum cervicibus immineret, jam Pisas ingressus. Florentiam inde, deinde Romam petiturus, & Neapolim, potiundi ejus Regni avidus, quo obtento non difficile factu arbitrabatur, se posse ad invadendos Turcas Chri­stiani nominis hostes instructa classe transmeare: tum missus est. Hieronymus à Florentina Republica ad Carolum Legatus de pace, ut Regis animum & fretum Regni potentia, & ipsius invicto calore excitatum, necnon Petri Me­dices qui ei adversatus fuerat, urbisque vim omnem in ipsum duxerat, offen­sis iratum, qua erat & sanctitate & prudentia leniret.

Pisas Hieronymus accessit, Regi quod volebat persuasit, subindeque Floren­tiam pacatus venit, ibique cùm multa in Florentinos agitarentur, Hierony­mi ingenio & authoritate sedata sunt. Eo ipso tempore quo Carolus VIII. Rex Francorum Florentiae morabatur, divina visa coepit confidentissime pa­tefacere, ad idque venit ut Joannis Pici Patrui mei, viri utique doctrina & ingenio incomparabilis animam, quae inibi proxime migraverat è corpore pur­gatorio igne torqueri, multis auditorum millibus (quibus ego tum forte ag­gregatus fueram) asseveraret. Multa itidem de imminente clade, multa de [Page 116] Reformatione Ecclesiae praedicere, multa de Pontificum & Regum vita dice­re, multa de iis quae passurus erat ob praedicatam veritatem praenuntiaredivi­vino jussu palam exorsus est.

Quàm admirabilis Hieronymo gratia sacris in concionibus ef­fulserit.

EA autem dicendi gratià, quâ scilicet antea distituebatur, ubi ad praedican­das orbis clades, & Ecclesiae spiritualem instaurationem divinis monitis accinctus est, adeò copisè abundavit, ut à quibus olim auditus fuerat, pro miraculo haberetur: quippe cum ipsa linguae celeritas, rerum allatarum sub­limitas, magnitudoque, & verborum sententiarumque elegantia prodigio par essent. Pronunciabat voce libera & acuta; non fervido solùm sed ar­denti vultu, gestuque venustissimo. Ita verò illabebatur in auditorum au­res, immò verò in praecordia, ut attentos eos extra se pene raperet. Et cùm vox ipsa nec legentis prorsus esset, nec clamantis, nisi cùm effulminaret in cri­mina, in ea tamen sentiebatur utrumque, neutrum discernebatur. Super eo verba faciente, signa caelitus multa apparuere suo loco referenda: quae ubi aliquantulum vulgari cepta sunt, tantus in dies singulos per compita plateas­que, fiebat populorum concursus, videre hominem affectantium, dum ab Ecclesia quae Sanctae Reparatae dicitur, in qua sermones habuerat, caenobi­um S. Marci repeteret, ut peregrinis proposita sibi itinera peragentibus, via­rum aditus per confertam multitudinem non pateret. Armatis etiam custo­diebatur, dum iter faceret, qui se sponte, ipsoque recusante, saepius offere­bant, & ipsum adversus invidos & hostes propriorum laterum & corporum oppositione tueri pollicebantur. Res autem stupore digna existimata est, per complures illum totque continuos annos sic in eodem Praedicationis officio, ea­dem in urbe functum fuisse.

Quanta Hieronymo authoritas apud Florentinos: & quibus eos beneficiis cumulaverit.

EA ipsa in urbe duo potissimum procuravit efficienda & impetravit, quae nullo pacto fieri posse una omnium voce perferebatur. Primum publicè pax inter cives inita est, eo difficillima factu, quò qui sub Laurentio & Petro vexati fuerant, plurimi vindicare se, & acceptas reponere injurias, mutato rerum statu satagebant. Asseruerant enimsese in libertatem cives Medici­bus expulsis, cùm primùm Carolus Civitati sese proximum fecit. Deinde in­staurata sunt Reipublicae officia, delapsa prius & ad potentiores devoluta. Neque enim qui Petro Laurentii Filio adversati fuerant, aequo ferebant ani­mo, populari instituto gubernari, ambitu enim honorum tenebantur, vide­rique volebant indignos non esse qui ad Petri Laurentiique fastigium ascende­re [Page 117] non possent. Quibus rebus Hieronymus reluctabatur, & rationibus osten­dendo non ita debere fieri, & in concionibus publicè asserendo, quod ipse procuraverat de pace omnino futurum esse eo usque, ut in Comitiis fabae, si qui forte albas darent, in nigras verterentur. Mos enim Florentinis erat, ut fabis nigris uterentur, si suffragari voluissent, albis verò si refragari, con­tra morem antiquorum, praecipuè Graecorum, qui lapillis atris damnabant reos, albis autem absolvebant, Romani verò literis A, & C, tum absolve­bant tum condemnabant, & neutri faventes parti N. & L. utebantur literis: quasi Non Liqueret, quod in quaestionem venerat.

Probauit autem eventus (ipsorum etiam adversariorum testimonio) vera esse quae Hieronymus praedixisset, quando hi qui se fabas in pixide albas posu­isse certò sciebant, ut adversarentur, nigras inspexisse testabantur, sic ut inviti sese suffragatos agnoscerent. Cumulabat authoritatem tentatus fru­strà reditus Petri Medices, quem ille neutiquam reversurum in patriam & ir­ritos conatus ejus omnes pronunciaverat.

Pari voce annua spectacula, & equi cursu victoribus more veterum proposi­ta praemia, (quae tolli posse nemo existimabat) sublatum iri dubio procul asseruerat, idque evenit, quamquam omnes fere in adversum Cives niteren­tur, albis usi fabis quas nigras inspexissent: Sublatorum spectaculorum causa bene moratis viris gratissima fuit, quoniam eo potissimum die Joanni Baptistae sacro luxus civitatis multus effundebatur, multaque subinde accreverat in­conditae plebi semper grata licentia (ex qua proclivis in mala facinora, nec difficilis lapsus) populoque nihil non permittebatur. In haec enim ut aleae ludum & perditos plurimum ritus acerrimè invehebatur.

Alia quoque non parum multa, quae bene institutae beneque moratae Civi­tati adversantur, tolli penitus enitebatur, & quae radicitus evellenda nosset, sepenumero praenuntiabat. Difficillimum esset colligere quae praedixit ante­quam evenirent. Certè oppugnationem Pisarum, & eo tempore & eis qui­bus utebatur modis incassum tentari monuit, quod suo etiam loco sumus in­dicaturi. Sed enim Maximiliani Caesaris in vexandis Florentinorum rebus, dum Pisas appulit cum Genuensium classe, Pisanis infructuosum adventum praenunciauit, nec non alia complura, quae veros exitus invenêre, ex quibus maxima illi fides habebatur ad ea quae monebat de moribus, deque omni sexu ad pietatis regulam & Christianae Religionis normam instaurando. Propte­reaque vitae instituta adeò in plerisque mutata sunt, ut priorum comparatione morum multi in alios omnino homines evasisse viderentur. Ordines Civitatis sunt seorsum ad normam priscae societatis instaurati, Pueri Christianam sim­plicitatem edocti servare: cavere à lascivis vestibus, & à supervacaneo cul­tu, monebant ipsi viros antiquiores, incensi adeò, calore pietatis Christianae ex­citarent, in eorum (que) penetrarent domos, & illicita scelerum raperent. Quorum fervore multitudo ingens excitata, & mirum in modum ad bene beateque vi­vendum animata est. Foeminae quas partes corporis minus opertas gerebant velare didicerant, authore Hieronymo, castisque actionibus operam dare, il­lecebras, & malitiae fomenta depellere; Primores urbis ab honorum ambitu deterriti, intra fines civibus concessos continere se didicerunt. Pecuniae vim ingentem pluribus incessit restituendi cupido, qua in re non solùm fre­quentes [Page 118] erant, sed in pios usus longè profusiores fiebant: adeò ut ho­nestis sanctisque moribus Civitatis facies quodammodo videretur immu­tata.

Quibus ex causis multiplex invidia in Hieronymum exorta est, deque ipsius constantia & animi tranquillitate.

POST QUAM autem sanctitatis ejus crevit in universum opinio, crevit & apud multos invidia, atque ex invidia manarunt calumniae; nam sicu­ti amicos ob eximiam sibi virtutem complures conciliavit, ita inimicos etiam non parum multos, eadem ratione in se concitavit. Poterat ille quidem uni­versos diligere, ita jubente Christo, ita suadente natura. Poterant & ma­ligni homines suadente Daemone, strenuum Christi militem persequi, quem odisse plusquam vidisse nonnulli ferebant. Inter omnes vero persequutores Hieronymi hi acerrimi inventi sunt, qui moribus pessimis, & potissimum Ec­clesiae praesides quorum vita foedissima universum orbem foetore repleverat, Florentinique illi Cives qui usurariae pravitati obstinatè operam navabant, & vitiorum coeno impensiùs volutabantur; illorum libidinem avaritiamque, il­lorum luxus simoniacasque labes insectabatur; publicè privatimque monere solitus, à Babilone (Romam intelligens) fugiendum esse, quoniam illuc & ea confluxissent vitia, quae fuerunt olim dum rerum potirentur Romani, at­que in Tyberim Sirus Orontes deflueret, & quae posterioribus etiam seculis aut hominum malitia excogitasset, aut in Christi invidiam malignus daemon ter­rarum orbi suggessisset, & ipsam flagitiorum omnium sentinam cloacamque effecisset.

Monachorum, Monacharumque & pene Religiosorum omnium contume­lias ob id in se conflaverat, quod tepiditatem eorum (ita enim appellabat) & abusus quam plurimos coarguebat, suorumque Praedicatorum Fratrum ca­lumnias & insidias expertus est, quoniam Congregationem fratrum Etruscam, ab ea quae Cisalpinam incolit Galliam, segregaverat Pontif. Maximi autho­ritate, atque illam divino jussu constituerat. Dabant illi arrogantiae nimiae atque ambitioni, quod maximae adseribere laudi debebant: siquidem secre­tionem hanc fecerat, quibus fuerat antea justis etiam de causis instituta, ob varios provinciarum mores, variamque victus rationem ab ambientis aëris & ingeniorum discrimine pendentem. Optabat autem ut eam vivendi normam tenerent sodales, quae à Divo Dominico servata est, & paulò post fratrum omnium consensu, firmata & acceptata fuit. Nonnihil enim aliqui laxiori­bus habenis perrcurrere sinebant quod alioquin eorum legibus cautum ipse sci­ebat ne fieret, praesertim de praediis possidendis. Cùm autem factu hoc longe difficillimum videretur, multique & magni viri primores etiam ordinis totis ei viribus obsisterent, eam praedixit tamen ipse futuram, atque inde ad bene beateque vivendum commoda sequutura. Ad hoc quippe divinis monitis & animatus & impulsus est; selectus enim ad id erat officii, ut emortuum fere vigorem Christianum, & perfectae vitae, publico exemplo, & sacri eloquii [Page 119] permulgatione revocaret, expurgandamque prius, deinde reformandam Ec­clesiam praecineret, ea potissimum in urbe, quae & praeclaris ingeniis sit re­ferta, & quasi in ipso Italiae meditullio collocata, ut Propheticam videlicet vocem, ipsi Florentini qui negotiationi multiplici & peregrinae mercaturae va­cant, non solùm per Italiam, sed per universum orbem dispergerent.

Quae delegata sibi divinitùs munia quam libentissime obibat, doctrina simul & exemplo, tum discipulos, tum sectatores instituens, nil amicorum elatus laudibus, nihil vituperatione inimicorum commotus, sed per utrasque quasi per vulgatos Syrenarum cantus & per Scilleos latratus auribus cera obductis medius pertransibat, & Crucis vero, non navis fabuloso ligno religatus, pro­cellosae vitae hujus aequora persulcans, ad optatam patriam properabat, ita liber curis, ita sine omni solicitudine (quamquam & persecutores gladio mortem intentabant, & veneno etiam insidiabantur) ut nihil minus quàm de tutela vitae cogitaret, non ignavia quidem aut stupore, aut contemptu, ve­rùm humanae sortis expensione, meditationeque communis interitus, & con­templatione futurae gloriae, ad quam sitibundo pectore sic anhelabat, ut po­strema vitae hora, summe illi esset in votis. Deserebantur saepe ad eum fal­laciae & doli quos inimici procurabant, jactataque ab eisdem in eum probra & contumeliae: ad quae laetus ille ajebat, putare se nil pati ab inimicis posse, ubi tranquillam animi pacem, quam possidebat, nequirent interturbare; quin immo optare (si modo id ita expediret aut commodè fieri posset) per compi­ta plateasque, per fora, per tabernas ire; ut quae in eum jactabantur male­dicta, propriis auribus exciperet.

Quaenam Hieronymo esset victus ratio, qui sermo, quae pro­loquia.

VICTUS ratio illi cum aliis communis, id magni illius & nunquam sa­tis laudati Bernardi pro comperto habens, mirari homines eum solere, qui agit quod non consueverunt caeteri. In ipsa scilicet ratione cibi & potus ac hujusmodi. In vestibus mundities apparebat, ejusdemque in id sanctissimi viri verba repetebat, Paupertatem sibi placere, non sordes. Cibo & potu quan­tum fieri poterat abstinentissimus fuit, quos semper de communi sumebat men­sa, nisi cum homines non omnino vulgares Florentiam ad eum visendum ac­cederent. Tum enim hospitum mensae convivebatur, tametsi gustum ob assi­duas contemplationes postremis annis pene omnem amisisset.

Sermo ei familiaris, qui & nullam sanctitatis speciem affectatam praetende­ret, & in hortamenta virtutum, vitiorumque detestationem magna cum dul­cedine spiritus accederet. Quae autem sepissime proferret, & quae tanquam proloquia libentissime usurparet, haec fere in universum erant, Tantum scire homines quantum operarentur, quod à Divo Francisco Assisino (cujus vita vehe­mentissime afficiebatur) prolatum olim memoriae proditum est; nec id qui­dem abs re ut opinor, cùm ex operibus quae de charitate procedunt pendeat beatitudo, cujus adeptione sciendi desiderium impletur. Similem item esse [Page 120] animam hominis ajebat, ferro, quod in medio duorum magnetum ponitur, quorum supernè unus, alter infernè collocetur, conandumque esse assidue, ut eum, qui in­ferius positus est, abdicemus, & ad superiorem illum sublimemque trahamur, ter­renis videlicet voluptatibus, quibus sensus illiciuntur, & ad inferna trahuntur, omnino posthabitis, haereamus rebus spiritualibus & invisibilibus, ad quas & facti sumus & divinis monitis invitamur.

Illud quoque, ut à vanae gloriae quaestu amicos removeret, solitus erat af­ferre, Spiritualem cibum hac in parte non differre à corporali, quod sicut hic etiam si suavissimus sit, si laudatissimus, non in ejus tamen qui nutritur naturam evadit universus, sed pars ejus insito calore non omnino concocta modificataque per corpus in excrementa vertitur, & loca petit inferna. Sic & ille similiter, qui tametsi bonitate fultus videatur, & prima fronte coelum petere, parte tamen aliquantula vergit in ima quae veneno gloriae praepeditur, ne charitatis calore concoqui possit ex integro, modificarique per corpus & numeris omnibus absolvi.

Ad indagandam quoque veritatem & ad invidias reliquasque affectiones animi pravas effugandas, profatum hoc persaepe repetebat; Eum qui exquisi­tissime videre velit, infecta oculorum conspicilia deponere oportere: nam si pura & nitida sint perspicilia, rerum species uti sunt in pupilla recipi: si verò viridia, caerulea, purpurea, cerea, vel fusca fuerint, adulterari quodammodo formas quae ex rebus depromuntur, talesque qualia sunt conspicilia videri solent; haud secus evenire intellectui, qui phantasmatibus tanquam speculis quibusdam utitur ad con­templandum: ea, si adventitiis coloribus impermixta fuerint, lucidam in respi­ciendo & in ratiocinando veritatem patere, necnon tranquillam & congenitam pa­cem praesentari: si rubedine, fulcedine, viriditat maculata, falli primum spiritualem visum, deinde vitia, contumelias, caedes, livorem, tristitiamque suaderi.

Solebat item monere studiosos literarum, ne authores sibi voluntariè deli­gerent, sed ratione, nec praeponendum sibi putarent Aristotelem vel Platonem, vel illum aut alium ex Theologis, quoniam ex nimia affectione, veri judici­um inficitur: duce igitur intellectu, non voluntate hujusmodi in rebus uten­dum esse, ut liberum postea fiat de veritate judicium.

De mira Hieronymi lenitate & amore paupertatis.

VISENDI eum & alloquendi omnibus facultas data est, ut inimicis e­tiam & persecutoribus aditus non negaretur: qui si quando colloqui cepissent, eorum plerique qui oppugnatores venerant, mox propugnatores facti discedebant, dulcissimo quodam humanitatis & lenitatis vinculo irretiti. Idque nonnullis aliquando contigit, ut ab ejus aspectu se prius non subtrahe­rent, quàm quaecumque in eum maledicta sparsissent, quascunque decipulas moliti fuissent, suapte sponte faterentur: quibus ille nihil succensus, non ignoscebat modò, sed ea mansuetudinis & benignitatis verba rependebat, quibus se ab eis veniam postulare magis quàm praebere videretur. Ea quip­pè nativa fuit hominis placabilitas, ut nunquam ad acerbam reprehensionem infrendere visus sit, nunquam iracundiâ vocem extollere, nunquam vultum [Page 121] quantumvis plurimum lacessitus, indignabundus mutare, In climinandis viti­is exardescebat quidem, sed cum è suggestu verba faciebat ad plebem; com­muni autem in sermone, pressa potius & leni oratione, verbis simplicibus, quàm aut soluta exageratione & impetu, aut exerta voce utebatur. Et quamquam vitia, non homines insequeretur, in ipsis tamen vitiis objurgan­dis commodius interdum etiam & utilius arbitrabatur, pacato & tranquillo sermone quàm turbulento & exagitato uti, probatos corporum imitatus me­dicos, qui vulneribus quidem medicamenta interdum admovent caustica & acerrima, adhibentque ferrum & ignem, si somenta non prosint, aegris au­tem non modo non succensent, verùm & compatiuntur potiùs, quin aliquan­do, si conducere putent, blandiuntur. Discipulos suos crebro monebat, sibi à Principum hominum qui omnino Christianè non viverent, cavendum esse commercio, ratus iis qui Christi se Cruci affixissent, divitum & Principum virorum amicitias venenum fore. Quod quidem tantùm aberat, ut ipse non modo servaret, ut & ab affinium consanguineorumque conversatione, po­steaquam religionem adiit, enixè caverit. Sed neque unquam curavit, ut & illi opibus juvarentur, quae non satis etiam ad decentiae victum suppete­bant. Cùm enim Nicholaus ejus pater vir probus, ex honestis opibus ad modicas, ob crebra vadimonia devenisset, abstinuit etiam vir sapientissimus ab hoc pietatis officio, tum quia divitias illis impedimento fore ad consequen­dam animi salutem rebatur, mediocritatemque eam quae in paupertatem de­clinat conducibiliorem esse, tum etiam quia calumnias in se non parùm mul­tas conflasset, quibus ei officio quod sibi delegatum divinitus fuerat deroga­tum iri cognosceret eoque magis quod ejus persecutores spargebant in vul­gus, quaesisse eum sororibus dotem, à qua saepe etiam oblata quàm maxime abhorruerat: quandoquidem Joannes Picus patruus meus, dum venditis mi­hi patrimoniis duo aureorum millia dempsisset ex acervo pecuniae, ipsamque egenis erogare proposuisset, qua potuit voluntaria propensione Hieronymum, quem ad id negotii delegerat, rogavit, ut quadringentos ex eis in dotem so­roribus daret quod tunc maturo ipse consilio renuit. Renunciatum tamen Laurentio Medicis, qui tunc Florentinam Rempublicam gubernabat, aliisque permultis, persuasisse Hieronymum Pico ipsi eadem de causa, omnia illa duca­torum millia pauperibus distribuenda, ut inde nuptui sorores traderet. Quam quidem rem tantum abfuit ut aut cogitaret, aut proponeret, aut acciperet, ut etiam ipse Joannes Picus patruus meus, in maximam Hieronymi laudem & mihi & aliis retulerit, ut acciperet ab eo nunquam nec rogantem se potuisse impetrare. Voluntariae paupertatis ardentissimus amator fuit, ad eamque totis praecordiis sitiendam sodales suos identidem hortabatur. Nec secus ho­noratos habebat Christi servos strictiori addictos religioni, pannosis indutos vestibus & rudibus, ac seculi divites in auro & coccino, servorum etiam cuneis constipatos. Fratrum Sodalium vestes breviores strictioresque aliquando constituit quàm esse consueverant, ad normam eos & exemplum revocans an­tiquorum, qui pauperrimam (ut ita dixerim) paupertatem docuere. Mo­nuit item, ut à gestandis crepidis abstinerent, superfluas eas existimans, quando earum loco soleas quasdam calceamentis inserere, & commodius fo­ret, & his etiam à quibus victum mendicabant gratius, quos minus quam [Page 122] fieri poterat vexandos dicebat, exemplo Pauli, qui tametsi victum à Corin­thiis jure suo vendicare posset, maluerit tamen scenofactioriam artem exerce­re, unde sibi ad tolerandam famem provideret.

De Hieronymi mira totius vitae puritate, in Dei amorem eti­am per extasim propensa, deque miraculis quibusdam.

NULLIS omnino earum rerum, quae sub lunari machina continentur, intento afficiebatur animo, nec discipulos affici volebat, ut in Deum totis viribus commodius ferri possent, & quo pacto id facilè assequerentur nonnullis regulis explicatum reliquit. Idipsumque exemplo prius quam ver­bo monstravit, siquidem implendae superiorum voluntati promptissimus fuit, cella sua contentus, nihil doctrina elatus, nihil ob id quod praesideret tumi­dus, nihil curiositate inquietus, verùm calcatis animi pede terrenis omnibus, jugi divinorum meditatione & satur & placidus. Qui si quando vehementius quam oportuerat affectu se rei cuipiam inhaerere comprehendisset, id à se quanto ocius fieri posset, abjiciebat, etiamsi tale esset ut spirituale magis quam, sive temporarium sive seculare dici posset. Namque & sacros libros, & sancto­rum imagines, & quae etiam in Dei honorem ipse cuderat commentaria, vel quibus suberat, vel discipulis, vel (impetrata venia) amicis tradebat, ne qui totus in Deum ferri animus atque integer esse debet, ad sublunaria isthaec diligenda divisus paulatim procumberet, Integritatem carnis ad extremum custodivit & qui eo pollebant munere, mirificè ab eo diligebantur. Inter omnia verò à quibus caverat vitia, insultus humanae gloriae diligenter obser­vabat, simulacrum ob id cranii ex ebore fabrefactum frequenter habebat in manibus, quod attritu digitorum assiduo ferè consumpserat: ajebat enim, e­jus aspectu gloriae vanae stimulos obtundi; quando & quae fuerant, suntque, & quae item futura putarentur hominum capita, horrida falce mortis, quae humanae gloriae flosculos quantumlibet florentes exscindit, calvario illi essent evasura similia. Sed & pro ea maxima quâ pollebat augenda fide aeneam cru­cifixi Jesu prae manibus habebat effigiem, aut tunicae manibus insertam fre­quenter gerebat: ut si quando (quod futurum expectabat) occideretur, gestu saltem & opere, si linguae ossicium interclusum fuisset, Christianam fi­dem, ipsa exhibita Christi Crucifixi imagine, profiteretur. In orando Deo & frequentissim [...]s & assiduus suit tantaque in eum animi propensione fereba­tur, ut Evangelicum orationis indefessae decretum se implesse palam faceret. Noctis tempus omne, praeter id parum quod somno dabatur, oratio sibi & contemplatio vindicabant. Dies inter publicas & privatas orationes finem accipebat, ea duntaxat ejus parte vix dempta, quae naturae necessitati & or­dinariis divinorum eloquiorum lectionibus impendebatur: quamquam prae­pediebatur saepe amicorum concursu, qui variis de causis hominem consule­bant, atque eo veluti internuncio quid esset opus facto, Deum sciscitaban­tur. Eam namque cum ipso amicitiam ob cordis puritatem & assidùas oratio­nes injerat, ut nihil à Deo sibi, quod non impetrarit, revelari petierit: eo­que [Page 123] jam devenerat ut per decennium antequam moreretur, nil de sermoni­bus quos habiturus erat ad populum (tantâ erat in Deum propensione) inci­peret cogitare, priusquam id de quo dicturus esset, divinis oraculis erudire­tur. Rarissimum quidem donum paucissimisque à Deo concessum: Et quam­quam scribit Areopagita Dionysius, Carpum illum Cretensem Episcopum nun­quam consecravisse mysteria, nisi visione propitia praeeunte: hoc tamen illi huic homini, ex innumera multitudine munus est commodatum. Rapieba­tur in coelum etiam ejus anima persaepe, divinaeque Luci adeo copulabatur, ut destitutum sensibilibus officiis corpus velut emortuum relinqueret. Eve­niebat hoc illi dum divina saceret; atque ob eam causam semotis, quantum fieri poterat, arbitris, Dominicum sub altaris Sacramento corpus & sangui­nem pertractabat: sed qui lucernam, non sub modio, ut occulatur, verum sub candelabro, ut patefiat ponendam statuit, quandoque in coetu sodalium fratrum corpore ejus exanime remanente, mente eum ad caelestia gaudia tra­hebat. Brixiae olim dum esset, nocteque ea qua Christi Nativitas praesenta­tur, cum divinae laudes in Ecclesia vocibus peragerentur, corpus ejus immo­bile per quinque horas mansit, sic mente & affectu penitus in Deum absorptus ob sancti Spiritus praesentiam, ut facies ejus magnum lumen emitteret. Ex­actis enim divinis, qui regressi postea sunt ad finem rei contuendum, se vidis­se testati sunt, ipsam Hieronymi faciem, extinctis etiam lampadibus noctis te­nebras fugavisse, ejusque fulgore Chorum ipsum Ecclesiae universum illustra­tum fuisse. Sic me praesente Augustinus Morus Brixiensis, ejusdem profes­sor Ordinis non auritus tantùm sed oculatus hujusce rei testis, nostrae Miran­dulanae plebi de pulpito asseveravit. Silvester ejus vitae comes & martyrii consors, roganti mihi de Hieronymi sanctitate, atque obsecranti ut occulti quippiam proderet in rerum ejus confirmationem (sciebam enim eum multo­rum secretorum conscium) affirmavit, columbae speciem, quae sancti Spiri­tus praesentiam gratiamque indicaret, semel atque iterum se vidisse Hierony­mi humero insidentem, argenteis aureisque coruscantem pennis redimitam, & rostro in aurem ipsius porrecto insusurrantem. Eodem Spiritu sancto reve­lante, humanarum ille mentium arcana exquisitissima prope perspexit, & ple­risque hominibus suorum maculas criminum leniter coarguendo & detexit si­mul, & ut eas eluerent author extitit. Objurgavit enim ex sodalibus quem­piam, & peccata nonnulla sub oculos posuit, quae ille postea in penitissimis recessibus diu celasse solique Deo nota fuisse confessus est. Sed & Florenti­num quoque civem, detecto animi, quod tegebat, ulcere sanavit. Nam li­cet is divina diu mandata servasset, in id tamen impegerat criminis, quod vi­sam de fenestra venustiorem feminam concupivit, & mente adulterium com­misit. Postea verò cum Hieronymo per Bibliothecam ambulanti occurrisset, salutatus ab eo statim & reprehensus est, quod non is esset qui pridie fuerat, quo audito ad sacerdotem ille tremebundus confitendi criminis gratia statim cucurrit, & supplex veniam deprecatus est. Daemones qui vel obsessa cor­pora vexabant, vel ad hominum terriculamenta per aedes sancti Marci strepe­bant, mirum in modum ab aspectu Hieronymi formidabant, nec unquam ejus sincere nomen prae rabie exprimebant, sed aut literas invertentes, aut nomen decurtantes, aut in aliud ludicrum alludentes transformabant. Illud maxi­mè [Page 124] dolebant, magnaque vociferatione conquerebantur, impetrare illum à Deo quaecunque vellet, nec unquam genua ubi ea posuerat levare solitum pri­usquam voti compos evaderet. Minabantur illi persaepe, sed illico evanes­cebant, sanctissima quae in eos effunderet verba subveriti. Eo tempore quo Ethruriae sodales fratres à Cisalpinis secreverat, daemonum numerosa cohors, bono quod inde sequi conjectabantur infesta, coeptum praepedire opus molita est: proinde & coenobii habitatores universos molestiis impetere, & terro­ribus quatere, quorum insultibus, tum orationibus, tum adjurationibus continuis Hieronymus obsistebat, & noctu etiam sanctae aquae aspersione per monasterium psallens eos à cellis & a dibus abigebat. Sed postquam juvari discipulos Hieronymi precibus magis quam laedi suis infestationibus ac umbra­tilibus bellis animadvertêre daemones, cessandum sibi duxerunt: plus tamen in Hieronymum conaminum, quo poterant impetu molientes, cui & noctis in­tempestae silentio consuetum dum iter arriperet, & cellas omnes psalmis & aquae sacrae guttis seu propugnaculis armaret, sic densarunt aërem (mihi po­stea sicut ipse retulit) ulterius ut sibi facultas omnino per coenobium inceden­di praeclusa videretur; hisque sint illi verbis interminati. Quot tibi malo­rum acervas & quaeris; Nos in te namque tot & tanta concitabimus ut susti­nere non valeas. Ad quae laetus ille respondit, quaecumque vellent pararent & exererent, horum nihil se formidare, quia adjutorium ejus in nomine Domi­ni qui fecit coelum & terram.

Tanta erat ejus animi puritas, ut semper eadem polleret laetitia, sive à daemoniis tentatus, sive à pessimis hominibus molestiis affectus, sive à carne vexatus: Convenereque omnes qui mecum eo familiariter utebantur, nihil in ejus conversatione mirabilius ea videri pace, quam & corde gestabat & vultu praetendebat. Quae quidem inter omnifarias procellas secura semper & immobilis perseveravit, eademque cum illa fuit aut illius certe particeps quam Christus Apostolis dedit & mundus dare non potest: nihil enim in ea momentanei, nihil perituri, imò iisdem omnino spretis, in aeterna illa & semper mansura quiete sui radices amoris fixerat. Proinde meritò pax illa florebat. Nam qui res fluxas amat, difluit & ipse animo, momentisque mu­tatur: qui verò stabilioribus rebus affectu inhaeret, fluxis calcatis omnibus, ab omni motus & temporis injuria, mente liber aeternitatem ipsam assequitur, & felicitati futurae initiatur. Quandoquidem ea est amoris conditio, ut res natura ipsa discretas colligat, uniatque, adeò ut amantem in amatum ipsum quoad fieri potest planè transformet. Quapropter ibi esse quemque ubi desi­derium ejus est, & receptum jam ab antiquitate, & divinis etiam atque hu­manis libris extra omnem controversiam confirmatum est adagium.

De Commentariis, libris, opusculis, Epistolis, ab Hieronymo compositis atque editis.

SED etsi tot & tantis, ut diximus, occupationibus detineretur Hierony­mus, eo tamen non destitit, quin & suo & posteritatis seculo, non tam exemplis vitae quàm literarum monimentis opem ferre niteretur. Multa namque varii generis latina lingua composuit: nonnulla quoque italico idio­mate tam prosa quàm versu, ex omnibus autem quae unquam cuderit operibus, praecipuum id certe fuit quod in probationem Christianae fidei editum quatuor distinctum libris, Triumphus Crucis inscribitur, atque ceteris praeponendum, non tantum stilo, qui certè caeteris eruditior est, sed & ipsa, quam tractat, materia. Proximum & illud huic existimo rerum utilitate, cui De vitae sim­plicitate titulum fecit, quinque libellis exaratum, in quo certissimum est ea contineri omnia, quae ad bene beateque vivendum homini Christiano judi­cantur utilia; sed & illud, cui titulus Solatium itineris mei nihilo inferius, si ejus & doctrina & subtilitas probè spectetur: quanquam illius materia pluri­ma sui parte duobus quae recensuimus superioribus voluminibus pertractata­ta sit. Ad haec visa quae sibi divinitus offerebantur scriptis mandata, uno complexus est libro, cui titulus est Revelationum compendium, in quem insipi­enter invectus est quidam Samuel Cassinensis ex ordine Minorum, qui vulgo Zoccolanti dicuntur libello proprio & peculiari, quem vix in publicum datum inita defensione Hieronymi confutandum suscepi, defensionemque illius in­scripsi Hieronymo Tornelio Praesidi ordinis Minorum. Opusculum item edidit, quo illi erudirentur qui & audiendis peccatis & impertiendo poenitentiae Sae­cramento praesunt: quod Manuale confessionum vocavit, ex aliorum opinio­ne magna ex parte confectum. Librum quoque in defensionem fratrum so­dalium, qui sub Ethrusca Congregatione degebant, instituit, ob Summi Pontificis Alexandri VI. molestiam, qui laxioris vitae fratribus in ea quae Romana dicebatur congregatione degentibus miscere modis omnibus volebat eos, qui sub auspiciis Hieronymi sacris, & disciplina militabant. Cui nusquam voluit acquiescere Hieronymus reunionem illam & Dei contrariam voluntati & in proximum charitati protestatus. Quam ob causum in Hieronymum mag­na est conflata calumnia & anathematis irrogata sententia: minas autem ille non est veritus, Pontifice rem minimè justam & sacris literis adversam procu­rante. Namque is, ubi crescere Christianum vigorem animadvertit, suffra­garique bonos viros undequaque Hieronymo tam in ipsum Pontificem, quam in caeteros Romanae Curiae vitiis immanibus implicitos, divinis armis palàm ferocienti paratas illi cohonestare sategit insidias. Volebat igitur, ex Eth­rusca atque Romana quam nuper in id erexerat congregatione una hoc prae­textu coalesceret; quaeque sub Hieronymo merebatur Ethrusca, aliam quae desertoribus plena erat reformaret: Cui Hieronymus, & malis bonos inqui­nari non sustinens, praeterquam quod ad se unum res illa non pertineret, ad sanguinem usque restitit, sciens his non religionis zelum & incrementum, sed suorum quaeri discipulorum populationem & exterminium, qui sub jugo [Page 126] pravorum praesidum sic attererentur & à reprehendendis emendandisque cri­minibus eorum ipse jussis & minis & carceribus arceretur: Eam autem sen­tentiam Pontificis vanam, irritam, nullius roboris & momenti, ipsemet in suis ad populum sermonibus multis rationibus ostendit. Ego quoque duobus libris editis, quibus titulum feci De injusta excommunicatione idipsum monstra­re curavi. Extat & ejus liber, cui de Prophetica veritate titulus est, in mul­tas distinctus disputationes, sub mysticis vocabulis divinorum munerum ex­actus. Extant & Epitomata in naturalem moralemque Philosophiam confecta. Extant & decem libelli de Dialectica scripti more pene Mathematico, postea­quam centum questiunculas brevissimas de eadem facultate composuit; opus item de Poetis edidit, idque, ut ipse dixit, Joannis Pici Patrui mei rogatu, ad retundendam quorumdam in Poetis gentium colendis nimiam curam, quam­quam ipsimet Hieronymo sacra placebant poëmata, hoc est quae pura sincera­que essent, nil superstitionis immixtum haberent, nisi inter confutandum aut objiciendum, ut nostra magis, hoc est Christiana religio resplendeat, licet hujusmodi carminum scriptoribus appellatio Theologi verius congruat quàm poetae: Quin nec ipse dedignabatur cudere carmina. Edidit enim quando­que R [...]hmos religione fretos, lingua vernacula, quorum multi extant & de­cantantur. Commentationes praeterea plurimas in sacra eloquia perscripsit. In mundi G [...]nesim a Moise narratam, In eandem G [...]nesim sparsim complura. In partem libri Levitici, In Psalterium Davidicum cursim & paucis, sed in nonnullos plasmorum ampliter, In eum praesertim cujus initium. Qui regis Israel intende. Quinquagesimum quoque psalmum dum esset in vinculis absque ullo librorum adminiculo, imò omni corporis vexatione & mentis angustia iactatus latissimè interpretatus est. Explanavit item quinque versiculos ejus psalmi cui principium est. In to Domine speravi non confundar in aeternum. Ad haec commentarios cudit in Solomonis Cantica brevissimos, & stilo quasi laconico exaratos. In Hieremiae Threnos etiam, quae Lamentationes à nobis dicuntur. Sed & Quadruplicem Dominicae orationis expositionem perfecit, & qui fieri commodo possit simul edocuit, ut ex lectione ad orationem, ex eaque ad meditationem & contemplationem ascenderemus. Job quoque librum interpretari aggressus, at in quinto & decimo capite ejusdem variis distentus occupationibus desiit, quae impedimento etiam fuere ne coeptam Evangeliorum interpretationem absolveret. Adde Conclusiones perbreves Pontificiorum decre­torum, quae exposuit, ac Expositionem exactam in Gradus Bonaventurae Ordin. Minorum, quibus ad perfectionem vitae spiritualis ascenditur, quam Agamem­nonis Bononiensis rogatu edidit. Questiones etiam plurimas, tùm Philosophicas, tum Theologicas terminatas reliquit vario argumento; nec non bene vivendi Regulas complures extruxit. Simul & Epistolas complures scripsit variis de causis: & haec quidem omnia Latina lingua ad meam notitiam pervenere, quamquam & multa alia extare, ab his qui videre, perdidici. Quae autem vernacula lingua Italica perscripserit haec fere habentur. Liber de Christi a­more. Liber de oratione, alius In mentalis orationis defensionem. Tractatus unus de Humilitate. Alius De sacrificio Missae & mysteriis ejus, alius quo De­cem praecepta divina explicantur. Opusculum De viduali vita. Aliud opus Contra divinatricem Astrologiam, quod ex Joannis Pici Patrui mei disputati­onibus [Page 127] collegit. Idque in ejus ipse prooemio praefatur. Ad Sacerdotes item & Clericos themate ex Levitico sumpto Monitorium opus quod pro eorum vitae norma haberi potest. Sed & Regulae ad Religiosos viros exhortatoriae & moni­toriae. Epistolae non parum multae spectantur, quarum praecipua est ea quam ad Magdalenam sororem meam cenobium Virginum sub sanctae Clarae Regula jamjam ingressuram, rogatu meo conscripsit. Quae circum tria quae vocant essentialia Religiosorum vota diligentissimè versatur. Scripsit & Expositionem salutationis Angelicae ad Virginem Christi matrem. Et spirituale adversus corpo­ralem pestilentiam antidotum confecit. Et Hymnos cecinit carmine Italo, Lau­des vulgus appellat. Crucis praetereà. Triumphum & Revelationum compen­dium quae Latino sermone prius ediderat, vernacula etiam lingua exaravit, ad eorum utilitatem qui Latinas literas ignorant. Extant & Sermonum eo­rum quos habebat ad populum nonnulla volumina, quae formis excusa sunt, & in publicam data utilitatem: & de suggestu pronunciantis ab ore notarii velocissimi calamo & opera excepta sunt, & pro miraculo est habitum potuis­se quemquam scribentem manu, viri linguam tam velociter & fervide disse­rentis immo fulminantis assequi.

Laudes praedictorum operum Hieroymi summatim at­tinguntur.

CONARER lectoribus librorum hujusmodi utilitatem pandere ni ve­rerer in re tam aperta verba prodigere: Illud duntaxat proferam, praeter Philosophorum, praeter Thomae Aquinatis Theologica dogmata, prae­ter proprias in utraque facultate non parum nobiles inventiones, quibus ejus referti sunt libri, tria etiam haec in eis peculiaria nec laudata satis plurimum elucere; maximum scilicet fidei lumen, clarissimum prophetiae jubar, ar­dentissimamque in Deum hominesque charitatem. Tria quoque alia, in quorum singulis insignes etiam excelluisse viros, magno semper est honori da­tum, in eo uno simul egregiè fuere collecta, hoc est partis rationalis irascen­tiae & concupiscentiae munia, peculiari quodam modo fulsere, cùm tamen laudi non modicae sit Augustino datum, & Thomae, quod in ea quae rationalis est parte fuerint eminentes; Hieronymo & Ambrosio quòd irascentiae; Gre­gorio & Bernardo quòd concupiscentiae facultatem exornaverint. Primi or­dinis viri veritatis contemplatione celebres habiti: Secundi, criminum oso­res & expulsores egregii: Tertii, praecellentes divinae bonitatis dulcedinis­que scrutatores. Et quamquam propriae virtutes hae, quas recensuimus, in antiquioribus illis, communes non excluserint, Hieronymi tamen Opera scor­sim, haec & specialiter, simulque omnia quaecunque alia complecti videntur egregiè: quae tanta facilitate explicuit, tantaque dexteritate protulit, ut horum in quolibet tam summus habeatur ac si uno tantum consummatissimus toto vitae tempore laborasset. Illud silere noluerim, de probationibus fidei quas meditatus est, memoriaeque mandavit, si periculum fiat, facilè inven­tum iri, nec totnec tales unquam superioribus seculis excogitatas. Prophetica [Page 128] verò munia novo illum & eminenti modo tractasse, constat, utque prioribus, sic & nostro huic corrupto étiam congruere seculo ostendisse, quòd hominum pars maxima humanae ignorantiae caliginem, luce divinae scientiae fulgentio­rem autumet. Dei autem proximique charitatem notum est eum sic excol­uisse, atque sic in ea maximè succensos homines inflammasse, ut hoc longè lateque serpat adhuc incendium: tam vividus erat ignis, adeo & illius cor­dis & oris & calami follibus exagitatus est.

De proposito ignis periculo super concertatione rerum Hieronymi.

CAETERUM perseverante in eum malevolorum civium rabie, quae Pontificis invidia creverat Franciscus quidam Apulus ex Minorum Or­dine, qui Zoccolanti vulgo nuncupantur, tunc Florentiae in eorum sanctae Crucis templo concionabatur: Pontificis pollicitationibus (ut creditum est) animatus, Dominicum Pisciensem calumniis impetere cepit, quem sibi Hiero­nymus sacris habendis Concionibus sub [...]ogarat, atque ob eam praecipue cau­sam, quod ad populum verba faciens, pro veritate doctrinae Hieronymi, ac Prophetiae, nec non pro asserenda anathematis irrogati vanitate, igni sese ex­positurum obtulerat, si quis ex adverso periculum subire voluisset. Res haec à Dominico ne fieret sacris canonibus cautum prima fronte videbatur, ob id quod vulgaris probationis prohibitum aliquando videretur à Canonibus expe­rimentum: animadversum tamen ab eruditis est longo hanc ab ea distare in­tervallo: quin observatum, hunc veritatis manifestandae modum olim in Ec­clesia usu fuisse receptum, cùm ab Heleno Heliopoleos antistite, qui ad abo­lendam haeresim imperterritus insilivit in ignem, & evasit incolumis: tùm à Coprete sanctissimo Monacho, qui ad confutandam Manichaeorum haeresim non solùm ardentissimum ignem transivit, sed in eo dimidia hora illaesus om­nino perstitit: tum etiam in ipsa civitate Florentiae per Joannem Gualbertum virum sanctissimum, id posse fieri confirmatum; quandoquidem ob pellendum è sede Florentinum quendam Episcopum, qui labe simoniaca pollutus erat, quòd contradiceretur ex adverso, & negaretur illius esse criminis Antistitem inquinatum, in veritatis ipse testimonium, fecit ut unus è suis Monachis ig­nis rogum passibus pertransiret. At majoris momenti ésse quae à Hieronymo dicebantur, asserebant; quandoquidem non ad unius urbis solùm sed ad orbis universi pacem felicitatemque pertinerent; nec ob unum duntaxat crimen, quo Florentinus unus afficiebatur Episcopus, sed ob universa quae & Pontifi­cem Maximum & reliquos fere omnes cùm Ecclesiae praesides, tum seculi Principes infecerant crimina, atque ex eis maxima populis universis immine­ret pernicies. Agitabantur haec fortè inter prudentes & eruditos viros: ho­rum verò nihil ad Apulum offerentem socium ad id experimentum pravorum civium impulsu, nec eo quidem consilio, quod immunem à conflagratione se fore putaret, (identidem ut ipse jactabat) verùm ut adversae partis defenso­ [...]e par [...] concrematione consumpto, res Hieronymi vana probaretur. At ubi [Page 129] Dominicus urgere cepit, & de standis promissis Apulum postulare: involvit ille verba, & honestam subterfugiendi viam ratus, non cum Dominico se, sed cum Hieronymo tantae molis authore congredi velle profitetur. Hoc se per­fugio tutum existimans, minimeque sibi datum iri confidens Hieronymum, qui omnes Ecclesiae primores, quos rebus à se praedictis repugnare noverat, in certamen ciebat, & ipsum Apulum, modò & Pontificis Maximi & inimi­corum omnium summam delegari sibi imprimis obtineret. Res ad summum Magistratum urbis defertur, à quo & accersitur uterque, Dominicus quidem subscribit alacriter, Apulus autem cum Hieronymo duntaxat paratum se ait disceptare, corpusque suum & flammis objicere, non quod inde praesidio ve­ritatis evasurum se confideret (ab hac enim spe longissimè aberat) sed ut ipse quidem conflagraret, Hieronymumque unà ad incendium raperet. Reclamat Dominicus, multò aequius ad seipsum quam ad Hieronymum hanc pertimere contentionem, ut quo cum coepta esset absolveretur. Provocatus namque ab eo fuerat in Prati oppido ad id discriminis, qui mox & annuente Domini­co tacita se fuga subduxerat. Instat itaque Dominicus, polliceturque non tantum sui corporis, sed suorum etiam omnium fratrum in flammas ingressum. Idemque Hieronymus per autographos codicillos confirmat, fratresque omnes circiter 300. viris urbis Principibus offert, non utique arsuros, sed futuros incolumes, quibus tanta erat alacritas, tamque certa victoriae fiducia, ut eam quasi frontibus inscriptam prae se ferre viderentur. Assurrexit etiam innume­ra populi multitudo, sexus, aetatis & conditionis cujusque, longo ignis pe­riculum deposcens agmine. Ad hoc tandem post longam concertationem ventum est, ut Dominicus isque quem Apulus subrogasset, flammis se crede­rent. Ignis aperto foro maximus in longitudinem astruitur, ut subeuntium vel salute, vel interitu veritas patefieret, definitur dies, partes conveniunt. Prior Hieronymus Dominicusque innumera comitati turba, ad forum ubi pyr a structa fuerat, perveniunt; pars altera eodem proficiscitur cavillis & dolis instructa; si quidem Dominico se ad ingrediendum ignem praeparanti objicit Apulus, exuere eum, qua indutus erat, tunicam oportere, ob id quod in­cantatam putaret, & magica fortasse superstitione munitam, ne posset exuri. Nihil ille cunctatus libens, ea spoliatus alia mox induitur, opponit iterum Apulus, Christi corpus (uti volebat Dominicus) in ignem una deferre secum non licere, quod & perafcilè comburi posset, tutelamque gestanti praestare, ne incendio periret. Respondet Dominicus in pactis esse, nihil ut objici possit alterutri partium, modò Dominicus ipse cum eo quem Aplus obtu l [...]s­set per flammas ingrederetur; vanam praeterea hanc esse censerique objecti­onem, cùm sola quae foris apparent, panis accidentia flammis obnoxia forent, corpus autem Christi laesionis aliquid ab igne pati nequeat, sed nec perfidum (ut obtendebat) hominem solam ob ejus sacramenti praesentiam illesum eva­dere posse ostendit. Quibus etiam addebat Hieronymus, reum se mortis fore & confiteri, idemque pro sectatoribus spondere, si vel pilos panni ejus è se­rico vellere, quo consecrata tegebatur hostia, vel leviter ignis exureret. Renuunt tamen Apulus, impiique cives, veriti ne miraculum illud perage­retur futurum toti orbi conspicuum. Quare discedunt omnes re infectâ, quod modis omnibus Dominicus peregisset, ni Silvestro Florentino ejus sodali [Page 130] & sacerdoti revelatum fuisset angelico affatu nullo pacto debere Dominicum se flammis committere, nisi consecratam manibus hostiam gestaret. Id autem ea forte de causa potuit evenire, ne magicae superstitioni (cui mysterium il­lud maximè obsistit) miraculum adscriberetur, neve alio quopiam verti pos­set, & in malignum daemonem referri, cui facultas sublunaria ista haec mo­vendi suapte natura data est.

De tumultu plebis in Hieronymum & ejus captivitate.

EFFERBUIT hanc ob causam pravorum civium furor, qui magnam populi manum die sequenti ad aedem sancti Marci oppugnandam susci­tant, ut Hieronymus eis omnino tradatur. Occluduntur fores ab amicis, in­gruunt inimici, quorum illatam vim perpauci strenui retundunt. Hieronymus choro cum sodalibus clausus preces ad Deum pro amicis & inimicis fundit, stratus humi ad Christi corpus consecratum quod diu manibus gestaverat. Ignis interim valvis Ecclesiae ab oppugnatoribus admotus patefacit ingressum, invadunt hostes, nullaque habita sacri loci ratione, obvia quaeque diripiunt depraedanturque: Tentat interim disposita jam hostium turma chori aditum, & alia parte quâ ad claustrum itur: quod animadvertentes Religiosi quidam tirunculi, Deo fisi fores aperiunt, accensisque cereis obviam exeunt: quo­rum aspectus sacrilegos illos adeò perterruit, ut non secus ac tacti fulmine ad terram ruerent, excussis etiam amissisque armis. Suffusi pudore regrediun­tur, ad septem horas acriter utrimque certatum est, concursus in horas fie­bat major, cùm ab octoviris qui primores urbis consensu constituuntur, pa­lam edicitur capitali poena, ne quis aedem sancti Marci defendat, eodemque mox edicto cavetur, ne Hieronymus intra ditionis Florentinae terminos prae­terquam paucas horas immorari audeat; cui libens ille paruisset, ni qui tu­tabantur, honesta quadam eum violentia detinuissent. Ubi hoc à Magistra­tu supremo rescitum est, ad Hieronymum ipsum mittitur, accersiturque fide publica ut incolumis ad coenobium reverti posset, pariter & Dominicum & Sylvestrum citant. Arripit itaque iter cum sociis, inimicorum cuneis stipa­tus, nocte intempestâ, vespere namque pugnari coeptum est: Prius tamen fratres omnes hortatus est praeceptis stare, fidereque divinae bonitati, scivis­se se jam pridem addens futuram hanc cladem, sed destinatum diem ignorasse, ipsosque monens, ut quaecunque praedixisset pro certissimis haberent, aetern­um etiam sibi (ni vera loquutus fuisset) imprecatus interitum, Christi cor­pus quod manu retinuerat insumit. Confertque se ad Palatium Reipublicae multis oppressus, inimicorum crudelitate, & opprobriis & ictibus, quae suis locis operis progressu convenientius explicabuntur, cum poenas simul eorum qui saevierant recensebimus. Tum vero fidem fefellerunt, qui futurum eum incolumem polliciti suerant, capiunt enim detinentque in custodia.

De carcere ac tormentis Hieronymi & ejus responsis.

POSTQUAM igitur ad palatium ventum est, sciscitantur ab Hierony­mo Praesides, vera ne an falsa essent quae divinitus se dixerat accepisse? quem solita sua & coelitus impertita libertate affirmantem, spreta, posthabi­taque data securitatis fide, carceri mancipant, simulque socios disparatis cel­lis concludunt, cruciatibus falsum ab iis extorturi. Deliguntur infestissimi viri quindecim ex omni inimicorum ejus numero selecti, quibus examen de­mandant, facturos eos in ipsum carnificinam (quo flagrabant odio) existi­mantes: quod quidem illis evenit ex sententia, eoque vehementius, quò ma­joris hebdomadae sacramentum nihil veriti divinum excruciare hominem ag­grediuntur, eo potissimum tempore quo Christi cruciatus in Ecclesia solem­nibus officiis explicantur. Datus enim vinculis est nocte eâ, quae sacrarum palmarum diem subsequitur, & biduo post tormentis hujusmodi traditus: manus decussim post terga revinciunt fortissimis vinculis, quibus ab alto de­missus funis religatur; quo primùm in sublime trahitur, mox in praeceps rue­re ita sinitur, ut & terram corpus non tangat, & in aëre suspensum ita pro­prio pondere resiliat, ut luxatis humerorum ossibus ac lacertis, maximus to­to corpore dolor inuratur; alios demum excruciandi modos excogitant. Multae tum in eum calumniae, multa congesta scommata probraque, sputa & ictus, suis ut diximus referenda locis, variaque torquendi instrumenta ob oculos posita, illud tantùm ab eo quaerentes, ut quae de futuris praecinuerat recantaret, & se, quem futurarum rerum à Deo nuntium esse asseruerat, modò iret inficias. Ad id quoque extorquendum pedibus carbones accensos admoverunt, ut carne & nervis semiustulatis, prae dolore & cruciatus acer­bitate dicta retractaret. Negatalacriter se facturum Hieronymus quod pe­tunt. Repetunt ipsi funis tormina, eumque identidem exagitant, qui nihil aliud praeterquam haec in veterum Prophetarum ore versari solita, iterum atque ite [...] afferre voluit, Tolle, tolle Domine animam meam. Et ut cumu­latius mer [...] proveniret, genibus positis, ubi tormina cessaverant, pro tortoribus supplex Deum rogabat: Antea verò his qui eum vexabant pro­testatus est, se vera praedixisse, ea credi ab iis ipsis deberi, si qua tamen illis adversa vi tormentorum dicturus esset, pro falsis tenenda. Insistunt tamen carnifices, nonnullaque ejus responsa tabellione adhibito excerpunt, id po­tissimum molientes ut falsum vatem ostenderent. Reddit Hieronymus ambi­gua obscuraque verba; sed alia quam interrogantium iniquitas exegisset, quae omnia illi pro liquidis accipiunt & falsa quaepiam addunt, atque aliena plera­que & insulsa non parum multa comminiscuntur, bene actum putantes sibi, fi plebis ignarae & rudis animos ludificent, conceptamque de eo sanctitatis opinionem de universorum mentibus extrudant.

Sed quamquam homines erant alioquin pravi, adeò tamen sive occaecante malitia, sive Deo ita volente improvidi, ut nihil ausi sint intexere libellis ipsis quaestionum, quos vocant processuum, quo jure neci posset adjudicari. Si­quidem nec ob ea omnia, quae commenti sunt, quivis, etiam ex inimicis ra­tione [Page 132] utens judicare, vel dare suspendio Hieronymum, vel afficere capitali poena, ut ullo demum genere mortis plectere posset. Verum ut iis qui pru­dentia pollerent, mentis oculos perstringerent, sex ex illius collegio sodales ascisunt, atque in Palatium ducunt quo Hieronymus detinebatur quem coram advocant, ut tabellionem libellos recitantem audiat. Hic cum ambages om­nes quas veris quibusdam sententiis commiscuerat, exerta voce recensuisset, Hieronymum interrogat, verane an falsa legisset? Cui vir Dei, Quod scripsi verum est, Totum ne repetit, respondit Totum; ait iterum, ad verbumne? ad verbum inquam. Tum ad suos qui accersiti fuerant sodales conversus, ad hanc sententiam verba fecit. Quali ait vita & doctrina inter vos usus sim, eorum cum quibus versabar, latet neminem. Duo, magnahac & extrema in clade po­situs vobis mando: primum Novitios fratres omnes commendatos habete, proque viribus procurare memineritis, ut Dei timorem in quo enutriti, & christianae vitae, quam edocti sunt simplicitatem custodiant. Secundum, ex intimo cordis affectu pro me ad Deum preces fundite, quem spiritus pene prorsus deseruit.

Autumarunt quidam, quibus mens non omnino bona, negavisse Hierony­mum responsis ad tabellionem factis, quas prius affirmaverat rerum praedictio­nes, dixisseque non quae scripsi sed quod scriptum est, quippe cum Italica lin­gua vulgari duo haec invicem adeò consonent, ut nisi magna prolationi verbo­rum diligentia adhibeatur, difficillimè distinguantur, siquidem mutata voca­li, aspirationeque interposita, alterum in aliud quam facillimè vertitur. Fuit & alia sententia, dixisse illum verum esse quod scriptum est, non ad eos qui pravè interrogabant, sed ad id quod probè scriptum erat referens verba. Sed quoquo modo responsum dederit, compertum est ex re illud reddidisse, quamquam varia ab audientibus interpretatio facta est: Nam alii ambiguè de industria loquutum eum, & quidem consentaneè judicarunt, quo accipi si­mul possent, verum esse & notarii scriptiones fuisse scriptas, & suamet com­mentaria illis adversantia & divina etiam verba: Quum mos in Ecclesia sit apud eos qui de divinis loquuntur, identidem dicere sicut scriptum est, id [...]emper ad sacra utriusque instrumenti verba referentes. Alii qui praedicti­onibus ad illam horam firmissimè perstiterunt, mutato gradu vacillarunt: Alii negationis expressae avidi prorsus deciderunt: nutabund [...] expectan­dum rei finem statuerunt: attamen eorum qui aderant plurimi, quos inculpa­ta Hieronymi vita & clarissima doctrina, rerumque praedictarum consentanea ratio & visa miracula in fide stabiliverant, verbis quae proferebat acrius in­tendentes animadverterunt, non quae à tabellione contra jus & fas extorta, tum aut adulterata fuerant, sed quae ipse de rebus futuris scripserat vera asser­ [...]isse, & in hanc ipsam sententiam plerosque confirmarunt. Illud affirmantes fuisse in usu prioribus illis veteris Testamenti prophetis, perfidis interrogan­tibus obliquè adeò ambigueque respondere, ut quae affirmaverant negavisse viderentur, contraque quae negaverant viderentur affirmasse. Sic Micheam Acabo Regi de Assyriis expugnandis respondisse; Sic Prophetam Amos nec se Prophetam esse, sed nec Prophetae filium dixisse. Sic Joannem Baptistam dum de Prophetiae munere rogaretur loquutum fuisse. Et in hanc quoque sententiam Prophetae Ezcchielis nonnulla, deque responso Elisei ad Hazae­lem depromi dicebant. Addi poterat ex Hieronymi, Augustini, & aliorum [Page 133] testimonio, quod clarissimus Propheta Joannes Aegyptius Eremita se non esse Prophetam asseruit. Scivisse autem haec omnia virum sanctissimum, & in sa­cris literis praeterea eruditissimum, qui & Thomam Aquinatem legerat, affir­mantem non teneri quemquam in judicio veritatem aperire, qui non secun­dum ordinem legibus praescriptum percunctaretur, quemadmodum illis eve­nerat, quibus nihil erat curae, jure an injuria procederent, modo ipsum vexarent Hieronymum, & ex humanis rebus eximerent. Nec enim ulla ma­litiae indicia praecesserant, quibus opus est aequo sanoque judici, si cruciati­bus uti velit ad veritatem extorquendam.

Inventum est etiam in quaestionum libellis, confessum fuisse Hieronymum Pontificis Nuntio, quae prius negaverat Florentinis judicibus: at in illis plu­rima contradictoria pugnantiaque reperiebantur, quorum & pars magna con­sona erat iis, quae ille liber à vinculis & solutus asseruerat. Inventum est item in posterioribus confessionum libellis obtestatum Hieronymum, se vi tor­mentorum multa dixisse & abalienari animo cum torqueretur. Atque hisce rationibus adducta permotaque vulgi pars praecipua, in fide rerum praedicta­rum stabilis perseveravit. Quin etiam plerique in dogmate perstiterunt, ta­metsi ambigerent Hieronymum tormentis victum, quae prius de futuris testa­tus erat; ivisse inficias; quando & martyres compluers, ut apud multos, & apud ipsum Cyprianum videre est, prae carnis imbecillitate torturam non susti­nentes, ne torquerentur amplius mortem elegisse & peroptasse quo citius victoriam reportaren & coronam acciperent, quibus à tyrannis negabatur oc­cidi, meritis tamen illorum fuisse postea concessum prioribus quod novissima carnis infirmitate fugerant, illud & addentes, hanc fortasse sui praevidisse Hie­ronymum infirmitatem in quam debebat impingere, & propterea praemonuis­se plebem saepius, ne etiam sibi ipsi fidem haberet, his ubi contraria loque­retur, quae semel divino jussu de pulpito promulgasset.

De duobus judicibus ab Alexandro VI. contra Hieronymum missis, atque oratione morituri ipsius ad altaris 8 a­cramentum, & de patefacto sociorum cordis arcano praedictioneque novissima.

PONTIFEX autem infensus Hieronymo, quem non eatenùs quia futu­ra praediceret, sed quòd in sacerdotes multa diceret, odisse ferebatur, ubi per Florentinorum Epistolas rescivit, captum eum & datum in vinculis, sategit ad se Romam mitti: cui obsistunt qui tunc Rempublicam gubernabant tumultum plebis subveriti. Verum satiandae immanitatis occasionem sibi praereptam intelligens, instat per judices tradi neci, nuntiosque ipse duos mittit Florentiam, idipsum qua ratione possint effecturos: Alterum Clericum Ilerdensem Hispanum nomine Franciscum, cognomine Romulinum, qui tunc erat minister Romani gubernatoris; alterum Praedicatorii Magistrum Or­dinis Joachimum nomine. [...]i postquam Florentiam applicuere, hominem [Page 134] conveniunt, quem etsi reperiunt vigiliis & orationibus fractum, inedia mace­ratum, tormentis semimortuum, cruciatibus tamen iterum exponunt, ut crimina quaepiam, quae plecti capitis poena debeant, fateretur; quae ubi nec­quicquam se quaerere, ob Hieronymi constantiam, animo comprehenderunt (siquidem nihil de quo sumi posse hujusmodi vitae supplicium, in ejus tota vi­ta ab incunabulis usque ad sextum & quadragesimum quem tunc agebat an­num, repererunt) de nece statuunt, & ei mortem indicunt in crastinum; quod ille nuntium intrepido imperterritoque excepit animo, statimque sa­cerdotem sibi dari petit, cui peccata quamquam minuta Christiano ritu confi­teretur, huic illius petitioni & voto per adversarios satisfactum est, tametsi oblique & praeter usus, quandoquidem non de ipsius Collegio, hoc est, ex Ordine Praedicatorio (ut par erat) sed de Florentino sub regula sancti Bene­dicti Monasterio tres illis accersiti sunt sacerdotes, ut Hieronymo, Dominico, Silvestro morituris poenitentiae Sacramentum impertiant. Nox ea quae sup­plicium praecessit huic muneri destinatur. Hinc sub ortu solis, sumendae Eu­charistiae avidi in oratorium, sive triclinium ab ergastulo producuntur. Hie­ronymus, priusquam illam insumeret, dari sibi in manibus postulavit, quam cùm accepisset, mira perfusus animi laetitia in ejusmodi verba prorupit, scire se ibi esse Deum illum Maximum Optimum, qui coelum teramque & universam denique naturam condidisset: scire & perfectam esse Trinitatem, indivisibilem & inseparabilem, tribus personis à se distinctis complexam, quae Pater est, Filius & Spiritus sanctus, Filiumque ipsum aeterni Patris verbum è coelis ad terram in Ma­riae Virginis uterum descendisse, in lignum crucis ascendisse, proque miseris nobis à peccato liberandis preciosissimum sanguinem effudisse, rogare eum & obsecrare se, ut sanguis iste non frustra, sed in peccatorum suorum effusus sit abolitionem: eorum se demum quaecumque à die qua sacris undis ablutus, ad hanc usque horam perpetrasset mala, veniam suppliciter petere. Haec ubi ipse & socii pari senten­tia sunt effati, sumpta ipsa Eucharistia ad locum inferendo supplicio constitu­tum, quasi latrones trahuntur. Cupidus autem alloquendi socios Hieronymus, vix potuit esse voti compos, Jacobo Nicolino intermedio idipsum consecutus, [...]ui secreta magnarum, quae ab ipso praenuntiatae fuerant, calamitatum Floren­tiae praesertim & tempus aperuit, easque jussit expectandas, cum in Petri Cathedra sederet qui Clemens diceretur. Hoc enim ex ore ipsius Jacobi, Hieronymus Benivenius vir probus & prudens manu sua literis testatus est, socios autem monuit, ne quae corde premebant foras exprimerent, cum es­sent morituri: cogitaverant enim ad populum verba sacere, alterque se in­nocentem mori dicere proposuerat, alter qui senior erat Dominicus tantum [...]besse ut mortem perhorresceret, quin etiam se vivum flammis paratum asse­rere, certiores facere cupiebat spectatores. Vetuit hoc Hieronymus Christi salvatoris exemplo, qui tametsi supra quam dici potest innocentissimus esset, noluit tamen hujusmodi quicquam afferre, sed tanquam agnus ad victimam ductus est, & non aperuit os suum. Agnoverunt illi conceptum errorem, & abstinuerunt. Agnovit Jacobus peculiare Dei munus Hieronymo collatum, ut arcana cordis humani perspiceret; hoc verbis Jacobi ipsius, narravit Ja­cobus [...], [...] S [...]volae Episcopo Hieropolis, qui mihi prior id nego­ [...]

De his quae gesta sunt ipso tempore mortis Hieronymi, deque ip­sius suplicii genere & reliquiis membrorum.

IN descendendis autem Palatii gradibus, spoliatus Religionis habitu, quem ubi comprehendit manibus, flevit, eum se olim appetivisse cupidè, & immaculatum hactenus custodivisse testatus. Quibus quam fuisset innoxia & inculpata ejus vita, susceptaeque religionis servantissima, & verbis, & la crymarum abundantia sa tis manifestum erat, quamque inaniter in eo nox [...]s & maculas minis atque tormentis extorquere judices adnisi. Tum Sylvester qui timidissimus omnium ad id usque temporis fuerat, futuraeque mortis hor­rore tremebundus, divino quodam quasi oectro percitus, inflammataque adeo facie, ut quodammodo radios emittere videretur, Hieronymum alloquitur ad venisse tempus, inquiens, quo bono deberent esse animo, modo opus esse sor­tes ut permanerent, & eam quam erant subituri mortem, alacriter & ani­mosè perferrent. Ad quem Hieronymus sic faciendum esse respondet, eum­que Dominicum simul adhortatur, eadem ut in sententia stabiles perseve­rarent, pavorem omnem ex animo procul abigant, curas mittant universas, proque certissimo habeant coelum se quam citius adepturos, ubi illud Davidi­cum canerent, Ecce quam bonum & quàm jucundum habitare fratres in unum, His peractis eo perveniunt, ubi antistes quidam & sacerdotes nonnulli sese comparabant, morituros ut exauthorarent: ritus hic apud vulgus degradatio nuncupatur. Illos itaque sacerdotalibus vestibus induunt spoliantque, & caetera peragunt quae fieri hoc ipso ritu consueverunt. At cum ad illud esset deventum, ut eos è manu mitteret, apprehensa Hieronymi dextera, dimis­saque ait Antistes, Separo te ab Ecclesia triumphante. Cui Hieronymus, mi­litante, non triumphante, nec enim id potes. Aderant qui morituros ad per­ferendam libenti animo necem suaderent, iisdemque cibo etiam & potu de­fessos eorum corporis spiritus excitare satagebant. Horum cuipiam hujusmo­di recreamenta procuranti Hieronymus ait. Quidnam causae est ut haec mihi pa­retis, qui de praesenti vita jam jam emigro; Alteri item, qui inter confertam adhortantium multitudinem, vocem in ejus laudem extulerat, respondit; humana laude & gloria non egeo. Erat & quidam Nerottus nomine, officio Sacerdos, qui cupidus Hieronymi fortitudinis constantiaeque explorandae, ip­sum interrogavit, aequone animo mortem imminentem Christi amore tolera­ret? Cui & voce & vultu mirum supplicii desiderium prae se ferens inquit: Nonne ob eum emoriar ego libentissimè, qui pro eo quo [...] homminem peccatis in­fectum amore complectebatur, voluit innocentissimè mori? Nonne ego animam hanc ejus gratia libenter effundam, qui nec pro millesima eorum unquam, quae pro me tulit, parte, satisfacere possim? Inque his verbis oculos ad Crucifixi signum, quod illuc attulerant, flectens, deosculatus est eum. Non multo post Hie­ronymum interpellat Nerottus, suo an in discessu quicquam supremo monen­dum haberet atque commendandum sectatoribus suis & fratribus? cui re­spondit, cunctatus aliquandiu tamen, Magna visuros eos esse: Cui iterum [Page 136] ille, Qualia nam Pater? Vestris, inquit, animis consuletur. Nerottum ergo Fr. Dominious ad se vocat amicitiae vinculo sibi devinctissimum à puero, quam pridem inter eos literarum studia conciliaverant, inque hunc modum illum al­loquitur. Scias, Nerotte, velim innocentem me mori, & pro certo habeas fu­turum omne illud quod praedictum est. Ille autem quasi verbis ipsis offensus, Cave, inquit, ne falsis promissis deludaris. Ad quem Dominicus. Futura om­nino etiam atque etiam affirmavit, que Hieronymus praecinuisset. Quibus peract­is, Hieronymum deinde & socios suspendendos exurendosque prehensant car­nifices. Ingentem rogum medio in foro struxerant, quem cubitorum fere viginti supereminebat palus. Superiorem ejus partem quae vergebat in aërem transversum ligni frustum quoddam secabat in modum crucis; illuc versus dum vehuntur, Monachus hic, à quo Hieronymus Sacramentum poenitentiae susceperat, percunctatur eum, velit ne quicquam extremo in discessu prolo­qui? Cui altum suspirans ait nihil sibi reliqui esse, hoc excepto, quod eni­xius eum rogaret, ut Deum pro se morituro orare dignaretur, suaeque doct­rinae sectatores praemonere, ne mortis hujus, quam subiturus erat, infamia foret illis offendiculo, sed in ea quam illos edocuerat vivendi regula & sancta pace constantes perseverarent. Ad crucem perducti, Silvester primus ad fummum ipsius per scalas trahitur, & capistro quod cervici ejus injecerant, cruci religato, praeceps à carnifice dejicitur. Deinde Dominicus pari suspen­dio traditur; mox & Hieronymus Apostolorum symbolo recitato, medius in­ter enecatos socios injecto ad collum fune de cruce mittitur, decimo Calen­das Junii, & vulgi more tertio atque vigesimo mensis Maji, die quo Christi Ascensionis in coelum tunc agebatur vigilia, anno à Deiparae Virginis partu millesimo quadringentesimo nonagesimo octavo, aetatis vero suae quadragesi­mo quinto, & mense octavo. Ubi animam exhalavit; puerorum immanium multitudo, & ipsum & eos qui priùs pependerant, diu saxis impetivere, & extructae pirae faces admovere, quae statim struem illam lignorum oleo pluri­mo illitam, eoque aspersam pulvere quo per aenea tormenta in murorum op­pugnatione saxa & ferrei mittuntur orbes, temporis momento incensam in­flammaverunt. Deinde corporum absumptorum cineres quoscumque potue­runt in unum redactos, plaustrisque delatos, in Arni fluvium injecerunt. Ex [...] endio superfuere nonnulla, quae cautè rapta religioseque servata sunt. Item os, quod puer quidam dum veheretur in Arnum, delapsum vehiculo pertulit ad matrem: Item & digiti cujusdam pars dum penderent de cruce, [...]axorum decussa grandine. Ab ipsis reliquiisquae prodierunt signa divinitùs, [...] referemus locis. Sed & biduo post ejus obitum, dum molendino ad Ar­ni ripam puer quidam insisteret, rapi perspexit à fluvio quamdam, quasi pi­ [...]am orbicularem puniceam, ustulatam, actutùmque, ab his qui aderant, magna subsannatione acclamatum est, Hieronymi cor illud esse, quibus puer (ita enim antea pater, persecutionem veritus, statuerat faciendum) verbis consentiebat, mente verò adversabatur. Atque hac dissimulatione quasi [...]lypeo tutus, cor de Arni fluctibus sublatum in sinu reposuit, & ad genitri­cem detulit, quod postea Prophetae cor esse, quemadmodum impii illi nesci­entes acclamaverant, miraculis multis quae decursu operis enarrabuntur pro­ [...] . Hujus cordis divino dono & amicorum charitate & diligentia, [Page 137] ab eadem muliere partem obtinuimus nobis utique & gemmis & auro chario­rem, propter viri conjunctissimi amicitiam: sed habuimus longè charissimam gratissimamque, postquam ad ejus praesentiam depulsos morbos & torta di­vinitus fugataque daemonia cognovimus.

Quòd & mores & mors persecutorum Hieronymi fautoribus col­lata magnam rebus ejus atque martyrio fidem cumulaverit.

CAETERUM praeter praenuntiationes impletas, praeter sanctissimam ejus nitidissimamque doctrinam, praeter inculpatam vitam, quibus & lumen fidei, & ratio & miracula adstipulantur: par esse ferebatur, ut aequa etiam penderetur lance, quàm foetidi hostium mores, quàm putida perse­quentium vita, quàm sancta sectatorum conversatio, & quàm undequaque pietate suffulta, etiamsi numero persecutoribus hostibusque posthaberentur. Neque enim semper & omnino majorem numerum praestari debere minori in opinione deligenda receptum est: quandoquidem innumera contra Christum, & Apostolos, Scribarum, Pharisaeorumque, & Sacerdotum, populorumque ad­versantium caterva surrexit. Contra Athanasium & Hilarium paucosque alios rectae fidei defensores, numerosissimi haeretici praeliabantur. Numerus quoque Episcoporum copiosior quae Arimini fuit Synodus, quàm quae in Ni­caea Bithiniae, quae in Bisantio: quae in Calcedone. Sed hae rectae fidei pro­pugnatrices sanctis viris munitae, Ariminensis autem illa pravis, subdolis, impiisque sacerdotibus freta impugnatrixque, & in aeternum rejecta & dam­nata.

Quare expendenda causa seorsum, expendendaque vita & mores hic fa­ventium, illinc persequentium, unde illud tandem corrogetur, tres illos sa­cerdotes sanctissimos, nihil ob aliud quàm ob invidiam, quam in se propter ve­ritatem praedicatam armaverant, veluti scelestissimos latrones à pessimis ho­minibus suspendio datos. In probatissimam enim vitam, in sanctissimam doctrinam nil nisi livor & odium inveniri potest. Confirmabantur autem haec omnia literariis monumentis, quae ab amicis multifariam scribebantur; quae si fortè Praesidum malitia non haberentur in pretio, nec tutò ab homini­bus legi possent, meminisse probos tamen viros ea optare, quae nunc & mag­no aestimantur, sed & ipsa quoque Evangelia quondam sine caede & sanguine culta non fuisse. Qui enim ea praedicabant tormentis afficiebantur, & mor­te; atque ita quae dicebant proprio sanguine testabantur: unde Martyrum ad nos manavit nomen, inter quos egregium sibi locum vindicasset Hierony­mus, tametsi non fuisset occisus à vetustis illis cultoribus idolorum. Neque una solum de causa Martyres, siquidem novimus ab Herode Juniore trucida­tos infantes quibus Innocentum Martyrum nomen factum est. Alterius He­rodis jussu, caput abscissum Joanni Baptistae, ut puellae satisfaceret incestae matri gratum facturae, cujus causa trusus in carcerem Joannes antea fuerat, obtestatus fas non esse fratris abuti conjuge, cujus veritatis testimonio mar­tyris palmam adeptus est. Lapidatus à Judaeis Stephanus, dum Christum [Page 138] praedicaret: à Gentibus varii & innumeri eandem ob causam trucidati Mar­tyres. Sed ab Haereticis Petrus Martyr Ordinis Predicatorii neci datus est, Thomas verò Cantuariensis Episcopus, Christianorum non quidem re, sed nomine, ob res Ecclesiae repetitas gladio occubuit: Et tamen quos recensui­mus, titulo sunt martyrii celebres. Hic autem trucidatus ob celebratum lumen fidei, ob vitia depulsa, ob veritatem Christianae fidei patefactam.

Accedebat putidae prorsus & infami persecutorum vitae, mors horrenda, contaminatis moribus congrua, siquidem de multis qui eum & socios ceperant, deluserant, inter eundum ad carcerem vexaverant, debitum parvo temporis spatio supplicium sumptum est: quorum alii statim ad extremum positi, sed ducti poenitentia temporarias (quantum nobis conjectari licet) poenas de­dere; alii non in praesenti duntaxat, sed in futuro etiam, quoad probabili­bus signis comprehendi licuit, suppliciis plectuntur, siquidem fuere qui dum in vinculis torqueretur Hicronymus, & assereret vera esse quae praedixerat, ab eo petierint, ut thoracibus quibusdam clam appensis juberet ut ambula­rent, & fabarum mutaret colorem, & id genus alia, quae etiam interrogan­tium vanitatem simul manifestant, simulque Christo cùm aliis in rebus, tum i [...] hac maxime parte fuisse similem, qui de peragendis miraculis, ubi patien­di tempus advenerat, in derisum & contumeliam rogabatur.

Fuere qui levioribus calumniis non contenti, barbam vellere, vultum sputis foedare, calcibus impetere, pudibundas corporis partes nudare, injuriari, insultare & necem denique, quibus possent modis, procurare; sed paulò post miserando obitu exemplum posteris tribuerunt. Joannes Manettus civis Florentinus, ex eis unus, qui prophetam calcibus impetiverat, ejusque pu­denda patefecerat, paucis post diebus ad mortem aegrotans, propriam dex­teram dentibus moriens dilaniavit, ipsamque etiam manum, qua sacrilegium patraverat, moribundus intuens; dixit O manus! O manus! Tum ubi pau­lulum quievisse videbatur, in hanc vocem, semet allocutus erupit. Nunc, nunc, de Hieronymi Savonarolae salute, & de tua damnatione factus es certior: quo dicto exhalavit animam.

Tabellio ipse qui libellos quaestionum commentus fuerat, non multò post viri obitum, pestilenti tabefactus febre dixit, non posse poenitentiae Sacramen­tum ob id percipere, quòd virum Prophetam, quem cum Angelis etiam colloqui perspexerat, fretus pecunia prodidisset. Alius qui dum perduceretur ad car­cerem, manus pudendis injecit, paulò post diro circum pudenda morbo cor­reptus, liberè ac ingenuè confessus est, se dare poenas ejus, quod in Prophe­tam sceleris perpetrasset. In municipio Florentinorum Piscia nomine, Juli­anus quidam Hieronymo ejusque doctrinae cùm maledixisset, & ejus Sectato­ribus sanguinis fluxum imprecatus esset, sequenti nocte sanguinis fluxu mise­rabilem animam crebra invocatione daemonum effudit. Faber ille qui ferrea percuderat monilia, quibus Hieronmus & socii de trabe pependerunt, dum super urbis moenibus in eminenti turre succensa facula Hieronymo illuderet, identidem clamitans id esse verum lumen, cujus crebra in concionibus Hiero­nymi mentio habetur, praeceps ruit, confractisque membris vita spoliatus est. Alii apoplexia correpti; morbis enecati, omnibus praeterquam his qui divi­no judicio excaecati fuerant, palam fecere sumi poenas de justorum hominum effuso sanguine.

[Page 139] Pontifex Maximus, à quo in Hieronymum infesta persecutio emanaverat, haud multo post tempore miseranda morte diem clausit extremum. Cujus obitus duplex est fama: alii produnt à malo daemone strangulatum quocum ineundi supremi sacerdotii pactum fecisset; dediturum sese illi pollicitum fe­rebant, si suis artibus illud assequeretur, & in eo multos annos viveret. Alii sibi venenum imprudenter propinavisse intulerunt, dum illud Cardina­libus quibusdam, ut ante diem eorum bonis potiretur, magna diligentia pa­ravisset. Certè constat eum more utris inflatum distentumque periisse.

Augebat fidem rectae mentis hominum isthaec observatio, quòd ex fide re­rum Hieronymi pacem animi & tranquillitatem, & spem aut oriri aut orta [...] adolescere, aut adultam proficere, nonnulli se dicebant expertos; contra­que illis, qui rebus ejus tanquam vanis abnuntiarent, fluctus animi, pertur­bationes, solicitudines scaturire, ut ad desperationem quodammodo impelli viderentur, quae tamen precibus pio ac humili ad Deum affectu fusis pelleban­tur, ubi de illo sanè sentiebant & optimè, pristina animi pace & tranquillita­te affatim eis reddita. Illudque animadversum à mulris divinum extra con­troversiam haberi signum quod ex omni sexu & ordine qui ei verè atque sin­cerè haerebant, eosdem promebant charitatis fructus, qui olim apud Chri­stianorum primitias visebantur; illisque erat cor unum & anima una in Do­mino. Et quanquam non ea prorsus, quae inter eos, qui Religionibus ad­dicti sunt per tria vota, bonorum quae fortunae dicuntur communicatio; mi­ra tamen & liberalis erat cùm daretur opportunitas: idem sapere inter eos, idem & velle erat. Persecutorum verò, quot capita, tot sensus, nulla opi­nionum, nulla facultatum communicatio, sed animi perturbatio, & quaedam quasi rabies, unde Rabidorum nomen obtinuerunt.

Nec quemquam reperias qui verbis aut scriptis Hieronymum lacessierit, qui aut vitiis animi & corporis, aut judicii vanitate non laboraverit: Consenta­neum est quippe discerniculis ejusmodi futuram agnosci renovationem. Nam alioqui promiscui sunt omnes Christianorum ordines, discernique haud eos posse securius quàm ex operibus, maximè probabile videtur. Aequum quo­que videtur, ut & hisce temporibus ea Deus conferat signa, quae inter initia praedicati Evangelii tradita fuisse, sacra nobis monumenta testantur, utque instaurata Religionis facies conditae atque perfectae legitimis planè respondeat signis. His omnibus non modò conjiciebatur, falso contraque jus & fas Hieronymum cum sociis damnatum, nec aliam ob causam, quàm ob simulta­tes & odia, quae ob veritatem praedicatam in semet concitaverat: sed etiam constabat, virum fuisse sanctissimis moribus & divinis donis illustrem, quan­doquidem ejus opera factae erant foeneratricis pecuniae restitutiones innume­rae, Christique fides & voce & scriptis indefesse praedicata, roborataque & explicata fuerat. Renovatus item erat in plurimorum mentibus emortuus jam Christianus vigor: spectabaturque multorum à pravis & impiis moribus ad probos piosque conversio. Quod quidem authore Gregorio non tantùm majus est resurrectione mortuorum, sed etjam majus quàm caeli & terrae crea­tio, si Augustino credimus. Accedebatque quod futurarum rerum multarum atque magnarum praedictiones ipso eventu confirmatae, eò majori viderentur admiratione dignae, quo dum proferebantur, fieri posse non crederentur; [Page 140] Atque hinc fides, inde livor & persecutio: haec ab improbis hominibus, ill [...] improbis conspicua manaverit.

Reverendo Patri Servatio ERASMUS, S. P. D.

HUMANISS. Pater. Literae tuae per plurimorum jactatae ma­nus, tandem ad me quoque pervenerunt jam Angliam ingressum, quae mihi sanè voluptatem incredibilem attulerunt, quae veterem illum tuum in me animum adhuc spirant. Paucis autem respon­deo, utpote ex itinere jam scribens, & ad ea potissimum quae tu scribis & ad rem maximè pertinent. Tam varia est hominum sententia, & suus cuique est avium cantus, ut omnibus satisfieri non possit. Ego certè hoc sum animo, ut quod sit factu optimum sequi velim, testis est mihi Deus, nam si quid olim ju­veniliter sensi, id partim aetas, partim rerum correxit usus. Nunquam fuit consilium vel vitae genus, vel cultum mutare, non quod probarem, sed ne cui scandalo essem. Scis enim me ad id vitae genus tutorum pertinacia, & aliorum improbis hortatibus adactum magis quàm inductum. Tunc Cornelii Uverde­ni convitiis, & pudore quodam fuisse retentum, quum intelligerem, mihi hoc vitae genus haud quaquam aptum esset. Nam non omnibus congruunt omnia. Jejuniorum impatiens semper fui, idque peculiari quadam corporis ratione. Semel excitatus à somno, nunquam potui redormiscere, nisi post horas ali­quot: ad literas tantum rapiebatur animus, quarum isthic nullus usus, adeo ut non dubitem, quin si in liberum aliquod vitae genus incidissem, non solum inter foelices, verum etiam inter bonos potuissem numerari. Itaque cum intel­ligerem me nequaquam esse idoneum isti generi vitae, & coactum non sponte suscepisse, tamen quia receptum est (publica nostri seculi opinione) piaculum esse, à semel suscepto vitae genere discedere, decreveram, & hanc infoelicitatis meae partem perpeti. Scis enim me multis in rebus infortunatum esse, at un­um hoc caeteris omnibus gravius esse duxi, quòd in hujusmodi vitae genus de­trusus essem, à quo tum animo tum corpore essem alienissimus: Animo, quod à ceremoniis abhorrerem, & libertatis amans essem: Corpore, quod etiamsi maximè placuisset vitae institutum, corporis natura non ferebat istiusmodi là­bores. At objiciet mihi aliquis annum probationis (ut vocant) & aetatem ma­turam. [Page 192] Ridiculum, quasi quis postulet, ut puer anno decimo septimo, maxi­mè in literis educatus, norit seipsum, quod magnum est, etiam in sene: an anno uno id discere potuerit, quod multi cani nondum intelligunt. Quanquam ipse nunquam probavi, & gustatum jam multò minus, sed iis quas dixi ratio­nibus sum irretitus. Tametsi fateor eum qui verè sit bonus, in quovis vitae genere bene victurum. Nec disfiteor me ad magna vitia fuisse propensum, non tamen usqueadeo corrupta natura, quin si commodus accessisset gubernator, & vere Christianus, non Judaice superstitiosus, potueram ad bonam duci fru­gem. Hoc igitur interim spectavi, in quo vitae genere minimè malus essem, atque id sanè me assecutum puto. Vixi interim inter sobrios, vixi in studiis literarum, quae me à multis vitiis avocaverunt. Licuit consuetudinem habere cum viris verè Christum sapientibus, quorum colloquiis factus sum melior. Nihil jam jacto de libris meis, quos fortassis vos contemnitis: at multi faten­tur Erasmi Scrip­ta. redditos eorum lectione non solum eruditiores, verum etiam meliores. Pecuniae studium nunquam me attigit. Famae gloria nec tantillum tangor. Qualem se habuerit Eras­mus. Voluptatibus, etsi quondam fui inquinatus, nunquam servivi. Crapulam, e­brietatem semper horrui fugique. Quoties cogitabam de repetendo contu­bernio vestro, succurrebat invidia multorum, contemptus omnium, colloquia quàm frigida, quam inepta, quam non sapientia Christum? convivia quàm [...]aica, denique tota vitae ratio, cui, [...]. Postremo succurrebat corporis imbecillitas, quae jam aetate & morbis, ac laboribus aucta est, quae facit, ut nec vobis satisfactu­rus essem, & meipsum occiderem. Jam annis aliquot obnoxius sum calculo, gravi sanè morbo & capitali. Jam annis aliquot nihil bibo, nisi vinum, neque quodvis vinum, idque cogente morbo. Non fero quemvis cibum, nec coelum quidem quodlibet. Nam morbus hic facile recurrens, maximam postulat vitae moderationem: & novi coelum Hollandicum, novi victus vestri rationem, ut de moribus nihil dicam. Itaque si rediissem, nihil aliud fuissem assecutus, nisi quod vobis molestiam attulissem, mihi mortem. Sed tu fortassis bonam felici­tatis partem existimas inter confratres emori. At fallit & imponit ista per­suasio, An beatum Monachis convivere & commori. non solum tibi, verum etiam propemodum universis. In loco, in cultu, in victu, in ceremoniolis quibusdam Christum & pietatem collocamus, Actum putamus de illo, qui vestem albam commutavit in nigram, aut qui cucullum pileo, qui locum subinde mutet. Ausim illud dicere [...] tametsi pio fortassis studio primum inductae sint. Deinde paulatim creverunt, & in sex millia sese discri­minum sparserunt. Accessit summorum Pontificum autoritas nimium ad multa facilis & indulgens. Quid enim laxis istis religionibus, [...]. Jam ad laudatas si te conferas, imò laudatissimas, [...], haud scio quam Christi reperias imaginem. Ex his sibi placent, ex his alios judicant & contemnunt. Quanto majus est è Christi sententia totum orbem Christianum unam domum & velut unum habere monasterium, omnes concanonicos & confratres putare, Baptismi sacramentum summam religio­nem ducere, nec spectare ubi vivas, sed quàm bene vivas. Vis me sedem sta­bilem Erasmus pe­regrinationum studiosior. figere, quod etiam ipsa suadet senectus. At laudatur Solonis, Pythago­rae, Platonisque peregrinatio. Vagabantur & Apostoli, praecipue Paulus. D. Hieronymus etiam monachus, nunc Romae est, nunc in Syria, nunc in Aprica, [Page 193] nunc alibi atque alibi. Et canus etiam sacras prosequitur literas. At non sum cum hoc conferendus, fateor, sed tamen nunquam mutavi locum, nisi vel peste cogente, vel studii causa, vel valetudinis, & ubicunque vix, (dicam enim de me fortassis arrogantius, sed tamen vere,) probatus sum à probatissimis, laudatus sum à laudatissimis. Nec ulla est regio, nec Hispania, nec Italia, nec Anglia, nec Scotia, quae me ad suum non invitet hospitium. Etsi non probor ab om­nibus Amultis peti [...] & a matus. (quod nec studeo) certe primis placeo. Romae nullus erat Cardinalis, qui me non tanquam fratrem acciperet, quum ipse nihil tale ambirem: prae­cipue vero Cardinalis Sancti Georgii, Cardinalis Bononiensis, Cardinalis Grymanus, Cardinalis Navetensis, & hic ipse qui nunc Pontifex Maximus est, ut ne dicam de Episcopis, Archidiaconis, & viris eruditis. Atque hic honos non tribuebatur opibus, quas etiam nunc non habeo, nec desidero, non ambi­tioni à qua semper fui alienissimus, sed literis duntaxat, quas nostrates rident, Itali adorant. In Anglia nullus est episcopus, qui non gaudeat à me salutari, qui non cupiat me convivam, qui nolit domesticum. Rex ipse paulò ante pa­tris obitum, cum essem in Italia, scripsit ad me suapte manu literas amantissi­mas, nunc quoque saepe sic de me loquitur, ut nemo honorificentius, nemo a­mantius, & quoties eum saluto, blandissime amplectitur, & oculis amantissimis obtuetur, ut intelligas eum non minus bene de me sentire, quam loqui. Re­gina conata est me sibi praeceptorem assciscere. Nemo est qui nesciat quin si vel paucos menses velim in aula regis vivere, quantum libeat sacerdotiorum mihi accumulaturum, sed ego huic ocio meo, & studio, & laboribus omnia posthabeo. Cantuariensis Archiepiscopi totius Angliae primas, & regni hujus Cancellarius, vir doctus & probus, me sic amplectitur, ut si pater essem, aut frater, non posset amantius. Et ut intelligas hoc eum ex animo facere, dedit mihi sacerdotium 100. ferè nobilium, quod postea volente me in pensionem 100. coronatorum mutavit, ex mea resignatione, ad haec dedit dono supra 400. nobiles. His pauculis annis, idque nihil unquam petenti, dedit uno die nobiles. 150. Ab aliis Episcopis supra 100. nobiles accepi gratuita liberali­tate oblatos. D. Montjoius hujus regni Baro, quondam meus discipulus dat annuè mihi pensionem C. Coronatorum. Rex & Episcopus Lincolniensis, qui nunc per regem omnia potest, magnifice multa promittit. Sunt hic duae uni­versitates Oxonia & Cantebergia, quarum utraque ambit habere me: nam Cantebergiae menses complures docui Graecas & sacras literas, sed gratis, & ita facere semper decretum est. Sunt hic collegia, in quibus tantum est reli­gionis, tanta vitae modestia, ut nullam religionem non sis contempturus, si vi­deas. Est Londini D. Joannnes Coletus D. Pauli Decanus, vir qui summam doctrinam cum admirabili pietate copulavit, magnae apud omnes autoritatis. Is me sic amat, id quod sciunt omnes, ut cum nemine vivat libentius quam mecum: ut omittam alios innumeros, ne sim vobis molectus, & jactantia, & loquacitate. Jam ut de operibus dicam aliqua. Enchiridion opinor te legisse, Erasmi Sc rip­ta. quo non pauci fatentur se ad pietatis studium inflammatos, nihil mihi arrogo, sed gratulor Christo, si quid per me boni contingit illius dono. Adagiorum opus ab Aldo impressum an videris nescio: Est quidem prophanum, sed ad omnem doctrinam utilissimum, mihi certe inaestimabilibus constitit vigiliis. Edidi opus de rerum verborumque copia, quod inscripsi Coleto meo, opus [Page 194] utilissimum concionaturis, at ista contemnunt ii, qui omnes bonas con­temnunt literas. His duobus annis praeter alia multa castigavi Hiero­nymi Epistolas, adulterina, & subdititia obelis jugulavi: obscura scholiis illustravi. Ex Graecorum & antiquorum codicum collatione ca­stigavi novum totum Testamentum, & supra mille loca annotavi non sine fructu Theologorum. Commentarios in Epistolas Pauli coepi, quos absolvam, ubi haec edidero. Nam mihi decretum est, in sacris immori literis.

In hisce rebus colloco ocium & negocium meum. In iis magni viri dicunt me valere, quod alii non valent. In vestro vitae genere nihil valiturus sum: cum tam multis doctis & gravibus viris habui consuetudinem & hic, & in Italia, & in Gallia neminem adhuc reperi, qui mihi consuleret, ut ad vos me recipe­rem, Abhorret ab vi­ta Monastica. aut qui hoc judicaverit melius. Quin & ipse felicis memoriae D. Nico­laus Uvercerus, qui te praecessit, semper mihi hoc solitus erat dissuadere, sua­dens ut alicui Episcopo potius me adjungerem, addens se nosse & animum meum, & fraterculorum suorum mores: nam iis utebatur verbis lingua ver­nacula. Et in hoc vitae genere in quo sum video quae fugiam, sed quid potius sequar, non video. Nunc restat, ut de ornatu quoque tibi satisfaciam. Sem­per Ornatus quo Erasmus in pub­lico usus. antehac usus sum cultu Canonicorum, & ab Episcopo Trajectino cum es­sem Lovanii, impetravi ut sine scrupulo uterer scapulari lineo, pro veste linea integra, & capitio nigro, pro pallio nigro juxta morem Lutetiorum. Cum au­tem adirem Italiam, videremque toto itinere Canonicos magna veste cum sca­pulari, ne quid offenderem novitate cultus, veste nigra illic uti coepi cum sca­pulari. Postea pestis orta est Bononiae, & illic qui curant peste laborantes, lin­teum album ex humeris pendens ex more gestant, hi congressus hominum fu­gitant. Itaque cum die quodam doctum amicum viserem, quidam nebulones eductis gladiis parabant me invadere, fecissent, ni matrona quaedam admonuis­set Ecclesiasticum me esse. Altero item die cum Thesaurarii filios adirem, ut­rinque cum fustibus in me concurrerunt, & pessimis clamoribus. Itaque à bo­nis viris admonitus, occultavi scapulare, & impetravi veniam à Julio 2. ut or­natu religionis uterer, aut non uterer, ut mihi visum esset, modo vestem ha­berem sacerdotalem. Et si quid ante peccatum esset ea in re, literis id totum condonavit. In Italia ergo perseveravi veste sacerdotali, ne mutatio esset ali­cui scandalo. Postquam autem in Angliam redii, decrevi meo solito uti orna­tu, & domum accersito amico quodam primae laudis, & in vita, & in doctri­na ostendi cultum, quo uti statuissem. Rogavi an in Anglia conveniret, pro­bavit, atque ita in publicum prodii. Statim admonitus sum ab aliis amicis, eum cultum in Anglia ferri non posse, ut celarem, celavi: & quoniam non po­test celari, quin aliquando deprehensus scandalum pariat, reposui scrinio, & veteri Pontificis autoritate sum usus usque adhuc. Excommunicant Pontifi­ciae leges eum, qui religionis habitum abjecerit, quò liberius inter seculares versetur. Ego coactus deposui in Italia, ne occiderer quidem, deinde coactus deposui in Anglia, quia tolerari non poterat, cum ipso multò maluerim uti. At nunc denuo recipere plus gigneret scandali, quam mutatio ipsa gignebat. Habes universam vitae meae rationem, habes meum consilium. Cupio & hoc Erasmi genius [...] or a patria vitae genus mutare, si quod videro melius. Sed in Hollandia quid agam non [Page 195] video. Scio non conventurum cum caelo, neque cum victu, omnium oculos in me excitabo. Redibo senex & canus, qui juvenis exivi. Redibo valetudina­rius, exponar contemptui etiam infimorum, solitus & à maximis honorari. Studia mea compotationibus permutabo. Nam quòd polliceris officium t [...] m in quaerenda sede, ubi cum maximo, ut scribis, vivam emolumento: quid sit, non possum cogitare, nisi forte collocabis me apud monachas aliquas, & servi­am mulieribus qui Archiepiscopis, nec regibus servire volui. Emolumentum nihil moror, neque enim studeo ditescere, modo tantum sit fortunae, ut vale­tudini, & ocio literarum suppetat, & vivam nulli gravis. Atque utinam li­ceat hisce de rebus coram commentari. Nam literis nec satis commode nec tuto licet. Tuae enim quanquam per certissimos missae tunc sic aberrarant, ut nisi ipse casu in arcem hanc me contulissem, nunquam fuerim visurus, & acce­pi jam à pluribus inspectas. Quare ne quid scripseris arcani, ni certò cognove­ris ubi sim, & nuncium nactus sis fidelissimum. Peto nunc Germaniam, id est, Basilaeam, editurus lucubrationes meas. Hac hyeme fortassis futurus Romae. In reditu dabo operam, ut pariter colloquamur alicubi. Sed nunc aestas ferme praeteriit, & longum est iter. De morte Guilhelmi, Francisci, & Andreae, sciebam ex Rasbondo, & ejus uxore. Dominum Henricum resaluta diligen­ter, reliquosque qui tecum vivunt omnes, in quos habeo eum animum quem debeo. Nam pristinas tragoedias imputo erratis, aut (si ita vis) meis fatis: Literas tuas. 3. à pascha die scriptas accepi Nonis lul. Rogo ut salutem meam tuis piis votis Christo commendare non negligas. Cui si certo scirem rectius fore consultum, si ad vestrum rediero contubernium, hac die ad iter accinge­rer. Bene vale quondam sodalis suaviss. nunc pater observande. Ex arce Han­niensi juxta Calecium, postridie Nonas Julias.

Comitetur & hoc loco superiores ob argumenti similitudinem Praefatio, ad IMP. CAES. CAROLUM QUINTUM P. F. AUGUSTUM, Vi­ri Cl. Beati Rhenani; Operibus praepositae Desiderii Erasmi, quum quadriennio post ejus mortem in IX divisa, ex ipsius praescripto, Tomos Frobenii Typis ederen­tur. Haec enim viri magni vita aliquanto fusius, & qualis etiam sub aetatem exitam ad obitum usque fuerit, suis coloribus fideliter delineatur.

INVICTISSIMO IMPERATORI CAESARI CAROLO Hujus nominis quinto, Pio, Felici, Augusto, &c. Beatus Rhenanus Selestatiensis. S. D.

QUantae semper laudi fuerit apud veteres, Invictissime CAROLE Auguste, cives habuisse viros insignes, ad posteros traditum in­clytum illud septem Graeciae civitatum certamen satis indicat: quarum quaelibet, natum apud se praeclarissimum vatum Home­rum contendit. Nec injuria. Quod enim majus ornamentum ulli vel urbi vel provinciae potest accidere, quàm si talem progenuerit, per quem apud omnem posteritatem, illustrem sit laudem consequuta? quae ex nulla re solidior obveniat atque ex literis, quibus ad aeternitatem ipsam nihil magis durat. Hinc igitur moti Smyrnaei, Rhodienses, Colophonii, Salaminii, Ien­ses, Argivi, & Athenienses, certatim Homerum sibi vendicant, ut de Aegypti­is Certunten. variarum ur­bium de Natali principis Vatis loco. nihil dicam, qui illum suae gentis videri volebant. Quòd si magni fecit Ho­meri natales ingeniosa Graecia, ceu omnis doctrinae parentis & fontis perennis, cur tua Majestas non meritò gloriari queat, DES. ERASMUM illum ROTERODAMUM in tua ditione certò natum & educatum, cu­jus Erasmi ductu postliminio re­diit suus Reip. li­terariae decor. industria velut postliminio revixere plenius literae, non tantum in istis proximis Germaniarum Galliarumque regionibus, in quibus mira bar­baries antè regnabat, verum etiam in ipsa nobilissima terrarum Italia, quum instructius, tum felicius hujus ope florere coeperunt, ut si fortassis ambitio­sum sit eum alterum parentem literarum vocare, tamen instaurator ac pri­marius illustrator dici & possit & debeat. Quis enim à mille annis extitit, qui plura scripsit quum in sacris, tum prophanis, tanta humanioris literaturae pe­ritia Scriptorum Erasmi copia. perpolitus? cujus libri in longinquas provincias frequentius exportati sint, & avidius lecti? denique quem omnium nationum eruditi magis colue­rint observarintque? Nihil hic fingo, sed rem omnibus notam narro. Valebat namque stilo arguto, extemporali, amoeno, terso, feliciterque fluente, quem Stilus. assidua juvenis adhuc exercitatione sibi paraverat: nec minus judicio valebat, quod habebat longè acerrimum. Hoc docti in eo praecipuè sunt admirati ve­neratique. [Page 197] Miraculo autem simile videatur, exactum adeo judicium seculo Ingenium. tam rudi. Felicitati rarae perspicacissimi ingenii ferendum acceptum magis quàm ullis praeceptoribus, si mutos illos magistros excipias. Natus enim est abavi tui Friderici III Aug. primis imperii annis ad Anno a Christo nato 1467. Ubi natus. Et prima litte­raram jecerit fundamenta. quintum calend. No­vembris, Quando natus. Roterodami in Hollandia tua inferioris Germaniae provincia, quam olim Batavi possederunt: nunc magis notam studiosis omnibus, ob unius indi­genae ERASMI incunabula, quàm veterum incolarum memoria quamli­bet bellico robore praestantium. Hoc alumno Roterodamum oppidum se semper jactabit, & doctis erit commendatum. Proximam sibi laudem ven­dicat Daventria, quae puellum adhuc ex aede sacra Trajectensi cantorculum deductum, ubi praecentiunculas obire solitus phonascis etiam tenuissimae vocis Alexander Hegius Scholae Daventriensis moderator. gratia pro more templorum cathedralium inservierat, instituendum succepit. Praeerat illic ludo literario tum Alexander Hegius Vestphalus, homo bona­rum literarum minimè expers, & Graecarum nonnihil peritus, Rudolpho Agri­cola communicante, cujus amicitia familiariter utebatur nuper ex Italia re­versi, ubi Guarinum Veronensem Ferrariae profitentem, & alios aliquot eru­ditione Erasmi docili­tas. celebres audiverat. Ingenium Erasmi mox eluxit, quum statim quae docebatur, perciperet, & fideliter retineret, aequales suos omnes superans. Erat tum inter eos, quos illic fratres vocant, non quidem monachos, sed con­tubernii ratione & vestitus simplicioris & uniformis convenientia monachis similes, Ioannes Sintheimius vir probè literatus, ut illa ferebant tempora, te­stantur Joannis Sin he­mii Grammati­ca. id Commentarii Grammatici quos edidit, magnum ea tempestate no­men in scholis Germaniarum consequutus. Is delectatus Erasmi profectu, nam coenobitae isti palliati quibusdam scholasticorum classibus praesunt & publicè docent, complexus aliquando puerum, Macte ingenio Erasme, inquit, tu ad summum eruditionis fastigium olim pervenies: simulque osculum dedit, & Ejus de Eras­mo vaticinium. dimisit. Non fefellit hoc augurium, quod omnibus constat. Orbatus autem ut­roque parente paulo post, ut tutor omne procurationis onus discuteret, ejus improbitate in coenobium Canonicorum, quos addita Latina interpretatione Erasmus Tuco­ris improbitate in Monasteriun: detruditur. Gulielmua Goudanus Poë­ta, Erasmo sidu [...] studiorum So­dalis. Erasmus evo­catur ab Herti­co Bergensi, Ca­meracensium Antistite. Regulares appellant, ex Daventriensi schola monachorum omne genus ferti­lissimo seminario, detrusus est. In eo loco Gulielmum Hermannum Gou­densem literis deditissimum juvenem aliquot annis studiorum sodalem habuit, cujus extat Odarum Sylva. Hoc socio adiutus & accensus nullum Latinorum autorum volumen non excussit. Diu noctuque erant in literis. Tempus quod aequales alii jocis, somno, comessationibus ignaviter absumebant, hi duo li­bris evoluendis & exercendo stilo impendebant. Audita Erasmi fama Came­racensis antistes Henricus ex Bergensium regulorum familia prognatus, ju­venem jam sacris initiatum ad se vocat, adornans iter in Italiam Romamque petiturus. Videbat enim Erasmum valere literis, valere eloquentia, moribus ingenuis praeditum, Epistolis eleganter scriptis id docentibus: unde quum * Causam indi cat Erasmus in sua vita. usui tum ornamento comitatui suo esse posset, si cum Pontifice Romano, si cum Cardinalibus agendum foret. Verùm quid intervenerit, quo minus ea profectio sit ab Episcopo suscepta, mihi non liquet. Certè Guilielmus ipse valde doluit ereptum sibi Erasmum: sic enim in Oda quadam canit.

Et reliqua. Quanquam vero de Roma adeunda consilium mutavit Camera­censis praesul, tamen Erasmum in aula sua retinuit ingenii suavitate & prae­stantia ac candore juvenis delectatus. Hicque ille in multorum amicitiam sese insinuavit verè [...], in primis Antonii abbatis apud divum Bertinum, qui [...] mi Erasmi Amici. ex eadem Bergensium gente ducebat originem, & Jacobi Batti, qui senatus oppidi Bergensis fuit à secretis, ad quem tot ejus extant Epistolae, qui postea apud Annam Bersolam Adolphi principis Veriensis matrem diu vixit in sum­mo honore. At Cameracensis felicissimum Erasmi alumni sui ingenium con­templatus, haud gravatim eum sumptibus instruxit, ut Lutetiam proficiscere­tur, & illic Theologiae, quam scholasticam vocant, daret operam. Ergo Sco­tista Erasmus Lute­tiam proficisci­tur. factus est, in Collegio Montis agens: nam inter Theologos disputatores Joannes ille Dunsius Scotus, ab acumine ingenii maximè praedicatur. Quum­que vitam collegiaticam duriorem experiretur, non invitus emigravit ad An­glum Anglis innotes­cit. quendam generosum, adulescentes duos generosos secum habentem. Montjoium alterum ex illis fuisse conjicio. Videbant enim Angli inter pro­fessores bonarum literarum in tota Academia Parisiensi nullum existere, qui vel eruditius posset, vel fidelius docere consuesset. Nam Faustus Andrelinus, alioqui carminibus magna cura pangendis intentus, defunctiorè profitebatur, jocis quibusdam magis festivis quàm doctis plausum rudium auditorum cap­tans. Gaguinus obeundis legationibus ad exteros principes occupatus erat, in istis studiis non ita prorsum absolutus: nec docebat publicè. Atque hinc coe­pit Erasmus in Anglia innotescere. In quam insulam paulo post ipse concessit [...] Angliam de­latus spoliatur. à discipulis illis suis domum regressis invitatus. Ubi quum aliquandiu mansi­sset, in reditu apud Dovariense littus à telone fortunis propemodum omnibus exutus est, ac nondum nauem ingressus, naufragium fecit, quòd complusculos aureolos ultra praescriptum numerum & sine regio diplomate (nihil periculi, nisi in Britannica moneta à Montjoio, & Moro persuasus, imprudens legum Anglicarum) efferre tentasset. Quae injuria utcunque mussitanda fuit: nec enim erat ullum remedium obstante lege. Nec tamen hoc damnum vel alie­navit animum Erasmi, vel deterruit, quo minus in Angliam saepius postea re­dierit. Abundare tum coeperat ea provincia viris doctissimis, Gulielmo Gro­cino, Docti viri in Anglia. Thoma Linacro, Gulielmo Latimero, qui in Italia literis operam dede­rant, utriusque linguae peritia celebres: item Joanne Coleto, Thoma Mo­ro, Richardo Pacaeo, & Cutberto Tonstallo, à quibus omnibus certatim ama­batur: ut de Episcopis nihil dicam, quorum ut quisque erat literarum callen­tior, Erasmus docet in Academia Cantabrigiensi. Item Lovanii: Confert se in Italiam; ita pluris Erasmum faciebat, & benignius tractabat. In Academia Can­tabrigiensi docuit aliquandiu: idem & Lovanii fecit, quum apud Joannem Paludanum ejus Scholae Rhetorem diversaretur. Demum persuasus ab ami­cis, quo tandem Italiam videret, cujus miro desiderio semper tenebatur (nec [Page 199] immeritò, quando totus hic orbis ea regione nihil modis omnibus cultius ha­bet) cum filiis Baptistae Boerii Genuensis, regii in Britannia medici, Joanne & Bernardo Bononiam profectus est: non ut paedagogus, nam morum curam exceperat, nec ut praeceptor, sed ut inspector futurus ac studiorum viam com­monstraturus, teste Epistola ad Botzhemium, ubi inter professores Paulum Bombasium amicum habuit hominem, nivei pectoris, & eruditum, qui vicissim ingenio ac doctrina Erasmi mirificè delectatus est. Jam enim obierat Beroal­dus Innotescit doctis. professorum sui temporis Achilles, & Baptista Pius antiquitatem infelici­ter aemulatus Oscos & Volscos somniabat. In itinere cum socio Anglo Tau­rini in Alpibus Cotiis Theologiae doctor factus est. Itaque dignitatem & eru­ditionem Taurini sit Theologiae doctor. in Italiam importavit, quam caeteri inde reportare consueverunt. Dum Bononiae volumen Adagiorum pridem coeptum absolvit, nam breve & rude specimen operis futuri Lutetiae ante multos annos ediderat, cultum Ca­nonicorum Cultum Cano­nicorum coeno­biticum certam ob causam mu­tat. coenobiticum, quo hactenus usus fuerat, hujusmodi de causa muta­re coactus est. Mos est ejus urbis haudquaquam reprehendendus, ut si suspi­cio sit de quoquam infecto peste, Chirurgus ad hoc constitutus statim accer­satur. Is ut commodius ab obviantibus & praetereuntibus devitari possit prop­ter contagium exitiabile, solet albam mappulam ab altero humero transversim pendentem gestare, & virgam in manu. Forte fortuna die quodam nescio quid acturus Erasmus per plateam oppidi infrequentiorem solus incedebat in cultu suo canonicali quemadmodum consueverat. Ibi duo tresve juvenes imperiti obviam veniunt, & omophorio candido conspecto, pestis exploratorem illum rati, quum in via pergeret Erasmus nihil hujusmodi suspicans, correptis saxis vim minati sunt, & convitiis impetiverunt, intra verba tamen grassati. Cau­sam indignationis demirans inquirit. Ajunt de aedibus prospicientes, qui rix­antes audierant, scapularem illam vestem eos provocasse nodo substrictam ad latus, deceptos ob cultus similitudinem, qui putarint eum ab infecto aliquo redire, nec de via decedere velle. Proinde ne simile periculum deinceps in­curreret Erasmus, ad Julium secundum Pontificem Max. misit supplicem li­bellum, quo sibi religiosi cultus utendi aut non utendi gratiam faceret. Id promerentibus suis singularibus virtutibus haud gravatim concessum, modo veste sacerdotali uteretur: quod Leo decimus, dein accedentibus aliis etiam justis causis, non tam ad vitae institutum, quàm ad illustrandam Erasmi existi­mationem pertinentibus, in plenissima (quod ajunt) forma corroboravit: omnibus & singulis specialiter & expresse derogans, quae (ut verbo dicam) quomodocunque obstarent: tenores obstantium quorumcunque pro sufficien­ter expressis enumeratisque habens. Ecquis autem dubitat Pontifices Max. in hujusmodi humanis constitutionibus plurimum posse, quum Juris interpretes iisdem in ea, quae vel Juris Divini sunt, vel Gentium, interpretanda mode­randaque non parum concedant: imò in omnibus, exceptis fidei articulis, li­beram ex causa disponendi dispensandique, ut ipsorum verbo utar, potestatem esse tradant. Ad umbiculum perducto opere Proverbiorum, scripsit Aldo Manutio, an librum excudendum formis suscipere vellet: is respondit id se Venetias [...] ­fectus opus e [...] Ad [...]gior [...]m. lubenter facturum. Venetias delatus quum in officinam venisset, diu coactus est exspectare donec ad colloquium admitteretur, cum quia Aldus recognos­cendis Archetypis operarum laboribus formulas stanneas tumultariè concin­nantium [Page 200] occupatus erat, tum quia putabat eum esse ex vulgaribus salutatori­bus unum, qui magis curiositatis studio, quàm auxilii vel consilii praeben­di causa assiduè ventitando, homini aliis rebus intento nunquam non molesti erant. Ubi cognovit Erasmum esse, veniam precatus suavissimè eum complex­us Cum aliis. est, & in aedibus Andreae Asulani famigerati illius mancipis, soceri sui, se­cum tenuit, ubi contubernalem habuit Hieronymum Aleandrum Mottensem eruditione trilingui nobilem, nunc Cardinalem, inter alios etiam amicitia Pauli, Canalis, Patritii, Ambrosii, Nolani medici praestantis, Baptistaeque Egnatii familiariter usus: nec adeo brevi tempore: nam & Euripidis Tragoe­dias duas, Hecubam & Iphigeniam in Aulide recognitas hic denuo edidit, & Terentii Plautique Comoedias habita carminis ratione castigavit. Sub id tem­pus Alexander, Jacobi Scotorum regis filius, Patavii literis operam dabat, Erasmi Disci­puli. Amici. Raphaelis Regii auditor, & jam Ecclesiae divi Andreae in Scotia archiepisco­pus: is Erasmum sibi in Rhetoricis praeceptorem adsciscit, cum quo postea Senas commigravit. Boërios enim discipulos post unicum cohabitationis an­num, dudum dimiserat, ob patris morositatem. Patavii doctissimorum viro­rum Marci Musuri Cretensis, & Scipionis Cateromachi Pistoriensis usus est commercio, quorum humanitatem saepe me audiente depraedicare solet, ex­pertus candorem non semel, dum in corruptis Graecorum autorum exempla­ribus manu descriptis, quorum magnam partem Aldina bibliotheca suppedi­tabat, videlicet Pausania, Eustathio, Lycophronis interprete, Euripidis, Pin­dari, Sophoclis, Theocriti, similiumque commentariis, horum exquirit judi­cium. Nihil erat tam reconditum, quod non aperiret, nec tam involutum quod non expediret Musurus vere Musarum custos & antistes. Omnia lege­rat, excusserat omnia, Schemata loquutionum, fabulas, historias, ritus veteres M. Musuri [...]. ad unguem callebat. Hanc tam consummatam eruditionem etiam insignis pie­tas commendabat, dum patrem Graeculum jam grandaevum amanter sedulo­que fovet. Scipionem multiplicis doctrinae & ingenuitatis dotes exornabant. Uterque Romae periit, sed Musurus à Leone Pontifice Monovasiensem Ar­chiepiscopen jam nactus, Dum agit Senis Erasmus in aedibus praesulis divi Andreae quem instituebat, cujus indolem saepe laudavit, & illum vera dixisse magis appareret, nisi cum patre rege latus ejus claudens in praelio, quo exer­citus Henrici Britanniae regis, cujus soror huic conjunx erat, tum in Belgica agentis & Tornacum instigante Julio secundo Pontifice Max. obsidentis, cum Scotis irruentibus qui Galliarum partes sovebant, concurrit, clarissimus juve­nis paulo post caesus esset: dum illic, inquam, in Etruria agit Erasmus, com­meatum impetravit vicinam Romam invisendi. Ibi dici non potest quanto Romam invi­sit Erasmus. In multorum venit amiciti­am. plausu quantoque gaudio literatorum hominum sit exceptus, non mediocrium tantum, sed & eorum qui Cardinalitia dignitate praefulgebant: in quibus praecipuus Joannes Medices, qui in Julii 11, demortui locum suffectus Leo­nis decimi nomen obtinuit, & Dominicus Grimanus Venetus, atque Aegidius Viterbiensis trium linguarum peritissimus, tres quidem egregii Heroes foven­dis studiis nati ac dediti, in quibus adeo non vulgariter excellebant. Vidit, ut audire memini, & Thomam illum Phaedram facundia extemporali incompa­rabiliter eloquentem, qui Ludis & Comoediis recensendis priscam antiquita­tem Invitatur ad poenitentiarii dignitatem. repraesentabat. Vidit & alios professores. Oblata est Poenitentiarii dig­nitas, [Page 201] si Romae manere vellet, via futura ad altiora conscendendi: nam emo­lumentum In ulteriorem Italiam progre­ditur. non contemnendum inde esse poterat. Sed redeundum fuit ad Archiepiscopum, cum quo postea denuo Romam adiit, quam nobilissimus adolescens videre cupiebat, priusquàm in Scotiam suam rediret: nec Roma sola, quanquam dissimulato Archiepiscopi fastidio, ne cuiquam molestus es­set: sed ulterior illa pars Italiae Cumas usque perlustrata, ac antrum Sibyllae subintratum, quod illic ab accolis etiamnum ostenditur. Post discessum Anti­stitis Ecclesiae divi Andreae, veterum amicorum memoria, quos in Britannia reliquerat, in causa fuit Erasmo cur reditum in patriam & ipse maturandum duceret. Itaque per Alpes Rheticas Curiam primùm, deinde Constantiam ad lacum Brigantinum profectus, transito Lentiensium tractu qui sunt ad Martia­nae Per Rhetiam & Germaniam re­dit in patriam. Angliam adit. sylvae initium, quod priscis Orcynium fuit, per Brisigavos Argentoratum venit, unde secundo Rheno in Hollandiam vectus est. Mox amicis suis An­tuerpiae & Lovanii salutatis, Angliam adit. Tenebatur desiderio Joannis Coleti Theologi, qui Londini decanus erat apud divum Paulum, Grocini, Latimeri, Linacri, quorum ante meminimus, & praecipue Thomae Mori. Ve­tus Maecenas erat Gulielmus Waramus Cantuariensis Archiepiscopus, totius Angliae primas, & ejus regni Cancellarius, hoc est, judex summus, qui omnes Episcopis ejus insulae sua liberalitate vicit. Hic & pecuniam dedit, & praeterea sacerdotium Ecclesiae Aldingtonensis in agro Cantuariensi: quod quum religione Erasmus obstringeretur quo minus statim acciperet, emolu­mentis integris potius ad pastorem pertinentibus, qui praesens diu noctuque subjectam plebem institueret, id quod nullus inficiari potest, ad cunctabundum Cantuariensis, Quis, inquit, te aequius ex Ecclesiastico proventu vivat, qui scriptis tuis utilissimis ipsos Ecclesiarum praefectos presbyteros instruis, doces, adjuvas, unus omnes: nec illos tantum, sed & cunctas ubique terrarum Eccle­sias, quibus illi singulis singuli duntaxat praesint & prosint. Sanè plus semel Erasmum dicere memini, Principum esse debere officium, ut propria liberali­tate studiosos juvent: sed illos suis impensis parsuros ad sacerdotiorum colla­tionem confugere, ad quae accipienda sectatores disciplinarum cogi, ut ocium literarium tueri queant. Caeterum ut Montjoium inscriptione Proverbiorum honestavit, & Johannem Coletum, novae scholae Londini institutorem, libris Amicos ibi suorum Scripto­rum honestat In­scriptionibus. Copiae duplicis, verborum & rerum, ad quem ludens aliquando dixit, se pau­perem plane factum emissa utraque copia; ita praestantissimum Maecenatem suum Gulielmum Waramum recognitione Hieronymianarum praecipue lucu­brationum immortalitati consecrare statuit. Opus Adagiorum Aldum aemu­latus flagitantibus studiosis Joannes Frobenius Typis suis non infeliciter ex­cuderat: quae arridente editione, simul officinae diligentioris celebritate mo­tus Erasmus, quum alterum Proverbiorum exemplar cum accessione pridem Badio promissum & destinatum, adjunctis aliquot Plutarchi libellis recenter versis Francisci Piremanni consilio Basileam aberrasse cognovisset, & illic om­nes divi Hieronymi lucubrationes sub Frobenianis praelis esse, ipse quoque Basileam pro­fectus. Varia edit. eodem se contulit, simulans iter ad Urbem voti solvendi gratia. Nec fuerat vanus rumor. Pridem enim Joannes Amerbachius absolutis Ambrosii Augu­stinique libris totum se comparaverat ad castigationem voluminum Hierony­mi, undique conquisitis vetustis exemplaribus, & doctis viris conductis, qui [Page 200] [...] [Page 201] [...] [Page 202] Graecas dictiones passim restituerent de quorum numero fuit Joannes Reuch­linus Jureconsultus, qui è Lexicis vacuas lacunas replere conabatur, cui sue­cessit felicior castigator Joannes Cono Norimbergensis instituti Dominicani, qui meliorem viam sequutus, è vestigiis antiquorum codicum ea, quae vel de­erant, vel erant depravata, diligenter reponebat. Idque poterat homo pro­pemodum Graece quam Latine doctior, versatus nimirum in optimis autori­bus, aliquot annis excellentissimorum in Italia professorum Musuri & Scipio­nis, quorum ante meminimus, atque Joannis Cretensis minime poenitendus auditor. Et jam defuncto patre, Bruno & Basilius filii una cum Joanne Frobe­nio Hieronymi informationem aggressi erant, & in Prophetis aliquousque progressi. Erasmo novo hospiti statim in aedes Frobenianas recepto placuit editionis nitor, sed in primis incredibilis fratrum Amerbachiorum in casti­gando sedulaque diligentia. Ipse ergo siquando consulebatur, ubi judicio o­pus erat propter exemplarium variationem, nusquam deerat. Verum Episto­larum volumina sibi peculiariter vendicabat, partim absolvendis scholiis, quae jam pridem coeperat, partim novis addendis & argumentis adscribendis occupatus. Hic labor non erat exiguus. Accessit longe Major. Desidera­bant studiosi Galliarum & Germaniarum seorsim edi Novum testamentum Graece, quod cum Veteri Venetiis conjunxerant. In id olim scripserat Anno­tationes, Laurentium Vallam imitatus. Eas quum reperisset inter schedas suas, tumultuarie recognovit, & auxit inter praelorum strepitus. Nec deerant qui ipsum Novum Testamentum elimandum putarent, vulgo Christianorum, ut videtur, scriptum vel potius versum. Et haec monentibus pro sua facilitate paruit. Hunc vero laborem Leoni X. Pont. Max. inscripsit, & quidem me­rito, primarium nostrae religionis instrumentum summo ejusdem Praesidi. At Hieronymianorum operum recognitionem Cantuariensi Archiepiscopo Wa­ramo consecravit, aeternum observantiae singularis monumentum. Rediit tum in inferiorem Germaniam propter negocia, ac non ita diu post ad nos rever­sus, commodum illuc recurrerat, quum Majestas tua Romani Imperii fascibus, cujus nobis ab ipsis Gothis Theodorico illo Veronensi & caeteris antiquitas, apud Aquas-grani inauguraretur. Mox Coloniae Ubiorum adfuit sub con­ventum Wormaciensem, in ordine eorum, qui tibi sunt à consiliis, spectabilis: nam in horum coetum jampridem à te prudentissime erat adscitus, adhuc vi­vente Joanne Sylvagio, summique Cancellarii munus obeunte. Solutis comiti­is [...] Vangionum & urbe Tornacensi recepta, quum in Hispanias ex Brabantia Majestas tua esset regressa, Basileam repetiit Erasmus, iterum editurus Ada­giorum Chiliadas & Paraphrases Paulinas atque Evangelicas absoluturus, quas dubium est, Majorene studiosorum applausu orbis exceperit, an Majori ala­critate ipse scripserit. Hic sum, inquit, in meo campo. Et sic erat. Inspicie­bat veteres maxime interpretes, ex nostris Ambrosium, Hieronymum, Augu­stinum, Hilarium, ex Graecis Chrysostomum & hujus imitatorem Theophy­lactum, Repetita Basi­lea, iterum va­riis edendis est [...]ntentas. ipse stilum accomodabat tantum. Ex his unam majestati tuae inscrip­sit, nempe primam, quae est in Evangelium Matthaei, & postremam germano tuo Caesari Ferdinando: nam qui te juvenem summopere veneratus est tot regnorum heredem, qui minus suspiceret ad fastigium Romani Imperii con­cordibus principum suffragiis evectum, aulae tuae dicatus honestissimoque of­officio [Page 203] obstrictus? Juveni adhuc Institutionem principis Christiani paravit, sanctis ceterum brevibus Aphorismis comprehensam, libellum ita me Deus a­met, in quo velut in speculo destinatus summarum rerum administrationi, vel ipse functiones Christiano dignas addiscat, vel huic additus praeceptor intuea­tur qualibus doctrinae elementis puerilis regum animus, dum etiamnum te­ner est, imbui debeat. Siquidem hoc Erasmus semper studio habuit, nobi­lissimam Austrianam familiam tot Caesarum parentem, cujus imperium vix Alpibus Juliis Rheticisque & Oceano Septentrionali terminatur, omni obse­quiorum genere, quae literarum sectatori convenirent, colere. Docet hoc Pa­negyricus [...] E rasmi in Do­mum Austria­cam. patri tuo Philippo ex Hispaniis reduci exhibitus, & ab eodem per­quam amanter susceptus: quod ille officium singulari munificentia censuit prosequendum, tanquam omnine quodam felici primus ostendens quantam o­lim aestimationem essent habitura hujus viri scripta, ac tantum non exemplum statuens quod caeteri magnates aemularentur. Nec aliter accidit. Etenim si­milem multorum Regum & Pontificum Max. benignitatem expertus est Eras­mus, ut tuam in primis, Imperator Auguste, ut Ferdinandi nunc Caesaris ger­mani Multorum in Erasmum benig­nitas. Caroli Caesaris Ferdinandi Re­gis Rom. Henri­ci Angliae Re­gis, Clementis & Hadriani Pontificum. Francisci Galliarum Regis. Pauli Pontifi­cis. Mariae Unga­riae Reginae. tui, ut Henrici Britanniae regis ejus nominis octavi, à quo vivente etiam­num parente Henrico Septimo literis ipsius manu scriptis salutatus est, ut Clementis VII. Pontificis Max. Nec alia mente Hadrianus Pontifex fuit, si facerdotium oblatum, vel munus honorarium Erasmus accipere voluisset. Quid porro Erasmo à Francisco Valesio Galliarum rege non exspectandum fuit, si animum spectemus, & quid in eum conferre voluerit? Unis certe lite­ris, longe gratissimum ejus adventum fore, sua ipsius manu subscribere non est dedignatus. Paulum vero Pontificem Max. ejus nominis tertium, quam virtuti & eruditioni Erasmicae judicio & animo, tam etiam effectu ad quam­libet opportunitatem favere fuisse paratum, inde apparet, quod praeterquam de Erasmo in collegium Cardinalium cooptando actum fuerat, ipse eidem prae­posituram Daventriensem Trajectensis dioecesis, quae sexcentorum aureorum reditum tribuere dicitur, ultro obtulerit; obtulerit autem? imò contulerit, literas non solum Apostolicas super ea ne expeditionis taedio atque impensa beneficium comminueretur promittens, sed illustrissimam Hungariae reginam Mariam sororem tuam, Flandriae tuo assensu praesidentem, ut pro sua erga Romanam sedem filiali observantia, & regia in viros bene meritos benignitate, dictae praepositurae (ut appellant) possessionem vacuam ab intrusis pro Eras­mo conservari curaret, literis bene amantibus interpellans: quas tamen Eras­mus [...] quod sacerdotium recusare instituisset, penes se reservavit, satis viatici sibi paulo post morituro superesse dicens. Principum sane & Episco­porum in Erasmum munificorum catalogum texere perlongum sit. Nec solum Aliorum Principum & Episcoporum, Civitatum. à Principibus honoratus est Erasmus, sed etiam à civitatibus Germaniae: si qua transiret, & Magistratus rescissent, vino donatus, qui honor Magnatibus & civitatum legatis more gentis impenditur. Id me praesente contigit Basileae, Constantiae ad lacum Brigantinum Bartholomaeo Plaurero Jureconsulto & consule ad convivium sua sponte venire dignato, Schefhusiae ab Abbate & Magistratu, Friburgi Brisigavorum, in Monte Brisiaco. Selestadii, Argento­rati, & aliis item locis. Nam notum erat non paucis eum tuae Majestati esse à consiliis. Equidem ob excellentiam doctrinae, quam editis indies libris [Page 204] testatiorem cunctis faciebat: dignus alioqui censebatur, quem omnes missis muneribus nihil tale ambientem certatim ornare, & quovis honoris genere re­verenter cuperent afficere. Quòd si vulgò videmus eos nullis non militaris gloriae titulis insigniri, qui, si quando opus fuerit, & incidat necessitas, defen­dere patriam vitae suae periculo sunt parati: quando justius honoratur, qui non breve aliquod tempus, sed omnem aetatem in literis pro publica utilitate ultro absumpsit exercens ingenium, genium suum defraudans. Potuisset esse magnus & indies fieri major apud tuam Majestatem. Annon ad summum au­toritatis Ecclesiasticae fastigium praeceptor olim ille tuus Adrianus Trajecten­sis evectus est? Potuisset in splendore vivere apud quosvis Reges, quis enim summorum principum eum non ambiit? potuisset in ocio, in voluptatibus Potuisset magnus fieri Era [...]mus, si vo­luisset. versari: sed praetulit communem studiorum utilitatem universis honoribus & hujus vitae crassis delitiis. Verisimile est praeter alias causas felicem quoque succrescentium studiorum successum hominem haud parum inflammasse ad quidvis perferendum. In Germania Galliaque mirè frigebant literae: vix & unus & alter Latinè sciebat, Graecè nullus. Et ecce statim, ut editae sunt Adagiorum Chiliades, & libri de utraque copia, velut in nebulis coorto sole, emergere linguarum peritia coepit. Prodibant alii atque alii libelli ad hanc rem conducibiles. Theodori Grammaticae Institutiones Latine versae, multo­rumque Per Erasmum [...] [...]ixerunt littera. autorum in utraque lingua monumenta Graecè citra praeceptoris ope­ram discere volentibus admodum accommoda. Nam hac ratione etiam Her­molaus Barbarus immortale decus Venetiarum olim profecisse fertur privato studio collatis doctissimi Gazae versionibus. Jamque quasi signo dato, litera­rum causam in his provinciis optimus quisque promovebat. Sed omnium maxi­mum subsidium attulit Trilingue collegium illud in Academia Lovaniensi in­stitutum suadente Erasmo. Magnas opes moriens reliquerat Ariensis praeposi­tus Hieronymus Bu [...]idius, Francisci Vesontini quondam Archiepiscopi in Hispania peregrè extincti frater, quas quum ille studiosorum usibus destinas­set, Erasmus Testamentariis autor fuit, ut Athenaeum Lovanii constituerent, in quo stipendiis ordinatis tres linguae publice docerentur, è quo tanquam ex Auctor fuit in­stituendi Trilin­guis collegii Lo­vanii: equo Trojano innumeri cognitione linguarum instructi prodiere hactenus, & saventibus superis deinceps sunt prodituri: quo universa ditio tua, Caesar in­victissime, nihil habet praeclarius. Ea res Franciscum quoque Galliarum re­gem movit, ut ad similis collegii Lutetiae Parisiorum institutionem animum adjiceret, Erasmum per literas evocando, cujus consilio omnia disponeren­tur. Et jam regium diploma acceperat ad itineris securitatem, sed intervene­re causae quae perfectionem impedirent. Instituti tamen & illic professores. Vocatus in Gal­liam ut praeesset in [...]tiuendo ibi­dem simili colle­gio, impeditur. Itaque in confesso est, literarum in his provinciis incrementa potissimum Eras­mo deberi. Quem enim ille lapidem non movit (quod ajunt) ut studia proce­derent? Quanto candore tradidit omnia, ab omnibus intelligi volens: quum multi res obscuras multo obscurius explicent. Editurus Proverbiorum opus à quibusdam doctis audire coactus est, Erasme tu evulgas mysteria nostra. Sed cupiebat is omnibus ea aperta esse, quo perfectam eruditionem consequeren­tur. Hoc candore destituebatur ille, qui Venetiis olim Aldo Manutio com­mentarios Graecos in Euripidem & Sophoclem edere paranti, dixit, Cave ca­ve hoc facias, ne Barbari istis adiuti, domi maneant, & pauciores in Italiam [Page 205] ventitent. Jam nihil tam humile fuit, quo tantus vir studiosorum gratia se non demitteret. Etiam ipsum Catonis carmen juxta titulum, emendare & inter­pretari dignatus est, ut nec in magnis, nec in minutis ejus opera desideraretur. Adeo vix proferri queat, qui unus studiis communibus plus profuerit. Ha­bet quidem Gallia Budaeum principem literarum, quem libenter opponat, Gulielmi Bu­dai laus. qui quum abstrusissimum rei nummariae, quae apud veteres fuit, materiam pri­mus doctissimè copiosissimeque explicuit, tum priscas loquendi formulas Jure­consultorum elegantissime edisserit, maxima (quod negari non potest) nati­onis suae gloria editis in Pandectas Annotationibus: denique Commentarios linguae Graecae conscripsit, quibus nihil utilius Graecitatis studioso continge­re potest. Sed noster in Theologicis plus operae posuit. Quam studiorum partem paulo liberius tractavit, quod videret (ut ipsius utar verbis, ad amicum quendam scribentis) plus satis tribui Theologiae argutatrici, veterem prorsus Erasmus maxi­mam operam impendit Theo­logiae. aboleri: sicque Theologos argutiis Scoticis incumbere, ut non attingant fon­tes divinae sapientiae. Ad haec disciplinam Ecclesiasticam longè prolapsam esse à synceritate Evangelica: populum Christianum multis modis gravatum esse: conscientias hominum variis tricis illaqueatas. Atque hanc ob rem alicubi quorundam arrogantiam, ambitionem, avaritiam, superstitionemque liberiori stilo subtaxat, nemini hic adulatus quamlibet potenti, quod tamen hodie ni­mium multi faciunt. Nec alia res plus officit principibus maximè Ecclesiasti­cis dum laudamus quod faciunt, non quid facere debeant commonstrantes. In hac ille parte nusquam cessat. Quanquam eum saepe dictitare memini dum viveret, si praescisset tale seculum exoriturum quale hoc nostrum est, se multa non fuisse scripturum, aut isto modo non scripturum. Sed Dei gratia, videmus istarum admonitionum aliquem fructum. Theologorum manus pro Halesio, pro Holcoto, Cyprianum, Augustinum, Ambrosium, & Hieronymum suis horis versant. Studium Theologicum diffusum Petrus Langobardus in methodum redigere conatus est, collectis Sententiarum libris: sic enim ap­pellant. Sed in commentariis recentiorum modus desideratur. Similem rem apud Graecos tentavit Damascenus. Ex veteribus licet cognoscere nascentis Ecclesiae exordia simplicissima, quae paulatim ad hanc Majestatem increve­runt. Absque quorum lectione citra judicium de rebus disseret, qui in neo­tericis tantum versatus est, amussis juxta proverbium alba ad sacrorum expen­sionem. Quare veterum cognitio scriptorum futuro Theologo perquam neces­saria ad quam tantopere studiosos cohortatus est Erasmus, emendatis illorum lucubrationibus, & ad exemplaria vetusta collatis. Extant libri, nec est opus nominatim recensere. Addidit plerisque locis censuras, quas ceu singularem dotem ac evidens argumentum praesentissimi perspicacissimique ingenii magis admiror, quàm quidvis aliud. Nullum enim arbitror fuisse multis jam seculis, qui judicio plus valuerit, id quod consummatae eruditioni postremo omnium contingere solet. Quibusdam visus est non satis esse Ciceronianus, ad structu­ram & verba Tullianae dictionis omnia severè exigentibus. Sed ipsum stilum apertum, extemporalem, purum, facilem, & argutum semper amavit, vocabu­lis quibusdam uti coactus est Christianae religionis, materiae quam tractabat servientibus. Neque enim probabat eorum superstitionem, qui verius inanes modulos quosdam antiquitatis referunt, quàm sententias densas & praestantes. [Page 206] Sanè fatemur seculum Ciceronis fuisse purissimum & imitatione dignum, ac proinde magnam felicitatem si quis sinceram illius temporis, quo lingua Lati­na Erasmi stilus. maximè floruit, phrasim assequatur. Et quibusdam rem bellè procedere cernimus, nec invidemus. At proferant nobis in medium tot tamque utilia scripta, tam sancta, tam cordata, quot ab Erasmo Christianus orbis accepit, & cum illis sentiemus, ac Ciceronianos etiam à pietate sanctimoniaque prae­dicabimus. Horum librorum magnam partem Basileae in aedibus Frobenianis in monte divi Petri sitis, partem etiam Friburgi Brisigavorum elucubravit, ad Quibus locis Erasmus maxi­me sua scripta elucubravit. hoc enim oppidum in ditione fratris tui regis Ferdinandi positum, monitu Bernardi à Gles Cardinalis Tridentini cum sarcinulis suis migrare coactus est, verentis ne quid illi accideret Basileae mutato sacrorum cultu, quae tamen res longè placidius transacta est, magistratuum prudentia, quàm multi divina­bant, nemine ex universo numero sacerdotum per contumeliam attacto. Fri­burgi primum in aedibus illis magnificis habitavit, quas Avus tuus divus Maxi­milianus pro senectutis suae nido per Jacobum Villingerum suae Majestatis à Thesauris parari quondam sibi jusserat. Deinde propriam domum emit. At quum ab illustrissima sorore tua Maria Hungariae regina, quam tu ab obitu a­mitae tuae Margaretae provinciis inferioris Germaniae gubernandis praefecisti, in Brabantiam revocaretur, & Ecclesiasten suum prius esset editurus, ut prae­sens adesset dum excuditur in officina, ac operi colophonem (quod ajunt) ad­deret: nam nescio quid ad calcem restabat attexendum, simul ut coeli mutati­one reliquias morbi pertinaciores discuteret, vendita domo Basileam cum uni­versa supellectile sua, quae libris maximam partem constabat, post septimum annum reversus est, ad Hieronymum Frobenium amicum veterem hospes gra­tissimus divertens, hoc consilio, ut recuperata bona valetudine, & absolutis iis quae habebat in manibus, navigio per Rhenum, in inferiorem Germaniam descenderet. Interim articularis morbus, qui aliquandiu conquieverat, rur­sus hominem corripit & miseris modis vexat, ut se loco movere nequiret, fru­stra coelo mutato. Hic remittentibus cruciatibus ex bipede primùm quadru­pes, deinde tripes factus est, scipionum auxilio se sustentans & sensim prore­pens. Quumque schedas Epistolarum, quas annis superioribus à diversis ami­cis acceperat, sigillatim evolveret, novae nescio cujus editionis gratia, ac plu­rimae Morbus Eras­mi. eorum qui à rebus humanis excesserant, in manus venirent, subinde ajebat: Et hic mortuus est: ac tandem, Nec ego diutius vivere cupio, si CHRISTO Domino placeat Sic languentem & viribus destitutum, dys­enteria, malum exitiale, ferme mensem integrum vexavit, ac paulatim ex­haustum in summa aequanimitate & tolerantia tandem extinxit, CHRISTI misericordiam extremis saepe repetitis vocibus implorantem. Qui CHRISTI Mors, doctrinam vivens tam syncere tractavit, mortuus indubiè mercedem ab illo summo Agonotheta amplam accepit. Testamentum Majestatis etiam tuae fre­tus autoritate condiderat, quo pauperum inopiae relictis à morte facultatibus suis trifariam consultum voluit, invalidis senioque confectis, virginibus elo­candis, quibus dos deesset mariti conciliatrix, & studiosis fovendis. Id Bonifa­cius Amerbachius Juris professor, haeres nuncupatus, redemptis annuis stipen­diis Testamentum. reditibusque bona fide cum sociis juxta testatoris mentem exequutus est, & quae fieri ille voluit cuncta ad amussim accuravit. Is ipse memoriam in aede [Page 207] sacra Cathedrali Basiliensi patrono optimo in columnari structura, cui saxum tumulum operiens Termino sculpti insigne adjacet, affigendum locavit in marmore Rhetico. Statura novit Majestas tua fuisse eum, ut ipse de Moro Epitaphium. quadam Epistola scribit, infra proceritatem, supra tamen prorsus notabilem humilitatem. Corpusculo satis compacto & eleganti, sed quod esset tenerri­mae Qualis cor­pore, complexionis, & minimarum etiam rerum mutatione, puta vini, cibi, coe­live facile offenderetur, in senio crebris quoque calculi doloribus obnoxium: ut de pituita dicam, alioqui perpetuo communique studiosorum omnium ma­lo. Cute corporis & faciei candida, capillitio in juventa sufflavo, oculis cae­siis, vultu festivo, voce exili, lingua pulchrè explicita, cultu honesto & gravi, qui Caesareum consiliarium, Theologum, & sacerdotem deceret. Fuit in re­tinenda amicitia constantissimus, nullis unquam inscriptionibus quacunque de causa mutatis. Memoria felicissima: nam puer totum Terentium & Horati­um Animo. memoriter complexus est. In egenos liberalis, quos, ut alibi, sic à sacro domum rediens per famulum nunquam non munerari solet: maxime vero in bonae spei & indolis adolescentes studiosos, si qui ad se viatico destituti ve­nissent, largus, benignus, & munificus. In convictu comis & suavis citra omne supercilium: ubique certè [...], hoc est, amabilis: quod ille nomen à se dolebat non usurpatum, quum primum scribere coepisset, & editis libellis innotescere. Quis enim, inquit, quenquam mortalium Amorem audivit ap­pellari, id quod Graecis significat [...]. De libris porrò suis, quos in om­ni vita conscripsit in [...]meros, quâ sacros, quâ prophanos, conjunctim & univer­sim Ejus Scripta. edendis, vir modestissimus, nihil moriens statuit, opinatus futurum ut cul­tioribus quotidie emergentibus ista sua scripta facile negligerentur. Caete­rum quum Hieronymus Frobenius & Nicolaus Episcopius Typographi sensis­sent ea à studiosis in eo ordine simul collecta desiderari, quem ipse quum vive­ret ad Joannem Botzhemium & postremo ad Hectorem Boeotium suarum lu­cubrationum catalogum recensens, indicavit, videlicet iis primum conjunctis, quae vel ad institutionem literarum vel ad pietatem pertinent, tum Morali­bus, deinde Apologiis, & ultimo loco recognitis autoribus suas partes im­plentibus, obsequendum studiosis rati, rem ausi sunt cum magnificam, tum omnium favore dignam, nulla nec sumptuum nec laborum magnitudine de­territi, quicunque tandem sequeretur eventus, modo ut voluminum Erasmi Tomos conficerent, autoris Catalogum ad Hectorem Boeotium, tanquam re­centiorem, potissimum sequuti: adjectis etiam ab Amerbachio, suo quibus­que loco iis, quae postea idem ille Erasmus elucubravit: omisso tamen Deci­mo Tomo, non nisi alios autores ab ipso recognitos complectente: in quibus seorsum successu temporum excudendis, etiam suam operam studiosis iidem chalcographi pollicentur, si modò aequum experti fuerint lectorem, Quae editio quum ob alia magni facienda est, tum ob hoc quòd tanti litera­rum Antistitis existimatione consulit, ne quis aut animo nocendi, aut quaestus studio, gratiam videlicet Erasmici genii captans, deinceps aliquid illi tribuat quod ipse non scripsit: id quod vivente eo, factum scimus: aut tanquam su­um non agnovit, aut etiam agnitum, minime editione dignum existimavit, Quare Clementissime CAESAR, veterum Imperatorem ac Regum exem­plum imitatus, qui rem literariam & honestas disciplinas tueri magnificum [Page 208] censebant, istum Erasmicorum librorum Thesaurum, quo nihil universa res literaria vel ornatius habet, vel utilius, vel pium magis, inter monumenta re­centiorum, sartum tectum conservandum suscipe, hominis tot modis tui, sive patriam Hollandiam respicias, quaete Dominum agnoscit, sive Consiliarii dig­nitatem, quam tibi fideliter obivit, sive probi pectoris devotionem, quo no­bilissimae isti familiae Austriacae sive Burgundiacae semper deditus fuit. Verè enim regia res est tueri literas, quibus extinctis miserabili caligine cuncta Res regia, [...] literas. confundentur, nec homines à brutis animalibus different. M. Virtruvium haud puduit de Architectura scribere ad Octavium Augustum, qui in ordine vestro Romanorum Imperatorum secundus fuit, Julii ut haeres, ita successor: Dictionarium suum Pollux Graecus autor Commodo Caesari dedicat. Oppia­nus [...], Antonio L. Sept. Severi F. inscribit: non quod archi­tectus esset Octavius, à quo struendarum aedium consilia peterentur: aut Commodus, Grammaticus: aut physiologus, Antoninus: sed ut liberalium artium patronos agere meminissent tanti Monarchae. Et disciplinis quidem illi delectabantur ut docti, & à teneris recte instituti, non favebant tantum. Quin florebat ipsum Romanum Imperium ab hominibus virtute & eruditione excultis per diversa officia administratum. Sume ergo tibi lucubrationes Erasmicas defendendas, verè [...], partim quod in his quae­dam tuae Majestati privatim dicata sunt, velut Institutio principis Christiani, & in Matthaei Evangelium Paraphrasis: partim quod ut tu summus es orbis Monarcha, sic etiam omnium commodis prospicere debes. Proderit autem orbi talem Thesaurum esse conservatum, nec sycophantis quibusdam & stu­diorum osoribus vel hujus intercipiendi vel concerpendi fieri potestatem, non quod Erasmo magnopere timendum sit, quem amare extinctum incipiunt, qui vivum oderant: Pascitur enim, ut Ovidius ait, in vivis livor, post fata quies­cit: sed ut malevolis omnis vel calumniandi vel sinistri conatus ansa penitus amputetur. Id fiet, si tuae Majestatis quasi Ajacis clypeum opponas, & reipsa Defunctus a­mari caeptus E­rasmus, qui su­perstes odio ab multis habeba­tur. ostendas, non solum imminutae Majestatis reos esse, qui in te principem Ro­manum sed & qui in Consiliarios tuos conspirant: id quod Honorius & Ar­cadius AA. censuerunt. Quis enim rabularum non obmutescet, si protegen­tem CAROLUM viderit? Quis illorum aspectu tui territus non terga dabit? quem Aphri congredientem expaverunt, quum depulsum ditione sua Tunetensem regem ultramarina expeditione suscepta rem maximam atque Brevis victo­riarum Caroli V enumeratio. difficillimam ausus, feliciter & celeriter restitueres. Qui Italiae pacem de­disti, inque ea jam diu nobilissimam regionem conservas. Qui proximis diebus Gandavensem tumultum in gravem totius Flandriae perniciem erupturum, dicto citius compescuisti. Quem spes est Germaniae nostrae pristinam concor­diam resarturum lite partium utrinque audita, ac per tuam prudentiam qua vales, autoritatemque aequaliter dirempta. Atque utinam immortalitate dig­nus ERASMUS tantisper superfuisset, dum ista à te fortiter & praeclare gesta suavissimo stilo suo memoriae aeternae consecrasset. In nulla re ille, certò scio, libentius fuisset occupatus. Denique addam hoc unum, priusquàm finem faciam: Glorientur caeteri Imperatores, hujus vel illius quamlibet magnae, Eruditorum laudes in suos etiam Principes redundant. persaepe etiam atrocis rei casu suum principatum factum insignem, CAROLI CAESARIS tempora candidissimi scriptoris ERASMI Monumentis il­illustrata [Page 209] nunquam ignorabuntur, nam solet eruditissimi cujusque laus etiam in principem redundare, sub quo vixerit, ut non dicam in cujus clientela fuerit numeratus. Bene valeat Majestas tua, CAESAR Invictissime, & ERASMI sui lucubrationes sibi commendatas perpetuo tueatur. S [...]let­stadii, calendis Juniis, Anno à CHRISTO nato M. D. XL.

Quum autem decens & accurata Scriptorum suorum partitio supra modum cordi fuerit Erasmo, Majoremque ejus rei curam post mortem haberi supremis verbis voluerit ab Amicis, quam, ut ipse loquitur paulo ante ad Conradum Goclenium scribens, Psalteriorum & Anniversariorum, quae defunctis superstitione quadam praestari consueverunt: non abs refore censui, si Epistolam Viri Magni ad Hecto­rem Boeotium missam apposuero; qua ipse paucis ante obitum annis stupendum ab lucubrationibus suis instruit, & aeternitati consecrat Hortum; singulis in suos pul­villos & areolas aptissime distributis. Ea sic habet.

DES. ERASMUS ROTERODAMUS ERUDITISIMO HECTORI BOEOTIO DEIDONANO S. D.

LITERAS tuas Boeoti ornatissime, datas Aberdonae septimo ca­lendas Junias, anno salutis millesimo quingentesimo vigesimo octa­vo, accepi Friburgi, quae civitas est Brisgoiae sub ditione regis Fer­dinandi, non incelebrem habens Academiam: accepi autem cir­citer idus Februarias, anno à natali CHRISTI millesimo quingentesimo trigesimo: ne forte mecum expostules, quod serius respondeam. Ea res fuit in causa, ut has literas tibi per Typographos excusas mittere maluerim, quàm per amanuensem descriptas. Sic enim arbitror celerius ad te perventu­ras. Ergo ad tuas paucis accipe. Quam mihi tua consuetudo jucunda fuit HECTOR eruditissime, quum ante annos triginta duo Lutetiae in litera­rum stadio pariter curreremus, licet te pro ingenii tui singulari felicitate multis passibus praecurrente: tam mihi gratum fuit eam voluptatem ex tanto intervallo mihi tuis literis refricari. Ad laudes autem quas tuus candor mihi tribuit affatim, plenaque (quod ajunt) manu, nihil aliud audies, quam te de [Page 210] Erasmo non minus diserte quam amanter, non dicam menitri, quod à tuis mo­ribus semper fuit alienissimum, sed multum à vero aberrare. Faveo tamen interim tuis de me praeconiis, vehementer optans ex meis lucubrationibus ali­quid utilitatis, ad disciplinarum ac verae pietatis candidatos pervenire. Ea­rum Catologum, uti petis, huic subtexam Epistolae. Nec mihi medio­crem Scotiae Regnum [...] ris deditum. attulit voluptatem, quod intelligo Scotiae regnum ut aliis pluribus or­namentis, ita liberalium artium studiis indies magis ac magis expoliri. Hoc nomine semper amavi Jacobum regem, quod ditionem suam non tam proferre studuerit quam exornare, inter felicissimos Monarchas numerandus, si prae claris virtutibus hominis fortuna respondisset. Nec dubito, quin filius illius ut in paternum regnum successit, ita paternis vestigiis ingrediatur. Quum Jacobi regis filium Alexandrum Archiepiscopum divi Andreae Senae insti­tuerem, aderat illi frater vix decimum agens annum, incredibili puer indo­le, ac jam tum nescio quid eximium de se pollicens. Aveo scire quid illi acciderit, utrum paterni fraternique fati comes fuerit, an adhuc supersit, Alexander [...] Regis si­ [...] Erasmi Discipulus. Pro istius Academiae non ignobilis in me favore studioque gratiam habeo plu­rimam, cujus commodis & ornamentis utinam mea opera possit aliquid acce­dere. Certe, quod unum possum, precor ut Dominus per te tuique similes vi­ros, eam omni genere disciplinarum, veraeque pietatis dotibus bene fortunet ac locupletet. Datum ex inclyta Academia Friburgensi, idibus Martiis.

INDEX OMNIUM LUCUBRATIONUM DES. ERASMI ROTER.

• DE copia verborum ac re­rum, libri duo.
• Theodori Gazae Gramma­tices, libri duo.
• Syntaxis.
• Ex Luciano versa: Saturnalia.
  • Cronosolon.
  • Epistolae Saturnales.
  • De luctu.
  • Abdicatus.
  • Icaromenippus.
  • Toxaris.
  • Alexander, sive Pseudomantis.
  • Somnium.
  • Timon.
  • Tyrannicida.
• Erasmi declamatio Lucianicae respon­dens.
  • De iis qui mercede conducti degunt.
  • Dialogi amatorii XVIII.
  • Hercules Gallicus.
  • Eunuchus.
  • De sacrificiis.
  • Lapithae, sive Convivium.
  • De astrologia.
• De ratione conscribendi Epistolas.
• De pueris statim ac liberaliter institu­endis.
• De ratione studii.
• De laude medicinae.
• Libanii aliquot Declamationes versae.
• Similium liber unus.
• Colloquiorum liber.
• De recta Latini Graecique sermonis pronuntiatione.
• Ciseronianus, sive de optimo dicendi ge­nere.
• De civilitate morum puerilium.
• Galeni exhortatio ad bonas artes, ver­sa per Erasmum.
• Epitome in elegantias Laurentii Valla.
• Euripidis Hecuba & Iphigenia, Eras­mo interprete.
• In Nucem Ovidii Commentarius.

• Adagiorum opus.

• Epistolarum opus.

• E Plutarcho versa.
• De discrimine Adulatoris & Amici.
• Quomodo utilitas capiatur ab inimicis.
• De tuenda bona valetudine.
• Principi maxime philosophandum.
• Animi an corporis graviores morbi.
• Num recte dictum sit, [...].
• [Page 212] De cupiditate divitiarum.
• De cohibenda iracundia.
• De curiositate.
• De vitiosa verecundia.
• Apophthegmatum libri VIII.
• Moriae Encomium, hoc est, Stultitiae laus.
• Panegyricus ad Philippum Burgundio­rum principem.
• Ad eundem carmen gratulatorium.
• Institutio principis Christiam.
• Isocrates de regno administrando.
• De morte declamatio.
• Declamatiuncula gratulatoria.
• Pacis querimonia.
• Lingua.
• Xenophontis tyrannus.
• De senectute carmen.

• Enchiridion militis Christiani.
• Oratio de virtute amplectenda.
• Ratio verae Theologiae.
• Paraclesis.
• Modus confitendi.
• Enarratio Psalmi, Beatus vir.
• Enarratio Psalmi, Quare fremuerunt Gentes.
• Paraphrasis in Psaimum, Domine quid multiplicati.
• Concio in Psalmum, Quum invocarem.
• De puritate Ecclesiae Christi.
• Enarratio in Psalmum, Dominus re­git me.
• De bello Turcis inferendo Consultatio.
• Enarratio in Psalmum, Benedicam do­mino in omni tempore:
• Enarratio in Psalmum, Dixi custodiam vias meas.
• De amabili Ecclesiae concordia.
• Concio in Psalmum LXXXV.
• De misericordia Domini Concio.
• Virginis & martyris Comparatio.
• Concio de puero Jesi [...].
• Epistola consolatoria ad virgines sacras.
• Coristiani matrimonii Institutio.
• Vidua Christiana.
• Ecclesiastes, siue de ratione concionandi;
• Modus orandi Deum.
• Symbolum, sive Catechismus.
• Precationes.
• Paean Virgini matri dicendus.
• Oratio ad Mariam in rebus adversis.
• De contemptu mundi.
• De taedio & pavore Christi disputatio.
• De praeparatione ad mortem.
• Ode de casa natalicia Jesu.
• Expostulatio Jesu cum homine pereunte.
• Hymni varii.
• Liturgia Virginis Lauretanae.
• Carmen votivum Genovefae.
• Commentarius in duos Hymnos Pruden­tii, de natali & Epiphania pueri Jesu.
• Christiani hominis institutum, carmine.
• Epitaphia in Odiliam.

• Novum Testamentum, cum Annotatio­nibus.

• Paraphrases,
  • In Matthaeum.
  • In Marcum.
  • In Lucam.
  • In Joannem.
  • In Acta.
• In Epistolas Pauli.
  • Ad Romanos.
  • Ad Corinthios I.
  • Ad Corinthios II.
  • Ad Galatas.
  • Ad Ephesios.
  • Ad Philippenses.
  • Ad Colossenses.
  • [Page 213] Ad Thessalonicenses I.
  • Ad Thessalonicenses II.
  • Ad Timotheum I.
  • Ad Timotheum II.
  • Ad Philemonem.
  • In Epistolam Petri I.
  • In Epistolam Petri II.
  • In Epistolam Judae.
  • In Epistolam Jacobi.
  • In Epistolam Joannis I.
  • In Epistolam Joannis II.
  • In Epistolam Joannis III.
  • In Epistolam ad Hebraeos.

• Ex Chrysostomo versa.
  • Adversus Judaeos, Homiliae V.
  • De Lazaro & divite, Homiliae IIII.
  • De visione, Homiliae V.
  • De Phylogonio martyre, Homilia I.
  • De orando Deum, Libri II.
  • De David & Saule, Libri III.
  • Quum presbyter esset designatus, Ho­milia I.
  • In Psalmum, Cantate domino.
  • Quum Sarioninus & Aurelianus acti essent in exilium, Hom. I.
  • De fide Annae, Homiliae II.
  • Commentariorum iu Acta Apostolorum, Homiliae IIII.
  • Commentariorum in secundam ad Co­rinthios, Hom. VII.
  • In Epistolam ad Galatas.
  • In Epistolas ad Philippenses, Homiliae II.
• Ex Athanasio.
  • De sancto Spiritu, Epistolae II.
  • Contra Eusebium de Nicaena synodo, Epistolae II.
  • Apologetici duo adversus eos, qui calum­niabantur, quòd in persequutione fu­gisset.
  • De passione Domini, Homilia I.
  • De hoc quod scriptum est, Euntes in vi­cum qui contra vos est.
  • De virginitate.
  • De peccato in Spiritum.
  • De Spiritu Sancto.
• Ex Origene.
  • De vita, phrasi, & operibus Origenis.
  • Fragmentum in Evangelium Matthaei
• Ex Basilio.
  • Principium Esaiae.
  • De Spiritu sancto, Liber.
  • De laudibus jejunii, Homiliae II.

• Epistola Apologetica ad Dorpium.
• Ad Jacobum Fabrum Stapulensem.
• Ad Jacobum Latomum.
• Ad Atensem pro declamatione Matri­monii.
• Apologia de In principio erat sermo.
• Apologiae tres ad Notationes Eduardi Lei.
• Ad Jacobum Lopim Stunicam.
• Adversus Sanctium Caranzam.
• De loco, Omnes quidem resurgemus.
• In Natalem Beddam.
• Adversus Petrum Sutorem Cartusia­num.
• Appendix de scriptis Clitohuei.
• Declarationes adversus Theologos Pa­risienses.
• Ad Phimostomum De divortio.
• Ad juvenem Gerontodidascalum.
• Ad Monachos quosdam Hispanos.
• Ad Album Pium Carporum principem,
• De usu carnium.
• De libero arbitrio Collatio.
• Hyperaspistae diatribes, Libri II.
• Purgatio adversus Epistolam Lutheri.
• Detectio praestigiarum libelli cujusdam.
• [Page 214] Adversus pseudoe vangelicos Epistola.
• Ad Eleutherium Epistola.
• Ad Grunnium.
• Ad fratres Germaniae Inferioris.
• Spongia adversus aspergines Hutteni.
• Pantalabus, sive adversus febricitan­tem.
• Adversus mendacium & obtrectatio­nem.
• Antibarbarorum liber.
• Ad quosdam gracculos Epistola.
• Responsio ad Petri Curtii defensio­nem.
• De Termino, Epistola.

EPITAPHIUM. DES. ERASMI ROTER. Basileae; Christo Servatori S.

DES. ERASMO ROTERODAMO, VIRO OMNIBUS MODIS MAXIMO, CUJUS INCOMPARIBILEM IN OMNI DIS­CIPLINARUM GENERE ERUDITIONEM PARI CONJUNCTAM PRUDENTIA POSTERI ET ADMIRABUNTUR ET PREDICA­BUNT. BONIFACIUS AMERBACHIUS, HIE. FROBENIUS, NIC. EPISCOPIUS, HAEREDES ET NUNCUPATI SUPREMAE SUAE VOLUNT ATIS VINDICES, PATRONO OPTIMO NON ME­MORIAE, QUAM IMMORTALEM SIBI EDITIS LUCUBRATI­ONIBUS COMPARAVIT, IIS TANTISPER DUM ORBIS TERRARUM STABIT SUPERFUTURO, AC ERU­DITIS UBIQUE GENTIUM COLLOQU­TURO, SED CORPORIS MOR­TALIS QUO RECON­DITUM SIT ERGO, HOC SAXUM POSUERE.

MORTUUS EST 4. IDUS JULII. JAM SEPTUAGENARIUS ANN. A CHRISTO NATO M. D. XXXVI.

Ia Saxo, quo Sepulchrum integitur est Termini Facies, basi quadrata, cum his verbis.

DES. ERASMUM ROTERODAMUM AMICI SUB HOC SAXO CONDEBANT. QUARTO IDUS JULIAS. 1629.

PRAEFATIO.

SIQUIS conversiones rerum humanarum consideret, & vetera animo repetat, comperiet non omnibus aetatibus, sed aureis (ut ita dicam) quibusdam saeculis egregios homines extitisse, in quibus vires suas natura potissimum sit experta. Non enim Demosthenem & Cicero­nem praestantissimos oratores, nec Platonem & Aristotelem principes ingenii & doctrinae, nec Homerum & Virgilium clarissimos poëtas, nec Hippocratem & Galenum medicorum lumina temerè aut fortuitò satos & creatos fuisse credendum est. Sed profectò fuit quaedam vis quae generi consuleret humano, illosque gigneret & aleret: ut artes ad bene beateque vivendum necessarias aut invenirent ipsi, aut inventas perpolirent, absoluerent, atque ad summum perducerent. Ac nostra quidem aetate, qua omnes bonae artes sese rursus eri­gere coeperunt, natura ex superiorum temporum caligine recreata, multos homines claros & magnos in omni virtute, omni disciplinarum genere protu­lit: inter quos admirabile est, quantum Budaeus unus excellat, sive utriusque linguae cognitionem, sive magnarum artium, & reconditarum rerum scien­tiam, sive vitae integritatem, sive praeclara ingenii monumenta, spectemus. Itaque suscepi more Majorum laudabili illo quidem, sed multis saeculis in­termisso, vitam tanti viri explicandam. Nam fuit olim usitatum, statuere cla­ris hominibus ex marmore, aut ex aere statuas, testes diu futuras magnorum in remp. meritorum: & simul eorum dicta factaque posteris prodere, ut cum has imagines intuerentur, animum & mentem ipsa praestantium hominum cogi­tatione confirmarent, certarent cum illis probitate & industria: neque pri­us conquiescerent, quam virtute famam illorum ac gloriam adaequavissent. Nostra aetas nescio quo pacto virtutem invidia potius, quam imitatione prose­quitur, & honestos labores contumelia libentius, quam splendore decorat: ac spretis his quorum aut scripta aut facta proximè ad antiquorum gloriam perveniunt, veterum laudes cupidius audit. Perinde quasi omnis flos ingenio­rum siti veteris ubertatis exaruerit, aut antiquis solis aditus ad virtutem pa­tuerit, nobis vero sit interclusus. Minuenda nimirum est haec opinio tanquam inimica virtuti, vel potius ex animis hominum evellenda: quam sit ingrati, credere naturam omnium parentem cuncta sua munera olim effudisse, ut in posterum sterilis effoetaque maneret? Quòd si ad hujusce nostri saeculi foelici­tatem animum convertere velimus, sine dubio comperiemus nostros homines antiquis ingenio non inferiores, multos doctrina pares, studio autem & indu­stria longè superiores: nec minoris aestimandos, nisi caecitate quadam animi eorum laudi & gloriae invidere, quam favere mallemus. Quamobrem resipis­camus aliquando, grati simus in aequalium virtute decoranda: simus diligen­tes in illis celebrandis, quibus nulla laus tribui non debita potest, tametsi Bu­daeus pro se satis habetur illustris, nulliusque praedicatione eget quo celebrior fit & commendatior. Est ille quidem preclaris ingenii monumentis ad omnem [Page 218] Memoriam commendatus. Tamen è dignitate patriae, ex usu omnium qui li­teris dant operam, fore putavi, si ejus imaginem non solum ad intuendum, ve­rum etiam ad imitandum quoquomodo exprimerem. Quemadmodum enim qui vi tempestatis à recto cursu longius aberrarunt, in noctem conjecti, si ex conti­nente locisque superioribus, unde est propinquus aspectus in mare lumen con­spexerint, facile naufragium effugiunt, tutumque receptum inveniunt: Eo­dem modo qui sese scientiae cognitionisque studiis dediderunt, si varietate re­rum magnitudinemque tanquam fluctibus oppressi, animum contrahant aut demittant, splendore praestantium hominum & exemplo, velut gubernaculo, eriguntur ac resistunt, atque ex procellis difficultatum, ex aestibus curarum, per angustias, per vada, per saxa & cautes in portum doctrinae velis passis per­vehuntur. Itaque cum omnibus exploratum erit quae subsidia Budaeus habue­rit ad tantam eruditionem, quibus initiis ac fundamentis tantae summis in re­bus laudes excitatae fuerint: quam contrà impedimenta obstiterint, & qua in­dustria superarit, ut jam planè grandis & sine praeceptore literas didicerit, quam multa in vita occupatissima legerit, tractarit, scripserit, ex his fructum illum vel maximum precipient in rectam disciplinae viam ingressi: quod in­telligent, qui majorem discendi commoditatem habent, minimè illud ipsum quod est summum, desperandum esse, modo quod efficere, aut quò progredi possint experiantur, & adhibeant ad considerandas res honestas, cognitione­que dignas & tempus & diligentiam. Ad haec cum genus vitae, naturam, mo­res, gravitatem, constantiam, praestantiam, atque prudentiam intuebuntur, id quo (que) intelligent quod precipue his temporibus salubre & frugiferum existimo, nempe ex literis non ostentationem scientiae, sed integritatem morum multò magis esse quaerendam. Nam videre licet quosdam ex his qui literas profiten­tur, tanta esse levitate & jactatione, ut his fuerit non didicisse melius: alios gloriae cupidos, temerè & inconsultò quoduis scribere: maledicendi avidos nonnullos, alienae famae passim obtrectare: multos, omnis generis flagitiorum servos ut literarum dignitatem mirabiliter comminuant, vel dedecorent po­tius. Nec verò me fugit quanti sit negocii vitam tanti viri totam explicare: & eam non modo in animis, sed etiam in oculis conspectuque omnium exponere. Quod si minus ea bene dicendo consequar (Quis enim id ullo modo posset?) quae Budaeus bene agendo consecutus est, etsi nequaquam parem illius virtuti facultatem orationis afferam; at pro nostro studio meritam gratiam debitam­que retulisse, nullam apud aequos rerum aestimatores reprehensionem habebit. Erit interea satis id quidem nobis contendisse, non modò uti doctum, quod orbis terrae judicio comprobatum est: sed summum etiam ac singularem virum suiffe Budaeum, & cùm prudentia, tum omni virtute excellentem per nos po­steritas cognoscat. Sed jam ad id quod nobis institutum est, veniamus.

GUL. Budaeus Lutetiae Parisiorum nobilissima & antiquissima stirpe ortus, majores habuit amplissimis honoribus functos: qui multis in rebus principibus nostris magno usui, & reip. ornamento fuerunt. Patre usus est copioso in primis, &, ut tum erant tempora, à literis non abhorrente. Puer admodum ab eo praeceptoribus est traditus, ut literis institueretur. Persona­bant adhuc omnes scholae vocibus imperitorum hominum & barbarorum, nec­dum [Page 219] politioris doctrinae splendor Gallis illuxerat. Quapropter cum vix pri­moribus labris Latinos scriptores attigisset, quod fuit in more majorum insti­tutoque positum, Aureliam celebrem urbem, ut ibi jus civile disceret, est mis­sus. Quo in gymnasio triennium versatus, operam penè omnem perdidit. Ne­que enim ignarus latinae linguae, & ab aliis disciplinis imparatus, artem illam reconditam & multiplicem subtilemque cui sese dediderat, cognitione & scientia poterat comprehendere. Domum revocatus, cum aliis quibus odo­lescentia capitur voluptatibus, tum venationi atque aucupio praecipuè indul­sit. Quae tamen eum non diu occupatum impeditumque tenuerunt. Nam paulatim deservescentibus ejus aetatis cupiditatibus, illisque deliciis mature deflorescentibus, omnium opinione celerius immutatus, tanto demum litera­rum amore exarsit, ut negociis omnibus omissis, totum se in cognitione & sci­entia collocaret. Itaque omittere omnes voluptates, relinquere studia delecta­tionis, ludos, jocos, convivia, sermones etiam omnium penè familiarium de­serere: non cibi, non somni, non corporis rationem habere: arbitrari omne tempus deperire quod in literis non collocaretur. Ad quae facienda nullo exem­plo poterat excitari. Ne (que) enim facile quisquam reperiebatur id temporis, quem sibi ad imitandum proponeret, aut cujus gloria incenderetur. Verum erat in­sita quaedam discendi in ejus animo cupiditas, quae noctes & dies illum concita­bat, atque admonebat nihil esse in vita magnoperè expetendum praeter sapien­tiam, atque scientiam. In ea persequenda omnes cruciatus corporis parvi esse ducendos, esse hanc unam, quae brevitatem vitae, immortalitatis spe, posteri­tatis memoria consolaretur. Hanc neque eripi nec adimi posse, neque nau­fragio neque incendio amitti: caetera omnia caduca & incerta in fortunae temeritate posita, parva interdum offensione, veluti grandine totius anni fru­ges auferri. Quae secum persaepe reputans, cuncta sciendi cupiditate posteri­ora tandem duxit. Primus certè Gallorum rudi adhuc saeculo, sine praeceptore ac duce, nullo socio aut consorte gloriosi laboris, nullo aemulo atque imitato­re studiorum, in optimarum artium curriculum prodiit. Caeterum cum is non posset per aetatem optimos quosque authores eligere: nec sciret a quibus potissimum auspicandum esset, in constituendo studio plurimùm peccavit. De­terrimum enim quem (que) librum sumens in manus, interpretes aliquanto inten­tius quam authores ipsos legebat. Ex quorum illiteratis annotationibus, nihil praeter inconditam rerum temerè congestarum sylvam poterat comparare. Quo errore intellecto, etsi graviter ferebat se vestibulo in ipso adituque impegis­se, non tamen animum despondit: sed sensim vitia in quae dilapsus erat, quae­que per imprudentiam hauserat, eluit, & magna sustulit difficultate. Hanc verô fecit instituti mutationem, ut optimum quemque legeret sine interpreti­bus, & Ciceronem in primis ad verbum disceret. Saepius enim lectionem à ca­pite repetendo, hoc boni consequebatur, ut prima cum mediis, media cum extremis conferendo, facilè totius orationis cursum cerneret, ipsumque au­thorem suae sententiae quasi interpretem haberet: res etiam reconditas, quae plerumque in scriptoribus occurrunt, intelligeret eadem exercitatione & diligentia. Itaque paucis quidem annis, sed plurimo certe studio Romanis ar­tibus & literis ita profecit, idque intra domesticos parietes, ut jam sive ad o­ratores, sive ad poëtas, sive ad historicos se converteret, facilem & expeditam [Page 220] eorum intelligentiam haberet. Cupiebat magnoperè Graecas quoque literas discere: à quibus omnis rerum optimarum atque artium ubertas petenda est. Id fuit eò difficilius, quod nulli suppetebant praeceptores, à quibus doce­retur atque erudiretur: tum quòd Graecorum lingua nondum erat in Gallia cognita, quodque posteaquam cognita, non multum culta, paucis certè grata & probata, pluribus etiam suspecta & invisa diu fuit. Sed incredibilis discen­di ardor nequaquam restingui potuit his difficultatibus. Venit eodem tempo­re Lutetiam Georgius Hermonynius, qui se Lacedaemonium nuncupabat, ho­mo mediocris, & aut nulla aut humili doctrina praeditus. Hic quia solus in Gallia ea tempestate graecè scire videbatur, initio fuit nostris hominibus sum­mae admirationi. Quem Budaeus nactus, magna mercede conductum ad se ac­cersivit, & antequam dimitteret, amplius quingentis nummis aureis donavit. Adeo nulli nec sumptui nec pecuniae parcere in animum induxerat, dum id quod cupiebat quoquo modo assequeretur. Itaque huic Graeco cum aliquot annis operam dedisset, & eo praelegente audivisset Homerum authoresque ali­os insignes, nihilo doctior est factus. Neque enim praeceptor ille plura docere quam sciret, poterat: & Graecas literas eatenus noverat, quoad convenit ser­moni literato cum vulgari: & nisi quod legere optimè, & è more doctorum pronunciare videbatur, expers erat omnis eruditionis: & qui pingendis lite­ris Graecis victum quaerere tantummodo nosset. Non ita multò postea dece­dens ex Italia venit in Galliam Janus Lascaris, vir cum genere & nobilitate praestantissimus, tum Graecorum omnium hujus memoriae facilè doctissimus. Qui cognito Budaei studio in Graecas literas, quanquam erga hominem mirifi­cè assiciebatur, ejusque causa omnia cupiebat, non multum tamen potuit juva­re: quum ferè agé [...]et in comitatu regis, aut legationes longinquas obiret, & Budaeus in perennibus studiis domi se contineret. Fecit tamen non invitus quod potuit vir humanissimus atque facillimus, ut praesens Budaeo aliquid prae­legeret: quod vix in omni consuetudine vicies contigit, & absens libros suos quos emendatos maxime, & lectissimos habuit, ejus fidei mandaret. Mathe­maticas disciplinas ab Jacobo Fabro nobili philosopho didicit: ad quas tan­tum ingenii & alacritatis initio attulit, ut evolare non excurrere videretur. Itaque dum Faber multa proponit, Budaeus omnia assequitur, eô res venit, ut prius ille docendo defatigaretur, etsi magnam mercedem accipiebat, quàm hic discendo. Neminem praeterea audivit, sed partim felicitate ingenii, partim assiduitate & diligentia caetera quae ad optimarum artium, & utriusque lin­guae cognitionem spectant, est consecutus. Ab his autem initiis profectus, tantos in suis studiis progressus fecit: ut nostra aetate principem locum in li­teris tenuerit omnium confessione. Ipse quidem Lascaris, etsi Graeci in com­municanda sua cum exteris laude parciores sunt, tamen admiratus elegantiam Attici sermonis, quam scribendo faeliciter exprimebat, de eo dicere persaepe solebat (ut seribit Lazarus Bayfius vir amplissimus atque eruditissimus) quod olim de Cicerone Apollonius dixit, nempe doctrinam & eloquentiam quae solae Graecis erant relictae, sic per Budaeum hoc tempore in Galliam esse per­latas, ut olim per Ciceronem ereptae languenti Graeciae, Romam advenerant. Accepi Christophorum Longolium, dum Lutetiae in utrisque subselliis Juris­consultorum versaretur, interea cupiisse graecas literas discere, & maximo­pere [Page 221] à Budaeo petivisse, ut sibi quotidie aliquid praelegeret. Existimabat enim authoritatem viri praesertim tanta eruditione cumulatam, magnum sibi ad eam rem calcar addituram: tanto certè uti praeceptore in primis honori­ficum ducebat. Budaeum respondissé, negotiis familiaribusque & forensibus districtum praelegendi ocium non habere: adjuturum tamen quod posset, ad­hiberet alium magistrum vel mediocrem si inveniret, loca obscuriora animad­verteret, & notaret, quum liceret, sui copiam facturum. Posteaquam Longo­lius id obstinatè sibi vidit negari, omni spe impetrandi adempta, graviter com­moveri coepit, malè suspicans Budaeum hanc eruditionis partem, qua solus prae­stabat, aliis invidere, ac propterea neminem velle in societatem ejus gloriae admittere: Consilium exinde iniisse cum Lazaro Bayfio Romam proficiscendi ad discendum Graecas literas, ea praecipuè causa, ut Budaeum superaret, à quo acceperat repulsam, illum à seipso edoctum tantum processisse in literis Grae­cis, & omni arte ingenua liberalique doctrina: sibi facultatem, sibi magistros sibi denique paratiora omnia ad discendum fore. Quibus ex rebus in magnam victoriae spem & propè exploratam venerat. Romam ergo profectus cum doctissimis adhibitis praeceptoribus quinquennium in Graecis scriptoribus le­gendis perseverasset, Graecè Epistolam ad Budaeum misit, jam tum sese homini arbitratus exaequatum. Cui Budaeus tam concinnè & accuratè rescripsit, (ex­tat autem Epistola) ut Longolium primum in admirationem summam adduce­ret, deinde etiam in desperationem. Bayfius quoque ejus Epistolae elegantia ita obstupuit, ut tum ingenuè fateretur, multum adhuc superesse quò progre­derentur: & Longolium identidem admoneret, vix illud perfici posse quod tentarent. Quocirca Longolius, quanquam esset magni vir animi, tamen de­speratione debilitatus, noluit amplius in eo laborare quod se assequi posse dif­fideret. Verum se retulit ad Romanas literas, futurus haud dubiè, si diutur­niorem lucis usuram Superi concessissent, omnium non nostrae modo aetatis, sed eorum etiam qui post Ciceronem latinè locuti sunt, in dicendi facultate Princeps. Magna-ergo Budaei laus, quòd à duobus excellentis ingenii juveni­bus, hisce studiis ardentibus, ocio abundantibus, ejus aemulatione incensis ea­que causa domo tam longinqua profectis, uberrimis praeterea artibus ornatis, consuetudine, sententiis, voluntate consociatissimis, omnibus vel naturae prae­sidiis, vel fortunae adjumentis ad discendum paratissimis, toto denique pectore ad laudem incumbentibus non potuerit anteverti. Hocque in eo magis mi­rum: quòd jam aetate provectus literis studere coepit, quòd in tanta occupa­tione vitae, tot impedimentis principio illatis cursum nihilominus potuit te­nere. Sed ita in humanis rebus à nat [...] comparatum videtur, ut pulcherrimo cuique operi difficultas proponatur, & tardè crescentia sint diuturniora & perfectiora. Proinde sicut animalia majora diutius visceribus parentum conti­nentur, & arbores proceriores tardius adolescunt. In arborum autem ipsarum baecis & frugibus terrae, quae lentius maturescunt, hae sunt meliores & longi­us servantur: Sic praeclara ingenia quae ad frugem sunt perventura, non con­tinuò se proferunt: sed quantò uberiores fructus datura sunt, tantò difficili­oribus utuntur progressionibus, praecocia verò tanquam flosculi celeriter emo­riuntur, vel raro sine offensione ad excellentem statum perveniunt. Quaprop­ter quò serius ad literas se applicuerat, eò majore cursu tarditatem corrigen­dam [Page 222] ratus, brevi jacturam superioris aetatis resarcivit. Tantus erat in eo bo­narum artium amor innatus, ut caeterarum rerum oblitus, quiduis perpetere­tur ipsa cognitione & scientia captus: curas, sollicitudines, vigilias perferret, nec voluptatem requirens aliam, quàm quae ex literis capitur, nec ullum fugi­ens laborem. Ita mentem suam in rebus cognoscendis quae sunt ab antiquis re­pertae, aut investigandis novis alebat cum oblectatione solertiae: quem unum suavissimum animi pastum judicabat. Erat in eo inexhausta aviditas legendi, nec satiari poterat. Quemcunque librum semel arripuisset, nulla nec obscuritate terreri, nec novitatis illecebra adduci potuit, ut de manibus deponeret prius­quam pervenisset ad metam. Forte evenit ut haberet sermonem de suis stu­diis apud Franciscum Regem multis audientibus viris amplissimis, in quibus aderat Vistus Praeses concilii Parisiensis, Budaeo non solum vicinitate, sed etiam consuetudine & benevolentia conjunctissimus: tum summae ejus diligentiae & testis locupletissimus, & laudator certissimus. Producto longius (ut fit) ser­mone, cum alia aliis adderentur quae obstupescerent audientes, & rex magno­pere miraretur: haec Vistus subjunxit, Budaeus è regione aedium mearum (ait) plus decem annis jam habitavit: tamen quoad possum totius ejus spa­tii memoriam recordari, hunc nunquam vidi, ne diebus quidem festis in limi­ne domus (ut assolet) ociantem, nunquam horis pomeridianis circulantem, aut praetereuntes circumspicientem, nullum denique tempus vacuum laboris sibi dantem animadverti, aut unam dieculam remittentem relaxandi animi causa. Quorum admiratione cum omnes in se convertisset, rex à Budaeo scis­citatus est, num ille vera prolocutus esset: verecundè agnovit omnia, & his alia majora quotidie facere se dixit: quae si vulgò proferantur, vix habuerint fidem. Atque haec quanquam difficillimum est non dicam augere aut ornare oratione, sed enumerare aut consequi, tamen commemorabuntur quomodo­cunque ne cujus ingenium admiramur, ejus ignoremus industriam. Itaque die­bus festis operatus sacris, quod reliquum erat diei, non intempestivis convivi­is, non aleae, non pilae (quemadmodum magna pars hominum) sed recolendis suis studiis impertiebatur. Nuptiarum etiam die, qui est laetitiae & hilaritati dicatus, minimum tres horas studuisse commemorant, ne parva quidem mo­menta per incuriam solitus praetermittere. Quod si gerendis rebus interdiu distineretur, nunquam se somno dabat, quin tantundem lucubratione noctur­na rependeret, quantum perierat diurni temporis literis destinati. Non uxo­ris amor quam unice diligebat, non liberorum blandimenta, non rei familiaris cura illum à literis ullo unquam tempore abstrahere, aut retardare potuerunt. Diem ita consumebat. Mane excitatus è somno, literis se abdebat usque ad tempus prandii: priusquam discumberet, se exercebat modica ambulatione. Post cibum duae propemodum horae variis sermonibus ducebantur: inde ad easdem vices redibat, nihil, à coena quam serò admodum faciebat, solitus le­gere, aut scribere. Utebatur summa in victu continentia, cibi potusque mo­dum naturali desiderio, non voluptate finiens: neque extructa mensa, neque apparatis conviviis magnopere delectabatur. Memoria tam felici fuit, ut ea quae semel in animo haeserant, nullo temporis spatio longinquitateve deleren­tur. Visus est saepe, cum multos versus recitaret non modò integris sensibus, sed singulis etiam verbis eorum authorum quos in manibus viginti aut triginta [Page 223] totos annos non habuerat. Porrò autem fuit, sicut dictum est, usque eo dili­gens & industrius, ut quicquid in suis studiis profecerit assiduitati penè soli deberi videatur. Itaque nihil erat ulla in arte rerum omnium quod ipse nes­ciret, omnium bonarum artium scriptores ac doctores cum Graecos tum Lati­nos legerat & pervolutarat: nec solum has artes, quibus ingenuae ac libera­les doctrinae continentur, literarum cognitionem, & poëtarum, & antiquita­tis totius memoriam, atque illa quae de naturis rerum, de hominum moribus, de rebus publicis disputata sunt, assecutus erat: sed etiam jus civile perdidi­cerat, medicinam cognoverat, disciplinam saeram universam perceperat cum antiquiorem, tum novam, quae sunt in hominum vita omnia quaesita, audita, lecta habebat. Postremo nihil his temporibus sciri discive potuit, quod ille non cum investigarit, tum etiam scierit. Quanquam is quidem doctrinae suae dissimulator magis quàm ostentator fuit. Nemo illo parcius loquebatur, ne­mo minus aliis sese venditabat, nihil unquam fere nisi peteres, nisi etiam ro­gares, explicabat. Ineunte autem aetate amici videntes illum sic addictum stu­diis humanitatis ac literarum, abjecta cura rei familiaris vel tuendae, vel am­plificandae, quisque pro sua virili revocare nitebantur, modò ignominiam, modò inopiam, si in instituto persisteret, denunciantes. Esse id fato quodam literarum comparatum: ut quo quis ingenuas artes complectatur studiosius, hoc fortunae fluctibus jactetur acerbius. Jus civile sibi potius perdiscendum proponeret, quod à prima coluerat aetate: ex ejus artis cognitione fore, uti magnam gratiam colligeret, & ad honores summamque gloriam perveniret. Pater verò ubi rescivit illam sine intermissione effusam contentionem, opinio­ne omnium majorem animo cepit dolorem. Timebat enim filio jam ingenii laudibus efflorescenti, ne tempestate aliqua abriperetur, eoque magis, quòd in decursu studiorum & illo adolescentiae flexu videbatur prudens & sciens tanquam ad exitium ruere voluntarium, cum tamen in eo magnam dignitatis suae & familiae spem dudum collocasset. Itaque refraenare illum tanquam ve­hementiore ad literas studio concitatum, suadere, monere, aliis atque aliis occupationibus distinere, personarum etiam civilium, quas olim gesserat, unam imponere: quasi hoc invitamento honorum de sententia deduci posset, & erigi ad majora. Sed neque patris authoritas mentem convertere, nec co­hortatio voluntatem commutare, nec honorum splendor alacritatem studio­rum potuit reprimere. Quinimo quanto pater acrius instabat, tanto ille ma­gis & laborem & industriam augebat. Hanc ergo pertinaciam, quae adeo ef­ferbuerat, cum nec indulgentius monendo, nec severius objurgando mitigare posset, nec saltem perficere, ut id quod agebat, ageret temperatius, visum est tandem patri cum filio seorsim sic agere & loqui, Quid tibi vis, aut quid quae­ris? quid hoc tempore omni noctes & dies in istarum disciplinarum medita­tione versaris? an me vivo conficies te vigiliis & laboribus? idcircone te tanta cura educavi, ut te in exitium ultrò praecipitares? in tua indole spem collocavi, ut senectuti meae moerorem & orbitatem afferres? Te enim in­tuens, qui es mihi charissimus, non possum non miserescere tuae sortis, quòd insano literarum amore flagrans, nec modum studio facias, nec finem labori, finxerit te natura ad humanitatem & doctrinam, ad eam te serius applicueris, an propterea festinandum tibi ita putabis, ut per incuriam corporis in mor­bum [Page 224] incidas? & per negligentiam rei familiaris, jacturam patrimonii feras? Quanto satius esset Majores tuos respicere, & illorum vestigia persequi, aut saltem quando sententia stat aetatem in studiis agere, in his moderatius versa­ri, in primisque valetudini servire. Satis superque ad discendum longa est vi­ta, si ordinem serves & rationem & modum. Quamobrem videas etiam atque etiam & consideres quid agas, & quo progrediare. Si te oratione mea non flectam, nihil cujusquam proficiet apud te dehortatio. Nam neque auctorita­te quisquam, neque benevolentia apud te plus valere debet. Erat eo robore animi septus, ut illa eadem saepe & graviter audiendo vinci non potuerit: adduci vero ut preseverantiae finem faceret, multo minus: & quodvis potius periculum sibi adeundum, quàm à sperata eruditionis gloria discedendum pu­taret. Adeo nihil quicquam tam asperum, tamque arduum occurrebat, quod moraretur inceptum. Atqui progrediente tempore, usu rerum & magno suo periculo, patris verbum nimis verum comperit: nec tam ab indignatione (ut fit) expressum, quàm praedictum hominis & aetate & experientia plus scientis & providentis: quippe qui propter valetudinem qua usus erat infirma, ab an­no aetatis quinquagesimo usque ad septuagesimum, quem tum agebat, medici­nae studiosus experiensque evaserat, quo certius praesagiebat quae ventura erant filio, nisi monitus praecaveret. Postremò res eò rediit, dum literarum magis studiosus quam lucis cupidus esse pergit, dum hoc sublato bono vitam nihili putat, in gravem & diuturnum morbum est prolapsus, quo annos plus viginti ita afflictatus est, ut omnis prope hilaritas è frontè, alacritas ex animo, festivitas in occursu, urbanitas & comitas in convictu eximeretur, ingraves­cens quoque indies literarum amor infringeretur, ne vestigium quidem ejus nec simulachrum, sed quaedam es [...]igies spirantis mortui appareret. Morbus erat ejusmodi, ingens dolor cum tumore circum fauces fiebat, & jugulum tu­multuosè appetens tantum terrorem interdum noctu injiciebat, ut postridiè mane miraretur se incolumen, spiritum recordatus interclusum, & subinde restitutum, uxor edocta, aduenientem morbum & crescentem intelligens, vi­rum variè versando, humerosque feriendo levabat dolorem. Verum inde pal­lor multus in vultu, raritas pilorum in capite, macies & stupor in corpore, in omnibusque artubus debilitas summa sequebatur. Quae cum medicis stupen­tibus persaepe narraret, fidem tanti mali facere non poterat, cujus ipsi exem­plum non meminissent: idque alternis propè mensibus recurrebat. Accede­bat ad haec quotidiana capitis gravedo: quae illi commentanti aut legenti quidpiam erat mirum in modum infesta. Et quoniam ex humoribus gravanti­bus caput hic morbus effici creditur: si exitum in capitis vertice habe­rent, per quem evaporarent, magnam morbi allevationem medici polli­cebantur. Quare consilium dederunt, ut candenti ferro sineret cutem den­sam, quae caput obtegit, perforari. Esse meatus in calva, per quos sursum exi­rent vapores. Id factum est, sicut praeceperant, magno cum cruciatu. At ni­hil momenti habuit curatio tam anceps & difficilis. Quippe ubi in cerebrum ascenderant halitus spissi & graves, insistebant, finemque faciebant se altius efferendi: simul ibi concrescentes, deinceps liquescebant, & defluentes suop­te nutu in frontem, in tempora, in oculos ferebantur, ut saepenumero in me­dia lectione obdormisceret, & invitissimus somno consopiretur. Verum nihil [Page 225] horum malorum, quanquam peracerba erant, eum labefactavit, ut erat animo in­victo, & reluctante semper difficultatibus. Quinimo quod magis mirandum cen­seo, omnia ipsius scripta intra id tempus, quo tam graviter periculose (que) aegro­tabat, fere instituta, orsa, & edita fuerunt. Primum ingenii specimen dedit Graecis authoribus in Romanam linguam transferendis. Quae exercitatio plurimas & maximas commoditates continet, ingenium alit, judicium auget, facundiam locupletat optimis verbis. Quo in genere sunt ab eo explicati Plu­tarchi libri De tranquillitate animi, De fortuna Romanorum & Alexandri Magni, De placitis philosophorum: qui tantum commendationis habuerunt, ut vix crederentur ab eo versi, nisi postea aliis industriae ingeniique documen­tis opinionem dese excitatam confirmasset, vel potius vicisset. Deinde cum libros Digestorum diligentius ad suum studium evolveret, & multis in locis partim mutilatos, partim mendosos deprehenderet: tum verò quod flagitiosi­us erat, verba plurima lecta & propria animadverteret in alienum usum ig­norantia temporum translata, hac indignitate permotus scripsit Annotation es in Pandectas, quibus in posterum libri illi emendatius & intelligentius lege­rentur. Primus quidem nostra aetate juris civilis fontes aperuit, unusque tam excellentis ac singularis scientiae in veterem dignitatem vindicandae: quae hactenus foedissima barbarie perculsa jacuerat & prostrata, fundamenta jecit, & princeps tanti operis authorque extitit. Reliquit aliud opus de vocabulis forensibus, ad illustrandam quoque juris civilis disciplinam pertinens, impoli­tum quidem illud & adhuc rude, qualia erant quae annotabat, ordine structu­raque per ocium informaturus. Idcirco salva dignitate authoris vix posse evul­gari videtur. Post cum & Plutarchi translationibus jam celebris, & annota­tionibus in Pandectas clarissimus evasisset, divinum opus de Asse instituit. In quo aegram ac propè comploratam rei literariae partem suscepit, atque à nul­lo dum prae difficultate sublevatam, animadversione multa, ingenii singulari faelicitate, industria mirabili, instauravit. Nam pondera & mensuras veterum, nomismatis Graeci Latinique rationem & aestimationem, tum numerandi mo­dum & colligendi, res densissimis obscuritatis tenebris obductas, longis erro­rum anfractibus implicatas, corruptis exemplaribus propemodum complora­tas, incuria temporum neglectas, & non modo à quoquam scriptorum nostrae aut auorum memoriae, sed ne ab his quidem qui intra mille annos ac longe plures fortasse fuerunt, intellectas, omnibus vestigiis indagavit, explicuit, il­lustravit, & restituit in pristinum nitorem. Priscam quoque mundi opulenti­am, atque omnium gentium divitias in aerarium (ut ita dicam) civitatis Ro­manae, jam planè tot seculis exhaustum, intulit. Quo nomine posteritatem om­nem immortali beneficio devinxit. Quid enim erat in quo studiosis hoc tem­pore plus prodesset? Quid erat quod aut nationi Gallicae honorificentius? aut exteris nationibus gratius? aut tuendae dignitati literarum accommoda­tius? aut ad intelligendos authores totiusque antiquitatis interpretationem magis necessarium afferre posset? Librarum, sestertiûm, talentorum, totius­que rei numariae, ponderum, mensurarum, numeri, modi, vocabula graeca juxta ac Romana propter vetustatem obsoleverant. Hermolaus, Politianus, & alii complures viri ingenio & doctrina praestantissimi rem tantam infaeliciter adorti propter obscuritatem tam honesto conatu destiterant: unus ad extre­mum [Page 224] [...] [Page 225] [...] [Page 226] Budaeus huic parti aegrotae ac propè desideratae reperit medicinam. Quamobrem quis illum non jure miretur, summeque in eo laudandum arbi­tretur, quia quo uno adhuc carebamus, quod jacuerat ad hanc aetatem, nec habuerat lumen ullum, in eo illustrando & excitando omnes nervos aetatis in­dustriaeque contenderit? nullo emolumento: nisi ut quamplurimis prodes­set invitatus. Sed opus tam elegans tam perfectum, tam elaboratum effuge­re non potuit invidiam & obtrectationem. Innuentique sunt nonnulli, quos non tam praestantia ejus delectaret, quàm splendor offenderet, qui quod lau­dando debuerant comprobare, invidendo infringere maluerunt, quae est hu­jus saeculi labes & macula. Sed si quid malevolentissimis obtrectationibus de­trahere conati sunt, id majori illis fraudi fuit, quàm Budaeo. Editis enim lib. 5. de Asse, & quoquo gentium dilapsis, tum longè lateque diffusa Budaei laude, inventus est in Italia Leonardus Portius, qui se offerret in hujus socie­tatem gloriae, immo verò laudem omnem ejus inventi depecularetur, suam esse totam, & propriam contenderet. Quod cum est ad Budaeum allatum, graviter exarsit, quod nihil tam praeter opinionem accidisset, quàm ut depelleretur de ejus laudis possessione, quam caducam & vacuam primus bona fide occupas­se [...]; & sine cujusquam injuria quasi usucepisset. Igitur vehementissima animi, ingenii, virium, contentione jus suum defendit, atque hoc ipsum palam testa­tus est, à nullo se unquam homine duntaxat qui viveret, his de rebus quas tra­didisset, quicquam didicisse vel fando vel legendo: tantumque abesse ne quid a Portio acceperit, ut omnia quae sub nomine Portii ad eam prodierant, illa uno eodem continuato perpetuoque furto essent ex suo asse translata. Ac ae­mulo illi sempiternam notam ad ignominiam inussisset, nisi intercessissent a­mici. Haec enim contentio ne latius serperet, Jani Lascaris authoritate per­fectum est. Qui cum utrique amicissimus esset, haud aequum putavit, inter honestissimos homines simultatem diutius ingravescere. Et cum apud Budaeum plurimum gratia polleret, impetravit, quanquam aegrè, ut digressio in Porti­um, contumeliosa quidem illa, sed certe expressa à justa indignatione, quam removendae suspitionis, fuique purgandi causa Budaeus libris de Asse inserue­ [...]nt, eximeretur inde. Ac Budaeo quidem tantae contentionis causam attulit Baptista Aegnatius Venetus, omni liberali ingenuaque doctrina apud Italos id temporis florens, qui editis in Suetonium annotationibus tam praeclari in­venti laudem modo Budaeo, modò Portio tribuens, de eadem fidelia duos pa­rietes dealbaverat, & utrique gratificari cupiens, ambos inter se commiserat. Caeterum ut deferbuit ira, usque adeo poenituit ejus criminationis, qua usus erat in Portium, ut postea noluerit cujusquam injuria magnitudinem animi sui inflectere: quod iracundia praeceps in eum esset invectus, quem postea cùm juris civilis disciplina eruditissimum, tum morum probitate alioquin in­tegerrimum intellexisset. Inde exagitatus à multis & lacessitus, semper quie­vit: nec Georgio Agrieolae Germano eam quoque laudem proximè deliban­ti, respondere voluit, ne in eandem quam prius fraudem incideret: dictitans se quod scripsisset, scripsisse animo juvandi rem literariam, omnem diligenti­am adhibuisse, ut res obscurae per se illustrarentur: si quid melius proferre­tur, se non gravatè concessurum. Posteritatem de eo & sine amore & sine cu­ [...]ditate, & rursus, sine o [...]o & sine invidia incorruptius judicaturam. Ex quo [Page 227] ejus moderatio & aequitas cognosci potest, qui nec ad inferendam injuriam ul­lo modo posset adduci, nec ad referendam facile impelli: magisque probita­tis commendationem quaereret, quàm famam ingenii aucuparetur. Qui can­dor in doctis multis hodie desideratur. Scripsit commentarios linguae graecae valde & illos probandos. Continent enim omnes propè divitias orationi [...] graecae, & ostendunt sermonis latini cum graeco cognationem, opus immensi ac propè infiniti laboris, & à nemine quod sciam prius tentatum, ubi arcana Graecorum mysteria enunciavit, & cuiuis ediscenda proposuit, quae vix antea solertissimis aperiebantur. Genere dicendi usus est amplo, copioso, gravi, ornato, vehementi, grandi verbis, & omnibus partibus elaborato. Sunt in eo sententiae exquisitae reconditaeque, verba lecta & illustria, figurae plurimae, translationes crebrae, ambitus productiores, numerus gravis & plenus dignita­tis, affectus concitati, acerbitas mira, maximè ubi corruptos mores hujus aeta tis insectatur, omnia quae suscepit clarissimis dicendi luminibus ornat, & facit ampliora, novata plurima venuste, prisca & vetera in usum scitè renovata. Atque haec quanquam scienter & eleganter faciebat, nimium tamen inqui­rens in sese, atque ipse sese observans, dum in medio posita nimium refugit, longinqua prosequitur, dum graeca profusius admiscet, dum metuit ne quid in verbis & sententiis aut tritum aut vulgare, aut commune colligat, dum uni gravitati studet, nec suam copiam temperat, dum stylum ad humilitatem vulgi non vult deducere, dum ubique sublimis & grandiloquus cupit haberi, ple­risque visus est nescio quid tragicum & confragosum personare. Itaque ejus oratio nimia cura & religione composita, doctis & attentè legentibus est illu­stris, caeteros non perinde delectat. In hoc genere extant ab eo scripti libri tres de Transitu Hellenismi ad Christianismum, De Contemptu rerum for­tuitarum libri tres, de Philologia lib. duo, Digressiones plurimae in lib. de Asse & Annotat. De studio literarum commodè instituendo liber unus. Quae ideo minus habentur in manibus, quoniam perpauci retrusam illam atque ab­ditam dicendi formam figuramque assequuntur. Sed enim ad haec intendenti animum, res omnium difficillima visa est, judicare de aliorum scriptis. Nam multiplices naturae, variae voluntates & judicia semper effecerunt distantia in­ter se genera dicendi. Alios delectant ea quae non discendunt à communi mo­re verborum, aliis ornata & elaborata sunt cordi. Ideo non est promptum aut explicare quae forma dicendi maximè excellat, aut praescriptum aliquod in hac re servare, cum aliud aliis videatur optimum, & in omnibus, ut ait M. Tullius, sit aliquid excellens. Referam tamen quae in eo plerique vel repre­henderunt, vel desideraverunt, & quomodo se purgare solitus sit, ne quid quod ad eum pertinet, praetermissum esse videatur. Metaphoris dicebant ni­mium delectari, quae magnum ornamentum orationi afferunt: sed ut virtuti­bus vitia proxima sunt, sic in his obscuritatem esse fugiendam, tanquam stellis quibusdam notare & illuminare orationem: sed si crebriores fuerint, ea fieri quae dicuntur aenigmata. Habere autem mirè raras & insigniter argutas, sed quam semel amplexus esset, ab ea vix unquam divelii. Praeterea cum ejus sermo sine intermissione, sine varietate sit conspersus verborum sententiarum­que floribus, & fusus aequabiliter per omnem orationem, nec umbra adsit ali­qua aut recessus, quo magis id quod est illuminatum extet atque emineat▪ [Page 228] ejus orationem à naturali simplicitate, longius recedere; ac propè verum san­guinem perdere. Ad haec cum ingressus esset aliquid, eum repente quasi qui­dam aestus ingenii à terra abripiebat, aque in altum à conspectu penè omnium abstrahebat, nec vela colligere, nec satis poterat modum velificando tenere: sed ventis se permittens auferebatur quocunque [...] duceret. Unde perpauca ab eo dicta partitè, definitè, distinctè reperiri. Certe dum ingenio suo indulgere mavult quàm temperare, plurimis visus est redundare & effun­di. Horum causam hanc afferebant, quòd initio parum liberaliter educatione, doctrinaque puerili institutus neminem habuisset, qui veram eloquendi viam rationemque commonstraret, qui ornatissimos scriptores, oratoresque ad imi­tandum proponeret, quique eum reprimeret juvenili licentia superfluentem: vel quòd ita consuesset, vel quòd ad hoc unum genus natus esset, vel quòd ali­ter non posset. Amici enim saepe commonefecerunt, ut paulum se demitte­ret. Et Erasmus haec quae commemoravi, in eo reprehendit omnia, & exagi­tavit, illudensque dixit ea gratius influere in sensus hominum, quae naturae essent propria. Ipse autem ita se purgare solitus est. Primum quod sit alicubi obscurus, de industria factum, sua retulisse id temporis quo scribebat, ut in­telligeretur à paucis. Si quos offenderent crebriores translationes, hoc si quae­rerent, reperiri id exemplo procerum linguae Latinae factum: qui translati­oni primas partes in elocutione dederunt, eique in scribendo plurimum indul­serunt, ardua graviter & splendidê dicere conatum, ac proinde nec tropis, nec numeris, nec reliquo apparatu epidictico parcè usum, nec translationibus, quae se benignè non quae gravatè obtulerunt. Quod pauci retrusam atque abditam suam dictionem assequerentur, habere plerosque scriptores multum sui, apud illos majorum gentium authores suam cujusque semper fuisse notam, sic semper naturam tulisse, ut vel vitiis nostris indulgeamus, vel invitis nobis se proferant. Non poenitere quòd naturae serviret, sibi interdum scribere non tantum populo & scenae. Non praesentem solùm voluptatem attendere, in po­sterum etiam prospicere. Scripta quae primo aspectu lectori se submittant, aculeum nullum in futurum relinquere, sed in praesens tantum mulcere, haec ut avidè arripiant homines, sic diu non regustent, nec iterata saepius lectione prosequantur. Postremo quod esset prolixior, malle se luxus ac munditiae pro­fusae, quàm sordium aut frugalitatis jejunae postulari: è copiosa penu non posse religiose promere. Ad fastidium copiae eximendum acrimoniam pro sale esse. Diluit ad hunc modum quae Erasmus objecerat & obiter alia his non pauciora in Erasmo notavit, quae referre longum esset, & non necessarium. Quorum controversiam Christophorus Longolius tanquam honorarius arbiter voluit indicare, scripta ad id perbella & scita Epistola, quam subjicere non pigebit, propterea quòd virtutesque & vitia amborum si qua fuerunt, dili­genter examinat, & unum alteri miro artificio comparat. Qua ex collatione magnum percipient fructum eloquentiae studiosi, quòd intelligent quid in no­strae aetatis doctissimis hominibus aut imitentur aut probent. Longolii ver­ba h [...]c [...]sunt, Quod ad eruditionem pertinent, non video qua in re Budaeus Erasmo [...]edat sive humaniores literas, sive Christiano dignas homine libeat aestimare. Quod v [...]o ad dicendi facultatem pertinet, parem mea sententia in tam diverso dicendi ge­ [...] ▪ [...]aud [...]m merc [...]tu [...]. Beatissima in ambobus & rerum & verborum copia, [Page 229] sed ita ut alter altius exspatietur, alter angustiore quidem alveo, verum altiore in­gentem aquarum vim trahat, fluit ille plenior, hic fertur rapidior. In Budaeo vi­deor mihi agnoscere plus nervorum, sanguinis, spiritus. In Erasmo plus carnis, cu­tis, coloris. In illo plus diligentiae, in hoc plus felicitatis. Creber ille sententiis, his facetiis. Ille omnia utilitate, hic plurimum delectationi tribuit. Pugnat Budae­us cura, ingenio, gravitate, dignitate: Erasmus arte, subtilitate, lenitate, jucun­ditate ad victoriam contendit. Hunc amare possis, illum admirari, huic favere, parere illi. Profecto ille me violenter cogit, hic suaviter allicit. Ducit alter blan­ditiis, alter viribus trahit, verborum delectu religiosus, proprietate perspicuus. Si res translationem expostulat, in metaphoris felix, sententiis gravis, figuris varius, summa orationis specie honestus, sublimis, severus, grandiloquus. Contra Erasmus venustus, modestus, popularis, floridus, verborum supellectile dives, compositione simul expeditus, simul nitidus, frequens exemplis, densus argumentis, gratus sali­bus. Ille in oratione sua totus semper est, sed tum potissimum tonat, tum fulminat, quum materia temporum nostrorum objurgationem admittit. Hic etiam cum mori­bus convitium facit, magis instituto suo servire, atque dolere videtur, malagmatis, collyriis, cerotis & caeteris id genus leviorum medicamentorum remediis consulens, ut ille amarulentis quidem illis, sed hac tempestate necessariis potionibus, sectioni­bus, cauteriis altè grassantem vim morbi insectatur. Breviter si historiam scriptur [...] sint, Budaeus Thucydidem magis quàm Sallustium: Erasmus Livium quàm Hero­dotum retulerit. Si poëma pangendum sit, hic tragicum & heroicum quiddam ver­borum sententiarumque pondere altius intonabit: Ille comoediam urbanius, Lyri­cos suavius, elegiam mollius inspirabit. Assurgit tamen & hic quoque alieno inge­nio, suo vero tam difficulter, quàm ille nunquam etiam si velit, sese demittere queat, alioqui superiores illae virtutes ut neutri desunt, sic in altero magis patent, in altero magis latent: effectu pares, habitu dissimiles, ut haud prorsus ab [...]rr [...]t quisquis hunc concioni, illum judiciis natum dixerit, alterum Palladis numine affatum, al­terum Gratiarum choro stipatum. Caeterum ut intelligas nihil esse quod sit ab omni, ut ille ait, parte beatum, aut certe quod omnium stomacho satis possit facere, aud [...] quid in eis hi desiderant, qui se aliquod operae precium in re literaria fecisse arbi­trantur. Budaeus hoc illis peccare videtur, quòd nihil peccet: Erasmus quòd vitiis suis faveat. Illum enim dum scrupulosius omnia ad veterum normam exigit, saepe oblitum eorum quibus scribit, sibi tantum & musis canere: Hunc dum ingenio suo nimis indulget, nihilque putat esse tam vulgare, quod non aliquando in oratione suum sibi locum honestè vendicet, turbidum interim fluere. Illum potius nobis signi­ficare quid velit, quàm dicere. Hunc immodica sermonis ubertate veluti laeto grami­ne sata strangulare. Illum oratione nunc obliqua verticosum, nunc figurata [...]latum, saepe intumescere: Hunc recto nudoque ductu humiliorem, plerumque humi serper [...], Hunc lascivia molliorem, illum austeritate duriorem. Denique alterum doctis mi­rum in modum posse placere, alterum etiam imperitis, si in tam secunda ut illorum verbis utar, facundia modum te [...]erent, & suo semper freti ingenio, alieno nonnun­quam essent diserti vel judicio vel consilio. Nam cum praesture possint quicquid vo­lunt, par est (inquiun [...]) ut optima quaeque velint, nec sese ambitiosius nobis v [...] ­tent, eo res nostras recidisse, ut maturè potius juvàndi quàm intempestivè delectan­di simus, pro suscepto operis instituto fideliter docendi, non crebris licentiosisque excursionibus ambagiose suspendendi. Digredi quidem Senecam & Plinium, sed [Page 230] alterum parce, alterum rarò, nec sic quo (que) quaesito, nec nisi oblato argumento. Haec cri­tici, quorum sententiae quo minus statim subscribam, faciunt cum alia mult [...], tum quòd non defuere clari oratores, qui non grammaticos, sed populum, eloquentiae judicem sta [...]uerint. Esto, sit porrigendis doctis modo calculus, sint soli literarum principes hac de re in consilium mittendi, quisnam amabo hac aetate dignus, cui tam superba cen­sura jure credatur? Tuebuntur se uterque haud magnis solum exemplis, sed etiam vulidissimis argumentis. Dicent se non perperam scribere, sed illos corruptè judica­re: in orationibus suis non nasci, sed ab imperitis spinas afferri. Erasmus se om­nium rationem habuisse, Budaeus paucorum theatro contentum esse. Itaque ipse ni­hil decerno, vel ne su [...]or (ut ajunt) supra crepidam, vel quòd apud me paria faci­ant, hoc est, virtutibus si qua sunt vitia pensent, atque adeo superent, habent enim plus quod laudem quàm quod ignoscam, Haec ille. Budaeus quoque in quadam ad Erasmum Epistola cum multa de se & Erasmo dixisset, ad extremum addidit haec quae sequuntur. Ex quibus Longolius superioris Epistolae argumentum arripuisse videtur. Inter nos hoc interest (inquit) quòd quae tu sermocinantis more lepidè & festiviter dicis, haec ego concionabundè quidem, non tamen immani voce, sed ex au­dibili effero, vel etiam vociferor. Sicque fortasse ego vim affero & rapio, tu e­blandiris & imperas, ego irrumpo, turrepis, [...], tu [...] tu minore sed certo conatu, ego ingenti reductisque supra mo­dum brachiis, tamen non idem fortasse efficio. Denique quid oppugnantem, expug­nantem, propugnantem deceat, tu melius nosti, palaestramque illam philosophicam tones, [...] prae fervore destinatum impeto. Sed haec hactenus. Quoniam ad hunc locum perventum est, non alienum esse videtur, de amicitia etiam utriusque proponere. Est difficillimum, inter illos nullam intercedere ob­trectationem, inter quos tantae laudis est aemulatio, quantam fuit incidere ne­cesse, inter Erasmum atque Budaeum, cum se uterque in literis esse principem cuperet. Nam quicquid est ejusmodi, in quo excellere praeclarum existimant, in eo plerunque fit tanta contentio, ut vix possit benevolentia servari. Et re­vera non defuerunt, qui in Budaei & Erasmi animis caecae aemulationis fomites residere judicarent. Tamen si quae interciderunt, non tam re, quam suspici­one violata ea & falsa & inania fuisse ausim contendere. Is enim erat vir Bu­daeus, & eum esse Erasmum existimabat, ut quoniam in eandem aetatem inci­derant, conjunctionem amicitiamque mutuam utrique honorificam duceret, & gloriosius putaret cum tali viro certare, quàm omnino adversarium non habe­re, cum praesertim illi nullum à Budaeo amoris, nullum studii, nullum benevo­lentiae officium defuerit. Etenim de Erasmo nunquam nisi pleno & amico ore locutus est, ejus honori & dignitati semper favit, quoad ejus fieri potuit. Quod ne dubitare possimus, maximo est argumento, quòd Erasmum in Galli­am asciscere magnopere studuit, propositis ad manendum amplissimis praemiis, quae à rege impetraverat. Sed quaedam pestes hominum laude aliena dolenti­um, & Erasmum à Budaeo alienare, & Budaeum aliquando immutare, illosque inter se tanquam par nobile gladiatorum committere conati sunt, cum reve­ra fuerint semper amicissimi, & ab omni obtrectatione invidiaque alienissimi. Causas comperio multas, quae alienationis inter illos simultatisque mutuae, & aemulationis suspicionem dederunt. Hae sunt profectò hujuscemodi, quòd a [...]rbioribus sese Epistolis ultrò citroque lacessiverunt, dum aut de suis libris [Page 231] disputant, & alter de altero sententiam aperit, aut Budaeus dolet Jacobum Fabrum in altercatione quadam Theologica parum honestè tractari, aut inge­nia Gallica despici, aut sibi Badium praeferri. Id etiam parum amicae volunta­tis argumentum crediderunt, quòd à Budaeo in tot numero libris mentio nus­quam facta sit Erasmi, quanquam ut fieret multis precibus ab Erasmo ambire­tur. Praeterea putant id quoque ad ista quae dixi accedere, quòd Budaeus dis­simulanter Erasmum in suis libris nonnunquam perstringere videtur, velut in commentariis, quando ridet illos, qui de singulorum ingenio, & eloquentia sententiam ferre audent, qui Laurentio inferiores praescribunt loquendi for­mulas, qui leviora quaedam scripta in vulgus edunt, quae nec solem nec aetatem ferant. Quae de Erasmo homines nimium su [...]piciosi interpretabantur, videli­cet qui Ciceronianum composuit, & Commentarios de Copia, quique scrip­titabat novos quotidie libellos. Tametsi attentius consideranti non tam ad Erasmum, quàm ad alios quosdam nostrae aetatis scriptores pertinere videntur. Nihil enim temere de tantis hominibus suspicandum est, nec nisi modestè & circumspecto judicio pronunciandum. Verum enimvero si quid fuit offensio­nis, id non tam ex obtrectatione atque invidia, quàm ex cupiditate quadam gloriae, cujus uterque visus est avidior profectum est. Pares enim virtutes in maximis animis praestantissimisque ingeniis nonnunquam edunt simulacrum quoddam contentionis: non eorum culpa, in quibus existunt, quid enim es­set indignius? sed immodico fautorum studio, qui dum unum alteri cupidius praeferunt, & de principatu intempestivius certant, interdum contentiones graviss [...]mae enascuntur, quae in ipsos etiam nec opinantes, quorum causa sus­cipiuntur, redundant Sic qui praestantis doctrinae, aut alicujus praeclarae ar­tis opinionem habent, si in idem curriculum descenderunt, suntque in pari vel proximo gloriae cursu, in aemulandi suspicionem, suorum vitio incidunt. Quod si quibus unquam id contigit, certe his duobus contigit, cum uterque suarum virtutum praecones & buccinatores existimationis haberet innumera­biles, qui talium discordiarum semina ubique gentium sererent, partim huic, partim illi, ut quisque animo afficiebatur principatum in literis tribuentes. Atqui nulla unquam Budaeo tanta offensio visa est (& si qua potuit esse tanta) sed ne haec quidem ipsa, ut aut amicitiam deponeret, aut inimicitias suscipe­ret, aut bellum cum eo gereret, quem & propter virtutem praecipuè dilige­bat, & propter eloquentiam suspiciebat maximè. Quinimo hunc honorem ve­teri amicitiae semper tribuit, ut eum in culpam esse duceret, qui faceret: non eum qui pateretur injuriam, atque hujuscemodi, vel suspitiones vel contume­lias negligeret, in ipsa conscientia rectè factorum satis magnum laborum fruct­umreponens. Qua facilitate & patientia, vel prudentia potius, omnes illas invi­diae tempestates facilè sopivit. Nec vero minus ille prudens & attentus pater­familias habitus est, quàm vir doctus, Neque enim literis ita prorsus deditus erat, ut rem familiarem negligeret. Sed cum studiis plurimum tribueret tem­poris, tum vero quando quippiam aut acceptum ferre aut expensum oporte­bat, id diligentissimè faciebat, caeteraque per se domestica negocia curabat. In omni re contrahenda, in vicinitatibus & confiniis aequus & facilis. Illud autem ita prudenter temperabat, ut neque cura rei familiaris quicquam obes­set studiis doctrinae, nec literarum amore languidior redderetur ad rem t [...] ­dam. [Page 232] Possessiones habuit, si utilitate judicandum est, satis amplas: sin ad vulgi opinionem, & illius virtutem respicimus, mediocres. Quas tamen mi­nimi estimabat, nec exaggerare, amplificareque cum posset, magnopere la­borabat. Quippe cui in libris, & liberis, ipsaque virtute essent omnia. Pa­tri copioso & in primis locupleti successit, at septem liberis aucto, quorum maximus natu moribus nostris tulit semissem, caeteri haeredes relicti sunt sin­guli ex singulis unciis. Hunc autem aetate tres fratres anteibant, quatuor subsequebantur. Quo circa unciam unam, eamque vix solidam consecutus est ex bonis paternis, ex maternis vero paulo post alteram. Id fuit subsidium studiorum & familiae, cum his quae deinceps accesserunt ex stipendiis mune­rum publicorum. Quod si dives habendus cui tanta possessio suppetit, ut ad liberaliter vivendum facilè contentus sit: si usum pecuniae non magnitudine sed ratione metiri oportet: si non aestimatione census, sed cultu vitae pendun­tur divitiae: Budaeus sanè ditissimus fuit, quae ex mediocribus suis vestigali­bus rem familiarem ita prudenter constituebat, ut non modo quicquam sibi ad vitam eleganter & civiliter agendam deesset, verum etiam superaret. Do­mum habuit in via D. Martini, plenam dignitatis, qualem hominis hono­rati & clari esse convenit: quam ipse à fundamentis erexerat. Duas villas suburbanas possedit, non minus amoenas quàm fructuosas, videlicet Sammau­rianam & Marlianam, quas cum aliis ornamentis tum aedificiis non ineleganti­bus auxit, ut jocans aliquando cum Erasmo villas propè Lucullianas aedifica­re se dixerit. Sammaurianum praedium quarto lapide ab urbe situm praecipuè coluit. Quod sibi in lib. de Asse scribit instar amoeni cujuspiam Tusculani fuisse, ubi occupationibus animum relaxabat, & quasi in jucundo studiorum suorum diversorio requiescens sibi sumebat ocium ad commentandum. Cum Lutetia abesset nusquam potius erat. Saepe enim à fluctibus urbanis, forensi­que tempestate, tanquam in portum se, in solitudinem recipiebat, rusque cum tota familia abdebat, ubi nulla vi interpellante, vacuus ab intervento­ribus, liberius & solutius in literis viveret. Nunquam minus negocio vacabat, quae cum in eo ocio agebat. Nempe erat perfugium illud non desidiae aut in­ertiae, sed securitatis tranquillitatisque animi, in quo praeclara ingenii monu­menta mandabat literis, in quo omnem sapientiae rationem omnemque doct­rinam & contemplabatur & tractabat, atque semper ea promebat ex se quae juvarent alios & delectarent, nomen authoris apud omnes gentes celebra­rent, & sempiternis laudibus illustrarent. Erat in supellectile, in vestitu, in reliquo apparatu domestico & ornatu magis elegans quàm sumptuosus, omni­que diligentia affectabat munditiam non affluentem. Nemini unquam visus obtrectare. Saepe rogatus sententiam de ingeniis nostrae aetatis, semper & loquebatur honorificè, & candidè sentiebat de omnibus, sibi nihil arrogans, aliis tribuens plurimum. Conspiciebatur & sine segnitia moderatus, & sine tarditate taciturnus: rursus & sine objectione facilis, & sine arrogantia gra­vis. Itaque haud facile discerneres utrum propter severitatem authoritatem­que magis observaretur, an propter facilitatem & comitatem diligeretur. Gloriari solitum accepimus omnes animi motus à se victos, excepta iracundia, quam tamen ipsam ita quoque cohibebat, ut quamvis contra voluntatem com­moveretur interdum, nunquam praeter rationem excandesceret. In quo pa­rum [Page 233] aut nihil omnino culpandus videtur: cum praesertim non defuerint sum­mi philosophi, qui laudarent iracundiam tanquam cotem fortitudinis, & uti­liter a natura datam contenderent. Res secundas & ad voluntatem fluentes moderatè, adversas fortiter (saepe enim illi fortuna reflavit) ut viro dignum tulit. In omni vita praeclaram quandam aequabilitatem retinens: ut penè idem semper vultus, eademque frons appareret. Rei forensis habitus paulo rudior, quod ab ineunte aetate lites & judicia non secutus esset: nec amas­set forum, sed destinato quodam proposito consilioque refugisset. Theolo­giae ab initio aetatis summè studiosus fuit, omniaque quae de divinis rebus à sapientissimis tradita essent, summo studio curaque didicit: existimans id es­se hominis Christiani non semper haerere in humanis disciplinis, & in his tract­andis cum desidiosa delectatione usque ad senectutem detineri, oculos ad cae­lestia erigi, mentem ad divinam sapientiam oportere excitari: ad illam di­rigendas artes caeteras, ad illam velut ad certissimam veritatis normam, re­gulam vitae, praescriptionem justitiae & aequitatis exigenda studia omnia, re­ferendas omnes & rationes nostras & actiones. Sub ingravescentem verò aetatem acrius in literas sacras incubuit, credo vel judicii maturitate ad sa­pientiam, vel taedio aliarum artium, vel appropinquatione mortis admoni­tus: quae à senectute non potest longè abesse. Quo certius sibi viaticum ad coelestem piorum sedem & aeternam domum pararet. Verae religionis obser­vantissimus in omni vita fuit, singulari in deum pietate, in omnes homines benevolentiae charitate commendatus. Longè semper abfuit ab his conten­tionibus quae in nostram aetatem eruperunt: sui judicii quid se facere par es­set potius intuens, quàm quid alii aut laudaturi forent, aut improbaturi. Quamobrem cum in maximis opinionum procellis & turbulentissimis tempe­statibus ingens Graecae linguae conflata esset invidia, quòd harum stirps, & semen malorum omnium videretur, cum odii faces undique ab improbis prae­ferrentur, cum in perturbatione veteris disciplinae spem haberent inimici ad elegantium literarum non dignitatem modo extinguendam, sed etiam glori­am per principes viros infringendam, cum in his asperitatibus rerum eruditi plerique de religione suspecti haberentur, nec satis essent inter imperitorum greges tuti: hic solus non modò integra mente, verumetiam existimatione permansit. Nihil in ejus vita aut in oratione quisquam potuit invenire, quod jure reprehenderet. Quod labenti rei literariae certissimum praesidium attu­lit. Nisi enim is contigisset orbae politiori doctrinae quasi legitimus tutor: qui eam apud Principem, in senatu, in concionibus exagitatam tueretur, ac tantisper dum invidia consideret, domi septam teneret liberali custodia, at­que à sceleratorum hominum impetu prohiberet, haud dubiè nostris finibus coacta esset excedere. Tantum valuit in rectam sententiam perpetua perman­sio, tantum judicii constantia, tantum vitae integritas: ut hi qui nocere maxi­mè cupiebant, propterea quòd ejus authoritate solius nitebantur graecae li­terae & meliores: tamen quemadmodum nocerent, non invenirent. Sic cum honoribus atque ingenii gloria floreret, ita prudenter vitam instituit, ut in negocio sine periculo, & in ocio cum dignitate viveret, ac simul in florentis­sima orbis terrarum republica sapientiae laude usque ad summam senectutem sine ulla offensione perfruetur. Et quisquam dubitabit illum non sanctè modò [Page 234] graviterque, sed beatè etiam fortunateque vixisse? Porrò autem ut ejus eru­ditio se extulit & lumen suum ostendit, omnes ubique gentium, qui aliqnid de ingeniis poterant judicare, se ad ejus amicitiam cupidissimè applicuerunt. Ipsi qui hominem nunquam viderant, nec visuri erant, qui ejus usu & mori­bus frui nullo modo poterant, propter reconditam & multiplicem doctrinam, integerrimos mores, singularem virtutem, dignissimum benevolentia judi­cabant, & literis ultrò scriptis, tanquam sibi valdè honorificam futuram ex­petebant. Plerique etiam commoti ipsa fama, ex ultimis nationibus ad eum videndum Lutetiam venerunt. Ipse verò qui nihil minus hominis duceret, quàm non respondere in amore his à quibus provocaretur, nullius officiis in hac re unquam concessit, nullius humanitate superatus. Quippe qui rectissi­mè judicaret, nihil nobis à natura datum remuneratione benevolentiae, vi­cissitudineque diligendi melius: nullum vitae supellectilem pulchriorem prae­stantissimorum hominum amicitia. Illos qui eruditionis commendatione se in­sinuarent, vel qui spem aliquam de se ingenii darent, non minus quàm con­junctos propinquitate delexit: omnibus qui ejus vel opera vel consilio egerent, maximè expositus. Plurimum ex omnibus detulit Ludovico Rusaeo, & Fran­cisco Deloino: quos constat summis ornamentis honoris, fortunae, virtutis, ingenii praeditos, inter eos qui tum Lutetiae erant, gratia & authori­tate plurimum floruisse. Ambos arctissima consuetudine devinctos pro Pomponio & Bruto Ciceroni olim conjunctissimis habuisse quodam loco praedicat. Ex eruditis Jacobum Tusanum eximiè dilexit, suae discipli nae alumnum, quem post Budaeum ipsum multò peritiss. Graeci sermonis no­stram tulisse Galliam verè videor posse contendere, nec minus virum bonum optimisque artibus eruditum. Hunc graecè docere non est gravatus, propte­rea quòd ei linguae propagandae aptissimum esse cernebat. Corporis rationem initio nullam habuit. Atque dum ingenio soli servit omissis omnibus exerci­tationibus imprudens in perturbationem totius valetudinis incidit. Quamo­brem sero experimento edoctus, non esse habendam rationem animi sine cor­pore, quòd eo aegro aut malè constituto, fungi nequeamus animi muneribus, aliquantum de summo illo remisit studio, quo ab ineunte aetate fuerat incen­sus. Atque haec solitus est facere confirmandarum virium, relaxandique ani­mi causa, lignum findere, aquam è puteo haurire, irrigare hortum, & co­lere more veterum, vitem putare, in curiam à qua procul domus aberat pe­dibus ire caelo sereno, aedificare in praediis, arbores serere, & describere ordinibus, in locis nonnunquam planis, saepius montuosis & asperis cursu cor­pus fatigare. Quae tametsi leviora videntur, illi tamen fuerunt longè salu­berrima. Hac enim exercitatione & temperantia adhibita effectum est, ut optimis esset viribus in extremo tempore aetatis, & multò melius habere vi­deretur in senectute, quam in constante aetate, ac fuerit adhuc propter sum­mam corporis siccitatem roburque complures annos victurus, si morbi casus abfuisset. Maximo fuit in honore apud nos quoad vixit, multaque de eo & praeclara judicia (id quod maximè facit authoritatem) nostri principes fece­runt. A Carolo VIII. cum primum ingenii laudibus effloresceret in aulae comitatum honorificè accersitus est, procurante id potissimum Guidone Ru­pefortiensi viro amplissimo, & in rep. regenda cui praeerat, diligentissimo. Fuit enim princeps ille cum faelicitate, tum etiam virtute nulli regum secun­dus. [Page 235] Cujus immaturo interitu damnum non mediocre fecerunt & res Galli­cae, & meliores literae, quas instituerat fovere. Siquidem is recepta armis Neapoli, ac peragrata cum instructissimis copiis universa Italia, ea tempesta­te eruditissimis hominibus liberalissimisque studiis affluente, bonarum artium nomen audiverat: quae ibi prius propter tranquillitatem vehementer coleban­tur, atque inde accersere illas in Galliam decreverat, nisi repentinus casus ejus spem atque omnia vitae consilia morte praevertisset. Ludovico XII. qui durior ad haec studia videbatur, jucundus quoque fuit. Nam honoribus plu­rimis illum affecit princeps, in cognoscendis perpendendisque hominum inge­niis planè mirus, & de maximis rebus legatum bis in Italiam misit cum ali­quot Proceribus suis. Quibus in legationibus sic fidem suam, diligentiam, ingenium regi probavit, ut magnam gratiam ab eo ipso iniret, ac paulo mox in Scribarum regiorum numerum adscriberetur. In centumvirale concilium quod Lutetiae cogitur, cooptari saepius recusavit, quòd infinitis causis & ju­diciis ea vita districta nihil ad recordanda cogitandaque studia temporis relict­ura videretur: ipse autem summa facultate vacui ac liberi temporis ad com­mentandum egeret. Proin à negociis publicis aut valetudinis imbecillitate exclusus, aut voluntate sua feriatus, omne suum tempus vel legendo vel scribendo ferè transmittebat. Qua de causa abhorrebat quoque judicio quo­dam animi ab aula, & se quantum poterat, illinc removebat, quietem atque ocium secutus: cui in primis inimica est vita errans & vaga aulicorum. Qua in voluntate permansit, usque ad principatum Francisci regis: quem ut au­divit in summa omnium rerum potestate, tanta imperii amplitudine, inau­dita quadam mansuetudine & clementia ac penè divina sapientia praestantem, vel elegantium literarum amore in primis flagrare, haud difficulter est de vetere sententia depulsus, Primum evocatus Ardeam: quem in locum rex quoque Britannorum Henricus convenerat, cum tanti conventus splendore excitatus, tum admirabili fama incredibilium virtutum sui principis incensus, sanè quam libenter regis imperio obtemperavit, atque eò magis quod virtutis­que & literarum ergô se intelligebat accersiri. Tantum valuit humanissimi principis spectata benignitas: ut omissis doctrinae studiis, posthabita rei fa­miliaris cura hunc etiam in aliquot expeditionibus sequeretur, oblitus institu­ti sui, jam grandis natu, castrensis laboris insolens: ac si verum fateri volu­mus, pacis togaeque potius, quàm belli alumnus. Sed enim hoc non solum fati, verumetiam faelicitatis cujusdam fuit: ut cum princeps in Gallia is es­set qui literis & literatis honestissimè cuperet, qui supra consuetudinem ma­jorum suorum, contra morem & exemplum, non eorum modo principum qui nunc sunt, sed eorum etiam qui multis antehac saeculis fuerunt: omnes bo­nas artes tueretur & ornaret, eodem tempore haberemus virum hujusce ae­tatis doctissimum: qui optimum principem sua sponte satis incitatum ad id quotidie magis ac magis inflammaret. Enimuero sicut erat honorificum Re­gi virtutis cultori, praestantium ingeniorum fautori eximio, aliquem ex suis habere, quem omnibus aliis nationibus opponere jure posset, haud secius Budaeo praeclarum videbatur ultro à principe longè maximo atque sapientissi­mo magnis propositis praemiis in aulam evocari, & singularem ejus tum virtu­tem, tum doctrinam non jam latêre in umbraculis eruditorum ocioque sed il­lustri [Page 236] & excelso loco sitam, in luce Galliarum ac regni clarissimi oculis auri­busque versari. Saepe & multum audiebatur à principe magnis de rebus or­natè exquisiteque disserens, colebatur à primoribus aulae, summoque afficie­batur honore: quòd cum non solum observabant qui literis ex animo fave­bart, sed etiam si qui fortè simulabant. Itaque rex liberalissimus hoc speci­men virtutis, hoc indicium animi, hoc lumen principatus sui praecipuum fo­re putavit, si Budaei dignitatem amplificaret, fortunasque cum primis auge­ret. Principio illum praefecit scriniis suae bibliothecae. Deinde libellorum supplicum magisterium, qui honos est in regia amplissimus, non postulanti, non ambienti, ac ne cogitanti quidem sua sponte detulit, codicillis ejusce rei domum usque cum summa benevolentiae testificatione missis, in quam paulo ante ipsius regis injussu se receperat, nullo relicto in aula aut stipulatore aut suffragatore. Et quo magis amorem perspicere possis, rex quoque separatim ad illum dedit literas gravissimis verbis & sententiis plenas: quibus jubebat majora sperare. Quo tempore populus Parisiensis cunctis suffragiis praefectum decurionum declaravit ejus urbis. Sic ille in quadam Epistola vocat eum qui praefectus mercatorum vulgo dicitur. Qui magistratus biennii est, sed maxi­mus inter eos cives, & amplissimis viris solitus tantummodo deferri. Sic mihi in eo augendo atque honestando videtur cum summo rege quasi certas­se e [...]rbs: quae est magnitudine amplissimae, judicio eruditissima, celebrita­te refertissima, studiis autem liberalissimis ita affluens, ut omnibus urbibus, non dicam quae ad septentriones solisque occasum pertinent, sed quae in or­tum etiam & meridiem spectant, facile antecellat. Budaeus autem arbitra­tus hunc honorem non sibi, sed literis delatum: cupidius quàm antea opti­marum artium patrocinium suscepit, atque in primis suasit principi, ut se­dem illis stabilem ac domicilium certum Lutetiae praeberet. Quod brevi per­fectum iri speramus cum sempiterna ipsius principis gloria. Certe hoc interea impetravit, ut viri doctissimi annuis stipendiis aucti, literas graecas, latinas, h [...]braeas, omne genus disciplinarum in ea urbe interpretarentur, quod satis magnum ac luculentum futuri operis specimen arbitrantur omnes. Quamob­rem homines nostri partim exemplo principis excitati, partim liberalitate commoti, certatim amplexari literas coeperunt, tantosque progressus in om­ni virtute, omni disciplinarum genere, neque ita longo intervallo fecerunt, ut non multum aut nihil omnino antiquis Graecis Romanisque cedatur. Quae res à principe major unquam gesta? Quis triumphus conferendus? Quae mo­numenta aut trophaea comparanda? Hoc scilicet verè est imperare, suam virtutem aliis exemplum facere, eos quibus praesis reddere meliores, eorum non modo fortunis ac corporibus, verumetiam animis excolendis prospicere? Reliqua quidem Francisci regis vita multis erit praeclarisque monumentis ad omnem memoriam commendata. Bellicae laudes commemorabuntur multa­rum gentium literis ac linguis, obstupescent posteri admirabilem illius & in­credibilem & penè divinam in regno tuendo atque administrando sapientiam audientes. De hoc autem singulari in optimas artes amore semper populus Gallicus, semper omnes gentes loquentur, nulla unquam aetas conticescet, nulla obmutescet vetustas. Florescet quotidie magis haec liberalitas, ita ut quantum caeteris ejus operibus diuturnitas detrahet, tantum huic benignitati [Page 237] afferat gloriae. Nam quo cupidius ipsi se homines in regnum mores formant, hoc magis de republica merentur optimi principes, qui non vitia concipiunt ipsi, foventque, sed virtutes in suas civitates infundunt, nec peccato nocent, sed exemplo prosunt. Etenim licet videre si replicemus memoriam tempo­rum, qualescunque magni reges fuerunt, tales nimirum & subditos fuisse: quaeque mutatio morum in principibus extiterit, eandem in populo semper secutam. Porrò autem sicut fruges bonitate soli, coelique temperatione ex­uberant, haud secius bonae artes ex benignitate principum efflorescunt, & honore praeclara ingenia incenduntur ad discendum. Quidnam fuisse causae putemus, cur regnante apud Graecos Alexandro, apud Romanos Augusto, tantus numerus praestantium hominum extitit? nisi quod delectabantur hi principes optimis quibusque rebus, & in expendendis hominum ingeniis at­que operibus judicio valebant, & virtutem meritis honoribus, praemiis at­que splendore decorabant. Quid in liberis quibusdam civitatibus eloquen­tiae studia olim tantopere viguerunt? nisi quòd is certissimus erat gradus ad remp. aditus ad honores, ascensus ad Magistratus & potentiam. Quid post­tea artes eaedem in Graecia sunt extinctae, in qua & natae, & altae, & ad summum perductae intra mille annos fuerant? Quid Roma cesserunt, totaque Italia? Quid exulatum ad Arabes discesserunt? Quid tam multis annis insci­tia grassante intermortuae jacuerunt? An aliunde id factum, nisi ex sordibus, morositate, invidia illorum, qui civitatibus, & amplissimis regnis, atque imperiis praefuerunt? Itaque sicut longo aevi situ, longique temporis exerci­tatione fatigata & effoeta humus, consenescere nonnullis videtur in locis, nec jam fruges mortalibus pristina benignitate praebet, sed noxias herbas fundit & vitae inimicas: Sic mundi conversione, & quadam rerum serie sae­penumero accidit, ut natura ipsa oblita materni officii, tanquam superioris aevi foecunditate exhausta, in perniciem humani generis, pestiferos quosdam homines, & sceleratos principes proferat: qui furore & amentia praecipites, divina & humana cuncta pervertant: qui res praeclaras à prioribus vel inven­tas vel usurpatas, non modò negligant, (quod esset ferendum) sed etiam labefactent, & funditus delere conentur. Qualis fuit C. Caligula, qui Ho­meri carmina abolere, qui Virgilii & T. Livii scripta ex omnibus bibliothe­cis amovere, qui jus civile Romanorum delere tentavit. Qualis Domitia­nus, qui omnes sapientiae professores urbe Italiaque summovit. Qualis Lici­nius imperator, qui literas virus & pestem publicam appellabat, ne comme­morem Cambysas, Nerones, Valentinianos, Phalaridas, Dionysios, orbis terrarum peste natos. Quaenam sentina teterrimorum sive ducum, sive re­gum scatuit Gothorum, Alanorum, Vandalorum, Suevorum, Turulorum, Hunnorum, Longobardorum, Sarracenorum, & Turcarum tempestatibus? Qui cum essent feri, immanes, ab omni cultu ingenii alieni, & quicquid non intelligerent aut suspectum haberent, aut damnarent: primum ingentem bibliothecis cladem attulerunt, exusserunt magnorum ingeniorum opera, si­mul irriserunt linguas & studia omnia, nec solum illis praetium detraxerunt, sed contumeliam addiderunt: seu quòd nollent in victis plus quenquam sa­pere quàm victorem: seu quod ea re ad laborem ferendum remollescere ho­mines, atque enervari opinarentur, ac minus bello idoneos reddi, cui omnia [Page 238] tribuebant. Igitur gratia habenda superis, & naturae, quae ex superiorum temporum caligine tandem aliquando recreata excellentes quosdam reges no­stra aetate protulit ac principes in compendium humanae societatis, qui dis­ciplinas jacentes extollerent, studia discentium foverent & excitarent, quos tanto Rex Franciscus gloria vicit, quanto omnibus imperii magnitudine prae­stat. Non est humano consilio, nec mediocri quidem Dei Opt. Max. cura illud perfectum. Qui mihi videtur aliquando oculos aperuisse ad instauran­das iterum literas ac renovandas, simul mentem injecisse quibusdam principi­bus, ut illas tuendas ornandasque susciperent, ut bibliothecas extruerent, ut selectos in omni varietate doctrinae libros, quos superiorum temporum injuria nobis salvos reliquit, è Graeciae ruinis, è faucibus Barbariae, ex in­cendiis bellorum eriperent, & in usum communem descriptos publicè omni­bus proponerent legendos. Quandoquidem non solum ea quae densissimis ig­norantiae tenebris obducebantur, in lucem velut ab inferis revocata sunt, sed quae veteribus fuerant penitus obstrusa, nova maria, novae terrae, ac species hominum, viae coeli pelagique nunquam antea ne fando quidem auditae, nova sidera patefacta nobis, multae artes repertae priscis incognitae saeculis, religio in pristinam vindicata dignitatem, magna ergo Francisci Regis gloria, in cujus principatum bonae literae incurrerunt, sub quo principe tantus honos habitus eximiis studiis, hominibusque doctis: ut nunc primum quasi reviviscentis rei literariae speciem aliquam videre videamur. Nec verò debetur laus parva Bu­daeo: qui primus bonarum artium incunabula in aulam intulit, ac scriptis Galliam illustravit suis: nostramque locupletavit aetatem, qui elegantiores literas propagare consilio, studio, gratia, labore connixus est: qui earum dignitatem non minus charam habuit, quam propriam, ab omnique injuria prohibuit, protexit, defendit. Denique nihil praetermisit, quo florerent magis in patria, ac ne longiorem quidem vitam optavit, quàm ut tam prae­claro operi à Rege inchoato fastigium impositum videret. Caeterum cum in­ter cos qui tum in regia versabantur, opinione virtutis, commendatione doctrinae magnam cum gratiam, tum authoritatem apud omnes ordines adep­tus esset, nonnulli quorum mentes angustae, humiles, pravae, oppletae tene­bris ac sordibus, tantum ejus splendorem nec intueri nec sustinere potuerunt: & regis animum ab eo clandestinis insidiis alienare tentarunt. Quod ipse ani­madvertens, licet non dubitaret de humanitate regia, tamen declinans homi­num offensiones, de aula sese subduxit, & eo magis quòd sibi parum cum Antonio Prato conveniebat. Causam dissensionis non commemorabo, ne videar illis temporibus notam inurere. Nec ibi postea visus, nisi necessitate muneris obeundi cogeretur, cujus praecipua functio erat in praetorio regio. Posteaquam vero Gulielmus Poietus vir singulari & praestantissima virtute Galliarum [...] à rege creatus est (Cancellarium nostri vocant) nihil tam conveniens suae dignitati putavit, quàm Budaeum secum habere velut aliquem in consiliis capiendis Nestorem. Itaque eum nunquam à se dimittere, secum quocunque proficisceretur deducere, observare, ferre in oculis, colere, to­to animo de illo ac de ejus ornamentis & commodis cogitare. Quo studio in se perspecto, homo jam devexae aetatis & affectae, resorberi se aulicis flucti­bus sivit. Proinde cum in summis Julii mensis ardoribus, qui tanti eo anno [Page 239] fuerunt, quanti maximi post hominum memoriam: rex vitandi aestus causa in maritimam oram Normaniae concessisset, & Budaeus Poietum secutus, alie­nissimo tempore eodem contendisset, paulo post vel caeli injuria, vel mag­nitudine caloris, quo tum omnia torrebantur, vel imbecillitate ingravescen­tis aetatis, in gravem & assiduam febrem incidit, ex qua postea non conva­luit. Cum multa in spem salutis medici dicerent & pollicerentur, nunquam persuadere potuerunt, quin is morbus finem vitae esset allaturus. Quamo­brem peregrè agens, domum se referri nihilominus jussit, ut in patria, con­spectuque suorum moreretur, id quod paulo post evenit. Nam accrescente in dies dolore confectus, peractis omnibus quae rite decentibus adhiberi so­lent, sacris, integra etiamnum mente, caeterisque sensibus, sine ulla vi tran­quillè placideque decessit, vir immortalitate dignissimus. Posteaquam de ejus obitu regi renunciatum est, graviter doluit interitu tanti viri dignitatem Gallici nominis imminutam. Poietus autem [...] non potuit, non ve­hementer commoveri, tali amico orbatus, qualem Gallia nunquam tulit, & ut verè judicabat, vix parem sit habitura. Multas hic significationes nec exi­guas dedit, quàm molestè ferret se hominis erudititissimi jucunda consuetudi­ne, admirabili sapientia, tum multorum officiorum conjunctione in perpetuum privari. Incredibile porro est dictu quantus moeror bonorum omnium, & quae publica lamentatio ejus funus sit prosecuta. Omnes docti memoriam mortuo, quam par erat principi doctrinae humaniter ac piè praestiterunt. Cum summis totius corporis doloribus oppressus dubia spe vitae spiritum duceret, mortem aliquantum videbatur horrere, & reformidare, non vitae desiderio, satis enim naturae, satis gloriae vel fortasse nimium diu se vixisse praedicabat: at suis certe parum, quorum fortunas cum liceret amplificare, neglexerat. Hic dolor hominem praecipuè tangebat, haec cura sollicitabat. Reliquit au­tem liberos numero undecim: filios septem, omni liberali ingenuaque doct­rina apprimè institutos, & quatuor filias: uxore superstite, foemina summae tum prudentiae, tum pietatis: ex qua hos omnes liberos sustulit. Elatus est noctu, ut ipse anno antequam moreretur testamento praescripserat, sine ulla pompa funeris, praeeunte unico lumine, comitantibus doctis plurimis, & viris primariis ejus urbis, vulgi maximo concursu. Periit tertio & septuagesimo ae­tatis anno. X. Calend. Septemb. Anno salutis generis humani M. D. X L. atque Lutetiae Parisiorum in D. Nicolai, qui Campester dicitur, quemadmo­dum jusserat, sepultus.

AD Clarissim. Virum Et Singularem Patronum suum JOAN­NEM CHECUM, nobilissimi & serenissimi EDVARDI Sexti, Dei gra­tia Angliae, Franciae, & Hyberniae, Regis, &c. in bo­nis literis Institutorem, de obitu D. Martini Buceri sanctissimi viri, Epistola Nicolai Carri Novocastrensis Angli.

MAGNUM dolorem Calendis Martiis, vel potius incredibi­lem accepimus, clarissime patrone, ex immaturo obitu M. Buceri optimi & sanctissimi viri. Quem sive fatalis nobis ca­sus aliquis eripuit, sive is perenni quodam studio suo extinctus occubuit, non lugere quî possumus? cum adhuc ei per aetatem tametsi seni aliquot superesse anni viderentur, quibus divino ipsius ingenio perfrui po­tuissemus. Et quanquam hic dolor cum multis nobis fuit communis, qui maxima frequentia, publico luctu declararunt, qualem & quantum virum, quamque omnibus charum amisissemus: tamen ad nos praecipue qui illum ut praeceptorem reverebamur, ex ejus interitu moeror pervenit: cum quo morte perempto, duabus praestantissimis rebus orbati sumus, exemplo inno­centiae, & excellentis utilitate doctrinae. Etenim eo tempore cessit è vita, quo maximus ab ejus doctrina fructus expectabatur: iis hominibus, quibus in primis opus esset tali virtutis Magistro: ea denique causa, quae D. Mar­tini Buceri, id est summi artificis & in omnes partes comparati, facultatem atque acumen desideraret. Quo magis venia danda est huic pio dolori no­stro, & omnes qui praestantissimi hominis divinae virtuti favent, in ejusdem societatem luctus vocandi sunt. Quanquam, quid dico vocandi; cum du­bium [Page 255] non sit, quin ad quoscunque fama pervenerit tanti vulneris, si non ejus quem constat esse beatissimum, tamen nostra causa à quibus ablatus est, in moerore sint futuri. Te ipsum arbitror Clarissime patrone, qui aetate non multis, doctrina antecellis omnibus, quique princeps nostrorum homi­num in omni genere putaris, principem Germaniae cum magno nostro in­commodo avulsum, aegre molesteque ferre. Quis enim illo charior tibi? Quem is dilexit te magis? Cui majora praestitit, vel observantiae, vel cha­ritatis officia? Quem tu aeque atque illum complexus es? Ut mihi & is bea­tus, qui talem virum observavit, & tu foelicissimus videaris, qui cum sanctissi­mo homine & eruditissimo magistro tam arctam conjunctionem habere volu­isti. Veruntamen si te absentem fortè non tam graviter ipsius mors perculsit, quam nos jam pridem nostrasque cogitationes afflixit: siquem eodem modo reliqui, quorum oculi abfuerunt, tardiores ad luctum sint: ferendum id qui­dem in eo est, quod nihil à communi sensu & more alienum accidit. Acri­us enim ferire solent, quae aspectu, quam quae auribus sentiuntur. Et ipse oculorum dolor stimulos habet vehementiores, cum ad communem luctum major aliqua necessitudo accesserit.

Nos eum lugemus amissum, cujus eruditissima voce frui, quem adire, quem alloqui, quocum etiam conjunctissimè vivere solebamus: vos ereptum doletis, quem non ita saepe audire, non oculis aspicere, non convenire po­teratis: à cujus vos sanctissimo convictu, cum locorum intervallum sejunxe­rat, tum vita civili procuratione districta avocaverat. Quanquam sit par, vel si vultis major in eum vester amor, dummodo hoc concedatis, causas amoris nos habere & justiores & uberiores. Qui certe cum in eum incredi­bilis esset susceptus ex ipsius charitate erga nos, ex eoque cum utilitas ad nos pervenerat, ad eum labor & solicitudo redierat: optimo jure ingrati habe­remur, si aut ejus mortem non lugeremus, quae orbitatem nobis attulit, aut vitam literis non exornaremus qui nostra causa vitam amisit. Dicam enim verè quod res postulat. Nos Bucero vitam ademimus, cum eas nostra causa vigilias susceperit, quibus afflictae ipsius vires considerunt. Itaque ad nos praecipuè cum nostrum casum lugendi, tum illius virtutem laudandi officium pertinet. Quod tametsi ab omnibus jam factum est, quibus ipsius virtus & doctrina chara fuit, tamen eorum maxima pars, voce id magis & fronte, quam scripto declararunt. Ego autem quae mihi de ipsius divina virtute co­gitanti in mentem venerant, ea neque pro ejus erga me benevolentia retice­re potui, neque pro mea in te observantia non ad te perscribere. Sed id quo facilius fiat, & ut in toto hoc tempore quo nobiscum fuit, omnium ipsi­us praeclarorum & factorum & institutorum ratio constet, atque omnes in­telligant, qua fide, quo studio, quibus laboribus in hac quasi perpetua sui muneris vigilia, versatus sit, & ut ipse quoque distributis temporibus, no­tatis generibus, singula persequi et commemorare queam: Complectar pri­mum hujus nostrae molestiae principium, (non quod id te latere existimem, sed ut intelligas non solere nos excellentium hominum oblivisci) deinde pro­gressionem, in qua & offensiones valetudinis & reditus saepe varii: vulnus etiam ipsium attingam quo maximus nobis inustus dolor, et summum allatum desiderium est: et causas intexam, cur necesse suit in tali nos moerore esse. [Page 256] Quae cum omnia audieris, nec me ut spero reprehendes, qui luctum nostrum mandarim literis: & omnes nos quod ita luxerimus, pio amicorum officio perfunctos judicabis. Ergo initium nobis hujus luctus praebuit is annus, quo Londino discedens Cantabrigiam rediit. Secum enim Londino morbum ex­tulerat, qui in ipso itinere ingravescens, cum se, nulla interposita medicina, multorum dierum consuetudine corroborasset, graviter eum afflixit, & plu­res uno tempore corporis partes obsedit. Aderat frequens intestinorum do­lor, pungebat calculus, afflictabat eum stomachus, vitioso fastidio cibos Morbus Buceri. respuens, tum alvi tanta siccitas, ut quamquam ventriculus crudis humori­bus oppletus, summoperè frigeret, tamen ibi gravissimo ardore ureretur. Fons omnium malorum caput ita colliquefactum, ut rivos à se humorum di­mitteret, qui cum per reliquas partes corporis, tum musculos etiam serpen­tes, magnoperè vires enervaverant. Jacuit ita toto corpore oppressus ali­quot menses, cum interea nullum propè tempus passus est sibi vacuum esse à Diligentia & studium in mor­ [...] . studiis, semper aliquid aut scribens, aut legens, aut secum ipse meditans, aut alios erudiens. In quo genere tanta flagrabat erga omnes charitate, ut cum publicè se ostendere, & fontes ingenii patefacere propter valetudinem non possit, domi tamen suae quasi scholam quandam aperiret. Quô cum multi boni viri confluerent, perfecit, ut eos non solum occupatis tempori­bus se audiendo occupatos teneret, verum etiam illa solenni ludorum festivi­tate, quibus homines gratulandum nato Christo existimant, graviter & se­verè levissimum morem reprehendendo, ab otio & ludis domum ad se sevo­caret. Nondum ejus divina vox è domesticis parietibus dimanaverat, non virtus, non doctrina majori quasi Theatro proposita erat: Sed jam tum om­nis integritatis & scientiae officinam domi instruens, futurae cum diligentiae tum etiam copiae ac varietatis certissimum signum dedit: eaque cum non amplissima viderentur privatis parietibus tecta, tamen domo & è paucorum coetu in lucem & frequentiam educta, omnem omnium opinionem ipsa spe­cie & novitate & genere interpretandi docendique accuratissimo facile supe­rabant. Nam cum hac domestica laude multorum animos incredibili audi­endi Quo primum tempore coeperit [...]. studio ad se convertisset, & ad quintum Id. Januar, nondum recupe­rata valetudine, nec confirmatis viribus processisset in publicum: dici non potest, quo concursu, qua frequentia summorum, mediocrium, infimo­rum, ipsius conspectus celebrabatur: quanta cum expectatione exorsus: quam attentè auditus sit: quam brevi tempore plurimorum mentes occupa­verat: qua fide, quo studio, qua authoritate docuit. Nemo tam improbus est repertus, qui si minus sua vellet, tamen omnium causa putaret tam sanct­um hominem, tanta pietate & doctrina praeditum, authorem nostris studiis & adjutorem fuisse datum. Idque ab universis non opinione tacita, sed per­spicua admiratione declarari videbatur. Sic enim ejus non mens solum, ve­rum [...] authoritas [...] cendo. etiam nutus observabatur, ut unus existimaretur, qui voce praeire, sententia moderari, authoritate imperare reliquis deberet. Quid enim? parum ne authoritatis in eo fuit, cujus vox quasi sacrosancta habebatur? à quo quicquid exibat id ratum confirmatumque videbatur? aut ulla potest esse authoritas, nisi cum alicui ipsius probitatis et doctrinae causa fides adhi­betur? aut non huic tantum tributum fidei, ut solus propè multis annis ex­titerit, [Page 257] cui de omnibus rebus cum maxima laude sit assensum? H [...] divi­nus [...]. vir, sicuti tememinisse arbitror, cum permultas excellent [...] [...] expressas imagines, tum ab his doctrinae & literarum fontibus pro [...] t, ut si tam bonus vir non fuisset, quam illum fuisse omnes gaudemus, tamen vel hac commendatione studii, ad summam pervenire existimationem [...] ­set. Sed ita omni integritatis laude cumulatus suit, atque ita propr [...] q [...] ­dam [...] [...]. tectus innocentia sua, ut cum in vita quod reprehenderetur nemo pos­set notare, praeceptionibus ejus non obtemperare turpe putaretur. His S [...] is [...] [...]. nonnullum momentum addidit senilis prudentia, & ex omni parte communi­tum ingenium, usus etiam plurimarum & maximarum rerum, qui cum om­ni aetati prudentiam affert, tum vero senectuti ornamentum adjungit. In [...]. hoc noster quantum effecerat, declaravit studium florentissimae civitatis Ar­gentoratensis, à qua ita dignissimus est judicatus Ecclesiae procuratione prop­ter scientiam, ut idem habitus sit dignissimus senatu propter prudentiam. Haec autem in illo omnia vultu, oculis, voce, magis eminentia. Etsi enim per se ista authoritatem non faciunt, cum illis tamen quae dixi, afferunt ali­quid dignitatis. Vox igitur grandis & canora cum orationis forma congru­ens, quae plenis & sonantibus verbis constabat: is oculorum obtutus, ea Vox. Vultus. frontis & prorrectio & contractio, ut quam alta mente praeditus esset, facile appareret. Non me praeterit residere aliquando in vultu mendacium, & oculis fingi probitatis significationem solere: Sed hominum non improborum ingenia, non fallacibus signis suarum effigiem cogitationum in vultu reprae­sentant. Quibus igitur è rebus universis authoritas comparatur, eas ejus­modi in se habuit, ut si acervatim in eo non coiissent, tamen singulae per se satis ad permovendum momenti habere viderentur. Sed parum profuisset in Ejus in notan­dis hominum moribus [...]. docendo authoritas, nisi liberior quaedam admonendi objurgandique ratio accessisset. Quam licet facete in Gorgia irridet Socrates, tamen in his perditissimis temporibus, tam multorum socordia & mollitie nisi adhibea­tur, nec in vita integritas, nec in studiis constantia reperiri poterit. Hac ille medicina usus in sanandis nostris moribus, (sed neque tam immoderatè ut [...] sophistae, neque tam lentè & frigidè quam solent nostri [...]) primum amicos ipsorum pudore, deinde inimicos & reluctantes, cum sanctissimae vitae exemplo, tum severiore objurgatione in officio contine­bat. Ad quod si hoc quoque adjungerem, quam frequenter in ipsa occupa­tione obeundi muneris sui omnium mentes & studia inflammarit, posito ante oculos cum gravi querela Germaniae casu, commemoratis cladibus, quibus Ecclesia vastata, literaeque deletae sunt, rem nimis pervulgatam attingerem, et modum fortasse Epistolae tam multa prosequendo egrederer. Quare si de [...] diligentia pauca annotavero, satis videbor dedisse significationis, quantum damni ipsius morte percepimus. In quo illud mihi primum difficultatis ob­jicitur dubitanti, utrum magis ornandus sit, quod ipse semper ocupatu [...] esse voluit, an quod alios ociosos esse non permisit. Utraque laus praeclara, & habuit utraque plurimas commoditates. Nam si utile fuit à tali magistro erudiri, certè etiam optandum fuit, ut id quam ereberrimè fieret: & s [...] quicquid excellit, eo magis eminet, quo saepius usurpetur: hujus prosecto diligentiae qui praeclarissimarum rerum notitiam in aures nostras inculca [...] ▪ [Page 258] eujus opera & assiduitate multarum difficultatum molestiae removebantur, quae fatis magnae laudes reperiri possunt. Quo die schola, si liceret, quo templum ipsius voce caruit? Quando non multo amplius quam lege ei prae­scriptum fuit, praestitit? Nos si quae detur à studiis intermissio, quam li­benter amplectimur? Is nec reluxationes ferebat, & in repetendo, moras graviter reprehendebat. Memini aliquando mihi eum referre, cum ex te diceret audivisse, si nihil agendo doctrina comparari posset, praestantissimos in omni literarum genere futuros Anglos. Quam vocem is quoque recte ut mihi videbatur, nostrorum hominum ingenia & mores animadvertens, usur­pare Ocium Arg [...] ­cum. solebat. Et cum tuam in eo prudentiam ac virtutem collaudans, qui notato vitio, à tuis id moribus quam longissimè abesse voluisti, tum ipse hoc in nobis delicatum fastidium non ferens, licet peregrinus & afflicta valetudi­ne, tamen nec novitatis offensionem pertimescens, nec suarum virium ratio­nem habens, & verbis acriter reprehendere, & exemplo accusare nunquam destitit. Foelicissimus quidem in eo, quod omnes ejus conatus, facta, con­silia, cum per se fuerunt salutaria, tum praeclaros semper exitus habuerunt. Quis enim eo hortante adeò dissolutus extitit, qui se ad severiorem morem non reciperet? Cujus ille aures fabellis assuefactas & nugis, non ad graviora [...] traduxit? Quem ludis, spectaculis, voluptatibus deditum cogno­vit, cui non illo oculo suo gravissimo, terrorem incussit? Itaque dici non potest, quam celeriter hominum studia commoverat, & ab otio ad negoti­um, à ludis ad libros, à domesticis latebris ad publicas disceptationes per­traxerat. Sed hujus divinae charitatis & studii non diuturnum tempus fu­it. Siquidem triginta ferè dies, non amplius, in hoc curriculo versatus Secundus Buceri [...]. erat, cum ecce tibi subito sive quod affectae valetudini non pepercit, sive quod plus laboris sumpsit, quam ferre potuit, in eundem paucis diebus mor­bum relabitur, è quo se pausulum recreaverat. Sed quemadmodum ad eun­dem scopusum bis allisa navis, gravius secundo quam primo ictu periclitatur: ita is antequam è superiore valetudinis naufragio se planè collegisset, ad idem saxum rejectus, majore periculo ac duriore conditione cum redintegrato [...]orbo conflixit. Nam primus morbus quamvis satis poenae sumpsit de sanct­issimo homine, qui omni morbo vacare debebat, tamen neque tam crudelis fuit, ut penitus affligeret, neque tam perpetuus, ut nullum respirandi lo­cum daret. Hic vero tetrior quam Phalaris, qui uno impetu totum corpus obruebat doloribus, sic autem assiduus, ut semper premeret, & cum aliquid faciendi tum colloquendi etiam potestatem eriperet; hunc sedatè, ut om­nia, tulit. Veruntamen angebatur impediri voluntatem suam nostris studiis commodandi. Quorum tanto desiderio flagrabat, ut tam molestum esse morbi cruciatum diceret, quam quod eo cogeretur, nihil agendo contabes­ [...]ere. Ex quo illa ejusdem crebra vox clarissimo viro digna, qua se optavit aut celeriter emori, aut utilem Ecclesiae fieri. Sed quod postremo loco vo­luit, id ei primum accidit. Quoniam ex hoc quoque morbo gravi & diu­turno cum coepisset paululum ad se redire, unà cum vere aliquam quasi vale­tudinem [...] ▪ recuperavit: tamen ejusmodi, qualis ex tanto naufragio vix sane expetenda, vel diuturna fore videretur. Sed ut nautae quamvis portum [...]on co [...] t, tamen sedata tempestate in spem salutis veniunt: ita is sub­lata [Page 259] morbi gravissima vi, benè de reliquo sperare & integram sebi polliceri valetudinem coepit. Veruntamen in eadem ferè parte peccavit, qua hi de quibus dixi, nautae. Etenim ut illorum animi procellis franguntur, sere­nitate negligentes fiunt: ita is represso morbo, quasi neglexit valetudinem, & totam curam ac cogitationem defixit in eo, ut sui quam simillimus, id est occupatissimus esse videretur. Et quidem certe constat nunquam illum esse visum magis occupatum, quam illa aestate fuit. Cujus in ipso ardore (ut Aestiv [...] aca [...] miae comi. [...]. caetera non attingam) cum magna nostra Comitia haberentur, & omnes eum privatim amici, publica voce magistratus, universo consensu cuncti ad so­lennes disputationes, non praesentia tantum sua, verum etiam opera, stu­dio, & professione honestandas deposcerent: concessum est ei privilegium totius Academiae maximo plausu (id quod ante eum nemini) ut absque ullo publico ritu & usitata ceremonia, quoniam id postularat, inauguraretur. Bucerus sine [...] [...]moni [...] coopta­tus in num [...] doctorum Theo­logiae. In eis autem ita se gessit, ut cum primo comitiorum die ipse responderet, secundo disputaret in maximis & gravissimis controversiis, nihil relinqueret, quod cujusquam animum posset aliqua dubitatione retardare. Sed ut in pervulgatis artificiis solet esse inter se artificum contentio, & peritissimo at­que optimo plerumque invidetur: ita doctissimi viri laus in aliquo invidio­sorum numero effugere reprehensionem non potuit. Fatale hoc nescio quid est, ut Virtutis comes Invidia sit, & praestans atque egregia doctrina semper habeat obtrectatorem. Auxit in hunc invidiam novitas, quae mul­tis saepè claris hominibus obfuit, huic autem obfuiffet nunquam, nisi ejusmodi fuissent quibuscum disserebat, qui omnia docere, nihil discere didicissent. Itaque tametsi exaudita fuit ab omnibus summa cum admiratione divini ho­minis vox & oratio, tantamque ex eo sermone etiam inimicorum judicio laudem adeptus erat, ut nihil unquam in nostra schola praeclarius esse factum constaret, sparsae sunt tamen in rus malevolorum calumniae, & sacrificulo­rum aures istiusmodi voculis oppletae, quibus de nostri Buceri fama & inge­nii & doctrinae permultum detrahebatur: omnis vero laus in eam partem conferretur, ut Jungus quocum ei certamen fuit, obruisse eum acumine Jungus. suo, & copiosissimis disputationibus, ac maxima scientia fregisse diceretur. Qui rumor ita hunc non movit, ut aliquando in multis causis iratior: ita Jungum incendit, ut nunquam in ulla elatior esse videretur. Cujus rei sa­tis magnum nobis judicium praebuit, cum (priusquam Oxonia Bucerus no­ster rediret, quo visendi Petri Martyris causa profectus erat commotus sci­licet Petrus Marty [...] ▪ nonnulla gloriola & praedicatione suorum fratrum, interpretandi sibi docendique munus assumeret: in quo non fuit contentus quae videbantur af­ferre, famam quoque Buceri laedere voluit, & maxima corona idem in san­ctissimum virum convicium effundere, quod vulgo per sacrificorum ora jacta­ri audierat. Hic homo lehissimus & patientissimi stomachi, licet omnium contumelias & jurgia multos annos ferre didicisset, tamen aegrè tulit ab ini­mico doctrinam suam in invidiam vocari. Nam caetera ad ea assuefactus sic perpetuo ferebat, ut vita potius quàm oratione refellenda existimaret. In literis siquid reprehenderetur, id sibi quovis modo palam praestandum ar­bitraretur. Quapropter & apud nos multa publicè cum assensione omnium bonorum, & de eadem re privatim ad nos. Sed tuo maximè adventu, utri­usque [Page 260] hominis ingenium perspectum fuit. Nam cum ambo coram te siste­ [...]entur, [...] & alterius summa gravitas; singularis prudentia, excellens in omni genere doctrinae probaretur: alterius cachinni & puerilis sermo vehemen­ter tibi displicere [...]t: ita uterque à te discessit, ut noster Bucerus honorifi­ce tractatus, Jungus ignominia notatus videretur. Quod quamvis ei acci­disse ipsius causa nollem, praesertim cum & ingenio & lingua valeat, & multa commode faciat: tamen sic omnes existimabant eam poenam homini [...] arroganti debitam fuisse. Sed quam tu pro summa humanitate [...], & illa qua omnibus praestas, moderatione animi non inflixisses, nisi & [...] nimium pueriliter gessisset, & tuae laedi prstantissimi viri famam ac no­men moleste tulisses. Itaque sapientiae fuit, quòd tantum crimen non es [...]ussus supplicio carere: moderationis, quod diuturnum esse nolebis: hu­manitatis, quod qualecunque fuit, id te invitum statuere videbamus: ut si nunc, quod nonnulli criminantur, durius cum eo agatur, id sibi sua temeri­tate accivisse, non vos vestra severitate imposuisse putandum sit. Sed redeo ad nostrum, qui praeclarissimis jactis fundamentis ejus controversiae, & om­nibus Liber [...] [...] [...] [...] [...] quae in eam pertinerent conquisitis rationibus, ita uno libro sententiam suam complexus est, ut vestro judicio, quibus statuendi potestas fuit nihil plenius perfectiusque dici aut scribi videretur. Quapropter cum minimè ferendum putaretis à sedato docendi munere hominem moderatissimum ad jurgia & lites avocari, repressa adversarii contentione, reliquum ei tempus liberum & vacuum ad caetera studia reliquistis. In quo pergratum ei feci­ctis, homini cum ab omni litigioso congressu alienissimo, tum in ipso ardore adversariorum & disputationis aestu, sedatissimo. Quae res eo majorem illi laudem afferebat, quo in meliori causa justius commoveri incendique ira­ [...] poterat: eo foediorem maculam inussit adversariis, quo in rebus saepe leviculis, aliquando etiam apertissimè falsis vociferari, & clamores pro­sundere impudentissimè consuerunt. Sed hunc morem hic noster non con­vitiis incessa [...]s, sed verbis deplorans, à se quam longissimè removerat, & ut ab omni liberorum colloquio ac Christianorum disputationibus abessent, magnoperè & frequenter optare solebat. Siquidem hanc unam dicebat prae­cipuam pestem adversariorum animos & studia occupare, quae usque eo sen­sus [...] omnes verborum temeritate obrueret, & mentis ac rationis lumen offun­deret, ut cum in profundissimis erroribus demersi jacerent, tamen severita­tem manibus tenere, & in sinu conditam habere arbitrarentur. Verissime quidem ut mihi videtur, senties, cum ad perspiciendum quid in quaque re verum sit, nihil pacato tranquilloque animo accommodatius, nihil irato & incenso magis adversarium esse queat. Nam ex eo fit, ut dum adversarii cum clamore & impetu & convitio, saepè etiam ferro, flamma, cruce, ve­terem ut ajunt, possessionem & majorum jus tueri ac retinere volunt, ardo­ [...]e animorum & praecipiti quodam studio ad inanitatem & inscitiam devol­v [...]ntur, saep [...] etiam turpitudinem Christiano homine indignam. Multa sole­b [...] noster Bucerus hujus rei exempla proferre. Sed ego ex omnibus unum [...] attingam, quod et propter rei ipsius novitatem, et ejus quem nominabat au­thoritatem▪ [...]irabile videatur necesse est. Cujus enim iracundiae est, sic [...] esservescere, ut prius in manibus, quam in vultu perturbationis [Page 261] notae deprehendantur? Aut quem tu hominem existimes, qui cum amplissi­mi muneris procurationem sustineat, & regiae Majestatis legatus ad publi­cum totius penè Europae conventum consiliumque mittatur, non animi mo­derationem, sapientis consilii gubernatricem, sed alterius partis odio in­flammatam contentionem afferat. Hunc ego nominarem, nisi ita omnibus esset notus, ut nullus ferè nunc sermo in circulis versetur, nisi quomodo il­le se gesserit & gerat. Sed retulit mihi noster Bucerus, cum in Ratisponensi concilio, quo is mandato Regio profectus erat, permulta à gravissimis viris sapientissimè agitata & acutissime disputata essent, hunc prae caeteris omni­bus (tametsi ad eum conventum aliquot praeterea satis graves inimicitias se­cum attulissent) sic furia quadam percitum fuisse, ut mente vix consisteret. Sic autem secum & cum Alesio rixari, atque ita convitio incalescere, ut in dextra ejus manu, inter pollicem et indicem, id quod Bucerus in nemine se dixit unquam animadvertisse, vena quaedam intumescens, tam celeri & per­spicuo Porte [...] . motu palpitaret, ut omnes qui illum aspexerant, ad pugnandum quam ad disputandum, ad arma quam ad consilium paratiorem venisse dicerent. Quod si idem semota iracundia, vel ipse per se considerare, vel ab aliis au­dire voluisset, quid inter [...] & [...] interesset, nam de his ser­mo fuit, neque tum ulla extitisset inter eos acris concertatio & convitiorum, quibus postea sanctissimum hominem concidit, occasio fuisset sublata. De quibus nihil dicam, nisi me magnoperè dubitare, utrum Bucerus sanctior, moderatior, patientior fuerit, qui tot falsis criminibus commotus non est, an ille impudentior, qui non est veritus in totius orbis oculis manifestissi­mum mendacium defigere. Nam profecto si unquam nostris temporibus in ullo continentia fuit, in Bucero fuit, quem is libidinosum senem in convitia­tore libello vocat, nos temperantissimum & moderatissimum hominem, san­ctissimum virum cognovimus, cujusque vitam cum contemplaremur, doctri­nam virtutis assequi, verba cum audiremus, veritatis vocem in auribus no­stris insonantem percipere solebamus. Quo utinam nobis licuisset diutius perfrui. Non verendum sanè fuisset, ne pro temperantia voluptates, pro mansuetudine jurgia, pro moderatis moribus, iratos & truculentos animos abstulissemus. Sed nunc sive nostro, sive suo sublatus vitio est, quod vel nos ad imitandum tardiores eramus, vel is ad docendum laboriosior & promp­tior, revocare certè non possumus: pro virtute tamen ejus singulari optare licet, ut aliquid à studiis temporis sejunxisset, atque ad vires & valetudinem contulisset. Quod si voluisset facere, neque illum tam inopinata mors, nec Immodera [...] Buceri labor [...] studiis. nos tam inexpectatus dolor attigisset.

Sed hoc semper in summi viri laudibus vitium fuit, quod se immoderatus maluit laboribus frangere, quàm ullum momentum perdendo, suae saluti & nostrae utilitati consulere. Nam quid commemorem hujus praetergressae hye­mis labores? Quid nocturnas vigilias? Quid matutinas excubias? Quid per­petuas commentationes? Cum uno tempore pluribus operibus satisfacere vellet, cum idem & publicè nos doceret, & domi regnum Christi literis Liber Buceri [...] regno Chri [...] mandaret. Qui liber si caetera non essent quod ejus à nobis discessu multa desideret, satis causae habere debet, cur graviter moereamus. Continebat enim absolutissimam & perfectissimam totius Christianae doctrinae effigiem, [Page 262] non coloribus expressam, sed lineamentis informatam, sed qui pulcherrima specie prodiisset, si ejus migratio conatum non impedivisset. Universum de omnibus rebus proposuerat sibi erudire hominum coetum, & in totum orbem divulgare doctrinam judicii & opinionis suae: quod etiam antè provocatus aliorum calumniis fecerat; neque apud nos destitit, licet afflicta valetudine, fractisque viribus idem usque ad extremum spiritum facere. Quando enim illum vel ingravescens senectus, vel temporum difficultas, vel obtrectato­rum convitia, vel debilitas, vel morbus retardare ac reprimere potuerunt, quo minus omnes vias quibus Ecclesiae orbitati succurri posset, experiretur. Quis illum adivit unquam, qui otiosum ossendit? Quis convenit, qui non melior vir discessit? Ipsa prandia & coenae sanctissimis colloquiis, eruditissi­mis disputationibus sermonibusque refertae. In hac ille constantia & per­petuitate studii, cum adversante valetudine perseveraret, cumque nec ami­corum consiliis, nec fidissimae conjugis crebrae hortationi parere vellet, & homo occupatissima mente atque ardore incredibili perpetuo aliquid agendi valetudinem contemneret, cui nostram utilitatem semper anteposuit, Idi­bus Tertius mo [...]us qui finem vitae [...]ttulit. Februar. in eum morbum incidit, qui mortem quam secum annum jam amplius circumtulerat, paucis post diebus attulit: & quae aliquot post annis maturiore aetate obrepsisset, nisi in operibus nimium festinans & properans, antè in medio spacio defatigatus corruisset, quam cursum sibi propositum conficere potuisset. Grave nobis omnibus spectaculum, domesticis vero suis etiam luctuosum, cum summa totius corporis debilitate, enervatis mem­bris, afflicto ventriculo, ita perpetuo singultu cruciaretur, ut aegrè cujus­quam congressum colloquiumque ferret. Non quod vel de humanitate er­ga nos, vei pietate erga omnes aliquid esset diminutum, sed sensit praeclarus vir & omni faeculorum memoria dignus sensit extremum sibi diem imminere. Itaque non jam cum aliis, quos omnes scientia vincebat, sed secum ipse loqui ac meditari coepit. Memini cum M. Joannes Bradfordus sanctus adolescens Taciturnitas in morbo qualis. [...]radsordus. & huic nostro charissimus, singulari quodam commemorationis genere usus esset, & Christi servatoris ac domini nostri promissa explicaret, hortaretur­que ut qui vir esset cogitaret, quid docuisset, qua semper constantia, qua fide, qua pietate usus esset, & ut tum praecipue cum maxime urgeretur, totam mentem, cogitationem, curam in Deum conjiceret, esse unum qui nobis nostra peccata praestitit, qui à tenebris ad lucem, à desperatione ad spem, à morte ad vitam revocarit: memini inquam paulo commotiorem esse factum, & ut videbatur iracundius respondere, se nolle mentem ab ea cogi­tatione in qua esset, cujusquam sermone vel cohortatione distrahi: observa­ri oculis Christum Crucifixum, habitare Deum in corde, nihil meditari nisi [...]i [...]ae hujus con­ [...]. coelum, nisi celerem ab hoc corpore discessionem. Idque tum multo magis confirmavit, cum medicorum hortatu jussus cibum capere, negavit se id fa­cturum, quod aliud vitae genus meditaretur. Sed cum illi instarent, ut co­gitaret non sibi se, sed multorum utilitati esse natum: geramus igitur mo­rem inquit. Ita summus & sanctissimus vir cum se intueretur, mori maluit quam vivere, quod eam quam expectabat, quam qua fruebatur vitam, bea­tiorem cognosceret: ad nos cum respiceret, vitam poscebat, motus scilicet [...] incredibili charitate, qua omnes sanctos & Christi Ecclesiam complectebatur. [Page 263] Quoties ego illum audivi deplorantem Germaniae vastitatem, idque gravissi­mis verbis, cum coelum contemplans, à Deo. Opt. Max. precaretur, ut & suae gentis eum misericordia caperet, & non pateretur Angliam in ea vi­tia dilabi, quae jampridem Germaniae cladem attulissent. Vereri se quòd in tanto ardore multorum cognoscendi Dei & restaurandae Ecclesiae cum dis­ciplina deesset, qua improbi castigarentur, & ordo in ministerio retinere­tur, non posse diu bonos eorum conatus progredi. Haec ille saepe quidem, sed tum vehementissime, cum extremo halitu Ecclesiam hanc nostram quasi filiam complexus pius pater, Regiae Majestati atque omnibus bonis commen­davit, optavitque nobis audientibus, ut quae ad Regiam Majestatem de Liber Buceri de disciplina Ecclesiae. disciplina Ecclesiae scripserat, locum et sedem in hoc florentissimo regno, & sine controversia Dei domicilio, reperirent. Sperare se si id foret, nullam huic Reip. calamitatem, nullam deformitatem evenire posse: & timere ni foret, ne non tam paucorum studio restaurandae Ecclesiae Deus placari, quam multorum improbitate et luxuria irritari velit. Atque haec ejus charitas erga universos. Suae constantiae testes edidit breves sententias, quas ut commo­dum ei videbatur, ad amicorum mentes confirmandas, & bona piaque de se opinione imbuendas, proferebat. Veluti cum Bradfordus, de quo ante mentionem feci, concionatum iret, seque dixit velle in precibus ejus me­minisse, collachrymans: Ne inquit, abjicias me domine in tempore senect­utis meae, cum defecerit virtus mea: tum addidit, Castiget fortiter, abji­ciet autem nunquam, nunquam abjiciet. Raro quidem ille loquebatur, quod tota mente in Deum defixus erat, aegrè etiam patiebatur alterius vo­cem: attamen ne tacendo stuporem nobis afferret, aliquando paucissimis verbis, sed suavissimis & plenissimis consolationis, utebatur. Quemadmo­dum cum admoneretur, ut se armaret contra periculosissimum tempus, & contra diaboli impetum obfirmaret, qui tum maximam ei conaretur molesti­am exhibere: Nihil habeo, inquit, cum diabolo commune: in Christo so­lummodo sum. Et, Absit, absit, ut nunc consolationes dulcissimas non experirer. Iam illud mihi praetermittendum non videtur, quod medicis ac reliquis ejus amicis metuentibus, ne deficiente luna, vires quoque ipsum deficerent, & morbi vi opprimeretur: cum postridie paululum recreatus vi­deretur esse vegetior, atque ad eum pro suo more venisset Bradfordus, & medicorum timorem, solicitudinem amicorum, ex eo lunae defectu Lunae de [...]ectus. ac coeli perturbatione explicasset, porrexisse dicitur tres digitos, & oculis in illud sempiternum coelum elatis: Ille, ille inquit, regit & mo­deratur omnia.

Qua autem patientia, qua magnitudine animi fuit, cum continuis acerri­misque Patientia in morbo. doloribus ureretur, omnes qui verum fateri volunt, commemorare possunt: nos qui cum eo magis assidui eramus, tale mansuetudinis & tole­rantiae spectaculum perpetuum vidimus, quale ut crebro videamus optandum est, et verendum ne unquam posthac simile visuri sumus. Nullum audi­tum fuit ejus lachrymabile verbum, nulla querela valetudinis, nulla vox significatrix doloris. Ita constanter et moderatè perpetui cruciatus immani­tatem pertulit. Vitae simillima mors, quam si noris, quomodo sit mortuus M [...]s. [...]escire non potes. Timidè mori nequit, qui viriliter aegrotat: nec in­vitus [Page 264] discedit, qui abesse cupit: nec cui mors optabilis est, ei vita potest esse suavis. Sic vixit, ut nemo melius: ita est mortuus, ut nemo beatius: sic aegrotavit, ut nemo dolentem videret: sic demigravit, ut nemo morien­tem cerneret. Dignissimus tali & vita & morte, quarum altera glorioso­rum laborum plena, altera omni sensu vacua fuit. Etenim sic vitam cum morte commutavit, ut ipse sua sponte quasi es [...]lare animam, non mortis vio­lentia extortam, dimittere videretur. Vulnus attigi quod fecit dolorem, sed ita ut causas quoque possis videre cur fecerit. Nunc de luctu dicam, in quo si nos soli fuimus ferendum, sin cum multis, laetandum etiam praestantis­simi viri funus à multis esse deploratum. Sed quomodo, qua frequentia, quo genere, à quibus id quoque dicendum videtur. Primum qui potuit a­besse moeror ab ejus funere, cum quo exquisitissima doctrina in tumulum illata Celebritas in fu [...]ere. est? aut quomodo deesse sepulturae honor, in cujus laudem omnes erant honores effundendi? Semper hoc usitatum apud omnes gentes, ut in claro­rum virorum funeribus omnis celebritas quaereretur: adessent amici qui ex­equiis darent operam: convocarentur vicini, qui amicorum studium adju­varent: cives evocarentur, ut frequentia & comitatu funus cohonestarent: pompa in sepultura, quae nec vulgaris, nec temporis causa constituta, sed & singularis & jure tributa esset. In hujus divini hominis sepultura tantus est concursus omnium factus, tanta frequentia stipatum funus, is comitatus omnium generum, aetatis, ordinis, ut vicini non accersiti, sed sua sponte Omnium erga Buceri mortuum benevolentia. parati: cives non aliena voce evocati, sed per se effusi: honores non quae­siti, sed allati, non flagitati, sed condonati esse viderentur. Neque tamen defuit amicorum voluntas, & Magistratuum diligentia, ut amplissimus vir amplissimè supremo die suo efferretur. Siquidem à Procancellario manda­tum, à praeconibus edictum, ut omnia Collegia adessent, in funere eum ho­norem mortuo tributuri, qui esset tantae praestantiae & virtutis memoria dignus: ut quoniam is semper nostram utilitatem pluris fecisset quam valetu­dinem suam, & plurimis maximisque ornamentis Academiam nostram affe­cisset, hac una in re, cum in alia non possent, quam maximae ei gratiae ha­berentur. Hoc ita gratum omnibus fuit, ut tamen non inexpectatum neque novum. Ut autem esset ea celebritas quae deceret, primum diem sepultu­rae selegerunt, quo maximè populus vacaret: deinde locum ejusmodi, qui & frequentia celeberrimus esset, & ipsa specie atque forma nostrorum tem­plorum augustissimus: horam & à reliquis negotiis vacuam, & huic functi­oni accommodatam. Eam cum instare campana significaret, ita subito cun­ctae se familiae ejecerunt, tantaque concursatio fuit muliercularum & pue­rorum, tam frequens virorum coetus, ut omnis illa via quae est ab ejus domo usque ad templum Mariae, quo funus ducebatur, omnibus ex partibus obsi­ta oppletaque teneretur: tanta autem singulorum admiratio fuit, cum propter exquisitos in ejus funere honores, tum propter incredibilem oppi­danorum frequentiam, uno in loco, uno tempore collectam, ut & noster [...]uctus augeretur, quorum calamitatis tot essent spectatores, & illi miseri­cordia commoverentur, quod eam lugendi causam haberemus. Inde vero perpetuum per agmen funus ad templum diductum est, cum quo tanta est [...]ngressa multitudo, tanto concursu & jactatione, ut celerrime universum [Page 275] compleretur, maximaque pars coacta sit in ipso vestibulo & aditu templi consistere: ita ut ipse populus quasi valvarum loco ad excludendum intro­euntes oppositus esse videretur. Hic quasi laudis praenuncii valvis ipsis af­fixi versus, & numero & varietate & elegantia conspiciendi. Horum nu­merosam Epitiphia. praedicationem, posito funere, praeclara oratione subsequutus est noster Haddonus, qua divini hominis desiderium sic refricabat, ut multorum lachrymas, per omnium ora peragrantem moestitiam cerneres. Eam quod melius ex ipsius scripto, quam ex meis literis cognosci potest, eisdem verbis quibus ad me aliquot dies post perscriptam misit, interposui.

D. Gualteri Haddoni oratio.

MUltae fortassis auribus, nulla potest major contra terrores mortis disci­plina G. Haddon [...] oratio. percipi, quam hoc ipso praesente funere luctuosissimo quidem illo & aerumnosissimo, sed tamen ad communem naturae nostrae fragilitatem ponderandam aptissimo. Charissimi patres & fratres, patrem nostrum & fratrem, excellentissimum doctorem D. M. Bucerum cognovistis vivum, intuemini mortuum, vidistis hominem, cadaver cernitis, audistis Theolo­gum praestantissimum, truncum sine sensu contemplamini, vivus Magister erat ad vitam Bucerus, idem mortuus praeceptor sit ad mortem: vivens & spirans assidue nos erudiebat ex Ecclesiarum et scholarum pulpitis Bucerus, nunc mortuus clamat ex pheretro, invocat ex fasciis, quid clamat? quid do­cet? quod ferè nunquam meminisse possumus, cum tamen semper in animo inherere debeat: Exuendam hanc mortalem vitam, induendam immorta­lem: deponendum praesens et laboriosum tabernaculum, ut sumatur ad ae­ternitatem perpurgatum corpus: Denique exeundum ex hoc saeculo, ut transferamur in aliud: migrandum ab hominibus, ut jungamur Deo. Quae si nobis omnia debent omnibus funeribus occurrere, singularis animadversio in hoc divinissimo praeceptore nostro M. Bucero esse debet. Deus enim naturam ejus omnibus doctrinarum luminibus & virtutum ita compleverat, ut unus nostra aetate dignissimus immortalitate videri posset: recidit tamen ad cineres, ut surgeret ad coronam, & corpore correpsit in terram, ut spi­ritu subvolaret in coelum. Nos igitur, nos fratres & vehementer quidem allaborare decet, ut excellentissimi praeceptoris nostri vitam imitemur, mor­tem expectemus, subeamus labores, consectemur praemia, toleremus con­tumelias, ascendamus ad gloriam. His itineribus praeceptor noster antegres­sus est, eisdem viis erit nobis subsequendum. Qua in re certiorem ut cur­sum tenere possemus, utinam tempus & valetudo mea ferrent, ut hunc no­bis eximium virum particulatim, & omnibus membris expingerem. Sed non licet. Semimortuus enim de mortuo loquor, de familiari familiaris, amicus de amicissimo. Quapropter et morbus diligentiam impedit, et fami­liaritas minuit authoritatem, et amicitia vix aliquid conari sinit. Magnum enim et planè incredibilem praeceptoris nostri morte dolorem accepi, neque [Page 276] dubito quin omnes acceperitis, quibuscumque vera Dei religio & vitae ho­nestas curae est. Non enim unus erat ex doctoribus plebeis, sed singularis ex omnibus Theologiae principibus, non quem multi laudare, sed quem om­nes admirari, non quem omnes amici expeterent, sed quem universi inimi­ci reformidarent, non ad quosdam Christianos, sed ad totum Christum, non ad certos homines, sed omne humanum genus adjuvandum natus & procrea­tus. Multum videor dicere, tamen cum immensitatem ejus bonitatis & doctrinae animo colligo, superat ejus doctrina meam orationem, virtus e­tiam cogitationem. Sed de vita non loquar, quam licet propius aspicere poteram, propter meam interiorem cum eo consuetudinem, tamen nimis mihi longum esset, & amicus frustra laudarem, quod nemo unquam ausus est inimicus reprehendere. De literis hoc unum summatim ponam: Quae Buceri doctri­n [...]. in aliis singula singulis, ea in uno pariter universa concidisse. Augustini fuit in illo acumen, Hieronymi linguarum varietas & doctrina, disciplina Cypriani, Ambrosii authoritas, Originis scientia, Chrysostomi in docendo perspicuitas. Bernardi integritas in vita: vel haec in illis priscis Ecclesiarum heroibus uberiora si fuerint (uti fuisse confiteor) tamen particulas ex om­nibus excellentissimas noster Bucerus tanto studio arripuit, tot ornamentis perpoluit, ut si non unus cum omnibus, tamen separatim cum singulis com­parati possit: aut in illo augusto veterum choro si non praesideat, in homi­nibus nostri saeculi, omnibus ex partibus inter alios emineat. Sed infinitas ejus laudes oratione non sequar, ad quas pauci, aut ne pauci quidem perve­nire possunt, imitationem ejus vitae ac fidei nobis iterum atque iterum di­ligentissime commendo, ad quos omnes se quantum possunt, conformare debent. Quam ad rem si vita Buceri magnum momentum attulit, mors certè majus afferre debet, qui praesens & domesticus testis ante oculos jacet, praesentis, vitae occidentis, & futurae nascentis. Bucerus si solus testis est, ne curetis: si maximus contemnite. Sed prophetae mortui sunt, & Apo­stoli magnis & immensis coetibus, si multitudo spectatur, si dignitas Do­minus noster Jesus de gloria divina se ipse depressit, ut non solum mortem, sed eam infamem & tetram oppeteret, ut primum communis mortis, dein­de etiam aeternae vitae in illo exemplum cerneremus. Primus igitur ad Chri­stum respectus est, quem Paulus primitias mortuorum vocat, quoniam pri­mus viam ex morte ad vitam nobis communivit. Secundus ad Apostolorum & martyrum catervas, quos Dominus noster Jesus Christus ex horum corpo­rum gurgustiis, ad aeternam perpetuae foelicitatis domum iisdem itineribus evocavit. Tertius in hoc ipso defigatur Doctor Martinus Bucerus, quem ad Apostolorum ordinem aggregare possumus. Cum enim illorum in vita fidem & doctrinam sequutus sit, non dubito, quin gloriam in morte sit asse­quutus. His igitur exemplis ita nos ipsos instruamus, & tam altè mentes nostras exaggeremus, semper ut sursum sint: tum enim fidentibus ani­mis, cum opus erit, ad mortem gradiemur, & ad illam haereditatem perveniemus, quam Deus communis noster clementissimus pater, prop­ter▪ Jesum Christum omnibus reservat,, qui sinceris moribus et vera fide ad illum confugiunt.

Haec cum ille depressa ac lamentabili voce & vultu tristiore dixisset, mi­rifica [Page 277] [...] omnium animos occupaverat. Quid multa? Quas laudes D. Haddonus ex inferiori loco & ad nostros et ante humationem mortuo tribuerat, easdem ex superiori loco Justis persolutis humatoque corpore, persequutus est D. Parkerus singulari orationis varietate, maxima totius Doctor Parkeru [...] populi admiratione. Atque ille non solum eas sibi partes sumpsit ornandi ac defendendi nostri Buceri, quas paulo ante D. Haddoni praeoccupave­rat oratio, verum etiam & gratulandi et lugendi modum rationemque prae­scripsit. Cujus neque necesse mihi erit singulos locos attingere, neque si id quidem maximè vellem, commodè in hoc loco facere possem: omnino ut praeteream, cum ipsius singularis diligentia, tum amor erga Bucerum exi­mius, coegerunt: quorum alter perfecit, ut omnia si persequerer defor­mare ejus scripta, non ad aliorum aures transmittere viderer: altero & nobis detraxit solicitudinem, qui nostras vires contemnebamus & caetero­rum studia ac voluntates adjuvit, qui universum illius decursum orationis cupiunt cognoscere. Unum tamen praetermittere nullo modo possum: cu­jus recordatio propter utilitatem praeceptionis semper debet in animis no­stris inhaerere: & in quo non major putabatur vis ad reprimendas (quan­quam hoc studiosè faciebat) quam ad provocandas & extorquendas lachry­mas inesse.

Etenim proposita primum foelicitate nostri Buceri, & collaudato sancto­rum Buceri in morte faelicitas. coetu, enumeratis praemiis quibus vita integerrimè acta solet affici, ve­tuit nos sanctissimi viri mortem lugere: siquidem praeclarè cum co esse act­um, qui laboriosissima vita perfunctus, & plurimis devoratis molestiis, tan­quam è fluctibus in portum, è turba & colluvione hominum, in sempiter­nam pacem & coetum sanctorum receptus sit. Rursus commemoratis poenis quas impiorum hominum & non obedientium sceleribus infligit Deus, no­straque Nostr [...]tardi [...]as. ante oculos posita tarditate, qui tam salutarem nuntium negligen­ter complexi sumus, quorumque è dissolutissimis moribus sit ereptus ad con­sequentis graviorem poenam temporis, justissimam esse oblatam dixit moe­rendi lachrymandique causam: eamque si delabi pateremur, ac non omni mente & sensibus ad luctum, lachrymas, suspiria, gemitus, convertere­mur, fore ut obduratos nostros animos non ferens Deus, licet jampridem ex hujus morte magna ruina quatefecisset, multo tamen post hac atrociori­bus suppliciis sit excruciaturus. Constitisse videlicet eum quasi praecipuum Bucerus Archi­tectus domus Dei. quendam inter nos architectum, qui diem, qui horam nullam intermitte­ret aliquid semper comportandi, quod ad domum Dei aedificandam videre­tur esse idoneum: nos, nos Cantabriginses partim temporibus assentientes, [...]. ad idem opus devolutos esse, vix tamen ad unum lapidem porrigendum ma­num admovere: partim invidia, caecitate, & veteribus superstitionis faeci­bus oppressos motus ciere, vim parare qua fundamenta subruere, tecta & Papistae. parietes dejicere possimus. Itaque alterius partis simulatam industriam, odium alterius infinitum diutius ferre Deum non potuisse: ac propterea hanc nobis poenam sceleris si perseveremus, sin revertamur & doleamus, medicinam erroris adhibuisse. Atque ita universo hoc loco in Buceri foeli­citate gratulationis, in nostra miseria luctus et lachrymarum copiose, sane & accurate explicato: de praestantissimae virtutis et incomparabilis doctrinae [Page 278] laudibus multa adjecit, quarum aliquae partes à me paulo superius tactae, ab eo fusissimè pertractatae erant: quarumque ego umbram et speciem paucis verbis sequutus sum, is eminentem et expressam effigiem dicendo erat asse­quutus. Quam orationem, quod brevi speramus in vulgus exituram, op­tamus etiam ut eorum manibus teratur, qui divinis Buceri nostri laudibus [...]vent. Nam ex ea non solum afficientur voluptate, cum in mentem redie­rit sanctissimae conjunctionis recordatio, verum etiam multo magis laetitia efferentur, cum ejus integerrimos mores, vitae exemplum innocentissimae, authoritatis, diligentiae, frugalitatis, modestiae, continentiae, omnis de­nique virtutis imaginem oculis suis propositam videant. Nam de invidis non laboramus, quos cum nihil ita exedit, ut alienae virtutis praedicatio: eis nec jucunda memoria, nec grata praestantissimi viri imitatio esse potest. Sed de Parkero satis, cujus eruditam vocem malo te & reliquos ex ipsius scriptis percipere, quam me referente cognoscere. Is igitur cum perora­visset, discessum est, & reliqua celebritas in posterum diem dilata. Quo die cum de more sacra peracta essent, nec satis magnae optimo & sanctissimo viro laudes tribui potuisse viderentur, qui omnium studia et conatus exqui­rendarum laudum virtute superaret: rogatus est D. Redmannus, ut quo­niam [...] [...]. authoritate & existimatione reliquis praeire videretur, vellet sibi eum locum sumere, et pro concione aliquid de clarissimo viro loqui. Quod cum is se facturum libenter recepisset, sic processit, tanquam à quo populus ali­quid egregium pro ipsius pietate erga bonos expectaret. Neque is omnino in eo plebis opinionem fefellit. Siquidem ex ejus oratione crevisse etiam videbatur existimatio et gloria nostri Buceri. Quae quanquam uberrimam in se laudis segetem continebat, ita ut unam aliquam ejus particulam ornan­ti, deesse oratio non posset, tamen eo magis tum ipsius virtuti gratulaba­mur, quod ne is quidem, eujus interdum actionibus repugnabat, & à quo dissentire putabatur, ullius rei vituperandae aut calumniandae materiem re­perire poterat. Quapropter si hominum opiniones & judicia spectes, flo­rem attulit & speciem ornamenti superiorum oratio, hujus vero etiam de­fensionem. Nam quae à veteribus amicis & omni studio conjunctissimis pro­ficiscuntur, gratiae nonnunquam & benevolentiae concedi putantur: Sed [...] [...] [...]ui repugnes, ab eo praedicari & ornari, id vel singularis in teipso virtutis [...]dicium habet, quae omnem reprehensionem effugit: vel laudatoris probos [...]ores significat, qui paucarum rerum dissentione semota, reliquas non so­l [...]t debita commendatione fraudare. Utrumvis ut fuerit, equidem praecla­re [...]obiscum agitur, & cum Bucerum in oculis gerimus, cui nihil vitupera­tionis loco objici potuit, tum D. Redmanni probitati gratulamur, qui è nonnulla inter ipsos de arduis rebus discordia, injuste eum laedendi occasio­nem noluit arripere. Nam hac mente, ut videbatur, prodiens, tot laudi­nus nostrum Bucerum convestivit, ut▪ siquae uspiam macula in ejus vita ex­ [...]tisset, tamen his illius ornamentis obruta plane deletaque fuisset. De quibus si roges, difficile mihi omnino est, eadem varietate & copia, qua is erat usus, distributè, dispositeque repetere. Scis enim propositis quibus­dam capitibus, si quid incurrat, quod ad rem augendam minuendamve per­tineat, quod ad excitandum, deterrendum, objurgandum, refellendum, [Page 279] commiserandum spectet, quam mirabiliter id solet & magnifice tractari à no­stris artificibus, praesertim in eo genere peritis, & vernacula nostra dome­sticaque lingua exercitatis: ut mihi instituenti ad te actorum quasi commen­tariolum aliquod scribere, non eodem sint artificio & ubertate singula ex­ponenda, qua ab illis, quorum facta & dicta percenseo, explicata perpoli­taque erant. Quare licet capita quaedam degustanti, de reliquis conjectu­ram facere. E quibus sit mihi primum illud, in quo parum se dicebat Bu­cero & Augustino laudem tribuere: quorum in utriusque libris, cum mul­ta divinitus conscripta reperiantur, tamen & à Bucero cum viveret quaesivis­se, & ab Augustino si revivisceret quaesiturum esse, reprehendens neutrum, Comparatio Buceri & Au­gustini. sed non utrique omnibus assentiens, planeque de multis dubitans, quomodo ipsi suas sententias & scripta interpretarentur. Nam & in Augustini volu­minibus esse permulta cum structura verborum impedita, tum sententiarum acumine, dicendi quoque ratione fortasse non nimium perspicua, quasi ali­qua caligine offusa: et ex Buceri scriptis existere nonnunquam eisdem ferè de causis dubitationem. Licere igitur de utriusque nonnullis locis haesitan­tem, ab utroque quid uterque voluerit, sine contumelia sciscitari. In hanc sententiam plura: sed nihil praeclarius, quam quod idem uberrimè lauda­tis iis commentariiis quos in D. Pauli Epistolam ad Rom. & in Davidis hymnosedidit, illud quasi corollarium adjecit: habere videlicet eos in se Comment. in Epist. ad Rom. & Psalm. tam plenam & perfectam undique doctrinam Christianae religionis: inter­pretationemque tam iuculentam & perspicuam, ut cum illorum veterum augustissimorum hominum & virorum doctissimorum monumentis, quorum jam multis saeculis consecratae literae atque artes fuerunt, quosque religio­nis & sacrorum interpretes cuncti hos mille annos amplius asciverunt, omni­bus ex partibus conferri compararique posse existimaret. De reliquis, & A Bucero satis­ [...]a [...]um esse Redmanno in multis. Dolet amissum [...]c [...]rum Red­mann [...]. gaudere se dicebat, quod in multis sibi à Bucero cum viveret, esse satis­factum, nec dubitare, quin si longior ei vita suppetisset, pluribus esset sa­tisfacturus. Itaque facilè pati à plerisque vel omnibus potius, deplorari ex­cellentissimi viri interitum, sibi tamen affirmare propinquiorem eum dolo­rem esse, quam caeteris: non solum quia charior ejus vita esse coeperat, à quo tam multa didicisset, verum etiam quo deinceps à quo discat, habitu­rum neminem. Simul & illud dolorem auxisse suum, quod talem non ob­trectatorem, sed authorem conatus ac diligentiae suae amisisset, qui & cre­bro eum domum invitaret, & ad omnem congressum se humanissimum prae­beret, Crebro ad se in­vitavit Red­mannum Buce­rus. hancque in praecipuis ejus ornamentis laudem reponebat, pluribus­que verbis praedicabat, quod non disficilis ad eum aditus, non superba re­sponsa, non insuavis, sed sine aculeis sermo, tum humanitas, consuetudo, consilium, auxilium prompta omnibus, sibi vero etiam paratissima fuere. In Facilitas Buce­ri in congressi­bus. Veritatis magis quam victoriae cupidus Buce­rus. Bonos vi­ros fecit Buce­rus. ipso colloquio mentem laudabat simplicem & apertam, & sine fuco medita­tas defensiones, & in concedendo, si quid dandum esset, facilitatem in re­fellendo, si minus placeret, lenitatem. Omnino hoc à se animadversum dicebat, nunquam illum fuisse victoriae magis quam veritatis cupidum, nec cujus in speciem gloriosior responsio, sed cujus probabilior esset, curasse, victrixque si triumpharet veritas, se victum aequo animo tulisse. Postre­mo, nunquam cum adiisse, nunquam cum eo fuisse congressum, quin melior, [Page 280] probior, sanctior vir discederet. Nos igitur cum hujus testimonium habe­mus, Redman. Gar­dinero et omni­bus Papistis opponitur. quem nostro Bucero adversarium, quem inimicum plerique putabant, quid Papistae vociferentur magnoperè curabimus? & cum Redmannus Theologus laudaverit, quid Gardinerus jurisconsultus loquatur omnino spectabimus? Sit huic Bucerus homo vanus, mendax, nullius conscientiae, Gardinerus in Bucerum, po­stremo libro. nulliusfidei: Certe Redmanno, cum frequentissima corona, doctissimis vi­ris audientibus concionem haberet, gravis, constans, sanctissimae vitae, nul­lius in se vestigium perfidiae habere visus est. Avocat Gardinerus, vel con­vitio potius abarcet ab Ecclesiarum ministerio Bucerum: at Redmannus or­batum ejus opera ministerium luget: Postulat impudenter Gardinerus ut sibi reconcilietur & redeat in gratiam: offendisse aliquem aliquando negat Redmannus. Certet igitur cum Gardineri impudentia, Redmanni vere­cundia: hujus modestia, cum illius convitio: cumque infinito illius odio, spectata hujus erga Bucerum benevolentia. Sed me quoque dices incales­cere. Equidem commoveor ab homine ingeniosissimo & cum acumine tum etiam dicendi facultate praestanti, discerpi convitio Sanctissimum virum: Bucerus. quem nos ut patrem colebamus, ut praeceptorem audiebamus, ut hominem nobis charissimum, cuique nos vicissim chari essemus, complexi sumus: & doleo in tam excellens ingenium tam depravatum morem incidisse, quod Gardineri inge­nium. alioqui modestia excultum, detractaque ambitione praejudicatae de se opini­onis nutricula, omnibus qui nostro hoc saeculo excellentissima fuerunt, prae­stare facile potuisset. Sed hunc eadem labes oppressum tenuit, qua solent [...]. praestantissima plerumque ingenia obrui: & quaesi Sacrae literae non essent, tamen vel unius testimonio Platonis evelli penitus è nostris moribus deleri­que deberet.

Siquidem praeclare est apud eum. [...]. Qui­que se nimium amat, & suo assentatur ingenio, pravum se bonarum & ma­larum rerum, honestarum & turpium, falsarum & verarum judicem prae­bet. Pluribus haec affero, ut singularis modestia & timor ac circumspectio laudetur nostri Buceri, qui ita se non amavit, ut omnium sententias liben­ter audire, de omnibus in utramque partem disputare, non pertinacem & durum animum afferre solitus sit: sed quemadmodum ante dixi, ita se ge­rere, ut constituto quod verum esset, aequo animo vel vincere vel vinci posset: ex altera parte notetur Gardineri [...], qui quam opinionem [...] Gardineri. domo exportare consueverat, quod se falli non posse putaret, omninoque turpe videretur coargui & reprehendi, eandem semper statuit, spretis & contemptis aliorum quamvis doctissimorum sententiis, domum secum refer­re. Sed aliter facio, quam de principio institueram. Siquidem acta solum exigui cujusdam temporis decreveram ad te perscribere: nunc vero etiam in eadem Epistola laudationem inclusi. Sed meum in hac parte errorem (si modo error sit veras alicui laudes tribuere) sublevabit, cum tua praestans ac divina humanitas, tum omnium qui haec nostra attingent, singularis in Bucerum amor. Qui cum ejusmodi fuerit, quem omnes amissum luxerint, quem amici requisiverint, inimici laudarint, alieni receperint, sui semper praestantissimum judicarint, nec horum in viventem pietas non amari, nec meum in mortui virtute renovanda studium vituperari credo poterit. Fu­nus [Page 281] habes, luctum habes, causas nonnullas quidem, sed nec omnes nec Ep [...]gns. maximas, tamen tam multas & tam graves, ut si nullae praeterea essent, sa­tis momenti habeant, cur nos in moerore simus. Utinam mihi vel ea notitia daretur vel facultas, qua universam ejus vitam praeclarissimè actam cognos­cere, eamque literarum monumentis mandare possem. Sed brevi tempore nobis cognitus fuit, & scribendi industria vana est, cum rerum proposita­rum excellentiam oratione assequi nequeas. Has igitur partes Germanis hominibus doctissimis relinquo, aqud quos cum diutissimè vixerit, facient pie, ut quoniam & norunt quomodo vixerit, & facultate praediti sunt, ve­lint Sanctissimi hominis vitam nobiscum communicare.

Ego pro ea facultate quam mihi Deus largitus est, dedi operam, ut in eum vita functum, ingrati non videremur, à quo vivo plurimis ornamen­tis afficiebamur. Vale, Cantabrigiae è Collegio Trinitatis. Anno Dom. M. D. LI. Id. Mart.

GEORGIUS CARLETON, Episcopus Cicistrensis, Gulielmo Belussis, Equiti aurato, Salutem in Christo precatur.

SI in Ecclesia multi essent, qualis unus erat Gilpinus, non exi­stimarem operae pretium memoriam hujus viri aliis commen­dare: nunc vero cùm paucissimos, aut si quod sentio dicam, nul­los viderim qui normam pietatis et sanctimoniae tam rarae se­cutus, exemplar aliis ad beatam vitam properantibus tam illustre pro­posuit, tam egregiè sustinuerit, sic sentio, exemplum tale bonis pietatis [Page 283] igniculos additurum, ut formam tam perspicuam sequantur, si fortè non assequantur. Exempla hujusmodi insignis pietatis in sanctis antiquis multa audivimus, & in scriptis eorum frequenter legimus, sed in homi­nibus nostri saeculi non invenimus: tantum enim absumus ab hoc zelo in pietate promovenda, ut jam metuendum sit, ne vera religio quondam cum magno studio & gaudio suscepta, nunc à nonnullis cum fastidio re­jecta, tandem subruatur: etenim experientia saeculorum anteacto­rum satis nobis hanc veritatem confirmavit, profanos mores religionis ruinam secum traxisse, ut ne dubitemus deinceps etiam tracturos. Non dubitamus in tanto antiquae sanctimoniae caligine, Gilpini vitam evolaturam, sicut noctuam inter alias aves multis invisam. Nec id­circo supprimendam puto, habeant alii quod mirentur, alii quod illu­dant, alii quod imitentur. Tu vero vir inter paucos praestans habes quod votis multis desiderasti. Scriptum hoc multos jam annos apud me delituit, editionem diutius distuli, consultò ne forte se laesos quaeran­tur, qui ab hac sanctimoniae forma procul abesse videntur: sed mei instituti erat neminem laedere, omnes quantum in me est juvare. Si quis se hoc scripto adjutum sentiat, hoc tibi debere se agnoscat, qui solli­citatione tua hoc qualecunque scriptum à me extorferis. Cumque eo loci degas in qua Gilpini vita tota et virtus optimè nota sit, cumque tam enixè hoc à me efflagitaris, quis dubitare potest praestantem virum esse oportere, qui tanto studio Gilpini memoriam conservandam procu­raverit? Hic tuus insignis animus coegit me, ut tuo nomini hanc opel­lam dedicarem, ut & religiosi animi tui in Gilpinum, & amoris in te mei testimonium extaret. Vale.

VITA BERNARDI GILPINI.

BERNARDUS GILPINUS natus Kentmirae in comita­tu Westmorlandiae, Anno Domini 1517. ex antiqua familia et clara. Patrem habuit Edwinum Gilpinum. Edwini frater senior occisus erat in praelio apud Bosworth. Qui quintus erat haeres à Richardo Gilpino, qui tempore regis Johannis donatus erat agro illo Kent­mirano à Barono Kendaliae pro meritis egregiis in bello et in pace. Hic Ri­chardus est ille qui aprum sylvestrem occiderat, qui in montibus proximis tanquam aper Erimanthi furens, plurima damna populis intulerat. Hinc est, quod in armis Gentilitiis Gilpini gerant aprum. Matrem habuit Mar­garetam, filiam Gulielmi Laton de Dalamain in Cumbria, ex antiqua fami­lia, et bellicoso illo saeculo illustri, ex qua plures equites viri fortissimi pro­dierunt.

Bernardus vix infantilem exuerat aetatem, quum futurae sanctimoniae in­dicia quaedam aediderat: fraterculus quidam circumibat victum quaeritans, et ut animos hominum perliceret ad beneficentiam, concionandi zelum quendam ostentabat. Erat hoc hominum genus sordidum, et improbum. Quidam eorum habere satagebant formam pietatis virtutem ejus abnegan­tes. At alii ne formam quidem retinuerunt. Hic erro domum Gilpini pa­tris accesserat die Sabbati, quasi crastino die Dominico concionaturus. Sus­ceptus erat satis liberaliter: Nam ex istis locustulis offendere quenquam erat piaculum. Bonus frater inter coenandum ingluviem invitabat, et po­tandi finem bellua non ante fecerat, quàm ebrius pudendum spectaculum tàm castae, sobriaeque, familiae praebuisset. At crastino die veluti sanctu­lus de coelo subito lapsus ad concionem populum convocat. Inter concio­nandum bona quaedam verba eructans, contra vitia quaedam excandescere, adeoque etiam contra ebrietatem ausus fuit intonare. Gilpinus puerulus qui tum loqui coeperat, postquam invsam hominis foeditatem ex hesterna coe­na collegisset, nunc audiens belluam intonantem contra illa vitia, quae ipse perpetraverat, sicut erat propè matris gremium in templo, exclamat subi­tò his verbis: Mater audin quomodo iste contra ebrietatem loqui audet, qui erat in nostra domo hesterna nocte ebrius. Mater pueri os manu opposi­ta impedire properat, ne plura effunderet. Parentes pucri ingenium ex variis indiciis perspicientes, eum bonis litteris sedulo educandum curarunt. Condiscipulum habuit Edwinum Airium, quem propter ingenium et specta­tam [Page 285] probitatem poste a colebat. At reliquos omnes Gilpinus ingenii acri­monia longè post se reliquit. Itaque cum laude decurso in schola tyrocinio, à parentibus, qui jam spem magnam conceperant de filio suo, mittitur Oxo­nium. Tunc temporis Oxonii erant omnia in literis, et religione turbata et barbara rubigine obducta. Agebat Gilpinus annum decimum sextum, quum se Oxonium contulerat. Is erat annus Domini 1533. In Reginensi Colle­gio susceptus mirificè in bonis litteris profecit. In operibus Erasmi studiosi­us haerebat, sicut omnia illius saeculi ingenia bona. Ad Dialecticae & Phi­losophiae cognitionem sedulo ferebatur, in quibus excellere videbatur, & in scholis dominari. Addidit humaniores litteras, Grecae, & Hebraicae linguae peritiam singularem, in quibus literis Neli opera, & amicitia uteba­tur, cui cum Gilpino ex studiorum similtudine familiaritas intercesserat. Is erat socius collegii Novi, & posteà Hebraicarum literarum professor Oxonii. Post aliquot annos in his studiis gnaviter collocatus, ita clarus Gilpinus charusque suis Oxoniensibus esse coeperat, ut nullum literarum praemium vi­deretur, quin infra Gilpini virtutem subsederit. Quaerebantur tum docti­ores atque insigniores viri, qui Aedem Christi noviter tunc Oxonii inchoatam complere, & bonarum literarum laude ornare possent. Inter eos imprimis ascriptus erat Gilpinus. In religione veritatem, & sinceritatem non tum ob­tinuerat, qui in traditionibus Ecclesiae Romanae fuerat institutus: Neque enim religionem & pietatem ad verbi divini normam, sed ad paternas & per manus susceptas traditiones plerique tum temporis revocabant. Haere­bat aliquamdiu animus ad sancta compositus, in tenebris, & praejudiciis in­terceptus non sine aliqua antiquitatis umbra sub superstitionis onere lucta­batur. Fortior adversus vitia & sordes, quam adversus paternas traditio­nes. Itaque tum temporis magnum causae Pontificiae momentum videbatur Gilpinus. Disputabat publicè contra Johannem Hooperum, qui postea Epis­copus Vigorniensis erat, ac tandem gloriosus Christi Martor. Mortuo Re­ge Henrico octavo, quum jam Edwardus sextus regnum obtineret, ejus mu­nificentia & pietate adductus Petrus Martyr Oxonii sacras literas docebat. Huic obsistere nitebantur sophistae Chedsaeus, Morganus, Westonus. Qui Gilpinum etiam cupiebant adducere, ut Martyri majorem ex ejus consilio & auxilio crearent molestiam, atque ea res tandem eo devenerat, ut Gilpi­nus productus fuerit ad disputationem contra P. Martyris positiones. Ex quo conflictu Gilpinus ut causam susceptam tueretur, accuratius coepit Scripturas & Patres antiquos excutere. Quoque majori studio ad suscep­tum causae patrocinium incubuerat, eo minorem causae fiduciam habere coe­perat, putabat se pro veritate decertaturum, quam invenire pro virili cer­tabat. Sed dum veritatem ardentius quaereret, paulatim agnoscere coepit errores suos. P. Martyr subinde profiteri solebat se non multum moveri de Westono, Morgano, aliisque similibus: At de Gilpino, inquit, vehementer commoveor, qui sincero animo omnia aget & loquitur. Reliqui de ventre suo videntur solliciti, levissimi homines ambitionis & cupiditatis quasi vento feruntur. At Gilpinus morum gravitate & laudatissimae vitae testimonio subnixus, causam quam suscipit virtute sua cohonestare videtur. Saepius­que Deum orabat, ut Gilpini animum ad omnia honesta studia compositum ad [Page 286] veritatem tandem convertere dignaretur. Valuit P. Martyris oratio apud Deum. Nam ex eo tempore non subito, sed ut ipse fatebatur, pedetentim ad veritatis agnitionem accessit. Magnam Oxoniensibus lucem intulerat Martyr ad veritatem Theologiae, & ad humaniores literas illustrandas. Gil­pinus ex eo acrius studio, & praecibus incumbere statuit, ut veritatem inve­stigaret. Itaque controversiam quae inter ipsum & Hooperum fuerat, scrip­tis etiam mandare constituit. Sed in ea controversia explicanda dum accu­ratius ea versat quae resutare decreverat, dum altius rimatur, & ad Scripturae authoritatem Ecclesiae instituta revocat, sine qua nec Eclesiam aliquam esse cognoscebat, sensit se facilè victum, & à veritate vinci gaudebat. Scripta illa inter Gilpini scrinia reperta, ingenuam confessionem & veritatis vim, a­deoque misericordiam divinam in ejus conversione declarant. Dum religio­nem Pontificiam accuratius examinat, plurimos errores in Ecclesiam irrep­sisse coactus est agnoscere, qui salutis negotium impediunt & obscurant. Adeo ut iis, qui sitiunt justitiam & veritatis cognitionem, magno sint of­fendiculo. Videbat plurimas sanae doctrinae corruptelas & commutationes: de septem sacramentis ante P. Lumbardum magnum silentium reperit: coe­nae Dominicae usum sub una tantum specie contra expressas Scripturas tradi, transubstantiationem à scholasticis confictam esse. In Sacramento doctrinam operis operati nuper natam: Missam ex Sacramento in sacrificium conversam. In Ecclesia ubi omnia ad aedificationem populi instituta sunt, omnia contra edificationem populi in lingua ignota peragi: imaginum adorationem insti­tui contra expressum praeceptum Dei. Dum istis cogitationibus distrahere­tur, ecce in concilio Tridentino regula fidei immutata perculsit ejus animum. Nam ex antiquis scriptoribus adeoque etiam ex recentibus, Lumbardo, Scoto, Aquinate, et similibus observaverat, regulam fidei tantum è divinis Scriptu­ris petendam esse: at in consilio Tridentino videbat traditiones humanas ae­qualem locum paremque autoritatem cum verbo Dei obtinere. Cumque intelligeret traditiones istas nihil aliud esse, quam perversas & inversas sa­crarum Scripturarum interpretationes, à Pontificibus Romanis excogitatas, & inter Decretales Epistolas insertas; tum Decretales illas Episto­las omnino supposititias esse, quod multorum eruditorum virorum testimo­niis probatur, ipsorumque adeo Pontificiorum confessione, ut indubitatum agnoscitur: tanta rerum confusio his posterioribus saeculis orta in Ecclesia, Gilpinum ad veram pietatem anhelantem, eo tandem adegerat, ut subdubitare coeperit, Papa nae sit Antichristus ille in Scripturis praenuntiatus, Ecclesia­que Pontifica planè Antichristiana. Nam quid est sese efferre & oppone­re adversus quicquid dicitur Deus aut numen: adeo ut in templo Dei tan­quam Deus sedeat prae se ferens se esse Deum? Si hoc non sit quod Papa sit universalis Ecclesiae caput, Dominus, Monarcha, & tanquam Deus: quod verbum Papae defendatur esse tanquam verbum Dei? Nam cujus verbum est tanquam verbum Dei, quomodo is non erit tanquam Deus, & sese oppo­nens Deo, & prae se ferens quod sit Deus? Verbum autem hoc, quod di­citur verbum Dei non scriptum, est ex impurissimis lacunis illis Decratali­bus ortum, hoc est, ex supposititiis, & falsis scriptis concarcinatum. At­que hoc verbum quod nullo modo est comparandum verbo honesti viri, est [Page 287] verbum Dei non scriptum, pari pietatis affectu cum sacris Scripturis susci­piendum. Numquid Antichristus cum venerit (si quis alius adhuc venturus sit) majore Christum, & sacras Scripturas injuria aut blasphemia assiciet, quam Papa facit? Hic tandem subinde suspensus haerebat. Nam quis p [...] ­taret Papam esse Antichristum? Quis hoc dicere auderet ante Mart. Luthe­rum? Sic igitur secum ipse versabat: Si Papa sit Antichristus, video non solum probabiles sed & necessarias causas discedendi ex Ecclesia Pontificia: Sin Papa non sit Antichristus, non video satis firmam discedendi causam. Discedere ab Ecclesia non licet; discedere ab Antichristi Ecclesia non so­lum jubemur, verum etiam horrendam Dei vivi iram, & minas fulminatas videmus in eos, qui in Babylone illa Antichristi synagoga permanserint: Quum coelestis vox dicat, Apoc. 18. Exite ex ea, Popule mi; & denuncia­tur, accepturos ex plagis ejus, quicunque participes fuerint peccatorum ejus. Hic igitur haerebat aliquandiu: Quia nisi Papa proderetur Antichristus, non videbat quomodo deserere Ecclesiam illam potuisset diuque quaerendo, le­gendo, orando, meditando in hoc incubuit ut veritatem indagaret. Ex antiquis patribus Tertulliano, Hieronymo, Ambrosio, Augustino, Chrysosto­mo, Cyrillo, aliisque observabat, locum illum quo describitur Antichristus, 2 Thess. 2. Id quod nunc tenet, tenebit donec de medio tollatur: sic exponi, ut de Romano imperio intelligatur: ut imperium Romanum quod tunc tene­bat, teneret locum suum, donec Antichristus venerit, qui Romani imperii sedem sit occpaturus. Deinde cum eodem loco dicitur non prius venturum Christum, quàm venerit discessio, hoc etiam similiter impletum observabat. Discessionem immanem factam videbat Ecclesiae Romanae à primitiva simpli­citate & veritate. Deinde alteram etiam discessionem non minus manife­stam Ecclesiarum scilicet reformatarum ab Ecclesia Romana.

Gilpinus dicere solebat Ecclesias Protestantium non aliam firmam & soli­dam suae discessionis rationem reddere potuisse praeter illam, Papam scilicet esse Antichristum. Nam ab Ecclesia Antichristi discessionem mandatam in­telligebat ex monito illo coelesti: Exite ex ea, popule mi; ne participes sitis peccatorum ejus, et ex plagis ejus accipiatis: Apoc. 18. 4. Quo loco S. Jo­hannes disertè praenuntiat populum Dei evocandum fore ex Ecclesia Anti­christi: nihil tertium hic reliquum, vel Romanam Ecclesiam non esse dese­rendam, vel Papam pro Antichristo habendum; è cujus Ecclesia Dei Ec­clesia coelesti voce & mandato evocatur. Jam vero haec omnia eventus, qui est prophetiarum interpres, nobis certissimus comprobavit. Multis jam faeculi vidimus regnum illud quod Apostolorum temporibus obtinebat è me­dio sublatum. Et in ejus loco regnum Ecclesiasticum erectum, quale saecu­lis anteactis in Ecclesia nunquam suerat visum. Vidimus horrendam disces­sionem Ecclesiae Romanae ab antiqua Ecclesiae puritate & virtute. Vidimus & quotidie videmus populum velut coelesti voce evocatum, exeuntem è Ba­bylone, id est, ex Ecclesia Antichristi. Oculi nostri viderunt haec comple­ta, quae tot saeculis ante haec tempora praedicta legimus. Haec Gilpini ani­mum vehementer moverunt, ut Ecclesiam in verbo Dei monstratam seque­retur. Ecclesia Romana regulam fidei integram servabat, antequam in Tridentino Concilio regula illa fuerat mutata. Tum necessario videbatur [Page 288] exeundum ex illa Romana Ecclesia, ut vera & evocata illa Ecclesia sequere­tur verbum Dei. Haec enim evocatio peculiarem Ecclesiae conditionem vi­debatur designare. Sic evocatus Abraham ex Ur Chaldaeorum, evocatus po­pulus Israel ex Egypto, evocati Judaei ex Babylone post captivitatem septuaginta annorum: ac tandem ad illam formam evocata Ecclesia reformata ex Baby­lone mystico, sive Ecclesia Romana. Haec admirando Dei consilio & poten­ti manu confecta videbantur. Igitur exeundum necessario videbat & Ec­clesiam illam Apostaticam deserendam. Verum haec non impetu, sed len­to molimine egit.

Interea Cuthbertus Tonstallus Dunelmensis Episcopus Gilpinum suis sumpti­bus ad exteras Ecclesias visendas mittere decrevit. Erat Tonstallus matris Gilpini avunculus. Sed antequam peregrè proficisceretur evocatus ad au­lam concionem habuit coram Rege Edwardo sexto de Ecclesiarum rapinis. Concio illa publicè typis excusa extat. Deinde ad peregrinandi studium se contulit. Amicorum cura sacerdotium ei collatum erat. Illud sacerdoti­um Tonstallus Gilpino retinendum suadebat, ut impensas itineris facilius to­leraret, honestiusque sese ac liberalius exciperet. At Gilpinus cum parvo temporis spatio sacerdotium retinuisset, ante profectionem amicum quen­dam ad se vocavit, quem hominem pium & doctum, & in sacri ministerii functione impigrum cognoverat, huic sacerdotium ipsi non multo ante col­latum, resignatione sua conferendum procuravit. Quod ut resciverat Tun­stallus Gilpinum increpat. Ego, inquit, tui curam gero, & tu curam meam tanquam mutilem projicis. Sed ego praemoneo quod tu his artibus mendicus morieris. Gilpinus primo verbis officiosis Episcopi optimè de se meriti animum placare studet. Deinde subjungit, se sacerdotio renuntias­se necessario, quod quieta conscientia retinere non potuerat. At, inquit, Episcopus cum dispensatione retinere potes, & tecum in hac re dispensabi­tur. Respondet Gilpinus, at qui Diabolus nulla dispensatione, aut ullis vinculis retinebitur, quin me absente in populi mihi commissi perditionem ruat. Et vereor quàm mihi sit inanis responsio apud Deum villicationis meae rationem exegentem, si dixero mecum dispensatum fuisse dum Diabolus dis­perderet. Qua responsione Episcopus videbatur offensus. Sed perspecta sancti animi sinceritate Gilpinum in majori honere habere coepit. Minaba­tur tamen saepius, sicut Gilpinus referre solebat: per patris animam, quo verbo Episcopus familiaris uti consuevit, eum moriturum mendicum. Pro­fectus est primum Machliniam ad Georgium fratrem ipsius literis eò vocatus, deinde agebat Lovanii, Antverpiae, & Lutetiae. Postquam ex Anglia disce­deret, accepit literas à Georgio fratre quibus monitus erat, ut fratrem Ma­chlineae conveniret. Quia quaedam haberet ipsi coram communicanda quae literis expediri non facilè possent. Itaque Machliniam ad fratrem propera­vit. Postquam congressi fuissent, intellexit Gilpinus causam quare eò voca­tus esset, nihil aliud fuisse, nisi ut à fratre persuaderetur sacerdotium exci­pere, quo aleretur dum exteras Academias lustraret. Gilpinus in angustiis interceptus videbatur, noverat se nuper Episcopi animum hac de re offen­disse, videbat Episcopi consilio hoc negotium à fratre Georgio agitatum. Tandem literas ad Tonstallum Episcopum in haec verba transcripsit.

[Page 289] Domine mihi plurimum honorabilis, omnique officio mihi colende, Amplitudini tuae celandum non existimavi, fratrem meum nuper mihi scripsisse, ut omni excusatione postposita ipsum Machliniae convenirem, habere se quae mecum agat de necessariis rebus, quae literis expediri non possent. Quum conveniremus intellexi nihil aliud esse, nisi ut tentaret an sacerdotium suscipere velim, dum interea me in Acada­miae studio continerem. Quod si hanc profectionis causam praesentis­sem, non arbitrarer necesse, studium meum interruptum iri, ut Ma­chliniam proficiscerer. Hoc enim cum omnibus doctis jam mihi dis­cussum fateor, maximè vero cum Sanctis Prophetis, & antiquissimis piissimisque à Christi saeculo Scriptoribus, quod mihi fiducia firma ma­net, quamdiu vixero nunquam conscientiam meam ex ea re onerare, nec sacerdotium ea conditione suscipere, ut interim absens ab eo sim. Ille mihi retulit dominationem vestram ad ipsum scripsisse, libenter velle in me sacerdotium conferre; vestramque dominationem, caete­rosque amicos meos, (inter quòs unus ipse fuerat) existimare me ni­mis scrupulosae conscientiae in care fuisse. Ad quod respondi. Si scru­pulosior sim (quod ego non puto) res tamen est ejus generis, ut malim in ea re paulo strictior esse quam conscientiae meae fr [...]na laxare. Quan­doquidem mihi semel persuasum est, offensionem Dei me non incursu­rum vitando sacerdotium tale, cui non possum residentiam praestare, quamdiu de aliis non male judicem. Quod me facturum spero. Imo pro omnibus qui curam habent animarum quotidie Deum oro, ut curae sibi commissae ita possent Deo rationem reddere, ut & Dei gloriae maxi­mè cedat, & Ecclesiae aedificationi. Dixit ille mihi: Noluisse domi­nationem vestram sacerdotium mihi conferre, quin ut Ecclesiae prospi­cietur tam benè, ac forte melius mè absente quàm si praesens essem. Ad quod respondi me non dubitare quamplurimos in Anglia esse multo praestantiores, qui curam suscipiant, quam ego sim. Ac proinde il­lud imprimis opto, ut illi & officium, & beneficium retineant, ut & animas, & corpora pascere possint, sicuti omnes pastores teneri arbi­tror. Quod vero ad me attinet, non possum conscientiae me [...] persua­dere, ut commodum ex eo suscipiam, in quo alii labores suos ponunt. Nam si alius tanta fide atque industria doceret, & praedicaret, quan­ta S. Augustinus non tamen existimare possum me aliorum laboribus exoneratum. Quod si conscientiae meae vim intulero, ut ea conditione vel hic, vel in alia quacunque Academia manerem, conscientiae in­quietudo non omnino permitteret, me in studiis proficere. Hoc tem­pore Deo gratias ago, gratam in studiis quietem nactus sum prope fra­trum minorum monasterium, ita ut ad egregiam fratrum bibliothe­cam [Page 290] quoties volvero libere possum accedere. Utor familiaritate doctis­simorum virorum, nec unquam majori discendi studio tenebar. Proin­de quum ex Georgio fratre meo intelligam, dominationem vestram porro etiam de sacerdotio mihi conferendo cogitare, (quae res studia mea interrumpe [...]et,) audaciam sumpsi singularem, (dominationis ve­strae benevolentiam cognitam, ac perspectam habens) qua mentem meam liberè bonitati vestrae aperirem. Humiliter obsecrans ut domi­notio vestra permittere velit me liberum ab Ecclesiastica cura vitam agere, quo quietius studiis incumbam. Et quoniam intelligo domina­tionem vestram sollicitam esse, qua ratione mihi prospectum esse posset, si Deus vestram dominationem jam [...]tate gravem ex hoc mundo vocet, ne te illa cura moveat obsecro. Nam si ad necessitatem redactus fuero, non dubito me brevi tempore lecturam aliquam obtinere posse vel in hac Academia vel alibi, ubi tempus non frustra impendam, quae vitae ratio magis mihi placet, quam si sacerdotium susceperim. Christus precor do­minationem vestram custodiat. Lovanii. 22 Novemb. 1554.

Hactenus Gilpinus. Ecquis ex hodiernis nostris hiantibus corvis facerdo­tia majore artificio acquirere, quam hic vitare laboraverit? Tum temporis, cum primum ad transmarinas regiones migraverat, agebat plurimum Lova­nii, deinde Lutetiam profectus est.

Dum esset Lutetiae, curabat Tunstallus Episcopus, ut liber quem tum temporis scripserat, de veritate corporis, & sanguinis Christi Domini in Eucharistia, Gilpini diligentia excuderetur. Scio Pontificios quosdam Gil­pino objecisse, quod ab eo opus illud corruptè depravatum esset praeter autoris sententiam. Me etiam audiente dum posthaec Houghtonae sub Gilpino lite­ris operam darem, Franciscus Wicklefus admonuit Gilpinum de rumore depra­vatae aeditionis. Ille quum variis rationibus diluisset hanc suspicionem, tan­dem protulit literas Cuthberti Tunstalli, in quibus maximas ei gratias egit Episcopus, quod opus illud summa fide ac diligentia ab eo ederetur.

Lutetiae Gilpinus in aedibus Vascosani agebat. Cum viris doctis contulit. Dum doctorum sententias quaereret de iis rebus quae ipsius animum permo­verant, ita plurimum respondebant illi, non ut pacem conscientiae specta­rent, quam ille unicè quaerebat; sed ut Ecclesiae traditiones firmarent. Erat tum Lutetiae Nelus, quo cum liberius agit Gilpinus, ut utrique ad ve­ritatem aspirarent. Erat inter eos fortè Sermo de cultu imaginum. Gilpi­nus graviter commovebatur, quod Idololatriam verbis quidem Pontificii damnarent, & tamen populi passim permitterent cultum imaginum. Quae­rebat quo conscientiae solatio quis posset incurvare se coram imagine, & nonne, inquit, haec est idololatria prohibita in fecundo praecepto decalogi? Hoc ex eo quaerebat libentius Gilpinus, quia observaverat hominem perti­nacius haerentem in Pontificiis placitis. Respondet Nelus distinctione usita­ta de idolo, & imagine. Imagines Sanctorum non esse idola. Ac proin­de nec venerationem imaginum esse idololatriam. Gilpinus subintulit, in se­secundo [Page 291] decalogi praecepto non est idoli mentio. Sed prohibetur incurvar [...] ad sculptile, aut ad aliquam similitudinem eorum quae sunt in coelis, vel in terris, vel sub terris. Ubicunque sint prohibetur prostratio ad similitudi­nem eorum. Et quid facit idolum? faber fingit similitudinem hominis cu­juspiam, fabricata imago non est idolum. Sed cultus facit idolum. Itaque Apostolus dicit, idolum nihil esse, quia unus tantum Deus est. In cogitati­one colentis videtur esse aliquid, sed id quod cogitatio colentis apprehen­dit, revera nihil esse in mundo. Itaque idolatria est cultus Deo debitus creaturae exhibitus. Qui vero inter orandum incurvant se coram creatura quacunque exhibent creaturae cultum Deo debitum. Divinum mandatum prohibet, ne faciant sibi sculptile, aut similitudinem alicujus creaturae. Fa­ciunt sibi qui faciunt in religiosum hunc usum, prohibet etiam ne se incur­vent coram tali creatura: Nam qui sic faciunt, creaturae serviunt, eamque colunt. Frustra est hic distinctio in Latriam & Douliam, (quae verba idem planè significant;) quia distinctio illa tollitur per expressa mandati verba, non incurvabis te eis. Prohibetur incurvatio, quod tamen passim fieri vide­mus. Nelus ad haec: quae, inquit, instituta sunt in Ecclesia, non temerè mutanda sunt. Gilpinus respondit, non est potestatis nostrae mutare Eccle­siae instituta. Sed quia non possum mutare ea quae sunt in Ecclesia instituta, illud mihi imprimis laborandum superest, ut meipsum mutem, & ad since­rum Dei cultum transferam, quod gratia Dei praestabit.

Profiteri solebat se dum inter Pontificios versaret multa observasse, quae animum ejus ab illa religonis specie abalienaverant. In articulo justificatio­nis summam hominis consolationem consistere intelligebat. Quem articulum ita videbat, in Papismo obscurari, ut solida consolatio tolleretur. Itaque Scripturam & Patrum scripta diligenter versabat.

Reversus in Angliam temporibus Marianis, Ecclesiam cum magno dolo­re vidit sanguine & flammis oppressam: ab Episcopo Tunstallo invitatus ad Rectoriam de Esington, caepit verbum Dei praedicare, vitia quae in Ecclesia regnabant acrius reprehendit. Salutis doctrinam simpliciter & solidè pro­ponebat. Qua in re multos invenit adversarios maximè Ecclesiasticos, quo­rum vitia redarguerat.

Erat inter Clericos Dunelmenses Dunstallus quidam rector Ecclesiae in illa Diacesi. Hic erat animo in Gilpinum infensissimo, ipsumque saepius apud Episcopum accusabat quasi haereticum, meritoque cum aliis haereticis com­burendum. Episcopus à sanguine fundendo abhorrebat, leniter cum eo agebat, eumque ab adversariorum machinatione eripuit.

Audivi Antonium Carleton narrantem, (is tum in Episcopi familia dege­bat,) capellanos Episcopi cum Gilpino sermones habuisse de Luthero: quaere­bat unus quid de Luthero ejus (que) scriptis sensisset? Gilpinus fatebatur se Luth­ri scripta non legisse. Ego, inquit, sacras Scripturas, & de iis patrum sententi­as imprimis mihi explorandas proposui. Recentiorum scripta levius attigi: Quanquam si antiquis consenserint, non repudio. Unus ex iis Gilpini proposi­tum laudabat. Benè, inquit, cum Ecclesia ageretur, si veterum scripta omnibus in honore fuissent. Non enim tantopere novorum hominum novae opinionio­nes Ecclesiam turbarent: quales sunt istae novae opiniones Lutheri. At Gilpi­nus si novi, inquit, [Page 292] homines antiquas producant sententias non hominum novitas aspernanda est: Sed doctrinae antiquitas est suscipienda. Illi statim subdole Gilpinum ad dis­putationem protrahunt, de Sacramento Altaris duo quaerebant de reali prae­sentia, & transubstantiatione: De reali praesentia Gilpinus fatebatur se nihil habere solidi, quod contra realem praesentiam opponi posse videretur ipsi. Mi­sterium, inquit, puto in ea re latere, supra captum meum, venerandum potiùs, quam contentionibus exponendum. Rogabant ergo de transubstantiatione quid sentiret? Respondit ille non esse necesse ut credamus ea quae in verbo Dei fundamentum solidum non haberent. Non ergo credis, inquiunt, quod eredit Ecclesia? Respondit Gilpinus, ecclesiam illud non semper credidisse: tenet me fides Catholica, sed fides Catholica non mutatur. Ego video in hac re mutationes, quales fides Catholica non patitur. Rogant illi quas observasset mutationes in fide de Sacramento Altaris? Ille rursus nihil, inquit, de transubstantiatione in antiqua Ecclesia auditum, aut scrip­tum reperi. P. Lumbardus vel primus vel inter primos mutationem ab anti­qua fide induxit. Sed quid vobis videtur? Num in transubstantiatione pa­nis convertitur in carnem & sanguinem Christi? Respondent hoc se sine dubio credere. At inquit Gilpinus, P. Lumbardus qui primus in hâc re antiquam fidem mutarat, hoc non credidit. Nam sic habet ille: Lib. 4. D. 11. F. Non fit conversio panis nisi in carnem, nec vini nisi in sangui­nem. Id si verum sit, sine dubio sequitur in pane conuerso non esse sangui­nem. Quaerebat ab iis quomodo haec conciliarent? haerebant illi, nec ha­bebant quod dicerent, quia Lumbardi verba perspicua negant in pane con­verso esse sanguinem, aut in vino converso esse carnem. Quos quum Gilpinus haesitantes viderat, agnoscite, inquit, fidei Catholicae immutabilitatem. Tran­substantiationis mutationes videmus. Nam quum Lumbardus mutationem ali­quam docuerat, non aliter conversionem illam intelligendam voluit, nisi ut panis converteretur tantum in carnem, vinum tantum in sanguinem. Neque aliter tum temporis conversionem in Sacramento Altaris intelligebant: do­nec à Thoma Aquin [...]te concomitantiae commentum ederetur. Intelligebat Aqui [...] difficultatem, itaque introduxit adminiculum▪ illud de comitantia, ut scilicet propter concomitantiam in pane converso sit & caro & sanguis. Sed haec sunt novorum hominum inventa. Fides Catholica respuit inventas mutationes in fide. Dum illi submissiore voce disputarent à tergo Episcopi, qui tum fortè ante focum sedebat, (erat enim bruma:) Episcopus sellam in qua sedebat retrorsus paulo longius reclinabat, ut audiret quid illi inter se dicerent. Cum autem loquendi finem fecissent, conversus Episcopus ad eos, capellanis suis ait Anglico sermone: Fathers soule let him alone, for he hath more learning then you all. Hoc est, per patris animam desistite, nec ei molesti sitis, nam eruditior est vobis omnibus. Dum Esingtonae ageret, verbum Dei populo sedulò annuntiavit. Erat Archiadiconatus Dunelmen­sis annexus Rectoriae de Esington. Itaque Gilpinus ad aliquod tempus utraque officia exercebat: fortè autem cùm Gilpinus intelligeret Episcopum tan­tam, sui curam habuisse, ut etiam, de augendo salario cogitaret, satis superque sibi provisum esse dicebat, & Episcopum rogabat, ut aut Recto­riam, aut▪ Archidiaconatum per ipsius voluntatem sibi deponere lice­ret: [Page 293] Nam eorum alterum, inquit, sufficiet: utraque simul conjuncta sibi nimis onerosa videri. Episcopus videbatur irasci: Non ego te, inquit, prae­monui moriturum mendicum? Ego illa duo conjuncta inveni, & conjuncta relinquam. Non multo post tempore Gilpino contulit Rectoriam de Hough­ton: parochia est amplissima, quatuordecim villas conti [...]t cum latifundiis▪ Gilpinus Houghtonae susceptus diligentissimè in officio concionandi persevera­bat, aedes collapsas restituit: Domus illa videbatur tanquam Episcopi pala tium. Nec facilè invenies inter multas domus Episcopales, quae cum illis ae­dibus conferantur, si varietatem aedificiorum spectes, & situs elegantiam. Dum Houghtonae ageret Gilpinus, non illius tantum Ecclesiae, sed multarum etiam Ecclesiarum cura animum ejus permovit: videbat, dolebatque quod multae Ecclesiae per illum quem vocant impropriationis morbum dissipatae viderentur, & pastoribus destitutae. Nam Rectoriis à laicis occupatis non restabat quod pastorem alere potuit. Laici quippe illi tenues ac sordidos Presbyteros quaerebant, qui matutinas & vespertinas legere populo possent. Nec amplius aut isti praestare, aut illi curare solebant. Ecclesiae desolatio, & ignorantia plebis sanctum Gilpini animum movebant. Itaque proposuit sibi quanta potuit cura & vigilantia non damnum resarcire, quod erat impos­sibile, at officium suum praestare qua potuit, ut veritas propagaretur, & Deus glorificetur. Desolatio illa Ecclesiarum maximè apparebat in North­umbria, & propinquis regionibus, quae Riddesdall & Tindall vocantur. Nam illis regionibus, illo praesertim saeculo, verbi Dei annuntiatio nunquam au­dita fuit, nisi per Gilpini ministerium. Quotannis semel ad eos excurrere solebat. Ad hoc negotium opportunitatem arripere solebat, ad festum Na­tivitatis quando itinera propter frigora & nives molestiora aliis videbantur. Tempus illud ei maximè placebat, quia tunc plures dies festi concurrerent, & populus facilè diebus festis conveniret: Alias non tam facilè aut crebro cogendus. Magnam sui venerationem apud illas gentes conciliavit, tum concionando, tum pauperibus nummos distribuendo in illis itineribus, ali­quando nocte interceptus, in nivibus pernoctabat. Interceptus necessitate illa, jubebat Gulielmum Airium, quem secum frequenter habebat, equos cir­cumagere, nec quietem ullam aut sibi aut equis permittere. Ipse interim circum cursitabat, aut ambulabat, nec sustinuit quietem capere: Domi assi­duus erat in ministerio & pauperum cura. Erat Houghtonae viculus in oppi­do ad pauperum habitationem assignatus, ad eorum alimoniam providebat sin­gulis septimanis die qui dicitur Jovis, ut olla magnae amplitudinis & capaci­tatis carnibus elixatis plena pauperibus destinaretur. Nec Houghtonae tan­tùm, sed ubicunque opportunitas erat, pauperum curam habebat, ita ut communi consensu popularium, pater pauperum diceretur. Quodam die dum in itinere fuisset, erat colonus quidam in arando agro versatus, cum su­bitò unus ex equis coloni in terram collapsus, vel morbo vel molestia extinct­us occubuit. Colonus ille & qui praesto erant collapsum equum quibus po­tuerant viribus attrahere satagebant, ut aliquo modo si fieri possit, erige­rent. Sed id frustra fuit, nam equus mortuus jacuerat. Gilpinus fortè praeteriens, eventum rei expectabat. Postquam autem equum videret nullo labore suscitandum, colonumque dolenter mortem equi ferre, exclamantem [Page 294] se casu illo vehementer afflictum: Gilpinus jussit famulum desilire de equo suo, & sellam Ephippiumque patienter ad proximum oppidum portare: E­quumque illum cui famulus insederat colono tradidit. Exclamat colonus se non posse pretium numerare equi tam robusti. Gilpinus bono inquit, animo esto, tunc pretium solves equi quando ego petiero, interim in opere tuo per­gas: frequenter dum iter faceret, egenos hoc modo sublevare solebat. Quum nudos pauperes reperisset, indumenta sua exuebat ut nudos tegeret: Ad mensam etiam plerumque pauperes alebat.

Quum Elizabetha beatae memoriae regina post truculenta sororis tempora regnum auspicaretur, paucitas virorum doctorum qui verbum Dei praedicare possent, non solum multos pios viros, sed & ipsos regios consiliarios permo­vit, ut quibus possent rationibus huic incommodo medelam aliquam praesta­rent. Gilpinus observans egregia multorum studia in Ecclesia adjuvanda, ip­se etiam Provinciam quam nactus erat magno studio exornare satagebat. Ita­que de Ecclesiae seminario cogitabat. Scholam exaedificavit, instituitque sti­pendia magistro atque hypodidascalo: Ipse etiam ex ea schola quos placuit assumpsit circa se labore suo instituendos, cujus instituti fructum amplissi­mum suscepit Gilpinus, immo & Ecclesia Dei per universam Angliam. Nam ex illa schola plurimi viri docti prodierunt, qui Ecclesiam laboribus suis & vitae honestate exornarunt. Confluebant multi ad illam seholam, quorum multi in oppido degebant, multos Gilpini domus suscipiebat. Equitum, & armigerorum filios parvo pretio soluto alebat. Qui erant ex genere suo gra­tis alebantur. Multos egenorum filios habebat, quibus & victum & vesti­tum cum educatione contulerat. Quibus modis Gilpini schola celebris ubi­que habebatur, Gilpinus ipse celebrior. Ex ea Schola ad utrasque Acade­mias plurimos subinde mittebat, quorum multos etiam in Academia suis sump­tibus sovebat. Dum his studiis inhaereret, gloria quae fugientem sequitur, sequentem fugit, celeberrimum Gilpini nomen extulerat, ut non modo apud Ecclesiae patres charus, sed & apud regni proceres clarus haberetur.

Erat inter aulae proceres Comes Bedfordiae, qui Gilpino maximopere favit. Hic Episcopatu Carliolensi ex obitu Owini Oglethorp jam vacante, ut Episcopa­tus ille in Gilpinum transferretur, impetravit à Regina, obtinuitque. Comes literas ad Gilpinum misit, unà cum eligendi venia quam vocant Congedes [...]ier: Gilpinus Comitis literas accipiens unà cum Congedeslier, nuntium statim expe­divit cum literis ad Comitem, quibus postquam maximas gratias Reginae, Comitique egisset, submisse rogavit Comitem ut causam suam apud Reginam agere dignaretur, & se de Episcopatu excusare: Vires suas sibi optimè esse cognitas, tanto muneri sustinendo imparem se esse profitebatur. Si quid in­terim ad Ecclesiae utilitatem efficere potuisset, se in humiliori loco diligen­ter curaturum. Erat tum temporis Edwinus Sandes Episcopus Wigorniensis, vir prudentiae, eruditionis, & vitae sanctimoniae testimonio venerandus, qui posteà Londinum, deinde Eboracum translatus est. Is tum fortè erat Londini, quando Bedfordiae Comes de Gilpino ad Episcopatum promovendo cogitabat. Qui sive hortatu Comitis, sive ex amore quo Gilpinum amplectabatur, (erat enim huic Gilpinus cognationis propinquitate conjunctus,) scripsit ad Gilpi­ [...]um lit [...]ras, quibus eum ad Episcopatum oblatum suscipiendum retinendum­que [Page 295] hortatur. Literae illae inventae sunt inter Gilpini chartas, in haec verba.

Cognate mi multùm colende, ego Ecclesiae Christi commodum magis quam quietem tuam respiciens, quibus potui modis, onus hoc quod & ti­bi honori & Ecclesiae Christi utile sit futurum imponendum tibi cur avi. Verissimum meum de te testimonium ita apud Reginam valuit, ut ipsa te jam ad Episcopatum Carliolensem nominaverit. Scio te propensi­orem esse ad vitae privatae tranquillitatem. Sed si statum Ecclesiae An­glicanae animo aequiore respicias, non potes cum bona conscientia officium hoc tibi impositum renuere. In eoque potissimum loco, in quo ad benè merendum de Ecclesia nemo te aptior inventitur. Quapropter omnibus excusationibus positis, contestor te coram Deo, sicut & Deo in hac re re­sponsurus sis, ne fugias patriae tuae opem ferre, & Ecclesiae Dei servire quantumcunque poteris. Intelliges interea Episcopatum illum intact­um tibi relinquendum, nihil enim abscindetur ex eo (sicut in aliis non­nullis fieri solet) sed & integrum Episcopatum accipies, sicut eum re­liquit Doctor Oglethorp. Proinde exhortans obtestansque ut divinae vocationi pareas, & vocationis tuae officium non neglig as, divinae provi­dentiae teque & hoc negotium commendo. Raptim Londini 4 Apri­lis 1560. Cognatus & frater tuus, Edwinus Wigorn.

Gilpinus gratias egit reverendo Episcopo cognato suo. Sed de Episcopa­tu se excusat, & proposito suo pertinacius inhaesit. Multi reprehendendum putabant, quod tanta pertinacia rejecisset Episcopatum. At nonnullis sama Gilpini major videbatur ex eo crescere quod Episcopatum renuisset, quàm si cepisset.

Memini audivisse me Gilpinum de hac re inter amicos disserentem: quae­rebant ex eo quidem, quare Episcopatum tam pertinaciter rejecerit? Re­spondit se non Episcopatum sed loci incommodum vitare voluisse. Si Episco­patus alio loco ei designaretur, dicebat se non recusaturum, sed in illa pro­vincia se molestias vitare voluisse, ubi frequentes erant amici ejus & consan­guinei, quibus vel multa erant concedenda non sine offensione sui, vel mul­ta neganda non sine offensione ipsorum: quas difficultates facilè vitabat vi­tando Episcopatum. Johannes Bestius vir doctus & pius eligitur Episcopus. Sed num iisdem conditionibus tenuisset quibus Gilpino oblatus fuerat, nempe ut nihil ex eo decederet, nescio. Non multo postquam subduxerat se ab onere Episcopali, alia postulatione pulsabatur, ut Reginensis Collegii praepo­situram in Oxonio delatam ad se susciperet, vel saltem alium nominare vellet, virum bonum & idoneum. Scripsit ad eum Thomas Francis literas in hanc sententiam salute praemissa, Quandoquidem in animo mihi sit, ut locum hunc relinquam, quem jam in Reginen Collegio retineo Oxonii, illud in votis [Page 296] habens ut vir honestus, doctus, pius, quique ex Collegii statutis idoneus sit, ad hoc officium promoveatur: visum est iterum tibi praeposituram hanc offerre. Quam si tibi placuerit acceptare, libenter ex literis tuis hac de re scriptis socios commonefaciam, quos in te optimè animatos novi. Quod si non tibi placeat tanta inquietudo in tantula portione, (sic enim verè appella­re possum hoc onus,) consilium amice rogo, & judicium, ut indices in quem tansferre possim hoc officium, quem & idoneum, talemque qui eligi posset ac debeat noveris. Ego consilio tuo obsequar quam primum mentem tuam cognovero ex literis tuis, quas ad me festinas cures transmittendas. Rap­tim Oxonii, 17. Decembris. 1561.

Quid ad haec responderit Gilpinus, non invenio: Sed constat ipsum obla­tum honorem repudiasse. Ad omnes amicorum petitiones infractus & inflex­us manebat. Sicut de Rege Latino Poeta dixit.

Gilpinus interim Episcopi munus videbatur implere docendo, pauperum curam agendo, necessitatibus aliarum Ecclesiarum providendo, Scholas insti­tuendo, literatos & idoneos viros Ecclesiae ministerio praeparando. Domus Gilpini erat tanquam monasterium, si quis monasterium consideret, sicut crant illa S. Augustini tempore, non autem qualia recentiora saecula protulerunt.

Gulielmus Caecilius Baro de Burghly, primarius Reginae secretarius missus in Scotiam de regni negotiis cum reverteretur fama Gilpini allectus Houghtonam venit, Gilpinum salutavit. Gilpinus illum cum observantia & mensae hospi­talis officio recepit. Postquam Coecilius Gilpinum observasset, expertus hu­manitatem viri singularem, & in tanto hospite tam inexspectato excipien­do, tantam diligentiam, tantam rerum omnium copiam & urbanitatem: jam discessurus dixit, multa se de Gilpini fama audivisse, at quod vidisset, ex­pertusque sit, multò magis esse quàm quod prius audiverat. Itaque Gilpinum familiarius alloquutus: Si quid, inquit, negotii habiturus sis, vel in Aula, vel apud regios consiliarios, utere me sollicitatore tuo. Clarissimus Baro re­versus Dunelmum, quum pervenerat ad montem qui dicitur Rainton Hill, re­tro respiciens planiciem omnem quam reliquerat, & Gilpini aedes, & situm loci accuratè prospexit. Non, inquit, reprehendo hunc hominem quod Episcopatum recusarit. Quid enim huic deest, quod Episcopatus conferre poterat? & à majore curarum mole liberatur. Non negligebat Gilpinus Riddesdalenses & Tindalenses quotannis invisere. Apud quos habebatur Pro­pheta, eumque in maxima veneratione habebant homines semibarbari. Ac­cidit fortè dum Gilpinus concionaretur apud eos, ut latro clam Gilpini equos abstulerit: quod postquam rescitum fuerat, mittitur clamor per omnem vici­niam, Gilpini equos furto ablatos esse, omnique diligentia quaerendos esse. Ille qui abstulerat cum primum audiverat equos illos fuisse Gilpini, (nam cujus [...]lli suerant nesciebat:) in magno tremore fuit. De furto non erat adeò sol­licitus, sed Gilpini nomen auditum eum in horrorem & tremorem conjecit. [...]aque trepidus cum magna festinatione equos restituit, & patris Gilpini ve­ [...]iam, & benedictionem postulavit: & professus est, postquam resciverat [...]lpini jumenta esse quae ipse abegerat, vereri se ne vivus ad inseros detru­deretur, [Page 297] siquam illi injuriam intulisset. Dum aliquando in illis locis esset Gilpinus Rothburiae, factio erat pestifera inter aliquot eorum qui ad Ecclesiam illam convenire solebant. Sanguinarii homines ultionem sanguinariam ex­ercebant, quam vocabant deadly feod. Si altera factio ad Ecclesiam fortè ac­cederet, altera abstinuit: quia simul convenire non solebant sine sanguine fuso. Dum autem Gilpinus esset in concione in illa Ecclesia, utraque factio accessit Gilpino praesente: una per superiorem partem supra cancellos Eccle­siae, altera per mediam Ecclesiam, utraque pars armata stabat cum gladiis & hast is in manibus suis: Gilpinus insolita rerum facie nonnihil turbatus in con­cione progreditur: fit iterum armorum sonitus, & una factio propius alteri accedit; periculum erat ne in media Ecclesia concurrerent. Gilpinus des­cendit de suggestu: Ad utriusque factionis primarios accedit, & primo tu­multum sedavit. Deinde pacem inter eos stabilire laborat, sed non obtin­uit propositum, pacem quidem integram servare polliciti sunt, quamdiu Gilpi­nus esset in Ecclesia. Gilpinus quum odium inveteratum inter eos extinguere penitus non poterat, rogabat ut pacem inter se haberent quamdiu in illis re­gionibus ipse fuisset. Id concessum erat: Gilpinus in suggestum conscendit iterum, non enim concionis finem facerat, reliquum quod habuit temporis consumpsit in barbaro illo & sanguinario more explodendo, & si fieri possit exterminando. Quoties Gilpinus ad illas regiones adventaret, siquis sangui­narium inimicum metuisset, solebat se ad Gilpini comitatum conferre: in e­jus comitatu se magis in tuto futurum prospiciebat, quàm si armata manu in­cederet. Quodam die Dominico Gilpinus ad Ecclesiam in illis locis accedens antequam populus ad preces coiret, ambulans in templo videbat altius pen­dentem chirothecam. Ab aedituo quaerit, quid rei hoc esset, & quare sus­pensum in illo loco? Respondit aedituus fuisse chirothecam parochiani cujus­dam qui in adversarii sui contemptum suspenderat signum illud, significans se duello pugnaturum cum adversario, aut cum alio quocunque qui signum illud tollere auderet. Gilpinus rogabat hominem ut aliqua arte signum illud tol­leret. Non ego, inquit ille, illud efficere audeo. At inquit Gilpinus, si mihi hastam attuleris, ipse tollam: hasta igitur porrecta, Gilpinus chirothe­cam sustulit, & in sinu reposuit. Populus posteà ad Ecclesiam confluebat, & Gilpinus ad statutum tempus suggestum ascendit: Inter concionandum op­portunitatem arripuit corripiendi barbaras illas provocationes: exprobrabat ipsis morem illum quo solebant ex chirotheca suspensa duella suscitare. Au­dio, inquit, quendam è vobis, etiam in hoc sacro loco chirothecam suspen­disse, & duellum minitari ei qui tolleret. Ecce ego sustuli. Tum [...]hiro­thecam produxit, & palam ostentabat: Deinde docuit quantum à Christiano tàm barbari mores abhorrerent: & ad pacem & mutuam inter se charitatem exercendam animos eorum commovere certabat. Post concionem solebat nummos distribuere in pauperiores: saepius etiam solebat visitare inclusos in carcere, & postquam in carcere habuisset concionem ad incarceratos, num­mos eis largiùs concessit: Multosque ex iis ad vitae anteactae poenitudinem, & ad honestos mores reduxit. Multis qui more plectendi erant, veniam vi­tamque impetravit.

Nobis pueris rebellio à Comitibus Northumbriae & Westmorlandiae excitata [Page 298] fuit: quam futuram ex quibusdam indiciis praesensit Gilpinus. Et quia in­telligebat in tam turbida tempestate potestatem sibi defuturam se suaque de­fendendi secedere ad tempus cogitavit. Itaque oratione habita ad pueros in schola & ad ludimagistros, ut donec ipse redierit studiosè & pacificè se ge­rerent, ipse Oxonium petit. Commoratus ibi donec regius exercitus Duce Comite Sussexiae, ad rebelles profligandos Dunelmum properaret. Rebelles Dunelmum tenebant: Sed ad Regiarum copiarum famam dissipati sunt: fu­gatis illis acerbè & crudeliter saevitum est in simpliciores homines quos re­belles ad suas partes traxerant sub praetextu obedientiae Reginae praestandae: Nam sollicitabantur simplices homines ut officium suum Reginae praestarent. Rebelles passim Reginae nomen autoritatemque jactabant. Dum Rebelles Dunelmum cum exercitu tenerent, & Missa quotidie in Ecclesia Cathedrali haberetur, nonnulli ex iis Houghtonam advolarunt. Invenerunt Gilpini hor­rea frugibus repleta, juvencos saginatos, multaque ad hospitalitatem parata. At illi omnia dissipant, fruges vendunt, altilia consumunt: eaque omnia quae Gilpinus in pios & honestos usus paraverat, improbè destruunt. Erant inter eos unus quem patibulo destinatum Gilpinus servaverat. Is erat omnium improbissimus in Gilpini bonis dissipandis. Effugatis rebellibus, & questione acerbiùs nec sine avaritiae infamia instituta in homines simplices à Georgio Bowes Equite, ad id negotium martiali constituto, Gilpinus qui jam domum redierat, multis intercessione sua vitam impetravit: intellexit enim multos homines non dolo malo, sed per ignorantiam suam, & aliorum fraudem, velut in laqueos fuisse conjectos: Omnibus turbis jam compositis, Gilpinus ad consueta studiorum & charitatis officia redit.

Erat inter doctissimum & reuerendum Episcopum Dunelmensem, Jacobum Pilkintonum, & Gilpinum ex consuetudine & morum similitudine amicitia non vulgaris. Episcopus Gilpinum domi suae frequenter convenire solebat. E­piscopus etiam Gilpini exemplo excitatus Scholam Lancastriae instituit, & sta­tuta Scholae Gilpino versanda & examinanda exhibuit. Magna etiam familia­ritate & benevolentia amplectabatur Thomam Leverium virum pium & doct­um Sherbornensis hospitii magistrum.

Prodiit in lucem liber Thomae Cartwright de disciplina Ecclesiastica: qui liber à multis tum temporis avide suscipiebatur. Unum ex libris illis Gilpino legendum misit Gulielmus Birch, Canonicus Dunelmensis, vir doctus, sed qui ad illam disciplinae formam quam Cartwrightus descripserat properantiùs ferebatur. Rogat Gilpinum ut librum perlegat, & de eo libro judicium su­um non gravetur perscribere. Birchius videbatur festinantius agere: Nam exiguo temporis interjecto, literas iterum misit ad Gilpinum, quibus roga­vit ut librum cum judicio suo transmittat, antequam Gilpinus totum perlegis­set. Gilpinus librum quidem remisit cum literis ad Birchium. Atque sicut erat amaeno ingenio ad carmina etiam componenda, literis illis carmina quae­dam adjecit. Sunt verô carmina quae sequuntur.

Accessit ad eum posteà Cantabrigiensis quidam, qui vir doctus videbatur: [...]s multis egit cum Gilpino de disciplina & reformatione Ecclesiae. Gilpinus dicebat se non posse probare ut humanum inventum loco divini instituti in Ec­clesia locum haberet. Num ergo putas, inquit ille, hanc disciplinae formam esse humanum inventum? Omnino sic existimo, inquit Gilpinus: Et qui an­tiquorum patrum scripta diligentiùs versaverit, idem mecum existimabit. Suspecta est mihi disciplinae forma illa quae in nulla antiqua Ecclesia suscepta videtur. At inquit ille, recentiores multa vident quae antiqui illi patres non viderunt: & multorum ingeniis & laboribus instructior Ecclesia praesens vi­detur. Gilpinus commotior videbatur, ego inquit, recentiorum virtutes non puto comparandas esse Patrum infirmitatibus. Dicebat alter se putare Gil­pinum in eo errare. Gilpinus verba illa consulto habuit quia intelligebat eum de virtutibus nescio quibus jactare, quam jactantiam Gilpinus repri­mere voluit.

Georgius Gilpinus qui librum Philippi Marnixii Aldigundiae Comitis Aluea­rium Romanae Ecclesiae ex Belgico in Anglicum sermonem elegantissimè tran­stulerat, venit è Belgio ad Bernardum. Is erat Bernardi frater: suit Regi­nae Agens apud Belgas, & apud Belgas propter singularem prudentiam cele­brem sui memoriam reliquit. Hic ubi aliquod temporis cum fratre Bernardo jucundissimè vixerat. Reversurus in Belgium Reginam, & conciliarios regni convenerat de rebus quas Reginae nomine apud Belgas esset acturus. Leicest­rius & Bedfordius Comites utrosque fratres, Georgium propter prudentiam in rebus agendis, Bernardum propter vitae sanctimoniam magno favore amplecte­bantur. Isti rogabant Georgium, ut persuaderet Bernardo fratri conversionis suae a Romana superstitione ad Evangelicam lucem rationem modumque scrip­to exponeret. Cui postulationi respondit Gilpinus apertè & candidè sine omni fuco. Ego literas illas ex Anglico sermone, in quo scripsit in Latinum, qua possim fide translatas exhibeo.

Exemplum.

LITERAE BERNARDI GILPINI ad GEOR­GIUM Fratrem, Anno Domini: 1575.

ROgas frater ut fusiori scripto modum tibi conversionis meae à superstitio­ne ad lucem Evangelii referam: Quod tibi non ignotum esse credo, non fuisse paucorum annorum opus: veruntamen sicut per tempus & valetudinem licet, nihil celabo. Confitebor opprobrium meum in confusionem diaboli: Dicam cum Apostolo, 1 Tim. 1. 13. Misericordiam consequutus sum, ignorans feci. Temporibus Regis Edwardi protractus eram ad disputandum contra quasdam assertiones P. Martyris. Quamvis ex naturali propensione semper (quantum potui) controversias & disputationes vitaverim. Quumque juni­or Theologus essem, & in illa disputatione reperissem fundamentum, cui innitebar non tàm solidùm quàm ipse prius putârim: proinde sacras literas & patrum scripta coepi accuratiùs evolvere, ut meipsum in receptis opinioni­bus confirmarem. Sed Deus animum meum ab illo praejudicio paulatim libe­ravit: & quotidiè fervor ille quem habui ad Papismum defervescere caepit. Contra autem sensi igniculos qui me ad veritatem investigandam adegerunt. Interim contuli me ad Episcopum Dunelmensem ut amplius discerem: Qui in Transubstantiationis negotio dicebat mihi Innocentium tertium inconsultiùs egisse, quod illum articulum fidei fecisset. Papae etiam culpam magnam pro­fitebatur, quod de indulgentiis, aliisque rebus non rectiùs consuluisset Ec­clesiae. Posteà doctorem Redmannum conveni, in quo propter insignes virtu­tes, & eruditionem magnam spem reposui. Ille mihi affirmabat librum de publicis precibus pium fuisse atque Evangelio consonum. Haec me in multas meditationes conjecerunt. Deinde unus ex sociis Reginensis Collegii Oxonii narrabat mihi se audivisse Doctorem Chedsey inter amicos dicentem, oportere ut Protestantes cedant nobis realem Christi praesentiam in sacramento, nos iti­dem ut illis cedamus in Transubstantiationis sententia atque ita conveniemus. Doctor Weston prolixam orationem habuit de Caena Domini sub utraque spe­cie administranda. Magister Morgan narravit mihi, Doctorem Ware virum & vita, & eruditione clarissimum, affirmasse sibi quod praecipuum sacrifici­um Ecclesiae Dei, fuisset sacrificium gratiarum actionis. Haec erat ejus re­sponsio quum quaesissem quid pro sacrificio Missae dici poterat. Eruditissimi [Page 301] in hoc regno Episcopi eo tempore primatum Papae, & verbo & scriptis refu­tarunt. Magister Harding nuper ex Italia domum reversus prolixa & cele­bri concione tam clarè exposuit, & coloribus suis depinxerat fraterculos, & Episcopos in doctos, qui in Tridentino Concilio in viridibus togis convene­rant, ut in me plurimisque aliis plurimum imminuerit de opinione, & fiducia quam in generalibus Conciliis habueramus. Haec & multa alia occasionem mihi praebuerunt, ut scripturas & antiquorum scripta investigarem: unde plurimos & maximos abusus, & aliquot enormitates usitatas, & defensitatas in Papatu animadvertere caeperam, & reformationes ex altera parte necessa­rias judicare. Dum hoc modo progrederer amicorum quorundam suasioni­bus adductus, sacerdotium suscepi. Ad quod invitus trahebar: Si Deum offenderi [...] euram suscipiendo ante quam doctior, & in religione confirmati­or essem, veniam a Deo peto. Ne [...] dubito quin in ejus conspectu misericor­diam consequ [...] sim Antequam sacerdotium illud intrassem, concionem habui coram Rege Edwardo Grenwichi: Concio illa bonorum virorum appro­bationem habuit. Dominus Thesaurarius, tunc secretarius, obtinuit mihi licentiam Regiam per regnum praedicandi, quamdiu Rex Edwardus regnave­rat, quod tempus deinceps non multum superavit spatium dimidii anni. In concionibus ea tractabam in quibus optimè confirmatus eram, & in quibus Scripturas certas haberem: Missam examinavi: Abusus quantum observare tunc potui, erant in nimia reverentia, & crassiore populi cultu: quia Tran­substantationem non credidi. Veruntamen tandem aliquando Missas dixi, paucas aliquot & clanculum. Tum continuo trans mare missus fui, ut Do­mini Episcopi Tunstalli librum de Eucharistia imprimendum curarem, cum aliis duobus aut tribus libris ut nosti, Antuerpiae: ubi per trium annorum spa­tium Lutetiae, Antuerpiae, Lovanii, nonnullisque aliis in locis crassam idolatri­am conspe [...]i. Ea res me à Pontificia religione magis ac magis abduxit: maxi­mè quod viri qui eruditione praestabant inter Pontificios in Scholis cultum imaginum tollerent, in Ecclesiis intolerando abusu permitterent. Hic dum sacras Scripturas, & patrum scripta avidiùs consulerem, multa observ [...]vi quae meum animum à Pontificia Ecclesia abduxêrunt. Animadverti in illa Ec­clesia sacrae doctrinae corruptelas insignes; in sacramentis multa contra Scripturas instituta. Quaedam sacramenta nuper addita: In sacramento Caenae alteram speciem ablatam: Transubstantiationis figmentum in­ductum, Traditiones Ecclesiae verbo Dei, & sacris Scripturis adaequari, pari pietatis affectu suscipiendas. Cultum imaginum in Ecclesiam invectum, in Ecclesia omnia coram populo ignota lingua peragi: maximè [...]e exer­cuit quaestio de Antichristo: quia non tutum videbatur discedere ab Ecclesia Pontificia, nisi prius in animo meo illud haereret, Papam esse Antichristum: quantis hic conflictationibus exercebar non facilè dicere possum. Posthac do­mum revocatus Rectoriam de Esington ab Epis [...]opi collatione suscepi: ubi quum in concionando sedulus esse studuerim, subitò mihi magnos gravesque adversarios excitatos sensi: contra pluralitates, & non residentiam praedica­veram. Clamabant adversarii mei, omnes qui doctrinam illam attulissent, citò haereticos evasuros. Aliis vehementer displicuit quod praedicarem resi­piscentiam & salutem per Christum. Id mihi objiciebant, quod non (sicut [Page 302] tunc fieri mos erat) integras conciones haberem de Transubstantiatione, Pur­gatorio, aqua benedicta, cultu Imaginum, invocatione Sanctorum, & simi­libus, quae ex me nunquam audire poterant. Quanto acrius populus praedi­cationem meam susceperat, tanto acriùs in offensionem & odium incidi: parva res periculum mihi creavit. Honesta quaedam materfamilias quum in puerperii doloribus Deum saepiùs invocaret, à reliquis matronis graviter fuit reprehensa, quod non beatam virginem invocasset. Respondit illa: audivi clarum quendam concionatorem Gilpinum nuper è Gallia reversum: Si ille admoneat me ut sanctas invocem, consilium de ea re capiam: dixi me ad invocationem Sanctorum non audere quenquam hortari, eos verò qui Dei so­lius opem in periculis suis implorant ad solidam conscientiae suae consolatio­nem, niti mandato divino, & habere firmam promissionem. Haec res multos mihi inimicos excitavit: Interim cum viris doctis mihi consuetudine conjunct­is saepius contuli. Qua sivi quare nulla esset reformatio tot abusuum circa imagines, reliquias, peregrinationes, venundationes Missarum, & Trenta­lium, cum multis aliis erroribus, quos tempore Regis Edwardi Pontificii non solùm superstitiosas fuisse concesserant, sed & reformationem polliciti sunt, Ecclesiamque purgandam fatebantur: quos eos libenter facturos dixê­runt, si unquam autoritas ad ipsos rediisset? Cum interrogàssem ubi potissi­mùm reformatio haec esset inceptura, cujus rei expectatione libentiùs Parisiis redierim: responsum mihi fuit non esse quicquam concedendum populo igna­ro. Si fateamur errores aliquos, illi statim clamabunt, alia etiam multa non minus esse reformanda, quam quae concesserimus: atque ita ulteriùs semper progredientur, ut nunquam à reformando desistant. Haec me graviter vul­nerarunt, & ad conscientiae pacem quaerendam adegerunt, Posthaec duabus aut tribus concionibus Novi-Castri habitis, caepi conscientiam meam magis perspicuè aperire: ubi contra me duodecim aut tridecim articuli collecti fu­erunt, & ad Episcopum missi. Hic adversarii mei ex clero, quos graviter offenderam, obtinuerunt tandem quod diu expectàrant. Non destiterunt donec me Episcopus coram ipsis vocásset, ut me in sacramenti materia exami­naret. Episcopus mihi gratiam, quantam credo ausus fuerat, praestitit. In Transubstantiatione mihi molestus esse noluit: tantum quaerebat de reali praesentia. Quod quum ego concesserim, liberatus ex eo periculo fui. De reali pra sentia non videbar mihi certus & confirmatus. Mysterium ibi late­re arbitrabar supra ingenii mei captum: veruntamen conscientia mea me sub­inde sollicitabat, quod coram illis disertis verbis illud concesserim, quod mihi videbatur dubium. Sed sperabam Doum ignorantiam meam condona­turum, & in tempore majorem mihi cognitionis lucem daturum. Hieme proxima moritur Regina Maria: Tunc plenius mentem meam aperire caepe­ram. Anteà enim (nam necessariò mihi verum confitendum est) imbecilli­tas, ignorantia, & terrores adversariorum me retinuerunt. Circa Pascha accu­satus fui coram Episcopo de multis articulis, & ex Eboraco, & ex Dunelmo, quae tamen omnia mihi ulterius non nocuerunt, quàm quod Episcopus adver­sariorum quaerimoniis adactus, me ex testamento suo expungeret, & quod vulgares homines & populus offenderetur: quòd dispositionem bonorum Epis­copi amiserim, magno me onere levatum libenter intelligebam. Quod au­tem [Page 303] ad populi favorem spectat, quo magis ad aedificationem praedicatio mea proficere posset, (alias enim favorem popularem nunquam desideravi:) spe­rabam in tempore per Dei bonitatem illum recuperare. In Autumno vene­runt visitatores: Doctor Sandes Auklandiam me accersivit, & constituit mihi locum, & tempus concionandi contra Primatum, Dunelmi. At ipse pridiè concionem habens, dum penitus ut videbatur tolleret realem praesentiam, teneram conscientiam meam adeò vulneraverat, quod sequenti nocte dormire non potuerim: & mentem meam multa in dubium traxerunt, an proximo die concionem habiturus fuerim. Tandem profectus sum ferè à lecto in sug­gestum, ubi sive illud fuerat per conscientiae inquietudinem, sive per somni inopiam, sive quod Deum offenderam quod inquieta conscientia conscende­rim, nescio: sed nunquam mihi magis defuit elocutio: & tamen videbar mi­hi materiam satis luculentam congessisse, gravesque rationes. Sequente die omnes in Diocesi Presbyteri conveniunt ut subscriberent. In uno aut altero articulorum puncto conscientia mea non videbatur mihi tam plenè informata quàm ipse optaverim. Itaque secessipaulum, sperans futurum ut non voca­rer. Quum vero Curatus meus ad librum accesserat, quem ex sermone prius cum ipso habito, putavi nunquam haesitaturum. Ille quasi invitus ad subscri­bendum subtraxit se: id effecit ut ego vocarer: liber mihi erat oblatus: ubi protinus sic mecum cogitabam, consolatio mihi maxima reposita est in hâc re­ligione, quia gloriam Deo, authoritatem verbo Dei exhibet ad superstitio­nis & doctrinarum humanarum extirpationem. Tantum haerebat mihi ani­mus in quibusdam minutis, quae Deus mihi ut spero in tempore revelabit. Si recusavero, multis aliis autor ero recusandi, ac proinde cursum verbi Dei impediendi. Itaque subscripsi, & nocte sequente Doctori Sandes protesta­tionem misi de duobus illis punctis quae me moverant. Ille non offensus, pro­testationem meam cum humanitate recepit: subscripsit etiam Curatus meus, & die proximo in morbum incidit. Dum vero ego una cum visitatoribus Kendaliam Lancastriamque proficiscerer, ille mortuus est ante reditum me­um, ex aegritudine unius ferè septimanae: Quidam putàrunt animum ejus subscriptione fuisse perculsum: Alii dixerunt infirmitatem illi ex nimia pota­tione, quam fortè intemperantius sumpserat, provenisse. Deus noverat quae fuerat mortis ejus causa: temporis progressu ut mihi videbar fortior & con­firmatior evasi: veruntamen quod verum est fatebor, multas, gravesque ten­tationes habui, quae per multas noctes mihi somnum eripuerunt, meque se­mi-vigilantem, semi-dormientem, in talia adegerunt somnia, qualia paucos habuisse credo. Natura mea controversias semper fugit. Delectatio mea desideriumque in eo constitit, ut Christum simpliciter, & sincerè praedicarem, & salutem per Christum, ut meipsum in suavissimis promissionibus sacrae Scripturae solarer, & in precibus ad Deum fundendis. Insatiabilis illa, & nullis aut temperantiae, aut moderationis metis cohibita avaritia cum super­bia & carnis libertate, aliisque ejusdem cognationis vitiis conjuncta, quae in­ter omnes ordines regnant, maximè verò in nobis Presbyteris ac ministris, qui salterrae ut dicimur esse debemus, saepè mihi somnos excusserunt. Sed rediens, in Deo quiescebam: quantò magis hominum iniquitas abundat, tantò gloriosior apparebit Deus purgando, sanctificando, & servando popu­lum [Page 304] electum in medio generationis pravae. Anxius semper fui sive in sub­scriptionibus, sive in juramentis ne laqueis tenerer: Illud satis esse videtur, & satis esse debet Ecclesiae praesectis, ut omnes in Scripturis, & articulis fidei quiescant; in aliis sicut Scripturis consona sunt: quia sacra Scriptura locum, & authoritatem eminentem habere debet, supra omnia omnium hominum scripta. Memini quando ad ordines suscipiendos proficiscerer ad Episcopum Oxoniensem, Capellanum Episcopi juramentum nobis ministrássè, ut probare­mus ordinationes editas, & posteà edendas. De quo juramento, quum alti­us meditaremur, quid esset nos obligare ordinationibus futuris, de quibus nihil potuimus intelligere: haec non me solum anxium reddiderunt, sed no­vem decemve alios, qui mecum juraverant, homines multo [...]me doctiores turbarunt. Ego quod me attinet mecum statuebam, nullis scriptis juramen­tum praestare nisi cum exceptione quatenus sunt verbo Dei consona. Quam mihi mentem anxiam fecerit, quod juramentum exigeretur in rebus dubiis, alio scripto aperui propter conscientiae tranquillitatem. Atque hoc verè af­firmare possum, postquam hanc viam ingressus fuerim, ut infirmitates meas scripto aperirem, non metuens si quis eas noverit, modo vel in meam vel alio­rum profectum cederet, multimodam inveni pacem & conscientiae tranquil­litatem; & quotidiè magis aedificor & confirmor Scripturas legendo. Et in hac re Deum laudo, quod quando maximè anxius & infirmus videbar, fides mea in Dei misericordiis tam firma, ut credo, fuerit, ut si vel eo ipso mo­mento morerer, fiduciam tamen habui & habeo, quod anxietates illae salu­tem meam non impedirent. Teneo Pauli sententiam illam, misericordiam cons [...]quutus sum, ignorans feci: & aliam Jobi, si me dominus occidat, in eum spe­rabo. Saepissime tamen misericordiam Domini imploravi pro istis offensioni­bus, infirmitatibus, ignoranti [...]s, aliisque omnibus, idque perpetuò faciam quamdiu in hoc mundo vixero. Nobis omnibus misericors sit Deus.

Hactenus Gilpinus, vides Lector Gilpini sinceritatem: Nihil de suis virtu­tibus loquitur, sed de infirmitatibus suis agnoscendis, & enumerandis totus est. Nasutuli fortè ridebunt hominis simplicitatem: Ego Apostolicum Spi­ritum suspicio, qui beati Pauli exemplo de se gloriari non audet, sed in infir­mitatibus suis gloriatur, ut in ipso habitet Christus: veruntamen utcunque ille totus sit in praedican [...]is infirmitatibus suis, virtutesque suas studio sup­presserit: illud tamen constat, bis eum tuisse accusatum temporibus Marianis ab inimicis apud Tunstallum Episcopum.

Tunstallus Episcopus qui à sanguine fundendo abhorrebat contra varias ad­versariorum accusationes praesidium dulce Gilpino fuit. Tandem accusatus est apud Bonnerum Londinensem Episcopum. Is nuntium paratum esse jubet, qui Gilpinum apprehendat. Gilpinus periculum imminens vidit, (audierat enim nuntium expeditum qui ipsum comprehendat) praesidium illud quod prius in Tunstalli clementia expertus erat, jam sublatum sentiens, sanctam animam Martyrio parabat, mandat Gulielmo Airo domus dispensatori, ut tunicam ci oblongam paret, quo honestius ad palum procederet. Sed inex­pectata Reginae Mariae mors ab eo periculo hominem liberavit. Post editum Concilium Tridentinum, quum sermo fortè inter Gilpinum & Thomam Leveri­um incidisset, de Concilio illo, quaesivissetque Loverius quid de Concilio illo [Page 305] sensisset Gilpinus. Patres inquit Tridentini pessimè consuluerunt Ecclesiae. Nam quod ante liberum fuerat, jam non liberum relinquunt. Memini Tunstallum Episcopum saepiùs narrase Innocentium tertium inconsultius fecisse, quod transubstantiationis opinionem articulum fidei fecisset. Quum anteà liberum fuisset vel sic vel aliter sentire. Episcopus dicebat se non dubitare quin si ip­se tum temporis adesset in concilio, potuisse Romano Pontifici persuadere ut ab eo negotio desisteret. Quod ille de Transubstantiatione judicavit, idem judicium esse potest de universo Papismo post editum Concilium Tridentinum. Nam quod anteà liberum fuit, jam non liberum relinquunt. Itaque patrum nostrorum quamvis multa ignorantia oppressorum tempora faeliciora fuisse pu­to, quam saecula insequentia esse possunt apud Pontificios. Quia jam Conci­lio Tridentino multa veteris Ecclesiae instituta mutarunt: Nam quod regulae fidei partem in Traditionibus posuerint, id in Ecclesia ante factum nunquam fuit. Multa in articulis de justificatione, de Sacramentis quae prius in Eccle­sia doceri permittebantur, jam non permittuntur. Ex his Tridentini Patres aliis Ecclesiis necessitatem seperandi se ab Ecclesia Romana imponunt: in quo mihi non benè ab illis consultum videtur. Nam Ecclesia in dissidia & partes distrahitur: & quod prius in dubiis liberum fuit, id omne Tridentini Patres sustulerunt; & partem duriorem sibi sumpserunt.

Ex Pontificiis erant nonnulli qui quum Gilpinum à Pontificia religione quam in juventutis ignorantia primum coluerat, jam aversum intelligerent: multa movebant ut si fieri posset, revocarent. Inter eos erat quidam clarae familiae Thomas Gelthrop Gilpini cognatus: Hic ad Gilpinum literas misit, in quibus eum admonuit de religione avita retinenda. In iis literis haec inter alia Gel­thropus inseruit: fama tua magna est, & Londini, & in omnibus locis. Ego in ista sum opinione, te his temporibus vel magnum bonum praestitutum si Ec­clesiae adhaereas, vel quod Deus avertat majus malum in Ecclesia excitabis, quàm Arrius excitaverat. Quòd peccatum abundet, non est Missa, non sunt matutinae in causa, sed perniciosa doctrina, vitaque impura & cleri & alio­rum. Jam communionem reformarunt, & librum reformatae liturgiae edide­runt. Sed haec reformatio malum non sustulit, quia videmus populum mul­tô quam prius in peius ruere. Haec reperi inter Gilpini chartulas, plura expis­cari non potui, adeo erant improbè corrosa plurima. Ad has litteras reper­ta est integra responsio Gilpini. Literae inscriptionem habent: Cognato suo Thomae Gelthrop: & sic se habent.

GRatiam & pacem. Longiores tuae literae allatae mihi sunt, quum parum otii ha erem ad respondendum, sicuti is affirmare potest, qui has ad te reportat. Curandum tamen putabam ne ad te rediret sine responso: quanquam conclusio literarum tuarum scribendi parum solatii mihi tulit. Quis enim scribendi laborem suscipiet, quum certum apud te firmatumque sit, si­cut affirmas, nullis argumentis à suscepta opinione abiturum. Non potuit non molestissimum esse Prophetae Jeremiae, quum ille clamaret ad populum; audite verbum Domini: ut illi interim cum dura cervice responderent: non audiemus. Sed permittamus haec divinae operationi, quae cor tuuum mollire potest, & aures aperire surdi serpentis obturantis aures suas, &c. Saeculum [Page 306] anteactum respicis benè illud si etiam ad saecula Patriarcharum, Prophetarum, Christi, Apostolorum, aliorumque Sanctorum respicias: quos si sine praeju­dico occaecatae affectionis consulas, abducent te procul à caecitate, ab e [...]rore, merito dixerim à profunda idololatria quae repserat in Ecclesiam dum dormi­rent homines. Quod te Monasteriorum ruina moveat, doleo te in h [...]c [...]re cae­cutire. Plurimi enim religionis vestrae fassi sunt illa diutius stare non potuis­se, quia clamor eorum ut Sodomorum venit ad aures Dei. Sodomitica illa vi­tia manifestiora erant, quam ut celari possent, non potuit istos diutius serre Deus. Quod si ad animum tuum revoces, quam inimici fuerint isti verbi Dei ministerio, sacrilegio suo tollentes alimoniam ministris ve [...]bi constitutam, in plurimis regionibus vix unam R [...]ctoriam non exspoliatam relinquentes, fa [...]ilè estimares istos diu stare ac florere non potuisse: fructus doctrin [...] ▪ Lutheri, to­tiusque verbi Dei verè annuntiati, hic est: ut Deus spiritu oris sui interficiat impium. Quod dicis accedentem ad Deum oportet [...]redere, utinam illud recte considerares, fidem & religionem nunquam posse pa [...]em ac requiem in­venire, nisi in sacro Dei verbo. Fides ex auditu, auditus per ver [...]um Dei. Ita fit ut si quis credat in Bullas, Indulgentias, Imagines, aliaque plurima vana hominum instituta, veram fidem habere non possit. Ista omnia evanes­cunt ubicunque Dei verbum vim atque autoritatem habeat. Requies illa quam in Romana invenire te dicis Ecclesia, (Catholica scilicet vestra) si non majorem adhibeas curam, sine dubio in extrema necessitate te fallet. Dicis te in ea religione nihil malignum contra Evangelium invenire. Sed si penitus introspicias, videre potes in ea religione verbum D [...]i rejectum, legendas aureas, & festivilia, cum Bu [...]is, [...]ndulgentiis, mul [...]sque ejus generis ut plurimum verbi Divini loco obstrusa. Sed hic campus spaciosus est, & oci­um deest. Spero me opportunitatem nacturum, ut de his rebus fusius ad te scribam. Deus oculos tuos aperiat, ut videas abominationes Civitatis illius, quae super septem montes aedificata est: Apoc: 17. Vide Hieronymum in eum lo­cum. Si in Ecclesia illa Sacramenta corrupta sint, num tu gratiam Dei reji­cies, quum servorum suorum oculos aperiat ut corruptelas illas repurgent? Cave de illa S. Johannis tremenda sententia: qui sordidus est, sordescat ad­huc. Dicis si incipias ex alio poculo bibere, &c. Planè oblitus quod in Ro­mana Ecclesia, tu caeterique omnes Laici penitus à poculo exclusi sitis, con­tra manifestum Dei mandatum, bibite ex hoc omnes. Tantum Caenae abusum cum plurimis aliis doctissimi Lovanienses non potuerunt defendere. Si nos haereticos vocetis, fugiatisque quod tam magnis abusionibus, superstitioni­bus, erroribus valedixerimus, ut ad purum & sacrum Dei verbum, sacras Christi institutiones accederemus: appellare possumus à praejudiciis sine cha­ritate conceptis, & cum Sancto Paulo dicere possumus, mihi pro minimo est ut à vobis judicer, Dominus est qui judicat me. Sed periculosum esse dicis nostras audire conciones. Ita dixerunt S. Stephani persecutores, Act. 7: auresque suas occluserunt. Sic dixit Amasias de Propheta Amos: Amos. 7: Non pote­ [...]it terra sustinere omnes sermones ejus. Similes istis sunt quos David assimulat aspidi surdae, obturanti aures, Psal: 58. Quales multi fuerunt Apostolo­rum saeculo, quibus celatum erat Evangelium, in quibus Deus hujus saeculi excae­ [...]avit mentes Infidelium, ut non fulgeat illis Lux Evangelii, &c.

[Page 307] De fulminibus illis Romanis nihil est quod metuamus: terriculamenta illa quae ad pueros terrendos fabricantur, non sunt metuenda hominibus provect­is: Erasmus vocat ea bruta fulmina, &c. Si in Papa & Cardinalibus qui nos tanta acerbitate exsecrantur, vel similitudo aliqua fuisset S. Petri, & S. Pauli; si Sanctorum illorum fervens charitas ad Christi gregem extaret, accurataque diligentia dies noctesque pascendi, unà cum aliis virtutibus Apostolicis. Tunc metuendae erant illorum minae: sed humilitatem Petri in Luciferi super­biam converterunt: paupertatem, assiduosque labores Apostolorum, in Craesi divitias, otium & luxum Sardanapali. Denique quae conventio lucis cum tenebris, &c. Promisit Deus Malach: 2. Benedictiones illorum in ma­ledictiones convertere, qui ponunt, &c. Vide Hieronymum. Esaia 3. Qui beatos vos dicunt, seducunt vos, &c. Quod hominum millia seducuntur ab Indul­gentiis, quae ad multa annorum millia excrescunt, si pretium excresc [...]? Quomodo fratres hospitalis S. Johannis licentias concesserant illis qui sibi vio­lentas manus intulerint, ut liceat illis frui coeterorum Christianorum sepultu­ra, cum multis hujusmodi adulatoriis figmentis, videt mundus & ingemit: De Aviae tuae vita nihil nisi honestum audivi. Sed credo illam fuisse supersti­tiosam. Si te domi secum illa retinuerit ex tenera & naturali affectione tan­tùm, & non ut ab Evangelio arceret, veniam postulabo opinionis non rectae. Multi tamen putant illam avunculosque tuos suduxisse à te sororibusque tuis magnam portionis relictae partem. Sed transeant haec: quia pro te nihil ef­ficere potui, nec adhuc effecerim: pecuniam illam mihi legatam, sorori tuae si placet, etiam cum additamento reponam, quia illa mihi videtur magis in­digere. Ad Ecclesiam Catholicam quod attinet, Deus mihi testis est, totum cordis mei desiderium esse, & certam fiduciam, ejus Ecclesiae membrum me moriturum. Quod si ex pomposa specie Ecclesiae Romanae eo adducar ut pro­bem omnes illas intollerandas abusiones, superstitiones, & idololatrias, quae Deum honore suo tam multis mod is exspoliant, non crederem me membrum esse Jesu Christi. Si nullam sacrae Scripturae interpretationem probetis nisi quae Roma proficiscatur, potestis facile quicquid placuerit affirmare. Nihil est tam absurdum, tam aeterni Dei veritati contrarium, quod non impuris glossematis torqueri possit, ut causae perditae videatur inservire: cum hujus­modi hominibus nulla est instituenda disputatio. Quod de Arrio infers cum reliquis ejus generis, nihil est ad propositum. Omnes enim Scripturae Pr­phetarum, unà cum aliis manifestis Scripturis ad quas in hujusmodi dubiis confugere debemus, illisque acquiescere Arrium perspicuè confundunt, cae­terosque ejus participes. Consubstantialitas, quod Graeci [...] dicunt, plu­rimis evidentibus Scripturae testimoniis confirmatur. At non ita Transub­stantiatio; Scoti, Occami, Bielis, omniumque Scholasticorum Theologorum ita vexaverat cerebra, ut saepenumerò nesciant, quid potissimum dicant, quò absurditates amoliantur quae inde oriuntur. Itaque constat esse commen­tum sine aliquo Scripturae fundamento. Ita ut Scotus (quod & Episcopus Tunstallus saepenumerò ingenuè fatebatur,) existimarit, multo melius faci­liusque potuisse Ecclesiam uti commodiore interpretatione verborum in sacra Caena, reverenter cum antiquis Patribus de sacra Caena loquendum judicavit Episcopus, & Transubstantiationis opinionem mittendam esse. Illud etiam [Page 308] idem Tunstallus & scriptis & sermonibus affirmare solebat, Innocentium terti­um nescisse quid ageret, quando Transubstantiationem inter articulos fidei posuerit: dicebatque Innocentium doctis circa se hominibus caruisse: adeo equidem inquit Tunstallus, si ipse fuissem ei à Consilio, non dubito me potuis­se Pontificem ab eo Consilio retraxisse. Quando Magister Cheds [...]y dixerat Catholicos cedere oportere in articulo Transubstantiationis, ego non audivi ipsum loquentem, sed qui audiverat mihi narrabat. Quod autem de ejus, aliorumque incarceratione scribis: equidem judico (quod praesentem hanc vitam attinet) quietissimam vivendi rationem illis obtigisse. Nec puto ma­jorem vitae quietem eligi posse, si non conscientiae morsus illis molestiam faciat, quia causam sustinent non bonam, sed super arenam fundatam. Quod si vis homines connivere opportere ad tot Romanorum Pontificum supra tri­g [...] ta vitas abominabiles & planè bestiales: potes & Christum etiam repre­nendere quod palam aperuit perniciosas enormitates & Pharisaeorum (qui tum sancti scilicet patres habebantur,) atque etiam Patrum eorum tunc mortuo­rum: reprehendite etiam Esaiam, qui non vult malos dici bonos, denunci­ans maledictum eum qui sanctum appellat eum qui non est sanctus. Repre­hendite S. Bernardum qui vocat eos ministros Antichristi. Nos meritò excu­sant ea, quae alii viri pii scripserunt in hanc sententiam. Reprehendit apertè ea de quibus fatetur turpe esse dicere. Non operta revelo, inquit, sed aper­ta redarguo. Ad quod etiam divino mandato sumus obligati, Esaiae 58. 1. Ostende populo meo scelera eorum. Quòd dicis quinque Sacramenta apud nos esse reprobata; non rectè reprobata dicis: nos enim reverenter eis utimur secundum Dei verbum, adeoque nec nomen Sacramenti tollimus, sicut est Sacramentum generaliter dictum. Sicut erat Lotio pedum, & multa alia quae nomen Sacramenti in genere retinere possunt, ut & apud Patres reti­nent. Verum antiqui Patres, & Scholastici nonnulli affirmant Baptismum, & Eucharistiam propriè tantum dici Sacramenta: Bessarionis etiam testimo­nium est; haec duo sola Sacramenta in Evangeliis manifestè tradita legimus. Miror te verba S. Pauli ad eum sensum torquere, ut ex iis verbis omnes in Missa ceremoniae stabiliantur. Quum non ignores earum plurimam partem additam multis posteà saeculis ab Episcopis Romanis. Legimus etiam Aposto­los cum verbis Evangelii, & oratione dominica consecrasse. Praeterea S. Paulus jamdudum ordinaverat, ut populus non solum manducâret panem cum ministro, (sicut verba ejus manifestè declarant:) verum etiam ex poculo bi­berent vides istos penitùs abstulisse Ecclesiae ordinationem illam Christi & Apostolorum. Qua authoritate hoc factum sit ipsi viderint. Autoritatem illam ego nunquam legendo cognoscere potui. Contrarium invenio nempe omnes omnino homines, prohibitos esse, ne quid de verbo ac voluntate Dei mutent in sacris scripturis tradita. Dicis Scripturas probare orationem pro mortuis, & hoc te benè scire. S. Hieronymus dicit librum Machabaeorum, ad mores non ad stabiliendum dogma valere. S. Augustinum dicis in multis locis dubitasse utrum fuerit purgatorium. Id si sit dubitabile, non est obtruden­dum tanquam articulus fidei, sed relinquendum ut liberum. Nam fides est substantia &c. Heb, 11. 1. fides non fluctuare debet, inquit S. Jacobus. Rof­fensis de purgatorio scribit. Apud priscos vel nulla, vel [...]uam rarissima fiebat [Page 309] mentio. Et quamdiu nulla erat de purgatorio cura, nemo quaesivit indulgen­tias. Atque ita innumerabilia illa ex indulgentiis lucra nunquam nota fue­rant priusquam purgatorium fuisset inventum. Quid jam dicemus ex illis Pauli verbis nobis innui, Existimantes questum pietatem, si hoc non sit? Haec mercatura paverat, & adhuc pascit multos pigros ventres, qui verbum Dei strenùe abigunt quantum possunt ne pereant porci! Tandem tamen praevale­bit veritas utcunque illi conjuraverint. Quod addis de invocatione Sancto­rum, S. Augustinus hortatur nos Scripturis potius quàm suis, aut aliorum scrip­tis adhaerescere: nec ipsius scriptis acquiescere sine Scripturarum autoritate. Et certè mea in conscientia hoc sedet, nihil esse ex iis omnibus quae in con­troversiam vocantur, quod magis evidentibus Scripturae testimoniis demon­stretur; quàm quòd solus Deus sit invocandus: & per unum Mediatorem, nempe Jesum Christum, Rom. 10. 14. Quomodo invocabunt in quem non cre­diderunt? In solum Deum credendum, ergo solus invocandus. Distinctio illa de Invocatione & Advocatione, ut si non invocationem Sanctorum, saltem eorum Advocationem probes, inutilis est; quia sicut Christum spoliant ho­nore suo, qui alium Mediatorem quaerunt, sic non minus Christo injurii sunt, qui alium Advocatum quaerunt, quia Christum habemus Advocatum a­pud Patrem, 1. Joh. 2. 1. Et Esaia 63: affirmat quod Abraham ignoret nos. Equidem credo Abrahamum partem credentium non minus esse sanctum quàm alium quemcunque ex Sanctis in Coelo. Dicis te credere Communio­nem Sanctorum, quod & omnes credimus. At subinfers te non intelligere quomodo communio Sonctorum esse possit, si non Sancti defuncti orent pro nobis, & nos advocemus illos in subsidium. Atqui Ecclesia Dei longè aliter intelligit Communionem Sanctorum. Nam ex usu communi loquendi sacrae Scripturae Sancti intelliguntur non defuncti in coelis, sed viventes in terris. Nec ferè per universam Scripturam veteris & novi Testamenti, Sancti nomen homini additum reperies, quin ut eo nomine intelligatur Sanctus in terris vi­vens. Aliquando expressiùs loquitur Scriptura, Psal. 16. 3. Sanctis qui sunt in terra, &c. Omnis voluntas mea in eis. Si quis habuit vel habere potuit, Communionem cum Sanctis in coelo, David certè habuit. Hic au­tem Communionem quam novit, explicat, hoc est Communionem Sancto­rum in terris. S. Johannes sic hanc rem exponit, 1 Joh. 1. 3. Quod vidimus & audivimus, annuntiamus vobis, ut & vos Communionem habeatis nobiscum, & Communio nostra sit cum Deo, & Filio ejus Jesu Christo.

1. Omnis Christi Ecclesia Communionem habet cum Ecclesia Apostolica, ut vos nobiscum Communionem habeatis.

2. Consistit haec Communio Sanctorum in praedicatione verbi, in variorum donorum communicatione ad Ecclesiae aedificationem in publicis & privatis precibus.

3. In precibus autem fundendis Communionem habemus cum Patre & Filio, vel cum Patre per Filium. Nulla est hic defunctorum Sanctorum mentio vel ratio habita. Haec communio ex verbis sacrae Scripturae non ultra progredi­tur, quàm ad Ecclesiam in terris. Qui ultra quaerunt ambulant in tenebris. Sancti defuncti non vocantur in Scripturis Sancti simpliciter, sed Ecclesia pri­mogenitorum in coelis, & Spiritus justorum consummatorum, Heb: 12. 23. [Page 310] Erit nobis cum illis communio post hoc saeculum, sed in hoc saeculo qui quae­runt hanc communionem, vel è sacris literis proferant quod dicunt: vel audi­ant illam Domini sententiam: Frustra me colitis, docentes doctrinas mandata hominum, Matth. 15. 9. Fateor si usum nostri saeculi, aut aliquot superio. rum saeculorum respicias, Sanctos vocari defunctos: sed non hujus aut illius saeculi consuetudo, sed sacrae Scripturae regula nobis sequenda proponitur. Sed quid de hac re certamus? Qui pro Invocatione Sanctorum tantopere de­certant, concedent nobis liberum esse: scilicet tutissimum est accedere ad fontem misericordiae relictis rivulis Nec te moveant illi qui dicuht Deo ni­hil eos detrahere qui orationes suas ad Sanctos dirigunt. Nemo enim magis Deo detrahere potest, quàm qui cultum uni Deo debitum creaturae transfert. Nam invocatio est pars cultus divini; hunc cultum nullae creaturae communi­cat, qui gloriam suam non communicat alteri. Quod attinet ad argumenta illa tua, de Imaginibus, de Jejunio: (quod quidem jejunium absit, ut vel ego, vel quispiam neget: Imò potius ad illud omnes exhortamur: superstitionem tantummodo pravasque opiniones sublatas cupimus.) Cum aliis illis argu­mentis de reliquiis, exorcismis, in spiritibus scilicet immundis ejiciendis, quod quum ad idololatriam ducit, Pseudo▪ Prophetae signum est, Deut. 13. Ad haec quamvis omnium facillimè responderi possit, quia tamen otium nunc mihi desit, utpote negotiorum cumulis onerato, quum jam mihi desit Curatus, & parochiam latissimam habeam ad visitandam, & tenue sit corpusculum citò prae lassitudine languens, laboribusque multis attritum: his igitur omnibus de causis responsionem in aliud tempus differendam censui. Si cogitas te nolle Houghtonam accedere die Dominico, ne sis parochianis offendiculum: (qua in re non reprehendas me si de parochianis meis maximam sollicitudinem ge­ram, pro ratione magni oneris mihi impositi: constat enim Prophetarum tem­poribus, saeculisque subsequentibus omnibus, vulgus pronius fuisse ad super­stitiones: & malum facilius crescit & longius serpit uno die, quam bona prae­cepta per mensem integrum.) Proinde illo die Dominico excepto, (nisi fortè in chorum accessurus, quod meo judicio recusare non debes:) si post diem Dominicum finitum protinus accedas, discedasque post mediam diei Saturni, hospes mihi gratus eris. Itaque illa quam praetendis excusatio, accessum tuum non debet impedire. Postrema conclusio tua quamvis sicut jam dixi spem fiduciamque omnem tollere potest ei, qui sit tecum collaturus, non ta­men ego cessabo de conversione tua meliora sperare, quàm tu videris de teip­so sperare. S. Paulo propositum firmum fuit aliquandiu, ut Pharisaeus morere­tur, & Christianorum persecutor: Deus tamen ei & potentiae, & miseri­cordiae Thesauros servaverat, quo illum ordinaret ut praedicaret gloriosum illud nomen, quod ante fuerat persecutus. Commendo te omnipotentis Dei bonitati, quae te spiritu scientia ducat in omnem veritatem. Vale Haughto­nae 14. Octobris. 1580. Avunculus amantissimus, Bernardus Gilpinus.

Quamdiu Pilkintonus Episcopus vixerat, jucundissimam cum eo consuetu­dinem retinuit Gilpinus. Mortuo Pilkintono successit Richardus Barnes: Is in Gilpinum infensior videbatur. Haec res paulo altius repetenda est. Gilpinus Oxonium subinde proficisci solebat, maximè, quum junior esset, & sustinen­dis itineribus idoneus. Accidit forte dum Oxonium iret, ut puerum per [Page 311] viam cerneret nunc ambulantem, nunc cursitantem. Rogat quis esset, unde, & quò proficisceretur? Respondit ille se ex Wallia profectum, Oxonium dis­cendi causa petere. Gilpinus puerum examinat, invenitque in Latinis literis promptum, in Graecis non ignarum. Num ergo placet, inquit Gilpinus, me­cum proficisci? Ego tui curam habebo. Assensit ille. Puerum ergo primum Oxonium tulit, deinde Houghtonam, ubi in Graecis, & Hebraicis literis egre­giè profecit. Tandem ad Academiam Cantabrigiensem misit. Hic est Hugo ille Broughtonus in Graecis, & Hebraicis literis capessendis promptissimus, sed homo levissimus. Nam senescente Gilpino utrum sacerdotio Gilpini inhi­ans, an ex alia causa ipse Gilpino apud Dunelmensem Episcopum molestias, & offensiones creâsse dicitur: ita ut Episcopus in Gilpinum occasiones aucupasse videretur. Dum in Episcopo animi haec abalienatio nasceretur mittit ad Gil­pinum, eumque monuit ut in visitatione loco & tempore constitutis concionem habeat. Gilpinus jam paratus erat ad consuetum iter boreale, nempe ad Tindalenses, & Riddesdalenses: itaque ad Episcopum expedit famulum suum, qui apud Episcopum se excuset, & rationem itineris propositi doceret: oret­que Episcopum, ut alium in visitatione concioni accommodet; multos esse qui in visitationi concionare velint, ad apud istos limitaneos nullum esse qui officium illud suppleat, si ab ipso negligatur: se paratum suturum quocunque alio tempore voluerit ad officium praestandum. Famulus profectus ad Epis­copum, redit ad Gilpinum: quaerit ab eo Gilpinus, num excusationem suam ad Episcopum detulisset. Detuli inquit ille. Et Gilpinus, quid ergo re­spondit Episcopus? Famulus retulit, nihil Episcopum respondisse, sed ta­cuisse. At qui tacet, inquit Gilpinus, consentire videtur. Itaque Gilpi­nus in suscepto itinere pergit. Id ubi primùm resciverat Episcopus, Gilpi­num continuò suspendit ab omni munere Ecclesiastico, Gilpinus reversus repe­rit se suspensum quod minime excogitarat. Rem patienter tulit. Episcopus de Gilpini reditu certior factus, protinus ad eum mittit, monuitque ut ipsum unà cum reliquo clero Cestriae conveniat. Gilpinus Cestriam prosectus, inve­nit Episcopum cum multis ex clero. Omnes in Ecclesiam sunt jussi convenire. Erat cum Episcopo Can [...]ellarius Johannes Barnes Episcopi frater, homo flagi­tiosus in libidinem, an ad turpe lucrum propensior incertum: is multorum in Dioicesi flagitiorum inspector esse debebat, autor erat: sordidi homines num­mis impunitatem redimebant: Episcopus passim malè audiehat. Quum jam omnes convenissent, Episcopus Gilpinum ad se vocat: hodie, inquit, opor­tet te concionem habere. Gilpinus se excusat: non, inquit, paratus veni, & suspensus sum. At ego te à suspensione liberare possum, inquit Episcopus, & libero. Gilpinus respondit se non audere imparatum ascende [...]e. At novi­mus, inquit Episcopus, te nunquam imparatum esse; id enim ex usu concio­nandi jam consequutus es, ut & subitò id praestare possis, si volueris. Gil­pinus pertinaciter haeret in proposito, non ita Deum tentandum respondit: satis sibi esse, si ex justa meditatione aliquid praestare possit. Episcopus pro­tinus ut ascendas, ego te jubeo, inquit, sub intuitu canonicae obedientiae. Gilpinus paulisper moratus; age, inquit, quum aliter fieri non possit, fiat quod jubet dominatio vestra: & post aliquam moram Gilpinus concionem in­choat. Inter concionandum prospexit quōsdam non solito more expeditos, [Page 312] qui scriptis excipiebant ea quae Gilpinus protulerat: Pergit ille in concione donec ad exhortationem, & vitiorum reprehensionem pervenerat. Dilabi­tur tandem ad illa vitia reprehendenda quae in illa Dioicesi regnabant, & in ore omnium erant: atque hoc loco, inquit, Reverende Pater, sermo meus ad paternitatem vestram est eonvertendus: Deus paternitatem vestram ad hujus Dioicesis curam extulit, eam Deus administrationis vestrae rationem ex­poscit; eorum omnium quae tam inordinatè gesta sunt in hac Ecclesia à Pater­nitate vestra expectatur emendatio, exigitur ratio. Et ne forte quum tanta flagitia perpetrata esse constet, respondeat dominatio vestra haec nescisse, nec ad vestram noticiam haec fuisse perlata: (haec verba Gilpinus dixerat, quia intelligebat hanc fuisse usitatam Episcopi responsionem: quum homines quererentur de mala Cancellarii administratione; solebat dicere Episcopus illa ad suam noticiam non pervenisse: quae facta sunt infecta fieri non posse: melius in posterum se provisurum, si quae ad noticiam suam pervenerint.) En, inquit Gilpinus, ego haec ad noticiam vestram produco: ne dixerit dominatio vestra aliorum vitio haec mala perpetrata, non vestro consilio, nam vestrûm est quicquid sive feceritis, sive ab aliis factum dissimulando permiseritis: ita­que coram Deo, & Angelis, & hominibus, ego Paternitatem tuam horum omnium malorum autorem denuntio: ego etiam in illo stricti judicii die testis adero haec omnia ad vestram noticiam pervenisse per me: testes aderunt om­nes qui hic me loquentem audiunt. Dum haec Gilpinus intonaret, amicos suos in magnum timorem & anxietatem conjecit: itaque quum finem dicendi fe­eisset, conveniunt eum amici, & cum lachrimis dixêrunt, tandem habet E­piscopus quod diu quaesiverat: tu telum contra te porrexisti in ipsius manus: si prius sine causa offensus fuerat, quid faciet is qui jam irritatus jure suo, vel juris specie utetur ad nocendum? Quibus Gilpinus respondit, nolite timere; Deus nos omnes gubernat: dum veritas propagetur, & Deus glorificetur, de me fiat voluntas Dei. Post concionem omnes ad prandiùm convenerant: omnes de Gilpino metuebant aliquod malum ab Episcopo, tacitique eventum rei expectabant: Post prandium Gilpinus ad Episcopum accedit, ut Episcopo salutato, & valedicto domum redeat. Non ita fiet, inquit Episcopus; nam ego te domum tuam perducam: ergo domum redit Gilpinus in Episcopi comi­tatu. Quum jam Gilpini aedes intrassent, & ad conclave penetrassent, Epis­copus subito arrepta Gilpini dextra, haec habuit verba: Pater Gilpine, ag­nosco digniorem te esse qui sis Episcopus Dunelmensis, quàm me dignum qui sim rector hujus Ecclesiae tuae: praeteritarum offensionum veniam postulo; da veniam Pater: scio quod pullos quosdam educaveris immorigeros qui con­tra matrem calcitrant: sed quoad ego vixero Episcopus Dunelmensis, securus esto, nemo tibi molestus erit. Amici Gilpini, hoc est omnes boni exultare ceperunt, & gratias Deo agere, & potentem Dei manum agnoscere, quod Episcopus ei infensus ita divina potentia correctus fuerit, ut quod in ejus contumeliam primò excogitaverat, cederet ei in honorem. Gilpinus intereà uberrimum pietatis suae fructum tulit.

Postquam senectus ei ingravescere caeperat, erat in oppido Novi-Castri Genisonus qui fratris filium è transmarinis regionibus redeuntem susceperat: Genisonus vehementer dolebat de fratris filio quem Jesuitam factum intellexe­rat, [Page 313] eumque ad Gilpinum misit orans ut juvenis curam habeat, eumque à pra­vis & perniciosis opinionibus si fieri possit reducat. Gilpinus postquam saepius eum eo contulisset invenit hominem abjecta humilitate insolentissimè super­bientem, audacia atque impudentia armatum novis atque inauditis glossema­tis sacras scripturas corrumpentem. Scripsit Gilpinus ad Genisonum avuncu­lum; juvenem illum audacissimum venisse ad se non ut disceret, sed ut doce­ret. Homo inquit magnificum nescio quid de se ipso sentiens sperabat etiam me hac aetate ingravescentem ad absurda quaedam agnoscenda allicere. Vi­deo Jesuitas novas invenisse scripturarum expositiones antea nunquam auditas. Abjecta omni reverentia, audacia grassantur. Audent probare invocatio­nem sanctorum ex Abrahamo, Isaco, Jacobo. Iste pertinaciter tenet Ecc siam Romanam nulla in re errasse. Errores maximè horrendos de indulgen­tiis, miraculis falsatis, falsatis reliquiis, peregrinationibus, imaginum cultu, de reliquis ejus generis, haec omnia iste homo mirificus reperit in Evangelio. Omniaque haec bona esse & sancta contendit. Ego cum tam horrido hominum genere, qui os suum in caelum aperiunt (nam quid est os in coelum aperire, si non hoc sit sacras Scripturas tam violenter, tam contumeliosè tractare?) cum tàm horridis ingeniis, nihil mihi negotii amplius esse volo: excogita­runt & quotidie excogitant horrenda glossemata, quae nec in Romana Ec­clesia anteà fuerunt audita. Hunc igitur tanquam morbidum pecus ne gre­gem inficiat missum facio.

Postquam tenue corpusculum variis laboribus confecerit tandem mortem praesentiens pauperes convocari jubet, ad quos orationem habuit, eisque va­ledixit. Deinde & alios. Aegritudinem contraxit, propè finem Februarii, post varias exhortationes ad Scholares, ad famulos suos, aliosque tandem pla­cide in Domino obdormivit Martii. 4. 1583. Anno aetatis suae 66.

Corpore fuit procero, & macilento, naso aquilino, vestitus erat pretii pau­lo vilioris. Fulgentes vestes omninò fugiebat. In iis quae ad corpus propri­um pertinent, parcissimus erat & antiquam austeritatem retinebat. In iis quae ad aliorum bonum cederent munificentissimus erat, maximè in pauperes & Scholasticos. Januam apertam esse voluit pauperibus & peregrinis. Do­mi suae Scholasticos aluit ut plurimum viginti quatuor, quandoque pauciores▪ Eorum quae domi habebat major numerus erat pauperum quibus victum, vesti­tum & educationem in bonis literis praestitit. Conviviis suos parochianos hospitesque excepit non tantum Saturnalibus diebus ut mos est, sed quia late diffusam habuerat parochiam, magnamque populi multitudinem, convivium exhibuit singulis diebus Dominicis a festo S. Michaelis usque ad Pascha. Se­paratos habuit & velut in classes dispositos generosos, colonos, & pauperes, quos omnes suo ordine excepit. Laudare solebat conjugium in clero, ipse caelebs vixit. In Schola aedificanda, instituenda, confirmanda, & in stipen­diis annuis Ludi Magistro & hypodidascalo instituendis insumpsit quingentas libras. Ex ea Schola Anglicanam Ecclesiam doctorum virorum ingenti multitu­dine adauxit. Non vitia tantum verum & levissimas suspiciones vitabat. Ju­dicio etiam inimicorum si quos habuit Sanctus habebatur. Fide non ficta, & bonis operibus repletus, Sepulehro tandem sicut acervus tritici tempore suo infertur.

MARCO VELSERO II. VIRO AUGUSTANO, PAULUS GUALDUS VICETINUS SALUTEM.

QUI serio amant MARCERE VELSERE, eo allicientis naturae propensione ducuntur, ut rei quam amant bona omnia, perpetuitatem adeo ipsam, in hoc vicissitudinum humanarum aestu contingere flagrantissimè cupiant, qui sane affectus, quo magis intimus, eò semper solertior suit in perquirendis rationibus, per quas tendere ad propositum hunc finem liceret. Hinc antiquioris aevi deco­ra, historicae narrationes, tabulae, signa aerea, marmoreaque; posterioris calco­graphicum inventum, quae omnia eo spectant, ut non solum habitus corpo­rum delineare, sed & animorum exprimere ornamenta possimus. Qui sane af­fectus amores benevolentiaeque impulit etiam me ipsum, non modo ut JOH. VINCENTII PINELLI imaginem describendam curaverim, sed &, cum per annos prope XXX, à die quo primum studiosè magnum virum obser­vare coepi, ad eum quo supremo in sinu meo animam egit, dilexerim supra quam sermone explicari queat, coegerim etiam intra non magni voluminis an­gustias, è latissimo rerum campo, praecipua quaedam ipsius vitae capita, tum ut mihi etiam nunc exemplar referrent, ad quod formare me possem, tum vero etiam ur moerorem levarent, quem mihi incusserat amplissimi viri quam [...]eceram jactura. Propositum hoc meum cum plerique communium amicorum ut sit explorassent, perurgere coeperunt, ut ne publicae literatorum rei lucu­brationes meas inviderem, studiosis scilicet omnibus gratas suturas, apud quos PINELLI memoria, & grata & sancta jam diu esset. Me vero hae preces, ut non permulcebant, gnarum videlicet tenuitatis meae, ita in eam sententiam traxerunt, ut foetum hunc meum dispiciendum traderem, exami­nandumque tibi V. Clarissimo PINELLI amico, bonarum artium pa­trono, qui prudentia, eruditione, & animi candore in consilium advocatis, tùm demum pronuncies an è re PINELLI, an è literarum, an è mea sit, [...]t in lucem hominum prodire sinam qualescunque hasce subsecivarum horarum reliquas, hoc tibi arbitrium ut deferam, faciu [...] ▪ multa; praestantissimorum quo teneris studiorum amor, impollutae quam nobiscum profiteris religionis patrocinium, & princeps in Pinelliana amicitia locus, qui te potissimum alli­ciet, ut more majorum his animum advertas, quae pro tuo nutu vel abdent sese, vel dabunt in conspectum. Mihi enim, cui non alius quam JOH. [Page 317] VINCENTII gloriae observatur finis, si tibi eum me assecutum non videa­tur, sufficiet voluisse saltem, continebiturque scriptio hae mea intra dome­sticos parietes, contestatio utique gentilibus meis non injucunda, fuisse mihi cum aetatis nostrae maximo viro non vulgares praestantissimae amicitiae ra­tiones.

VALE.

• PERPETUA rapidis annis obsiste juventâ
• Musarum pia cura liber.
• Quaque diem promit, qua mergitur [...]quore Titan.
• Fer magni super astra decus
• PINELLI; non ra [...]a altae sae­pientiamentis.
• Non morum sine labe nitor,
• Invida Letheae metuant oblivia noctis.
• Promeritus quoque tollat bonos
• Insignem coelo PAULUM, quem dulcis amici
• In tantum laus egit opus.
• Gloria Germanae gentis te VEL­SERUS heros.
• Ante alios per docta virum
• Agmina dimittat celebrans: illo auspice tutam
• Ad Gades ad Bactra viam
• Carpe volans, famaeque diu te cre­de vocanti.
• Ingressum quocunqueferes
• Te laetae excipient urbes, sed luminae Tusci
• Praesertim tibi clara maris,
• Magnanimi plaudent Ligures, ci­vemque verendum
• Posteritas imitata colet.

• [Page 318]TE PINELLE, reum mortis genuere parentes,
• Et vitae ingressus janua mortis erat:
• Lactea Lethaeis miscebat pocula po­clis
• Parvuli, eratque viri tempus edentis edax:
• Long a brevi moriens traxisti fune­ravitâ,
• Longior at longo funera vita subit:
• Nam GUALDUS calamo, quod non potuere parentes
• Stirpe, virûm in memori vive­re mente dedit.
• Quae tibi vita fuit, non est: tibi vita perennis.
• PINELLI inscriptus Vita, libellus erit.

• OPACA PINUS, & ve­tusta, nobilis
• Gnidi Paphique sylva, sibilantibus
• Co [...] is sonora: sic susurr [...] s ingruac
• Tepentis aut Favonii, vel a [...]duis
• Serenus Auster implicata brachiis
• Volutet usque ludibunda murmura:
• Beata sic perennitas aquae tibi
• Amica, semper obloquente sibilo
• Comae volumen humidum secus ci­tans,
• Amoenitate fertili riget nemus:
• Ut hinc & inde Pinea gravis n [...]ce.
• Comas onusque sustinere vix queas:
• Vige salubre Cypridis nemus do­mus:
• Vige perenne gaudium Liguri [...]:
• Quod & benignus educat Gnidi le­por:
• Quod & leporis aura Paulus edu­cat,
• Superstitatque, sospitatque foetibus
• Tuis, suisque: Paulus unus omni­um,
• Quot & fuere, quotque sunt, erunt­que post.
• Amoenitatis instar integellulae,
• Amoris, & decoris, & tui sequax,
• [Page 319] Tenaxque veritatis, & boni te­nax,
• Vige: vigebit aureus simul decor:
• Vige: vigebit elegans simul fides:
• Datura frigus hospitale posteris,
• Domus virentis usquequaque tex­tili
• Repexa fronde: sive littoralibus
• Maritimisque floreum leporibus
• Cubile perbenigna garrientibus,
• Ut ante, semper apparare gesties:
• Alumna seu Cytheris evocaverit
• Ligusticasque Romulasque Gratias,
• Jocis remixta Lydiis & Atticis.
• Tuos ad hosce cespites frequens ego
• Meusque Paulus, ingeni grauis le­por.
• Tuos ab usque Regia Cypro satus.
• Ab ultimaque Pineos origine
• In hoc cacumen editos, in id decus,
• Redordiemur invicem: modis ego:
• Ut ut libebit ille: five libera,
• Severiore lege sive mavolet
• Rotundiora verba dulce volvere:
• Utroque mirus artifex, tui memor.
• Vigebis usque: spondet id Gnidi Charis.
• Et hic vigebis in sodalis hortulis,
• Loquente semper irrigata rivulo:
• Ut alba poscit, alba reddit ut fides,
• Et has, arata literis fidelibus,
• Sodalitatis indices notas geres.
• Meâ ne stirpe l [...]tiore creverim,
• Tua [...]e PAULI culte diligentia
• Amica Pinus, ambigo. Sed hoc li­que [...],
• Quod interire posset, id dedit ge­nus,
• Quod interire nescit, hoc AMOR dedit.

• AMOREM audieram pa­trem doloris;
• Nec dum credideram, utriusque mores
• Longe dissimiles, fefellerant me.
• Sed jam percipio miser, querorque
• Veroverius esse quod negabam.
• Nec solus queror, hoc idem querun­tur
• Mecum, docte PINELLE, quite amarunt,
• Nam quis docte PINELLE, non te amavit?
• PAULUS ante alios pereleganti
• Ne totus pereas vetans libello.
• Partum in pectore sentiunt dolo­rem.
• Infantem sine lachrimis dolorem
• [Page 320] Qui nasci nequit. Et Catoniano
• Mi supercilio quis exprobabit
• Lachrimas oculis perenne fusas!
• Quid ergo? ex oculis Amor crea­tus
• In pectus cadit, hic creat dolorem.
• Qui vestigia per paterna, ad ipsos
• Se refert oculos, & inde adauctus
• Lachrimis, velut annis imbre, prima
• Incunabula pectoris revisit.
• Hinc dolere, & amare se sequun­tur.
• Qui dolor modo natus occidente est
• Te PINELLE, in Amore deli­tebat.
• Proque uno dolor occidente, mentes
• Multrum numerosus occupauit.
• Sic quae sidera per diem latebant,
• Apparent moriente Sole, & uni
• Plurima face funus exequuntur.

• EDITUS antiqua Ligurum de stirpe parentum,
• Parthenope imperii claro quos aux­it honore,
• Venerat exemplar morum PINEL­LUS in urbem.
• Quam posuit pulsus Phrygiis Ante­nor ab oris,
• Ingenii ut cultus caperet juvenili­bus annis.
• A [...] licet in libris illic exegerit aevum
• Abditus, & Regum vitarit tecta superba,
• Pollicitis magnis, precibusque vo­catus in aulam:
• Haud latuit, vixitve ullo tamen ille beatus
• Rege minus. Testis Germania, te­s [...]is Hiberus,
• Cumque Italo testis celeberrima Gallia tractu.
• Nam quo non adiit PINELLI gloria? Quisve
• Conspicuae titulo doctrinae floruit us­quam,
• Cui cum PINELLO fuerint commercia nulla?
• Democriti incultos quis jam mira­bitur agros?
• At tibi susceptos nemo non PAU­LE labores
• Laudibus in caelum tollit. Tu poste­ra saecla
• Quod stupeant, serique imitentur rite nepotes,
• Digeris in libros, & mores expri­mis ejus,
• [Page 321] Sollicitis qui opibus Regum secura potentum
• Privatae novit praeponere commoda vitae.
• Tupius officium merito persoluis amico,
• Cumque tuo longum producis nomen in aeuum
• Illius, officiantque caves oblivia neutri.
• Hinc quoque permultum sumit VI­CETIA lucis,
• Et tanto natale solum se jactat alumno.
• Felix qui caro capiti, patriaeque ti­bique
• Struxisti doctis monumenta peren­nia chartis.

• OQUOS sollicitat doctarum forma Sororum.
• Dulci alit aut sapientia cura,
• Quos juvat emeritae splendescere frontis honore.
• Decerptae ex Helicone beato:
• Si lubetô longum coelesti accumbere mensae,
• Atque animum perfund [...]re sacro
• Nectare, non alios quam PAULI evolvite chartas.
• Queis pius inclyta nomina amici
• Imprimit aeternum mansuris, ille perenni
• Eloquio bonus, aurea vitae
• Concludit praecepta, virumque in­format amantem
• Musarum, & laudabilis oci,
• Qua valeat certam Sophiae contin­gere metam.
• Et Fam e decurrere campo.
• Non legat haec cui stat foribus con­fixa superbis
• Mens, effraeni perdita luxu:
• Non qui inhiat gemmis, peritur [...] ­ve incubat auro.
• Qui patriam, miserosque penates
• Servitio premit infando. Num di­cere laudes
• GUALDE tuas ego carmine tentem?
• Anne idem, mare cum fervet, de­prendere nôrim
• Quot veniant ad littora fluctus?

VITA JOANN [...]S VINCENTII PINELLI, PATRICII GENUENSIS.

HOMINUM qui in scientiarum mitiorumve literarum studia in­cumberent, reperti sunt omni aevo adeò pauci, quibus solidus unicusque earum fructus propositus ex animo esset, ut si quis ejus­modi sortefortuna compertus aliquando sit, ad miraculum verge­ret, raraque ut dicitur in terris avis, spectaculo magis esset quàm imitationi. His enim qui literis operam unquam navarunt, is ut plurimum obversatus est finis, ut aut rem quaererent, nummaria quadam nundinatione profectum di­stracturi, aut inanes honores ut consequerentur, proposita sibi scenica qua­dam & insolenti ostentatione, iis omnibus deliciis despectui penitus habitis, quas literarum suavitas, optimorum auctorum tractatio, doctorum hominum repetita consuetudo, eruditorum & sui amantium animis instillare consueve­runt. ‘At non ita quos expressit Christianus Rhetor; Magno, ait, & excel­lenti ingenio viri, cum se doctrinae penitus dedissent, quidquid laboris po­terat [...]. in prae­ [...]t. lib. 1. de [...]a [...]. Relig. impendi, contemptis omnibus & publicis & privatis actionibus, ad in­quirendae veritatis studium contulerunt, existimantes multo esse praeclarius humanarum divinarumque rerum investigare ac scire rationem, quam aut struendis opibus, aut cumulandis honoribus inhaerere. Luculenter ut solet.’ Doctrina enim ipsa,

Haec omnia, aetate nostra intimè nota, & vitae instituto comprobata fuere, uni ferme JOH. VINCENTIO PINELLO Cl. viro, cujus nunc vitam in publicae rei commodum, & in veteris amicitiae testimonium exordi­mur. Ejusce rei specimen, ab ipso, ineunte etiam adolescentia exhibitum, testem habet PAULUM MANUTIUM, qui anno MDLXVI. per Epistolam OCTAVIO SANMARCO gratulatur, quod se Pata­vium [...]. 16. lib 7. [Page 323] studiorum gratia contulerit, & amicitiam cum PINELLO inive­rit, in haec verba; ‘Nam de JOH. VINCENTII PINELLI con­suetudine nihil dico, non enim dubito, quin ipse jam perspexeris, quae sint in illo juvene virtutes, quae probitas, quae humanitas: ut omni dignissimus honore sit, qui tamen ab omni honorum cupiditate, sola virtute contentus, longissimè dis [...]at.’ Haec ille. Quae sanè laus, ut ad animi compositionem, & ad institutionem educantium creantur, manat etiam a majorum praestantia, & nobilitate; fortes enim oriuntur fortibus, ut in confesso est. Cujus dome­stici ornamenti compendium hi [...] attingemus, non quia monstrari egeat, sed quod ea demum germana laus est nobilitatis, quae inter majorum imagines a­ditum sibi comparat ad immortalitatem. Gentis PINELLAE unius è duo de triginta Reipub. GENUENSIS nobilioribus & antiquioribus, meminit UBERTUS FOLIETA, his verbis: ‘Gens PINELLA Lib. de Clar [...] Ligurib. nobilis & pervetusta, multos egregios atque insignes viros, patriaeque petu­tiles tulit.’ At encomium hoc, jejunum fortasse visum, extorsit acris judicii viro laudationem illam, qua vix ullam apud eundem reperias ampliorem, ea sic se habet: ‘Gens enim PINELLA apprime nobilis, turbulentissimis civitatis nostrae temporibus, procul ab omni fastu & ambitione, ab omnibus­que civilibus contentionibus remota, cum nullo loco operam & industriam suam Reipub. subtraxerit, nullumque illius procurandae aut munus unquam intermiserit, aut laborem subterfugerit, non tamen aut ex malis publicis cres­cere unquam studuit, aut per publicam privatamve cujusquam injuriam in al­tiorem potentiae aut dignitatis locum ascendere contendit.’ FOLIETAE praeclarum testimonium de familiae PINELLAE splendore & vetustate, comprobabit minimè novitius scriptor ELUTHERIUS MIRABEL­LIUS, cujus de Gothorum Regibus sermonem habentis haec sunt; Ex fa­milia PINELLA ortus est ILDOVALDUS sextus Rex Gotho­rum. Exscripsit haec FANUSIUS CAMPANUS, auctor non­dum Lib. 1. cap. [...] ▪ editus, cui Gentes Italicas illustriores, earumque origines recensere cu­rae fuit. Ejus mihi copia facta est ab amicissimo viro PAULO TAEGIO, cujus animi candorem, & multiplicem rerum usum, liberalemque dostrinam, PINELLUS noster magni semper fecit. Sunt autem qui nervosè asse­runt (rumore ne domestico, an certis argumentis nixi, non satis scio) PI­NELLOS Cypro oriundos, manasse à Regia Lusit [...]norum domo. Mihi ne­que in horum, neque in Eleutherii verba juranti, compertum quidem est, gentem hanc insignibus praeditam ornamentis, inter Italicas clarior [...]s recen­seri jure meritò posse. Ideoque ego domestica PINELLORUM or­namenta consulto praetereo, Senatores videlicet, Militiae Pr [...]sectos, Rei­pub. Duces, & alios complures, optimè de posteritate meritos, quorum, domi forisque, ad laudem, & gloriam extant gestarum egregiè rerum prae­clara monumenta. Summorum item Pontificum, & Regum aliquot perhono­rifica decreta, INNOCENTII scilicet VIII. cujus avia PINELLO­RUM Gentilis fuit, ALEXANDRI VI. FERDINANDI pa­tris, & ALPHONSI filii, Arragoniorum regum, quorum mihi omni­um diplomata videre contigit, lubens omitto, rem actam minime acturus, illud sane satis superque fuisset, DOMINICI PINELLI Cardinalis [Page 324] amplissimi nunquam intermorituras laudes, institutae narrationi leviter asper­sisse: at iis, optimo quidem fato, scriptorem alium tanto oneri parem obti­gisse gratulandum. Supra gentilitia ut diximus decora, JOH. UIN­CENTIUS noster, natalibus Neapolim patriam sortitus est, Urbem Ita­licarum ferè omnium nobilissimam & elegantissimam, quam loci amoenitas, & urbanae nobilitatis splendor eò provexerunt, ut Hispanis, qui nunc ejus po­tiuntur, vernaculae vocis, qua Italicè Neapolin appellamus, illud Hispani­cum etymon unicè probetur, quo urbs Neapoli ornatior in eorum ditione ex­tare usquam pernegatur. Et sane Hesperidum Alcinoique horti, prae Nea­politano agro ignobiles inamoenique fuerunt: nec aliunde videtur maximus poetarum laudandae Italiae, multiplex illud, & nobile argumentum arripuis­se. Eximia enim sunt illa, tractusque hujus terrarum peculiaria.

Et profectò apud non iniquos rerum aestimatores, quid mollius eo caelo? quid uberius eo solo? quid hospitalius illo mari? Splendidissimam igitur patri­am nactus PINELLUS, nascitur anno MDCXXXV. patre COSMO, Cic. Epist. 7. ad Treb. lib. 6. fem. animi maximi viro. Huic Ennianum illud animo volventi, Multos rem suam bene gessisse patria procul, Genua placuit Neapolim proficisci, magnam ibi copiosamque mercaturam facturo. Et vero Genuensium privatae publicaeque cum Hispaniarum Regno contractae rationes, Neapolim eos frequenter advo­cant, cujus regni non contemnenda hodie portio Genuensibus cessit. Nego­ciationem autem liberalem illam & minimè sordidam, civibus urbium libera­rum & probari, & ornamento esse, extra controversiam est. Ex quo capite COSMUS apprimè laudandus, quem Bartholomaeus Maranta ‘probae vitae, sanctaeque religionis unicum exemplar appellat. In quam sententiam Folie­ta; COSMI enim eximia animi moderatio, & nostrae aetati conspecta, & posteritati memorabilis inprimis est, nam nemo in quaerendis opibus castius est versatus, famamque & mentem ab omni sordium & avaritiae labe integriorem purioremue servavit; & iis opibus partis, quae ad cultum honorificè tuen­dum sufficerent, modo cupiditati salubriter posito, omnique quaestus genere, ac sollicitudine valere jussa, praeclarum exemplar posteris ad imitandum in se constituit, praeterea, nulla in re privatae ac civilis vitae modum excessit, prae­terquam in aedificiorum magnificientia, sumptibusque in filiorum cultum, in bellis, in aulis Regum, in gymnasiis magnificè tuendum largè suppeditandis: qua in laude perpetuae & contestatae gentilitiae commendationi proximus fuit.’ Nupsit COSMO CLEMENTIA RAV ASCHERIA è Lava­niae Comitum nobilissimo stemmate, Bariensis, uti appellant, Prioris filia. Suscepit is ex ea filios sex: mares quaternos, foeminas binas CORNELI­AM & LUCRETIAM: illa JOH. SIMONI CAR ACCIO­LO; haec ANTONIO GUEVARAE collocatur: Capuae ille, hic Nidi primarias equestris ordinis curias (vulgo Seggi) domestica dignitate at­tingebat. [Page 325] Spectat autem ad quinas patriciorum hasce curias, seu conventus mavis, Neapoli urbanae annonae, & civilis Juris procuratio, quibus è stato, & legitimo familiarum numero quinque viri ex urbana nobilitate praeficiun­tur. Eò proceres itare, tum Reipub. tum animi gratia consueverunt, ex quo fit, ut magnam etiam apud exteros consecutae sint hae publici Consilii Se­des sermonis hominum celebritatem. Ei fratrum qui primus natus est, GA­LEATIO nomen fuit. JOH. VINCENTIUS secundo loco, CA­ROLUS, qui admodum adolescens periit, tertio, JULIUS quarto e­diti sunt. JOH. VINCENTIO contigit ut geminus nasceretur; eo­dem enim partu, & ut ferunt octimestri, infrequenti admodum, & dubiae videlicet ut medicis placet, vitalitatis, cum CORNELIA sorore prodi­it Plutar. lib. 5. de placit. philoso­ph. c. 18. in lucem. Et sanè aequum erat admiranda vitae primordia illi obtingere, cujus ingenium, & vitae rationem posteri nunquam satis admirabuntur. At COSMUS pater cum ad CCC. Mil. aureorum summam rem domesticam & familiarem, faelici eventu redegisset, JOH. UINCENTIO tum Patavii degente, obiit jam octuagenarius. Is filium qui reliquos aetate antei­ret, ceterosque deinceps è familia maximos natu, amplissima Primigeniorum jura testamento sibi habere jussit. Dum viveret, oppidum Neapoli proximum comparavit, Julianum nomine, loci deliciis insigne, & incolarum frequentia: ibi ipse Praetorium elegantissimum, peramaenos hortos, laxa vivariorum sep­ta, regio prope more excitaverat. Multò antequam vita excederet, merca­turae nuncium (quod etiam FOLIETA testatur) lubenti animo remise­rat, atque à majori natu filio minoribus certam pecuniae partem testamento legaverat, quam GALEATIUS religiose persolvit semper, JOH. VINCENTIO praesertim, & quidem magna cum accessione, quod fra­tris enixos ad virtutem conatus vir ornatissimus unice amaret: ideoque inter hos fratres ad ultimum usque vitae spiritum gratia non rara, mutuique amoris specimen perjucundum animadversa: &, quod mirere, adeo fratrum omni­um horum pectoribus JOH. VINCENTII virtus insederat, ut siquan­do dissidiorum exordia uxoribus filiisve seu affinibus (ut fit) incidissent, tunc eum per litteras non consulere, ejusque rescriptis non obsequi religioni haberent. GALEATIUS adolescens ad bellicam gloriam aspiravit, na­vavitque strenuam operam PHILIPPO II. Hispaniarum Regi in bellis, Senensi, Truentinoque, & ad Echinadas nobili illo navali certamine, quo Turcarum opes debilitatae afflictaeque, nostris maris imperium veluti precariò concesserunt. Itaque GALEATII spectata industria PHILIPPUM allexit, ut Turonensem Ditionem, quam ille in Lucania sui juris fecerat, Marchionatus titulo ornaret, cui beneficio majus quippiam adjectum volens, eundem Acheruntinum Ducem declaravit, cùm Acheruntiam vetustissimam Apuliae civitatem, cujus Horatius meminit, quaeque hodie Acerenza, sibi acquisivisset. Viri hujus encomium ex FOLIETA desumptum exscrip­simus, quia narrationi nostrae animadvertimus non minimo ornamento futu­rum. ‘GALEATIUM in paterno sinu, paternaque cura & diligen­tia educatum, omnesque artes non modò libero homine, sed summae fortunae amplitudine dignas edoctum, non magis paternae peramplae opes, quàm suae ipsius virtutes ac merita extulerunt, quippe qui omnia vitae munera cumulatè [Page 326] implerit, omnesque officii gradus erga propinquos, & ditioni subjunctos, at­que adeo omnes homines, persanctè, & diligenter servarit: nam propinquos & amicos liberalitate & hospitalitate, subjunctos vero aequitate, justitia, charitate coluit, veritatis in omni vita retinentissimus. Duxit uxorem, LIVIAM nomine, è vetustissima familia Squarciafica, a qua dotis nomine accepit, in Japygia Galatenae Marchionatum, Galatena, Cupertino, Velia, & Librano, elegantibus oppidis insignem. Delectatus est is polytropia qua­dam, & varia peregrinarium rerum experientia, quam ipse sibi, non pervo­lutandis libris, ut JOH. VINCENTIUS, sed profectionibus pepe­rerat, & gentium externarum moribus indagandis. Et profecto bivium hoc ad civilem prudentiam ducit regiis & compendiariis itineribus. Libri enim, ut sensit Demetrius Phalereus, nos de plerisque admonent, quae ne amici quidem audent attingere: turpia honestaque omnium aetatum exempla ob ocu­los ponunt, quae à vitio avocent, quae ad virtutem impellant. Peregrinati­one verò, nisi quispiam secum ipse peregrinetur, tanta rerum vis, tanta un­dique colligitur sapientiae copia, ut quisquis illa afficitur, ceteris excellere videatur. Itaque nobilis ille orbis terrarum peragrator, domo Tyanaeus, [...] strat. lib. 1. conducere adolescentibus ajebat, voluntarium sibimet ipsis exilium indicere; hoc tamen, ut nihil aliud, profecturis (quae fuit GALEATII PI­NELLI sententia) ut res admirari desinerent, seposita, quod nemo non praeclarum ducat, eorundem ignoratione. Ita mihi ille, cum ipsum officii gratia Neapoli aliquando convenissem. Decessit is de vitae statione anno MDXCVIII. exacta plane aetate, omnium pene hominum ordinibus Neapoli ejus mortem dolentibus, cujus vitam summo cum splendore traductam proba­rant, cujus virtutem, cujus prudentiam non semel experti erant. Unicum filium reliquit COSMUM avi cognominem, qui partaejam gentis existi­mationi, praestantiori aliquo decore consultum in posterum volens, magni Cancellarii munusè septenis Regni Neapolitani, post Proregem, insigniori­bus, grandi pecunia, LXX. aureorum millibus coemit, successitque CAE­SARI D'AVALO, magni illius Vastii Marchionis filio. Proceres Nea­politani permolestè tulerunt, honorem eum sibi ereptum, & in peregrinum hominem collatum; egeruntque cum PHILIPPO REGE, ut empti­onem irritam saceret, quod advenis haec capessere non liceret. At COS­MUS, & exemplo ANDRAE AURIAE assinis sui, qui aequè olim magno munere fuerat Neapoli functus, & gentilitiis meritis, apud Regem obtinuit.’ At in semitam redeuntes, lectorem monitum volumus, secuisse nos narrationem hanc vitae PINELLIANAE in praecipuas sectiones duas. Contincbitaltera, quantopere JOH. VINCENTIUS eru­ditionem eruditosque amarit, quo conatu in scientias incubuerit, quo de­ [...] nobilium ingeniorum monumenta conquisierit, qua demum via perve­nerit ad fastigium immortalitatis. Complectetur altera, tum mores ejus­dem, animique ornamenta, tum vitae, cultus, nobiliumque institutorum ra­tiones, quibus ipse quoad vixit laudatissimè usus est. Perspicuum hinc erit & constabit, primum, ingentem eam esse voluptatem, qua perfunditur seri­us, qualis ipse omnino fuit, literarum amator: deinde cuilibet qui velit ip­sum imitari, latissimum patere (curis & ambitu procul) existimationis & [Page 327] gloriae campum, in quo summa cùm animi tum corporis tranquillitate. Philolo­gia & Musis comitantibus, versari possit. Verè enim ille; ‘Unam esse ex om­ni laudum genere, ingenii gloriam, qua sine ulla cujusquam querela perfrui ad extremam usque homines soleant.’Quibus accedet in corollarii non mini­mi vicem, mentis molestias, & animi aegritudines levari semper, abigi ple­rumque, sua vissimis illecebris studiorum, quae & ipsas eruditorum animi re­missiones condire adeò solent, ut quaecunque sine illis aliquando obtigerint, insuavis prorsus animi palato videantur. Optimae igitur indolis puerum JOH. VINCIENTIUM pater eruditis viris, nobili Philosopho JOHANNI PAULO VERNALIONI inprimis tradidit instruendum, qui eum brevi graecè latineque doctum, ad eum profectum evexerunt, ut literarum humaniorum periodo Neapoli absoluta, Juri civili, Philosophiae, & Mathematicis non perfunctoriè fuerit initiatus. Vidit haec praedicavitque Bartholomaeus Maranta insignis Medicus, qui Methodum suam Bar: Marant. simplicium medicamentorum evulgaturus, inscripsit eam Anno MDLVII. JOH. VINCENTIO, tres tunc & viginti annos nato. Appellat au­tem in Epistola ea quam editioni praefixit, ‘doctissimum, medicaeque materiae peritissimum: haec addens; huc accedit, quod bonam partem corum quae in meo libro continentur, in tuis hortulis observavimus, in quibus quam pluri­mas plantas ex variis remotisque regionibus, magno illas quidem impendio advectas, perpulchrè aliis, de quibus saepe etiam inter nos commentati sumus, innumeras admirabilesque naturae varietates magna cum admiratione pensi­tantes. Illa vero ejusdem MARANTAE quam proeclara! Hanc Plan­tam, Lib. 2. Cap. 7. non contemnendis conjecturis, Dioscoridis Pistacium credit esse JOH. VINCENTIUS PINELLUS, vir (ut ceteras animi dotes propè innumeras taceam) materiae medicamentorum ut quivis alius peritissimus. Neque hoc tantum adolescens callebat, sed & alia plurima, si eidem Maran­tae credimus, ita scribenti; Nam etsi in gravioribus studiis à teneris usque annis versatus, inprimisque in Jurisprudentia, atque in re tam Philosophica quam Mathematica, in quibus ita excellis, ut nulli eorum qui sese in iis jact­ant concedas; Medicam tamen materiam ita perfectè calles, ut omne studi­um in hac una scientia consumpfisse videaris. Hoc vero eo magis verum est, quod non minus in Graecarum literarum, Latinaeque eloquentiae, & poetica­rum rerum studiis praestas. Ut ex his in magnam admirationem craducamur, qui fieri potuerit, ut omnia haec in adolescentem convenirent; praeter sua­vissimos & sanctissimos mores, de quibus ita MARANTA; 'Adde & op­timos integrosque mores, quibus omnius te, nobilissimamque familiam tuam, ita exornas, ut pater tuus COSMUS, probae vitae, sanctaeque religionis unicum exemplar, hoc uno inprimis se felicem praedicet, ac jucundam se age­re senectutem testetur; nihilque non sibi de te magnum, quod prudentem virum sperare deceat, promittat.’ At quin musices cognitio sapientibus vi­ris non minima Philosophiae portio semper visa est, eò quod humanas affectio­nes egregiè curet, animosque ab officio deflectentes in semitam revocet, ideo etiam huic operam suam impensam voluit, praeeunte domestico tunc & famili­ari praeceptore Philippo de Monte, quem vidit nostra aetas Phonascum Cae­sarei Chori. Animi recte constituti indicia haec sunt, quae usqueadeo Philo­phorum [Page 328] quidam olim comprobarunt, ut se matutinos ad lyram componerent, somni torporem & somniorum deliria ablegaturi. Animadverterat autem hic noster, domi, inter amplexus parentum, & familiarium obsequia, in urbe deliciarum plena, militaribus & equestribus, quàm Musarum studiis ap­tiore, non perventurum sese ad eam gloriae metam, quam siti destinarat, ideò Gymnasii Patavini fama permotus, quod ceterorum in terra Italia Policletae­am normam appellaris, captusque nomine, & amore.

Profectionem incipit meditari, repugnante tamen patre, jam senio confecto qui spes suas omnes in hoc uno adolescente collocarat, cui jamdiu redituum amplissimorum procurationem senex optimus mandarat, nullis unquam ab eo exactis rei familiaris rationibus, ut olim narrare JOH. VINCENTI­US consueverat. Perstabat uti diximus in sententia pater, aegreque cha­rissimum filium à se divelli patiebatur, cujus rei testem damus SCIPIO­NEM AMMIRATUM, qui in dialogum vernacula lingua conscrip­tum, Dialog. Symb. Heroic. Marantam Medicum narrantem induxit, JOH. VINCENTII patrem profectionem hanc summopere aspernatum, quod eum Neapoli etiam putaret proficere in literis posse. Subdit idem, filii voluntati tandem obtem­perasse indulgentissimum patrem; & sese tunc, nobilissimi adolescentis pre­cibus, hoc propositum, crescentis lunae symbolo expressisse, adjecta Epigra­phe, REDIBO PLENIOR. JOH. VINCENTII virtuti (cu­jus se olim praedicat conjectorem) id symbolum datum. Narrat ibidem Ma­ranta, intuenti sibi gloriam, qua hic adolescens maxime excellebat, emble­ma hujusmodi excidisse; arcum videlicet ita intentum, ut cornua propè coire videantur, imposita sagitta, cujus ferri acies in coelum tendat, & omen in­scriptum, SIC ITUR AD ASTRA. Haec, quae ille pluribus, hic ea mente recensui, ut ex illis, patris in JOH. VINCENTIUM amor, ut quae Neapoli discessuro impedimento fuerint, ut qua famae celebri­tate motus fuerit, adolescens annos natus quinque vel sex supra viginti, de­prehendatur. AMMIRATI dialogus prodiit Anno MDLXII. quo, si, lunae plenae instar, absolverat universum orbem disciplinarum, asserente Ammirato vaticinatum se, & multò ante prospexisse praeclaros JOH. VIN­CENTII ad gloriam, & immortalitatem conatus, quò pervenisse dicemus eum, qui spatio XL. annorum iisdem vestigiis insistens, eadem studia, nun­quam remissa, vehementi illa animi contentione, fuerit amplexatus?

Huc pertinet aliud emblema, quod ipse sibi Patavii degens concinnarat; ter­rarum orbis, quem serpens ambiret horizontis in morem, & huic super­stans radiato capite albens columba, adscriptis sacrosancti Evangelii verbis, [Page 329] [...], Matth. c. 10. docturus, prudentiam sibi non vafriciem placere. Oderat ille versutos, fallaces, & veteratores, qui subdolis ingeniis virtutis nomen obtenderent, informi persona virtutum parentem prudentiam dehonestantes: aliud agere aliud simulare improbum ducebat, cui nefas fuit semper, not ita se gerere, uti inter bonos viros bene agier oportet. Prudentia autem sine simplicitate calliditas est, simplicitas sine prudentia, stultitia. Symbolum hoc, in auctarii vicem, imagini JOH. VINCENTII, quam amici [...], in aes affabre incidi curavit, adjunxit MARCUS VEL­SERUS II. VIR Augustanus, humaniorum literarum, & Catholicae re­ligionis laude clarissimus. Gestabat ille quandoque aureum annulum signato­rium, in cujus pala itidem aureus hic idem columbae orbis & serpentis charact­er extabat, nullis tamen adscriptis literis, nisi quà circuli pars interior di­gitum amplexatur, ubi haec è Pindaro incisa: [...]. Utebatur hoc ille, quoties se rei alicujus commonefieri opus esset, ex­citans sese Pindarica gnome, ut innueret, momentum praecipuum conficiendi negotii, in arripienda oceasione consistere. Venit ergo Patavium PINEL­LUS Pind. ode IV. vergente jam anno MDLVIII. indicante id Maranta, qui sub ini­tium Inprinc. Me­thod simpl. Me­dicament. Julii mensis ejusdem anni, ita ad Gabrielem Fallopium Medicum prima­rium scribit; ‘DE PINELLO, est enim juvenis, praeter antiquam ge­neris nobilitatem, & Graecis, & Latinis literis impensè eruditus, & cum liberalium artium ferè omnium cognitionem profiteatur, tum in hac ipsa de simplicibus medicamentis scientia plurimum excellit, in primisque in expen­dendis doctissimorum virorum sententiis acri pollet judicio, quod & tute ipse fatebere, cùm illum intus & in cute (ut dicitur) noveris: paucis enim post mensibus Patavium studiorum causa se recipiet.’ Hoc postremum caput con­firmat Epistola Hieronymi Seripandi Archiepiscopi Salernitani, & maximi Lib. 4. epist. selectior. viro­rum illustrium. Cardinalis, qua ille anno MDLIX. Patavium ad JOH. VINCEN­TIUM Italicè scribit, inter cetera; gaudere se sibi, quod ex laudati­one sua in funere CROLIV. optimi Imperatoris, arripuerit occasionem amicitiae cum PAULO MANUTIO contrahendae. Hinc duo praete­rea eliciuntur: alterum; jam tum a magnis viris PINELLI habitam ra­tionem, alterum, hoc anno eam cum MANUTIO consuetudinem & ami­citiam junctam, ut hic nunquam Patavium veniret, quin ad PINEL­LUM hospes familiaris diverteret.

Placebat patri, ut in Gymnasio Patavino Juris prudentiae operam daret, spectanti nimirum opes & existimationem, quas I. C. nostro & patrum aevo longe maximas habuere. Aulae Romanae amplissima munera animo revolvo­bat COSMUS quibus filii studia pridem destinarat, ideoque cogitabat (ut ALPHONSUM SOTUM Dominicani instituti Sacrae Theolo­giae Lib. 4. epist. 5 [...] in Gymnasio Patavino Professorem narrantem memini) Apostolicae Came­rae, ut vocant, Clericatum ipsi comparare, quae sententia jamdiu sederat & GALEATIO fratri, Duci Acheruntino. Neque patri aliquandiu non obtemperavit JOH. VINCENTIUS, ut ex Paulo Manutio discimus, cujus haec verba; ‘Magna fuit, atque etiam nunc inter homines est de genere vitae controversia, cùm alios ita doctrinarum cognitio delectet, ut ab agen­dis [Page 330] rebus abhorreant: alii non sibi tantùm, verum etiam amicis, & patriae, planeque omnibus hominibus homines esse natos existiment, ex quo sequitur, ut scientiarum studiis usum rerum anteponant; hoc discrimen, in quo valde pro semuu partium dubia veritas fluctuat, tu quidem, quod ad te attinet, op­time PINELLE, optimisque & eruditis viris merito charissime, egregia quadam, vulgo non satis cognita, ratione sustulisti; simul enim utrumque studium complexus es, tum earum disciplinarum, q [...]ibus exculta mens uber­rimos in omni fortuna ferre fructus solet, tum Juris civilis, quod alienos ad usus maximè porrigitur: arduares & operosa, quod exemplorum declarat inopia; sed ingenio tuo nihil difficile. Haec ille ad PINELLUM, uti paret, adolescentem; cum pergat scribere: in Philosophia quidem, cùm operam studiose des M. Antonio Genu [...], cui veterum doctrinarum arcana patent, quo nemo peritior Aristotelis interpres, nemo vir melior usquam vi­vit. Et inferius: Hauries enim ex eodem fonte, non ea solum quae vel olim in Lycaeo, vel etiam in Academia disputabantur; sed id quod longe praestan­tius est, Christianam pietatem, à qua manat una, & in qua item una Philo­sophia perficitur. Obiit autem Genua Anno. MDLXIV.’

Jam vero, cùm Philosophiae Philologiaeque suavissimis fontibus labra admo­visset, Jurisconsultos cum operosis illis suis voluminibus res suas sibi habere [...]ussit eo animi ardore, ut cum ipsi pater pecuniam [...]urasset, qua Juris inter­pretum libros coemeret, in Graecos ille codices, Eustathium praesertim, no­bilem illum Homeri explicatorem impenderit. Scio ego non deesse, qui haec studia effusius rideant, perinde ac inania quaedam, & fluxa, quae neque nobis ornamento, neque aliis usui sint: dedecere haec Principes viros, & verè no­biles, ad quos publicae rei administratio pertinet, quorum operam familiarium, & cognatorum commodis inservire par est. His Picus, Italiae nostrae Phoenix, [...] lib. epist. unica responsione faciet satis. Scripsit is olim ad Andream Corneum, ‘studia haec non ad ostentationem, sed ad cultum animi dirigi, in quo uno consistere legitimam faelicitatem: cùm ipsius Philosophiae studio nec ad vitae constanti­am, nec ad delectationem animorum ullum majus, aut melius à Deo munus homini datum sit.’Et nemo certe negabit, quin PINELLUS recte fe­cerit, & sapienter, genio, quo se ad has artes raptari intelligebat, indulgen­do. Carnificina ingeniorum nulla major, quam promiscuè, & sine ullo de­lectu impellere hominem in ea studia, quae ipse fastidiat, & aversetur. Hinc torpent [...] juvenum pestilenti hoc sidere afflati; hinc bonarum artium, & bonae men [...] verius, contemptus, & odium; ‘hinc rerum rumor, & senten­tiarum vanissimus strepitus, ut ille ait.’ Neque aliunde foedi plerumque exi­tus, [...] tum demum vitare liceret, si patres sapientis naturae monita non as­pe [...] entur. Prodit in hanc sententiam gravissimus auctor Plutarch [...]s, A­polli [...] [...] [...] [...]. [...] [...]. Delph [...]um Romanae eloquentiae parenti, qua ratione ad immortali­tatis fastigium pervenire p [...]sset consulenti respondisse, hoc illum assecuturum, si ad prop [...] , praescriptumque naturae, non ad sententiam aliorum vi­tam institueret. At is, famae & gloriae praeposterè sitiens, vulgi rumusculis per [...]itus, & domesticorum commodis consultum volens, ultro se perditum [...]vit, non secutus atque ille.

Illud sane observandum (ut in orbitam redeamus) sinistro genio, & invita Minerva aliquid agere dicereve temerarium esse, ne quid dicam majus.

Patavii PINELLUS cum Dominico, gentili atque affine suo conjunct­issimè vixit, quem non multo post vidit, & lubens, clarissimum Cardinalem; amicosque tum primum habuit excoluitque officiis sane omnibus, Guidum Ubaldum è Marchionibus montis, Caesarem Benedictum postea Pisaurensem Episcopum, AUGUSTINUM VALERIUM, doctrinae etiam tum sanctitatisque meritis ad Veronensem Episcopatum, & ad Cardinalis honorem proludentem; Johannem praeter hos, & HYPPOLITUM Aldo­brandinos, quorum alterum vidimus Cardinalem, Summum Pontificem alte­rum. Vixit Patavii annos III. supra XL. per quos nemo fuit apud Italos vel exteros qui ingenii laude clareret, qui non PINELLUM officiosè ob­servarit, & quamvis consilium mihi sit ab eorum indice contexendo abstinere, ne lectores taedio afficiantur, eos tamen parcè admodum recensebo, quos nar­rationis series sive rerum gestarum fides, ad finem properanti obtulerint. Id unum, exquisitum sane & singulare, haud silentio praetereundum, anno vide­licet MDXCIIX. CLEMENTE VIII. Ferrariam Roma profecto, ut eam urbem ex morte ALPHONSI II. Atestini caducam reciperet, Cardinalium & insignium virorum plerosque omnes, qui ut Venetias se con­ferrent Patavium attigerant, ad PINELLUM honoris gratia divertisse. CAESAREM Baronium Card. inprimis, amplissimi ordinis decus, quem aevi nostri lumen nos Romae nuper morte interstinctum cum bonis adeò omni­bus doluimus. Baronio aderat Robertus Bellarminus, doctorum votis, & propriis meritis diu olim designatus Cardinalis, qui & ipse congressus est cum Pinello, gestiente prae gaudio, quod tunc temporis domi sibi invisere contigis­set, quos non nemo in dissitis undecunque regionibus maxima cum admirati­one veneraretur. Meminique ego Card. Barromaeum juniorem, probum il­lum non minus quam eruditum, & alios complures literatos viros, audisse me Romae dicentes, sibi non alia de causa Patavinam urbem videre in votis fuisse, quam ut Pinellum fama notum, de facie agnoscerent. Percupivit hoc I. Lipsi­us, qui id scripto etiam testatum voluit; ‘spero enim (ita ille) quia penè Epist. cent. [...] ad Italos & Hispanos. decretum mihi, sub annum instantem saecularem in Italia me sistere; & absit ut ea exeam, nisi te videam & amplectar, quid exeam; imò cum inibo, hoc fiet opinor: & inter prima & calida desideria mea est, ut hoc reddam affect­um. Vive, vivam: nisi casus aut vis impedit, videbo.’ Et verò tantam eru­ditorum consensionem quis admiretur? nemo opinor, nisi qui ignorabit, Pinel­li domum Patavii animorum Prytanaeum, Bibliothecam ingeniorum, Musae­um doctrinae fuisse & eruditionis. Vixdum Joh. Vincentius Patavii domicili­um collocarat, cùm accerrimo studio ductus nobilium quotquot erant rerum dignoscendarum, quo ipse ad extremum usque vitae spiritum honestissimè fla­gravit, Tridentum proficisci decrevit, ut ibi sapientissimos, & religiosissimos orbi [...]s Christiani viros de maximis Catholicae religionis dogmatibus consultan­tes, [Page 332] & agnosceret, & audiret. Socium sibi peregrinationis ascivit Joh. Fran­ciscum Musatum Patricium Patavinum, Philosophum cognomento, literarum omnium apprime scientem, qui morum elegantia, & vitae innocentia Pinel­lum sibi adeo devinxit, ut nihil supra. Contigit autem Musato Joh. Vincen­tio superstiti esse, ut nimirum defuncti vicibus in re literaria tuenda & exor­nanda, ut facit, perfungeretur. Linguas hic noster non tantum Graecam, & Latinam callebat, sed & exoticas quoque, Hebraeam, Gallicam, Hispani­cam, quarum & auctores perpendere, & speciem formamque amare, & in­tueri jamdiu noverat. Vernaculum sermonem ita pridem excoluerat, ut ni­torem in eo suspiceres & elegantiam, non elaboratam concinnitatem; & sanè prodit animum frequenter oratio: nec aptius vitro facies, quàm sermone mo­res exprimuntur.

Neque vero poenituit Patavium secessisse. Hic enim cousque in scientia­rum cognitione profecit, donec omnibus admirationi esset. Audivi ego eum domi saepe saepius maximis de rebus in eruditorum coronâ disserentem, animad­verti (que), mirari omnes quotquot aderant, rerum selectarum copiam cum oratio­nis splendore certantem. Proprium Graecorum fuit, ex tempore dicere ad pro­posita omnia. Extemporalis hujus eloquentiae auctor laudatur nobilis Sophi­stes Gorgias Leontinus, à quo arripuere Graeci, à quibus Romani. Abstu­lit autem secum bonarum artium interitus exercitationem hanc, quae linguam acueret, excogitandique celeritatem compararet. Excitavit verò Pinellus magno cum fructu, ut qui orationem mente, & scientiarum gravitate hone­staret. Hinc Hi [...]ronymus Mercurialis, magnus ille sine controversia Iatroni­ces, cui medica ars ornatum debet selectum illum & peculiarem, quo pristi­nam dignitatem nunc demum abundè testatur, in admirationem actus aliquan­do cum Pinellum domi audisset, egrediens (aderant ibi forte communium a­micorum plerique) e [...]quem ait vidistis viro huic multiplici doctrina conferen­dum? comprobavere qui audierant, nec injuria profecto. Haec enim quae diximus ita emin [...]bant in ipso, ut in his regnare propè omnibus videretur. Ostentatio tamen ab ejus dictis factisque procul aberat, nihil de se magnifi­cum, prae [...]larumve sentientis; quo fiebat, ut egregium duceret senescere s [...], ut ille olim, s [...]mp [...]r addis [...]entem. Si quando verò, ut inter loquendum fit, ani­madvertebat, asservari à se libros, scripta, aliave quaepiam recondita ac sin­gularia, quae amicis visa hactenus non essent, ea promere, atque adeo com­modare ultrò nec petentibus avebat. Quo studio incitatus, in usum omni­um, difficile dictu est quantis laboribus vir natus ad literariae reipub. com­moda fuerit perfunctus. Vera haec, & citra assentationem dicta. Is enim quae volebat valde volebat; Lydium ingeniorum lapidem dixisses, amicorum omnia non secus ac sua ad amussim explorantem. Reposcebat ille ab amicis candem sedulitatem; quam tamen praestare contigit admodum paucis, quos [Page 333] ille (ut par erat) aureos homines appellabat. Et profecto plerosque eximia illa diligentia, ne dicam morositas deterrebat, non aestimantes quanti intersit temerene, an consulto quidpiam agas. Instruxerat ille praeclaram hanc suam discendi cupiditatem ope multorum, qui eadem voluptate afficerentur. Hos non in Italiae, Europaeque urbibus modo, sed & in oppidis, vicisque selegerat, quorum industria continenter uteretur, ad quos Epistolas schedulasve opor­tunè missitaret. Illud sane in Pinello mirandum, quanam ratione ipsi per im­becillam valetudinem liceret tot rerum meminisse, tot negotiis sufficere. Et verò hanc ille sibi praeter ceteras methodum praescripserat, ut perlectis amico­rum literis, earum capita compen [...]iaria via in codi [...]em referret. Hunc sibi proponebat responsurus, sepositis Epistolis, in quarum mox tergo adnotabat nomen ejus qui scripsisset, annum, diem, locum, & negotiorum indiculum. Harum fasciculos singulis hebdomadis in eistulas transferebat. Ad literas cum demum responderat, selectas in manipulos cogi, annorum, mensium, septimanarum, dierum habita ratione digeri, & in unum secludi imperabat. Consueverat insuper tabulas sibi quasdam conficere, in quas referret ea om­nia quae ipse ab amicis, quae ipsi ab eo vicissim postularent; descriptisque sum­mis negotiorum, petentiumque nominibus, uno intuitu discernebat quid act­um esset, quid agendum restaret: re confecta, nomina inducebat, postquam rescripta cum codice contulisset: & omnia manu plurimum sua conscribebat, (duobus quibus aegrotavit annis exceptis) ne scilicet ulla in re officio deesset, neve cuipiam minus diligens videretur. Et quamvis firma satis non sit amici­tia, Joan. Pi [...]s in epist. ad Andr. Corneu [...] . ‘si qua, velut tibicines, ultro citroque concursantium literarum sibi vicissitudines postulat, quae nutantem infirmiusculamque furcillent, frustra­ri tamen desideria amicorum inurbanum sanè est.’ Negociorum refertam Epistolam scriptitanti, mos erat praecipua capita subdita linea indicare, ut eo confestim excurreret legentis oculus. Ego profectò neminem novi, tum in scribendo, tum in respondendo, Pinello diligentiorem; cum enim annum Romae saecularem integrum exegerim, neminem omnino tabellarium, cui non ad me literas daret, sibi unquam elabi passus est, quantumvis aeger, & me­dicis con [...]lamatus decumberet. Id omnem superat admirationem, quod cùm per annum è lecto surgere non licuisset, febrienti sine intermissione, vexato stranguria intimisque doloribus, lithiasi in vesica, & renibus laboranti, ad extremum tandem quà tabe, qua nimiis vigiliis redacto, quòd inquam haec & non minora patienti, libri tamen, scriptiones, plantae, semina, fossilia, num­mi veteres, & alia hujusmodi, nunquam ex animo exciderint. Dolori (quod mirum) ita imperabat, ut unis medicis proderet, non ostentaret; mecum sanè interdum, & cum amicorum nonnullis strictim, & aliud agens, de mor­bi gravitate conquestus, illico digrediebatur, hilarem se, & communem prae­bens ad miraculum usque. Hine, ni fallor, patet quanti intersit praeclaris actionibus consuevisse. Amplectitur enim eas animus, neque se ab iis ullo pa­titur incommodo divelli. Obstrepent licet, obtundantque, hinc animi egritu­dines, inde corporis morbi: is qui semel, serioque literarum suavitate ani­mum adjecerit, attendet uni sibi non minus, quàm fidicines & circulatores in magna hominum celebritate. Actum sanè de bonis artibus esset, nisi ipsae id amatoribus suis praestarent, quod de plebe sordidis & illiberalibus non paucis [Page 334] lucri cupiditas. In eam curam, dum vixit, ardenter incubuit, ut libros edi­tos, manuscriptosque, linguarum doctrinarumque omnium in unum cogeret, cui operi destinarat scriptores librarios plerosque, quorum ipse unus operas ferè omnes mercede conduxerat. Bibliotheca ejusdem, quae inter omnes pe­nè Italicas, ac ferè dixerim Europaeas, una eminebat, quinquaginta anno­rum opus fuit, magni ex eo saltem aestimandum, quod accuratissimus vir in il­lud unum contulerit curas suas omnes & cogitationes. Effinxerat eum ad hoc munus natura, quam ipse solertia & ingenii acumine eo usque provexerat, ut non magis frequentes olim Apollinis tripodas consulentes, quam Bibliothe­cas instructuri Pin [...]llum inviserent, à quo veluti à cortina Musarum, aurea hu­jusmodi rerum praecepta domum referrent. Librorum numerum mihi incom­pertum, ex eo investigare quis poterit, quod Neapolim post ejus obitum cap­sae librariae plus minus centenae tricenae delatae sunt. Et sanè librorum quos probitas, aut probitatis plerumque comes raritas commendaret, paucos ad­modum in ejus Bibliotheca desiderasses. Jurisconsultorum commentarios non passim, sed parce admodum, & cum delectu admittebat, veluti Alciatum, Budaeum, Cujacium, Duarenum, Goveanum, Augustinum, & ceteros qui jus ciuile in pristinam dignitatem restituerunt: alios ab his longum valere jusserat. Hanc illi fortasse mentem Paulus Manutius injecerat; ‘Non enim Lib. 4. epist. 5. te arbitror studiorum tuorum elegantiam ineptissimis, planeque barbaris quorundam scriptis inquinare velle, quae cum immensa sint, pleraque tamen inania, laboris & molestiae plurimum, utilitatis & oblectamenti minimum habent.’ Haec ille. Nundinarum Francfurtensium, Venetorumque biblio­polarum librarios quotquot erant indices sedulo perlustrabat, & ab amicis qua Italicis qua transalpinis omnia diligenter in bibliothecae ornamentum percunct­abatur. Si quid Romae, Florentiae, Parisiis, Antuerpiae, Augustae Vindeli­corum, Venetiis, & alibi, Pinelliana bibliotheca dignum prodiret, non de­erant, qui vixdum edita volumina, & quaterniones aliquando è praelo recen­tes Pinello missitarent. Vidimus etiam doctorum hominum plerosque, egre­gios dico & nominis magni, ad suam dignitatem pertinere arbitratos, Musae­um Pinelli exornari commentario quopiam è suis. Vidisses ibi sphaeras coe­lestes, terrarum globos, organa Mathematica, tabulas geographicas, hydro­graphicasque, antiquorum aedificiorum typos, ichnographias, orthographias; fossilium rariorum praedivitem metallothecam; loculos praeterea formulasque, in quibus plurima eorum, quae ars, naturave ad ostentationem elaborarunt, condebantur. Veterum numismatum copiam non affectavit: selectioribus tamen nonnullis unicè delectatus, queis antiquariis figeret crucem, studiosius quaesituris, si quid in ipsis reconditi eruditive lateret. Uno ille Neronis num­mo inviso hactenus & valde singulari, ingenia provocavit complurium erudito­rum, obtinuitque ut simbolum perobscurum, amici conscriptione, quatenus licuit, illustraretur. [...] rentius P [...]gnori [...]s.

Recentiorum libros empturus, disquirebat an habenda esset fides titulis, qui speciosis plerunque verbis, ineptissimis voluminibus lenocinantur. Ideo­que bibliopolarum consensu investigationi huic impendebat horas aliquot, ma­lae emptionis fastidiis obviam iturus, quae exprobare jugiter stultitiam domino solet. Librorum qui olim prodierant iteratas editiones cum primis confere­bat, [Page 335] & si quid additum seu demptum intellexerat, in eorundem margines re­ferebat, magno cum sui tum aliorum fructu. Accidit enim saepenumero, ut optimae notae libris frequentes editiones suavitatem adimant, & probitatem. Bibliothecam hanc suam conspici, aut contrectari haud patiebatur, quod, ut ipse dicebat, variarum congeriem informem contineret: cum tamen omnia aptè disposita essent, & suis quaeque regionibus collocata. Artium porro, quas ingenuas appellamus, unaquaeque suas hic, easque perpetuas stationes habebat. Grammaticem dico, Rhetoricem, Dialecticen, & ceteras; qua­rum agmen claudebant graviores illae, quibus mores formare curae est, & re­rum humanarum divinarumque arcana contemplari. Harum omnium scripto­res in varias dialectorum tractationumque classes distributos, antiquos à recen­tioribus aetatum series distinguebat. Armaria litteris quadratis, loculi nu­meralibus notis insigniti, elementario indici respondebant, in quo libros de­scriptos omnes habebat. Perquiramus cum Pinello si lubet Plinii codicem; syllabus ipsum dabat in elemento P. cui scrinium adscriptum T. cum loculo III. & ad hanc rationem omnia. Libros manuscriptos tum chartaceos, tum in membranis, seorsum ab impressis in bibliothecae umbilico, ut ita dixerim, collocarat. Incluserat verò capsis, extructis ad eam altitudinem, ut in sum­mis, tanquam in mensa abacove, locari orbes coelestes & terrestres, & alia hujusmodi statui commodè possent.

Commentarios demum, libellos, Epistolas, historiolas, & alia hujus ordi­nis, quae ipse plurima anxiè coegerat, insigni collocatione aptis & accommo­datis locis composuerat. Cui rationi rerum disponendarum, uti studiosis non injucundae, paulisper immorari operae praetium duxi. Infasciculos ille singu­los conjiciebat commentarios aliquot, quorum scriptioni narrationis alicujus, bellicorum verbi gratia apparatuum, rerum hortensium, similiumque, scopus propositus esset. Hos fasciculos in libri morem, non tamen compacti, char­ta emporetica operiebat, cui inscripti unus pluresve characteres elementarii, prout manipulorum numerus exigebat. Scriptiunculas quotquot erant, char­tae purae folia disparabant, cum adscripta numeri cujuspiam barbarica nota. Haec omnia uno aut altero exemplo illustrabuntur. Inerant congeriei, A, no­bilium Mathematicorum scripta, inter quae commentarius Carolli Tectii de Circini usu, notatus 18. In codice F. quem rebus Hispanicis destinarat, nu­meralis nota 31. Escuriaci descriptionem, aliae quaepiam Caroli V. Tuneta­nam expeditionem indicabant. Ad manum erant haec omnia ope codicis, quem in elementarias sectiones dispertitum indicem vocamus. In hoc sub lit­tera, A, censebantur ea, quae ad Mathematicas disciplinas, nota numerali praeeunte. Exempli gratia,

• 1. Commentarius Galilaei Galilaei, Florentini Mathematices Patavini Prof pro Copernico adversus Jacobum Mazzonium.
• 2. Josephi Moletii de emendatione anni.

In quem ordinem redegerat ea omnia, quae primo illo elemento complexus erat. Subsequebatur littera B, qua sub iisdem numeris alia continebantur, apta nihilominus inter se & convenientia. Neque verò ad calcem codicis hu­jus [Page 336] deerat libellus alter, in quo, elementaria ratione, summa quaedam capita descripta essent omnium quotquot erant Manipulorum, hac methodo. Nota, V, res omnes Venetas indicabat, conjectas in fasciculum GG. Demus ergo, collubitum fuisse illi commentarium perlegere de aestu Veneti maris, quod Hadriaticum vocant, ad alterum ille indicem hunc actutum confugiebat, à quo ad priorem illum amandabatur, elementa GG inspecturus. Hic ille re­rum Venetarum breviario perlecto comperiebat, latere commentarium de aestu maris sub numerali nota 28. congeriei illius cujus character duplex G.

Non adeo faciles aditus (ut diximus) praebebat ipse ad hanc suam biblio­thecam inspiciendam. Iis vero, qui illaudata periergia ducti, nullius pretii homines, illam videre affectassent, o [...]nino interclusam volebat: sufficere dictitans commonstrari illis imagines illustrium virorum, quarum decurias ali­quot in domesticis conclavibus asservabat. Hoc idem Urbini Duci propositum olim audivi. Invisenti enim mihi aliquando Pisaurensem ejus bibliothecam, refertam optimorum librorum, admirantique quod esset ornamentorum, ta­bularum videlicet, signoru [...]que inanis, bibliothecae Praefectus respondit, dedita opera id factum, ut ne illuc convolarent, qui re literaria non assici­untur; multos enim bibliothecas inspectare, ut oculos, non ut animum ob­lectent. Illud sane in Pinello apprime laudatum, quod libros libenter commo­dabat, doctis praesertim, & iis qu [...]s brevi restituturos opinabatur, quorum si­qui opinionem fe [...]eilissent, librosve inquinassent, aut corrupissent, his iterum petentibus duriusculum se praebebat, velut & illis à quibus ipse vel quidpiam impetrare non potuisset, vel quos rudes, & imperitos arbitraretur; Ennianae Cic. lib. 2. de off. sententiae memor: Ben [...]facta male locata, malefacta esse. Cum verò commoda­re aliquid nollet, utebatur communibus quibusdam non inurbanae inficiationis locis, quorum ille princeps, librum qui peteretur jamdiu cum aliis Romae esse. Annis enim ferme viginti antequam decederet, affinium flagitationes elusurus, amandavit Romam capsas librorum duodeviginti, quas illic quoad vixit mane­re voluit, ut assines negocium sibi facessere desisterent, illuc aliquando ut ipsi rebantur migraturo. Statim atque librum commodaverat, describebat in schedula praeter diem, nomina tum auctoris, tum illius qui accipiebat. Quae omnia adjuncto conspicuo aliquo ligneo, vel chartaceo segmento inibi repo­nebantur, ubi statio libri erat, ut mittamus, relata haec in codicem huic uni designatum. Didicerat haec ille ab Attica Musa Xenophonte, cujus verba Latinè reddidit nobis maximus Oratorum Cicero in hanc sententiam: ‘Haec Apud Columel. lib. 12. de re [...]ustic. c. 2. [...] . postquam omnia secrevimus, tum suo quaeque loco disposuimus, deinde qui­bus quotidie servuli utuntur, quae ad lanificia, quae ad cibaria coquenda & confi [...]ienda pertinent, haec ipsa ei qui uti solet tradidimus, & ubi ea poneret demonstravimus, & ut salva essent praecepimus. Addit autem; Haec an­numerata ipsi exseripsimus, eumque admonuimus ut quodcunque opus esset sciret unde daret, & meminisset, atque annotaret quid & quando & cui dedisset, & cum recepisset, ut quidque suo loco reponeret.’ Et sanè quis non videat plurima ordine destituta pessumire? Vetus est proverbium, pauperta­tem certissimam esse, cum alicujus indigeas, uti eo non posse, quia ignoretur ubi projectum jeceat quod desideratur. Pergit porro gravissimus Philosophus sententiam suam obviis & de media hominum vita arreptis exemplis compro­bare, in choro canentium, exercituum, militum, armamentorumque in navi, [Page 337] quae omnia rite disposita & usui sunt, & voluptati. Haec omnia aptus & con­veniens rerum ordo praestat, & alia non minora, veluti expediri citra laborem omnia, omnia celerrimè confici, servosque rudes quantumvis & ineptos impe­ratis esse omnino pares. Vidi ego apud Pinellum nostrum, decennem puerum Hieronymum nomine, qui refertissimè (ut diximus) Bibliothecae seriem ita mente & memoria complexus erat, ut omnia Domino, nutibus penè poscenti, protinus exhiberet. Invidit mors conatibus pueri, qui Joh. Vincentio triste sui desiderium reliquit. At quia ad ordinem, quo vir clarissimus est egregie usus, nostra delapsa est oratio, quid vetat prodere nos minuto, at sane con­cinno exemplo, quanto is odio perturbationem prosequeretur? Pecuniam si­quando vel dare vel exigere necesse erat, antequam numeraret, disponere per series, nummorum & metallorum classes consueverat primum, argentum videlicet ab auro, majorem à minori pecunia disparare, componere deinceps eas monetas, quae idem penderent, postremo adnumerare. At vero ut nar­rationibus hujusmodi in futurum abstineamus, illud saciet ab eodem fonte hau­stum, Pinelliano videlicet, à quo nihil impurum, turbidum nihil nos unquam manare animadvertimus. Aestimabat ille ex rei veritate temporis jacturam, quam is faciat necesse est, qui nullam sibi proposuit actionum suarum rationem. Sunt in hac vita plerique male feriati, quos non pudeat bonas horas nihil agen­do, male collocare; eos non ineptè similes iis dixeris, qui pecunias, qui pa­trimonia prodigunt. Ut enim ab his frustra effusarum pecuniarum rationem exrorqueas, cum multas liqueat impensas esse: ita illos vitae lapsus, temporis suga, nequaquam admonent perire sibi non cogitantibus rem adeo pretiosam, & contra humanum votum, aditum immortalitatis obserari. Rem sanè dignam Democriti risu. Sunt qui nummi unius jactura non parum afflictentur, diei vel horae, atque adeò anni non item: cum tamen haec abeant in prae [...]eps haud unquam remeatura. At quia non sunt haec publici gustus, ad Pinellum rever­tamur. Is à me cum audisset Marcum Cornelium Episo. Patav. clarissimum lumen ordinis sui, frequentibus adeuntium, & salutantium ossiciis distineri; monuit, ut ipsi Antonii Perenoti Card. Granvelani factum ob oculos propone­rem. Is dum pro Rege Neapoli esset, matutinarum horarum statas quasdam, & certas, quibus se conveniri volebat constituerat. Jusserat etiam, ut adi­curi vespere praecedenti nomina profiterentur, è quorum ipse agmine XII. aut XV. seligebat, quos admitteret. Curabat autem ne inanibus exordiis tem­pus sibi & reliquis profuturum dilaberetur. Quo factum, ut cum aliquando admissus nescio quis jactare coepisset, se Archiatrum esse, conductum publico aere, & alia quaedam ad dignitatem, ut ipse opinabatur suam, non exigui momenti, exceperit Cardinalis, per me esto ut lubet, rejicienda haec in aliud tempus, nunc ad rem de qua agimus aggrediamur. Ita ille garrulos, & mole­stos in publica commoda peccantes, coercere solitus. Curabat sibi Pinellus librorum editorum inventu difficilium quotquot comparari poterant exempla­ria, tum ut haberet quod substitueret his, quae casu vel furto pereunt, tum ut prospiceret, si quando iis egerent, commodis amicorum. Quod de libris diximus, de commentariis calamo exaratis dictum puta. Autographa enim perire sibi nolebat, exempla lubens commodare, atque adeo largiri consue­verat. Desidiam & torporem ingeniorum maximè insectabatur, quo fiebat [Page 238] ut amicorum eruditos impelleret semper, ad novi quidpiam vel pangendum vel meditandum. Si quid vero animadverterat dignum quod hominum mani­bus tereretur, in amicorum pluteis latere, tum demum omnes machinas admo­vere, ut ne studiosis diu invideretur, libris, opera, & praesenti pecunia juva­re. Huic Pinelli rei literariae promovendae studio, non pauca doctorum vi­rorum monumenta accepto ferenda. Testis de semetipso Carolus Sigonius, ‘Me vero ut haec facerem (Joh. Vincentium alloquitur) cùm res ipsa per se Praesat. de jure Provinc. cognitione dignissima, tum tua in primis auctoritas impulit, quae in omni re semper apud me plurimum valuit. Et infra. Quòd autem mea sponte prop­ter summum meum erga te studium, tuamque constantem erga me volunta­tem eram facturus, ut aliquo te scriptorum meorum genere appellando, ve­terem meam necessitudinem notam posteris facerem, id mihi multo justiore ratione in hoc libro retinendum esse duxi, ut quod te potissimum hortatore opus ad exitum perduxissem, id etiam in manus hominum in tuo multo orna­tissimo nomine darem.’

Hieronymus etiam Mercurialis haec olim praefatus: ‘Complures aguntur anni ex quo Patavii, atque etiam in aedibus tuis, ad quas veluti ditissimam Lib. de vino & aqua. quandam disciplinarum omnium officinam, & cunctorum literatorum cele­brem conventum, quotidie concurritur, de vini abusu semel disserentes, in eam incidimus disputationem, utrum ad nutrienda corpora hominum adeo conduceret, quemadmodum à veteribus esse putatum passim existimatur, cumque recepissem, interdum me ea de re publicè esse in praelectionibus meis seriò locuturum, ad perficiendum non modò es adhortatus, verùm etiam sae­penumero ita acriter inflammasti, in negotio admodum utili & jucundo po­tissimum esse parendum judicaverim; & in fine ipsius Epistolae, inquit; col­latis simul pluribus scriptorum exemplaribus, publicari mandavi, tibique primario similis hujus laboris & auctori, & patrono, dedicare volui, ut cum ab hoc dogmate minimè prorsus coram me aversus sis visus, si non mordicus tueri, saltem non infructuosum penitus fuisse conatum ostendere possis.’ E­misit conscribentibus haec nobis librum cui titulus: IND AG ATIO VERAE ET PERFECTAE DEFINITIONIS LOGICAE, HORATIUS CORNAC CHINUS, vir pietate & doctrina insignis, in quo studium hoc sibi compertum Pinelli nostri extare voluit, honorificis hisce verbis: ‘Non defuerunt etiam, qui acerrimis stimulis me ad incoeptum pro­sequendum Praefat. incitarunt. Prae ceteris, dum viveret Joh. Vincentius Pinellus, immmortalis memoriae vir, atque in omni optimarum artium genere versa­tissimus, praecipuè verò in rerum abditarum causis, naturaeque arcanis per­scrutandis, studiosissimus & curiosissimus, cujus optima, & suavissima con­suetudine utinam mihi diutius frui licuisset. Sed hanc mihi felicitatem mors invidit, quae eum rapuit, cùm miram hominis eruditionem, morumque sua­vitatem degustare vix coepissem. Ad hunc quasi ad oraculum confluebant omnes literarum studiosi, non Italiae modo, verum etiam totius ferè orbis terrarum: cujus rei testis est ingens Epistolarum vis, quae undique ad ipsum quotidie mittebantur. Cum hoc itaque praeclarissimo viro, hasce meas cogi­tationes cùm quandoque communicassem, vererique me dixissem, ne nova promulgando sermonem alicui de me darem, ille me valde hortatus est, ne [Page 339] ab incoepto deterreret, quod diceret, novi aliquid proponere, si tamen id neque temerè neque sine ratione proferatur, haudquaquam verendum esse.’ Et quoniam studiorum similitudo amorem parit, literatos explicari non po­test quantum amaverit. Non ille se incondito affectuum impetu raptari pa­tiebatur, noverat quid & quatenus amandum. Vetus dictum haud de ipso dictum: ‘Amans quid cupiat scit: quid sapiat non videt.’ Antonium Quaeren­gum Can. Patavinum dilexit unicè, allectus suavitate morum, animi cando­re, divinarum humanarumque rerum, & nobilium linguarum notitia penitio­re. Vidit haec probè Ranutius Parmae Dux, non paternis tantùm laudibus in­signis, à quo est evocatus Quaerengus, ad historiam conscribendam, quae res ab Alexandro ejus patre clarissimo Imperatore in Gallia & Belgio fortiter gestas, pro dignitate complecteretur. Ejus ego specimen historiae, ac veluti universae narrationis typum, visum & laudatum magnis viris, perlegi summa cum vo­luptate, gratulatusque sum saeculo nostro extare quod & in hoc genere con­ferre cum optimis antiquorum possimus. Cum Quaerengo eximiè amavit Clau­dium Puteanum Nob. Gallum, cujus non fictae laudes, & amplissima munera recensentur à Jacobo Augusto Thuano, è quo haec descripsimus: ‘arctissimam Ex libro cIIX. historiarum. in Italia amicitiam coluit cum Joh. Vincentio Pinello Patric. Genuensi, omni literarum genere ac rerum cognitione viro excultissimo & Philologorum fautore eximio, quam crebris officiis, postquam domum rediit, semper reno­vans, ad mortem usque servavit.’Oderat Pinellus eos qui in hoc universitatis theatrum, quem mundum vocamus, spectatum introducti, oculis tenus, tanquam hospites minimè curiosi, eo munere fungerentur. Allicit nos ad sui specta­culum natura variis admirandisque imaginibus, quas qui despiciat, idem se brutorum plerisque inferiorem fateatur necesse est. Haud ita hic noster. Quicquid enim natura aut arte admirandum, quicquid bello paceve insigne in Europa dum is viveret uspiam contigit, id penitus serutari pulchrum ducebat. Multiplices amicorum narrationes, delineationes varias, eo studio congere­bat, ut nihil supra. Exemplum fit in multiplici iride, & tergemino sole anni MDCI. VII. ID. Februarii: Patavii, Venetiis, Romae, & alibi, phasma illud sibi describi, & commentariis explicari curavit, ab amicis quorum peri­ergiam aliàs probaverat. Aetas nostra librorum tum veterum tum recentio­rum oppidò ferax, paucos vidit in eo genere literarum quas humaniores vo­camus, quibus non inscriptum alicubi esset Pinelli nomen: & sanè decebat ho­norificè appellari eum, in cujus bibliotheca viri docti maxima studiorum suo­rum praesidia collocata intelligebant. Nimium hic & fastidiosum sit, recense­re PANCIROLOS, SCHOTTOS, PERSIOS, SALVIA­TO'S, & alios non paucos, quibuis placuit eam Pinello mercedem rependere, quam Milesius Thales sibi persolvi optavit. Unius certè Sigonii testimonium Apuleius in Florid. lib. 4. quin adscriberem mihi ipsi imperare non potui, adeò luculentum est & singu­lare. ‘Omittam, inquit, illud, quod vere mihi videor posse dicere, eum esse te, quem ego cùm propter veterem erga me animi propensionem unicè Sigon. in praef. lib. 1. de aentiq. jur. provinc. diligam, tum propter variam praestantium multarum artium cognitionem, & incredibile ac constans virtutis ac scientiae studium, omnibus istius aetatis ac dignitatis hominibus anteponam. Itaque cum in te omnia eluceant, quae praeclara videri hominibus atque eximia solent, Genuae patriae claritas, Pi­nellae [Page 340] familiae decus, Cosmi patris optimi ac magnifici viri splendor, fortu­narum amplitudo; tu haec omnia perpetuo uno virtutis, ac doctrinae, quo flores studio ita obscurasti, ut qui te laudant, hoc in maximis tuis ornamen­tis ponant, quod his omnibus quae vulgo homines suspiciunt posthabitis, so­lam laudem ex beneficentia, comitate, multarumque atque egregiarum dis­ciplinarum notitia consecteris.’ Fuerunt plerique qui ne de facie quidem no­to librorum suorum patrocinium commendarent: tum ut cum eo amicitiam inirent, tum ut ex ejus nomine libris quos edebant existimatio non vulgaris, sed doctorum hominum accederet. Quas rationes Ludovicus Septalius clarissi­mus medicus obversatas sibi profitetur, cum Pinello suos in Hippocratem com­mentarious nuncupavit. Neque minus laudatum quod mox narraturi sumus. Ab ipso, tanquam tabularia Musarum asservaret, exquirebant quibus id cu­rae, quid editum, quid non, scriptorum aetates, nomina, & alia sexcenta, qui­bus ille scrutandis eum sibi reconditarum rerum apparatum congesserat, ut nulli non saceret satis. Expertus haec idem Sigonius, qui ad calcem aureo­rum librorum quos inscripsit de regno Italiae, haec habet: Ioh. Vincentius Pi­nellus, [...] gonius ‘vir plane in omni studiorum genere singularis, ac propter eximiam hu­manitatem inter omnes maximè memorabilis, qui non solùm pretiosissimum ingentis suae bibliothecae thesaurum totum explicuit, sed nullum etiam dili­gentiae atque impensae officium in hoc opere provehendo reliquit.’ Experti Antonius Possevinus, & Guidus Pancirolus, viri nunquam satis laudati. Petrus Pi­thaeus Biblioth. De no­tit. utri, Imper. vir rei literariae studiosissimus, ad novellas Juliani antecessoris hoc abun­dè testatus, ‘sed & permulta debeo viro clarissimo, & nunquam laudato sa­tis, Joh. Vincentio Pinello, ex cujus unica bibliotheca plura mihi de Justini­ano didicisse contigit, quam ex ceteris omnibus.’

Neque libris tantum inquirendis navavit operam Pinellus; Caroli Clusii, Ulyssis Aldrovandi, Ferrantis Imperati, & aliorum hortos, metallothe­cas instruere ornareque satagebat: labores pecuniasque optimè impensas arbitratus, quae in amicorum commodum, & publicam cederent utilitatem.

Borromaeus jun. Card. cùm insigniorum virorum autographa schedia discu­peret, dignoscendis marginalibus librorum annotationibus calamo exaratis u­sui futura, uni Pinello negotium detulit, qui diu gravissimeque aegrotans, brevi tot nobilium scriptorum manus congessit, ut & Cardinali multa trans­miserit, & sibi non pauca in bibliothecae ornamentum reservarit; Cujus rei gratia haec ad Pinellum Josephus Scaliger; ‘Duo autographa patris tibi mitto, fragmentum Epidorpidum, & indicis cujusdam, quem locupletissimum in Galenum confecerat, ut una opera perspiceres, quae fuerit ejus [...] tam in mundo quam in litura. Libros idemmet à Pinello sibi comparari exoptans ita scribit; Nos magna in penuria librorum sumus, qui immanibus sumptis bibliotheculam nobis paramus. Neque verò nos tam caritas afficit quam ra­ritas, quae hic accendit pretium eorum librorum, quos alibi copia viles fa­cit. Itaque saepe cogimur inviti ad opem amicorum confugere, quod fe­cit ut & tuam implorarem. Itaque quanquam sentio quàm incivilem rem faciam, qui tuas meliores curas morer, ut te meis rebus adjuto­rem parem: tamen, nisi grave est oro te, ut tua opera Judaei curent mihi illos libros quorum nomina in schedio seposui. Ego frustra illos libros [Page 341] in Germania, Anglia, & Italia conquisivi. Et infra. Non satis est semel perfricuisse frontem, nisi rursus orem te, ut si qui nummi priscorum Princi­pum Scaligerorum reperiri possint, quales apud patrem vidi, corum aliquot, aut unius saltem copia mihi fiat, quod mihi non solum majorum meorum, sed etiam tuo nomine charissimum [...] erit.’

Franc. Maria Urbini Dux, quem veterum Regum studia aemulantem admi­ratur aetas nostra, Pinellum consulere haud gravabatur. Idemque cum acta re­rum in orbe nostro quotidie gestarum, quae Imperiorum olim instrumenta qui rerum potiebantur in arcanis habebant, colligenda sibi decrevisset, ad unum Joh. Vincentium consugit, qui ejus votis egregiè respondit. Is horum acto­rum per annorum seriem compositorum, non modicam ut ita dixerim struem asservabat, in quam non ea tantùm quae ipse singulis hebdomadis accipiebat, sed & quae amici, descripta conjecerat; ut auctior minimis etiam rebus, seu alia interdum à suis, animadverterat. Minuta haec, & alicui forsan leviora, at cordatis viris secus. Spero Speronius, Patavinae urbis decus & Pinello per­familiaris, Plin. jun. lib. 3. epist, ad Mare. Plinianum illud commendabat plerunque; Nullum esse librum tam malum, ut non aliqua parte prosit. Qui enim hac rerum gestarum cognitione delectantur, non oculos tantum auresque inani lectione pascunt, sed & ani­mos exemplis instruunt, pretiosum sibi thesaurum civilis prudentiae comparan­tes. Contemplatur animus, è praeteritis eventibus doctior factus, ca quae in conspectu sunt, & mala si qua impendent, minus fractus, bona si qua adven­tant, minus insolens opperitur.

Siquando ipsi aliqua de re dubitare contigerat, omnes quos penes ejus rei arbitrium esset, consulebat, quorum responsa componere, & examinare sole­bat. Si quod denuo non liqueret, monebat modestè & cum fructu. U­nus Neronis nummus de quo dictum supra, fuit in causa, ut ego Romae non semel Pinelli nomine Fulvium Ursinum convenirem, cui uni, & non immerito, detulit aetas nostra primas in antiquitatis reliquiis censendis & disquirendis. Admonuit ille me, ut ad Pinellum, quem is magni faciebat, scriberem, non uni datum ut omnia sciret, relinquendas & posteris aliquas ingeniorum exer­citationes, laudatum illud Ne quid Nimis, in literis etiam sibi locum vendi­care, in quibus perquirendi modum qui sibi non constituit, is se plerunque ina­niter discruciet necesse est. At non his se limitibus contineri volebat hic no­ster, qui plurima, abjecta aliis & desperata, hac ratione protulerat in lucem.

Accidit quandoque, perraro tamen, ut amicorum quispiam exposceret ab ipso librum commentariumve, quos ipse non nosset, quo veluti classico excita­tus, perquirere, scriptitare, omnia miscere consuevit, eo studio, ut & ipsum non lateret siquid ejusmodi extaret, & pleraque ejus generis praeclara alioqui a tenebris & situ vindicaret. Ad ejus arbitrium diremptas vidimus omnes fere de humanioribus literis controversias, quae inter nostri aevi doctos viros in gymnasio Patavino, exortae: in quibus tamen aequum se adeò & officii non immemorem praebuit, ut Biante major, amicos amiciores habuerit semper. At verò ut bibliothecam suam, quam in oculis ferebat, quotidie locupleta­ret, hanc sibi inter alias rationem proposuerat, ut à literatorum, qui diem nuper obiissent, heredibus, librorum indices compararet, ex quibus ea omnia [Page 342] perdisceret, quae sibi in bibliothecam essent transferenda. Quod tamen rarò admodum accidit, cum haud aequè dominis, ac ipsi nota essent, quae in cujus­que bibliotheca latebant. In his vero perquirendis quàm fuerit accuratus, declaratum volumus unico exemplo. Vir clarissimus Venetiis idemque doctis­simus annis praeteritis vita functus est, Pinello charus, ut plerique omnes Ve­netorum, quos doctrinae illicio, & nobilium studiorum amore sibi devinxe­rat. Libros aliquot magni nominis manuscriptos ille diu in deliciis habuerat, quos Joh. Vincentius divenditos redemit, & cùm ejusdem bibliothecae reli­quias bibliopola nescio quis schedas videlicet, atque alia ejus generis coemis­set in gratiam salsamentariorum, re comperta, illico hic noster nobiles illu­strium virorum Epistolas perire non est passus. Emissarios ille habebat, quo­rum industria ex orci faucibus saepe saepius eripuit insignium virorum liberales labores, in quam curam qua sedulitate incumberet, ex eo patebit, quod mox narraturi sumus. Cribrorum, cymbalorum, & cithararum artifices, quod non modicam vim membranarum in artificium suum absumerent, singu­lis saltem mensibus conveniri à suis volebat, & id optimo ut plurimum eventu. Amicos Pinellus sibi conciliatos similitudine studiorum, tanquam exemplar aliquod intueretur sui, singulari benevolentia prosequeba­tur, eos praesertim quibus curae esset rerum admirandarum, quae ab arte vel natura proficiscerentur, accurata disquisito: Edmundam Brutium in his nobilem Anglum, disciplinarum Mathematicarum, rerumque militaris, & herbariae apprimè scientem, cujus ille commentationes non semel suspexit, eujus se quandoque imparem curiositati est ingenuè professus. Hujus quam diximus disquisition is ille in Pinello character; quod cum is aliquando nescio quo proficisceretur, animadvertit non incolarum mores tantùm regionibus di­stingui; sed & herbas, arbustaque alia in aliis locis nasci, substituique a na­tura in denascentium locum quotidie recentiora, quae suis tamen limitibus contineantur, ac si externi soli horrescerent peregrinitatem. His qui ani­mum advertit, confectum plerunque itinerum molestiis, nae ille in sinu Mu­sarum conquiescens omnia rimabitur, abdita licet semotaque, nullumque sibi temporis articulum sine fructu diffluere patietur.

Hominum quo quisque inclinaret atque propenderet illico pervidere soli­tus, non è Metoposcopi alicujus traditionibus, sed praestantium tot virorum consuetudine congressibusque eruditus. Unica illi allocutio penetralia ejus cum quo loquebatur in conspectum dabat; versabat enim sermonibus variis, seria jocosis temperabat, Protea dixisses multiformem illum, nec praesagien­tem minus atque divinum. His vero quos intimè nosset, insignia cognomina certas rerum notas plerunque procudebat, quibus animi propensiones, cor­poris formas, aliaque id genus indicaret. Modestos ille & verecundos suspicie­bat; à garrulis & gloriosis, ut â pestiferis & nocentibus refugiebat. Bardos, & inelegantes formidabat, odio insito penitus à natura, quod in horridos e­tiam incomptosque praeposterè inurbaneve aliquid agentes-erumpebat. Tu illum elegantiarum patrem meritò appellasses, ita omnia cum modo & ad prae­scriptum rationis sibi gerenda constituerat.

Communibus & urbanis mirum in modum delectabatur, sanniones à con­gressibus suis abigebat, turpe hominum genus, cui in gratiam alieni risus, in­sania [Page 343] perpetuò convenit in manum. Eruditos quantumvis, maledicos tamen & intemperantes, oderat odio Vatiniano, quorum pridem consuetudini re­nunciarat, qui rem honestissimam foeditate morum dehonestarent. Hos si­quando necesse habuit, invitus tamen admisit, egitque data opera ut anim­adverterent illorum sibi congressum, colloquiumque haud probari; malle se cum illiteratis at bene moratis multum esse, quam illis tantillum. Et sanè qui literis & probitate animum excoluerit, is supra fastigium mortalitatis ela­tus, Dei opt. max. gentilis videri solet; at vero si quis mihi potestatem op­tionemque fecerit, ut eligam utras velim, literas an probitatem, ineptus pro­fecto sim nisi posthabeam illas huic. Quid enim distat literatus vitae informis à geniis malis? dixerunt illos Graeci Daemonas, appellati­one à scientia ducta, improbos licet artifices omnium scelerum libidinum­que. Hier. G [...] . in vita ej [...] . Card. Alexandri Olivae Cardinalis dictum extat, praeclarum illud sa­nè & memoria dignum, Probum aegrius evadere quempiam, quàm doct­um: At illud huic longè praestare, cum ex integris moribus uberes magis, quàm ex bonis literis fructus percipiamus. Doctrinam ergo & mores qui coagmentaverit glutino pietatis religionisve, omnium ille sibi amorem con­ciliet necesse est. Haec fuerunt in causa ut Pinellus nobilissimam Societatem quam Jesu appellamus, diligeret charamque haberet, in qua ille amicos ha­buit; Antonium Possevinum, Augustinum Justinianum, Julium Negronum, Pau­lum Comitolum, Laurentium Tertium, Fratres Galiardos, Barisonos, Bisciolos, Franc. Forteciam, Alexandrum Granellum, Richardum Eslum, aliosque non pau­cos, qui morum sanctitatem cum doctrinarum cognitione sociarant. His officia omnia praestare, de his honorificè multa praedicare jamdiu assueverat; hujus societatis non Patres tantum sacerdotesque, sed & fratres quos vocant maxi­mè admirabatur, ut quibus modus decorumque in omni vita sit in promptu. Ex hac Pinelli cum his Patribus consuetudine, suspicati sunt nonnulli fore, ut ipsis bibliothecam suam testamento legaret. Quod utinam factum, & memo­riae profecto suae, & publicae utilitati optime consuluisset.

Domi Joh. Vncentius quotidie conveniebatur ab omnibus quotquot Patavii literarum ingenuarum ornamento nobiles erant, neque ab his solum, sed & ab advenis, qui eo ventitare gloriosum sibi ducebant. Hic docere & doceri pulchrum, quò nemo asymbolus veniebat unquam, nemo sine recondito ali­quo munere literario, quibus ille ut erat instructissimus ad docendum, parem gratiam retulit semper. Transalpinis hominibus, qui bonas artes non trala­titiè amarent, curae erat cùm primum Patavium venerant, hunc nostrum de facie noscere, ab eoque in albo, ut vocant, amicorum tesseram philothesiam sibi comparare. Has ille elegantiae & amoris plenas concinnare solitus, in gratiam studiosorum, quos etiam munusculis plerumque prosequebatur. Re­ligioni in congressibus habebat digredi, quantumvis necessario, tantisper ab iis qui eum convenerant, nisi prius libros aliave illis è bibliotheca prompsisset, quibus morae taedium levaret. At quàm officiosus fuerit ex eo possis arguere, quod cùm ipsi cum plerisque, qui in Patavino Gymnasio prositerentur, amici­tia intercederet, ipsorumque aliqui (ut fit) alter alterum non omnino ama­rent; haud tamen unquam is officii lineas transiliverit. Quo factum, ut & ipsi Pinello certatim bene vellent, & is pacem inter ipsos non semel concilia­ret. [Page 344] Pacis vero, concordiaeque adeò fuit studiosus, ut illi valde soleret in ore esse, dissuere qui possit, si incidat minus rectè facere: comitate, ut innue­ret, facilitateque nihil non expugnari. Et sanè de Pinello id praedicare possu­mus, quod de Solone Plutarchus, nullis eum se in civitatis dissidio immiscuisse factionibus, non magis huic, quam illi favisse, sed conatus omnes suos parasse in civium concordiam. Quos invitus vel occupatior admittebat, in vestibulo De instit. Tra­jam. Imper. domus excipiebat, stare vel deambulare solitus. Hominem enim praeclara cogitantem, nihil oequè torquet ac temporis jactura, quam tum maximè per­cipit, cum otiosis ineptisve aures suas dedere cogitur. Jure & festive Horati­us, quem nescio quis de genere hoc miserandum in modum obtuderat. Lib. 1. Satyr. 2.

Moris ipsius fuit, omnes qui eum venerant salutatum, ad infimos usque sca­larum gradus comitari, domesticos ut libet atque familiares. Irascebatur quippe ineptis quibusdam, qui nescio cujus existimationis magis, quàm ami­corum rationem habentes, sanctissimum amicitiae nomen inani verborum gesti­culationumque observatione turpissimè polluunt. Ne vero fructus illos quos ex amicorum congressu perceperat, ulla sibi abriperet oblivio, cùm illi abiis­sent, secedebat is in cubiculum interius, ubi quaepraeclara in colloquendo ani­madverterat, in commentarium manu sua referebat. Imò & cum amici ades­sent, nunquam non illi ad manus fuit calamaria theca, ut summa rerum quae placuissent capita ne exciderent, annotaret. In hos commentarios si quis for­tè studiosorum inciderit, is tum denique leonem ex unguibus, ut dicitur, ae­stimabit. Testatus sanè mihi est Antonius Persius, selecta doctrina non minus quam Pinelli antiqua familiaritate illustris, consuevisse Joh. Vincentium adno­tare ad omnes quotquot nancisceretur alicujus pretii auctores, uberiores & politiores notas, quas acerrimo studio ab aliis non conquirebat modò, sed & excogitabat ipse doctè & eleganter. Aristotelis libellum commonstrans ami­co, ejusdem contubernalis Paulus Aicardus, & quidem ad eum modum com­pactum, ut pagellae purae in usum scriptionis essent interjectae, subdidit; en quae Joh. Vincentius elaborat Aristotelis interpretamenta! Fuerunt sanè qui crederent, habere prae manibus historicum quidpiam, quòd viderent anxiè propemodum perquirentem quidquid ubique terrarum contingeret dictis fact­isve memorabile, Nomothesiam praeterea explorantem, & Topographiam regnorum insigniorum, urbium, oppidorumque. At quid Aristotelicum in­terpretaretur, quidve operis ille seposuisset sibi, in quod unum praeclaras stu­diorum suorum opes conferret, nos adhuc ignoramus, ut ut simus anxiè per­cunctati. Quocirca in eam devenimus, ut arbitremur cum Juliano Medice, Leonis XI. magni Pontificis charissimo agnato, juvene quidem ornatissimo, quem Pinellus ipse unice amavit, doctum probumque expertus, displicuisse quidquid vel olim adolescenti, vel jam seni exercitationis gratia excidisset, assueto nihil probare, quod non esset numeris omnibus absolutum; cum quo­tidie [Page 345] magno reipublicae literariae detrimento, nec minimo cum fastidio, vide­ret scripturientes eos, & ineptè passim volumina procudentes, qui literas vix à limine salutassent. Tantis curis implicitus, non abjecerat hic noster, ut ple­rique faciunt, familiarium curam, in quibus probandis mihi semper diligens, nonnullis plerumque difficilis visus est. Et sanè formas speciesque verius re­rum, quam res ipsas intueri dixisses: adeo nihil non eximium perfectumque spectare didicerat. In his, ut probitatem mittamus, nihil aequè diligebat ac vigilantiam & attentionem, quas ut acueret, nutu quandoque si quid fieri vellet, significare solitus. At si qua minus exaudissent, repetebat, subiratus tamen, & stomachanti similis; quae omnia eo tendebant, ut illis socordiam excuteret. Quidquid imperasset ad unguem factum volebat, ferebatque permolestè, si quid ipsi aliquando non ex praescripto actitassent. Nihil non componebat, ipse & quidem meditatus, ad normam rationis: hanc abjici, compendii vel sapientiae obtentu, pati haud poterat. Quo facto familiarium fastum, nimiosque spiritus obtundebat, quorum est spe fortunatioris eventus, consiliique, ut ipsi arbitrantur praestantia, ab imperatis discedere, cum de­trimento ac pernicie eorum, quae ipsorum fidei committuntur. Servis enim, ut ille ajebat, utilius est parere quam consilium afferre. Cavebat autem hac in re, ut in ceteris, à perturbatione confusioneque, tum ut familiares sibi quisque attenderent, tum ut clamoribus & jurgiis abstinerent: quod ita exe­cutus est. Locos plerosque insigniores in templo D. Antonii, quod in ejus vicinia situm, memoriae commendarat, in quibus quotidiana omnia, tum dicta, tum facta ordine collocabat. Quo subsidio munitus, ad vesperam in summa scheda notabat literam I, praecipuam nominis sui, quae agmen duceret eorum quae in crastinum peragere constituerat. Haec demum linea concludebat, sub qua per classes familiarium nomina, litera ut diximus capitali adnotabat, cum indiculo eorum quorum curam cuilibet demandasset. Quae tamen sibi refer­varat, ut emissitios famulorum oculos celaret, Graecè scribebat. Exinde die crastina primo diluculo serius in cubiculum accitis, curabat ut ipsi in schedula exscriberent, quae singulis obtigerant, ea prope serie, qua & ipse descripse­rat. Si qui scribere nescissent (quod tamen raro admodum contingebat) scribebat ipse non invitus. Quibus peractis, curabat unusquisque sua, quorum ipse dominus exitum in secessu bibliothecae praestolabatur. Qua methodo ci­tra confusionem, & omnes quod sibi quotidie faciendum noscebant, & fami­liares, rudes licet, imperitique, ingeniosi exercitatique brevi evadebant. Torpentes ille tardosque, Lentulorum gentiles appellabat; & narrabat sub­inde, Ferdinandum Regem, Catholicum cognomento, ea ratione familiarium novitiorum ingenia explorasse, ut omnes juberet officii negociive gratia conve­nire: & ad magnatum plerosque amandaret, à quibus cum demum rediissent, quae dicta quae facta sciscitabatur, atque eadem opera quis aptus ad ejusmodi munia obeunda, quis secus, observabat. Servorum peccata, quae modo ali­cujus essent momenti, memoriae mandabat hic noster usque adeo, ut nunquam ex illius animo discederent. Meminerat eorum multis post annis, interpella­batque saepe saepius, ut eorum reprimeret confidentiam, meminissentne quid peccassent, quid praepostere egissent superioribus annis eodemmet die? Ho­rum familiam satis frequentem aluit, & quod mirere, altum domi silentium [Page 346] inter tot capita, quorum plerunque est non modo eadem non sentire, sed per­petuò dissidere. Hos ille fidos licet, minimeque loquaces, ita instituerat, ut advenientibus amicis decederent statim, ne videlicet aut illi obliviscerentur conditionis suae, aut hi se adhibitis arbitris exceptos suspicarentur. Iisdem tamen ope vel consilio, indigentibus aegrotantibusve defuit nunquam, imo summa benevolentia illis opibus, his adhibita medicorum opera, ut convales­cerent sedulo curabat, quo factum, ut quod raro contingit, metueretur idem & amaretur à suis. Horum agmen secum trahentem nemo unquam vidit, vix uno cum processerat contentum, eoquè frequenter amandato, cùm copia co­mitis esset, qui cum deambulare & colloqui liceret. At quia ut diximus, do­cere vel doceri eximiè avebat, recepit lubenti animo in contubernium doctos aliquot viros, quibuscum disserere de re literaria continenter & per otium posset. Nec sane minimum hoc ingeniorum incitamentum; cum intra dome­sticos parietes monitores alimus, qui forment studia nostra, qui animum ex­citent reverentia sui, quos neque subrusticus pudor, neque inanis assentatio à dicenda sententia deterrerat.

Horum primus (quod ego sciam) Michael Sophianus, à quo Graecè peri­tissimo ejusdem linguae hausit intimas notiones: cui deinde successere non mag­no intervallo, Theodorus Rendius, Constantinus Patricius, Nicasius Ellebodius Belga, qui Latinè nobis Nemesium de natura hominis expressit, quem apud Pinellum degentem anno MD LXVIII. magni, ut par erat, fecit Paulus Ma­nutius, Lib. 8. epist. 15. callidus elegantium ingeniorum aestimator. Praeter hos domi habuit Benedictum Octavianum, res Philosophicas Theologicasque doctum, Joannem Caresium, & Leonardum Sguttam, domo Chios, optimarum artium studiis im­pense eruditos, Mariangeli Accursii filium Franciscum ni fallor, insignem mo­ribus & doctrina. At egregium hoc studium doctorum hominum juvando­rum, mala valetudo intercipere aggressa, obtinuit, ut praeter binos. I. Lip­sii alumnos, neminem amplius domi habuerit. Horum alteri Thomae Segeto nomen, alteri Erycio Puteano, cui eruditio modestiaque adeo suffragatae, ut primum artis Oratoriae interpretem Mediolani, & Chronographum Regium, deinde suffectum in praeceptoris locum, in Lovaniensi Schola declararint. His grave praeclarumque testimonium impartitus I. Lipsius.

De Segeto vero haec ille.

Idem Lipsius eidem alibi gratulatur, quod fuerit receptus in Joh. Vincentii do­mum. Epist. 6 [...]. Gaudeo in Italiam incolumen venisse, gaudeo in domum magni Pinelli ad­missum, quem virum, aevo & gloria jam veterem, Italia vel inter veteres suos praeferat & jactet. Idemmet Pinello gratias aegens, quod Segetum apud se volue­rit esse in unius testimonii sui gratiam, ita praefatur: Si quis in Italia hodie veteri Epist. 76. & merita fama est, eum ego te censeo Vincenti Pinelle, & ideò jam à pluribus an­nis tacito quodam affectu & colo & amo. Ejusdem quam praeclara illa, & lucu­lenta? Epist. 78. Malo fato & raro factum est, ut una Epistola bis missa, nec semel pervene­rit. Haud magna alioqui jactura, nisi quod testimonium cultus mei, & affectus tetardavit, non tamen oppresserit, vel nunc ecce revelandum. Nam ego tuum no­men ab adolescentia prima & novi, & amavi, & veneratus adeò sum: ut debui ejus, qui virtutem, & doctrinam eximiè coleret, & inse haberet, & in aliis excita­ret. [Page 348] Sunt istae breves, sed verae tuae laudes, quas in his annis, & maturiore aevo, quia pernovi, magis etiam amo. Si aliqua similis affectus tui scintilla in me; tri­umpho, non solum gaudeo, & esse cùm aliorum literae, tum tuae loquuntur, ante duos menses plus minus ad me amanter scriptae. Ergo amare amatum me possum dicere, & ut semper possim, te per genium tuum, virtuti & honori sic amicum, rogo. Lo­vanii Kal. Decemb. 1699.

Mihi verò animadversum quod est, haud videtur praetereundum, Lipsium quoties Pinelli inciderit mentio, magnum fere vocare, ut proximè vidimus ad Segetum; & ad Clusium: Illustri viro Vincentio Pinello cum scribes, quaeso te Cent. 2. Epist. 24. salutem ei à me dicito, ignoto de facie, non de fama, amo virum magnum apud om­nes magnos. In eadem cent. ad Mercurialem: Abiisse te honestissima vocatione Bononiam audimus. Ni id esset, valde rogarem in viri magni Vincentii Pinelli amicitiam me insinuares, quem ego jure aestimo inter Italorum primos. Quem ve­ro eorum Pinelli contubernalium quos supra recensuimus, designet Paulus Ma­nutius, haud sanè novi. Is haec ad Joh. Vincentium in calce Epistolae; Vale, & familiarem tuum, cujus doctrinam, & ingenium in Lucretiana interpretatione mi­rum in modum probo, salutameis verbis. Non paucos, praeter hos, quorum fe­cimus mentionem, domesticos habuit literatos viros, inter quos unum in deli­tiis habuit, cujus & nos vitae scribendae non aliquantisper immorari, plerisque nefarium videatur: tum quia hic Pinellianae animae dimidium fuit; tum quia par viguit inter nos & mutua benevolentia, ad extremum usque vitae spi­ritum. Neque vero id sine lectorum voluptate, quos certo scio jucundè specta­turos, amicorum nobile par, quos cum celebratis illis componere possimus, tot annos summa concordia sine ulla querela vixisse. At mihi liceat quaeso (ut cum D. Gregor. Nazianzeno dicam) [...], Greg. Nazian. in laud. Atha­nasii. Detur id amici docti piique memoriae, quae nunquam discedet ex animo meo, quem ipse sibi aureis in perpetuum catenis devinxit. Hic fuit Pauliu Aicardus, cui patria Albingaunum Ligusticae orae nobile oppidum. Is Tau­rini primum per aliquot annos versatus, ubi in Philosophorum Medicorum­que album descriptus est, anno 1570. Patavium venit, ut insignes aliquot Medicos, qui tunc temporis hic profitebantur, tum audiret tum assectaretur. Hic, ut Genuensem, eundumque eruditum decebat, saepe saepius Pinellum conveniebat; quo accidit, ut genio conciliante alter alterum certatim amaret, charumque haberet. Nec mirum utique, cum [...] amplectatur: Cùm sit ad connectendas amici­tias vel tenacissimum vinculum morum similitudo. Amoris hujus eximium il­lud indicium, quod cum Joh. Vincentio tunc obtigisset Neapolim proficisci, uni Aicardo bibliothecam suam commendarit. Ex quo arguas licet, quanti ae­stimarit Pinellus Aicardi & probitatem & integritatem, cujus spectatissimae fi­dei crediderit literarios illos thesauros suos, à quorum etiam conspectu pleros­que arcere consueverat. Reversus aliquot post menses Joh. Vincentius, Ai­cardum secedere volentem comiter rogavit, ut secum paulisper maneret, hoc unum ejus gratiae & consuetudini indulgeret, in cujus domo per tot menses solus, & non invitus fuisset. Annuit ille, non diu se mansurum arbitratus. [Page 349] At cum pestilens morbus annis 1574. & 1575. Venietias primum deinde Lucr. lib. 6. Patavium pervasisset, in quem Lucretii carmina optimè quadrabant.

Hunc declinaturus Pinellus, ut nemo non faciebat, secessit in amoenissimum agri Patavini oppidum, Euganeorum collium decus, cui Montis silicis nomen, quo mala haec lues appellere haud valuit. Eo divertit cum Pinello Aicardus, magno amborum bono, cum invicem longe lateque grassantis morbi mo­lestias excutere suavissimis colloquiis valerent. Huc accessit, quod cum illuc migrasset Venetorum Patavinorumque Patriciorum non minimum agmen, aedes Pinellianae iis omnibus paterent, eò doctrinae animique gratia confluentibus.

Ut primum abiit pestilentia, reversus Patavium Pinellus Aicardum, cujus suavissimos mores, eruditionem, vitaeque integritatem deprehenderat, ut a­pud se aliquandiu esset exoravit. Quod sane ambobus optimè vertit, cum alter sine altero esse minimè posset, acciditque brevi, ut quae inter ipsos inter­cessit benevolentia tam altas radices egerit, ut neque mors illas convellere po­tuerit. In Pinelli consuetudine ejusmodi evasit Aicardus, ut sapientia, animi moderatione, humaniorum omnium literarum cognitione, non paucos antei­ret, inter quae modestia, & ingenuus pudor ita eminebant, ut nemo eum, vix de facie notum non amaret. Linguas nobiliores, Graecam, Latinam, Italicam usque eo callebat, ut si quid ipsi prisci insolitive interpretari libuisset, prorsus quid adderes non haberes. Ad 620. annos Patavii moratus, magni semper est habitus, idque ultra vulgarem modum. Memini ego Meliorem Guilandinum, rem Herbariam Patavii magna cum laude profitentem, & non minoris apud eruditos nominis, parcum alioqui laudatorem, advenis quibus­dam de Aicardo sciscitantibus respondisse, neminem illo Patavii doctiorem, etiam si gymnasii quotquot erant interpretes adnumerassent. Jacobum Davy Peronae D. Episcopum Ebroicensem, quem Clemens VIII. in Cardinalium col­legium cooptavit, in quo ambigas utram mirere, pietatemne an multiplicem eruditionem, Roma redeuntem ubi summa cum fide Regis sui cum Catholica Ecclesia reditum in gratiam procurarat, Patavii anno 1596. Marcus Cor­nelius Episcopus Patavinus splendidissime excepit. Is ut hospitem tantum com­modissime liberalissime haberet, ut sedulo curavit, ita Aicardum illis diebus in Ebroicensis gratiam domi habuit, quocum doctis & eruditis sermonibus ho­ris succisivis congrederetur. Hinc ille Aicardum admiratus dixit aliquando, per id tempus quo sibi in terra Italia esse licuit, praeter quatuor aut quinque magnos & eruditos viros, in queis & Aicardum reponebat, haud obtigisse ut alios nosceret. Quam amicitiam contractam similitudine studiorum, aluit in posterum uterque communibus officiis, epistolisque doctorum problematum refertis ultro citroque missitandis. Omnia dicta Aicardi factaque citra vendi­tationem animadvertere, qui hominem noverunt. Et licet frequenter litera­torum congressibus adesset, non ideo tamen obtrudere sese visus unquam, e­rumpebat [Page 350] sane aliquoties, ne pedaria omnino sententia videretur, at parcè, & ea ratione, ut qui aderant animadverterent ipsum ad scopum collimasse. Quae nimirum seriò doctis familiaria, ut & paucis se expediant, & è verbo non te­merè prolato virum multiscium metiantur. Quae si cui non sufficiunt, is de­mum sciat, Hieronymum Mercurialem (qui nobis haec scribentibus prope octua­genarius diem functus est) edere cogitantem librum illum suum de morbis cu­taneis, quem is olim auditoribus suis dictarat, Aicardum selegisse, qui menda tolleret, errores corrigeret, redigeretque in legitimam & germanam libri fa­ciem. Neque verò imparem se oneri praestitit Aicardus, qui librum Gulielmo Syrleto laudatissimo Cardinali inscripsit, & Mercuriali fecit abunde satis. Ea illi à natura insita humanitas, ut omnes sibi promiscue doctos, indoctos, sum­mos, infimos, devinciret. Qua ratione qui illi obtrectaret reperiisses nemi­nem, nisi malevolum insigniter & maledicum. Vertebat ille sese in omnes omnium propensiones [...] quadam, cujus comites mansuetudo morum, [...]. Ge [...]li [...]. 13. [...] 15. ac facilitas, lenitasque animi, quarum est animis, velint nolint, dominari, pellicereque ad sese alienas quantumlibet hominum voluntates. Ejus opera quisquis usus, nihil unquam habuit quod amplius desideraret, seu fidei seu diligentiae. Qua id est assecutus, ut nemo non auderet ejus comitatem & in­dustriam periclitari: Invitarant eum non semel amici, ut profitendi munus in gymnasio Patavino capesseret; neque desuere ex ipsius gymnasii moderatori­bus, qui eadem proponerent, quos ille omnes unico responso refellebat, im­parem se oneri & non translatitia illi doctrina opus esse, qui alios publicè do­cere velit. Eadem opera Cardinales, & Dynastas non paucos, à quibus, mag­nis propositis conditionibus est plerumque evocatus, Pinelli domesticae consue­tudini posthabuit. Quae res in causa fuit, ut Aicardum Pinellus eo impensius amaret, quò ejus sibi consuetudinem cerneret acrius invideri: cum nihil aeque (ut nescio quis ait) amorem incitet accendatque, quam carendi metus. At Joh. Vincentio non erat quod metueret, despexerat enim jampridem hic no­ster inanes honorum titulos, effraenemque pecunia cupiditatem, uni mentis tranquillitati intentus; quam abjiciat necesse est, qui illis sese fluctibus jacta­ri patiatur. Non nesciebat nimirum quantas immodicum honoris studium mi­seris aulicis constituat cruces, didiceratque pervolutandis nobilium scriptorum monumentis, viro honesti otii amanti, nihil aequè fugiendum ac superba, ut Horatius ait, civium potentiorum limina. Meminerat nobilis adagii; Pro­cul à Jove procul à sulmine, appositè ad illud ejusdem Poetae,

Hanc illi mentem, praeter alia, injecerat Pinelli contubernium, à quo vide­bat omnia haec, uti apinas tricasque contemni & rejici. Optimum Aicardo visum, docti sapientisque convictum, à quo fratris loco haberetur, Principum virorum consuetudini praeferre, quos nonnunquam deprehendas Phryxaeos a [...]ieres, personamve Aesopicam illam, cui extima species, & praeterea nihil. [Page 351] Interiore se quandoque animi motu ad Ecclesiasticam vitae rationem corripi sen­tiebat, at abstinuit, quia cùm Marco Cornelio Episc. Pat. charus esset supra quàm dici possit, videri noluit eo instituto proventus aliquid amplioris aucu­pari. At in morbo qui postremus illi fuit, decreverat cum primum convales­ceret, animum religione liberare, mecumque, si Pinello superstitem esse con­tingeret, aut Veronae cum Ptolemaeo Oliveto, quod vitae restitisset absolvere. Aicardi liberalitas eo magis enituit, quò minus ipse dives fuit. Neque enim valuerunt rei familiaris angustiae continere animum magna cogitantem, quin crumperet saepe saepius collatione insignium beneficiorum. Res domestica non omnino ampla ut diximus illi fuit, cujus ne experiretur tenuitatem, Pinellus quà officiis quà beneficiis eximiè juvit. Neque sanè iis quibus minimae fortu­nae sunt, praeclusus omnino est aditus liberalitatis, si Aristotelem audiamus, Rhet. lib. 1. [...]. 5. cum divitem faciant (inquit ille) non possessio, sedusus. Amicis hic noster omnia largiri, ut ut pretiosa, consueverat, modo animadverteret jucunda es­se quae donaret. Inde jocari nos cum ipso, esse in potestate nostra quicquid haberet, ablaturosque, cum libuisset, ne petentes quidem. Monstrabat ali­quando amicorum cuipiam numismata quaedam argentea recondita & selectio­ra, cumque notasset in eximia quaepiam oculos (ut fit) conjectos, misit sub vesperam familiarem, qui amicum domi conveniret, numismataque suis ver­bis donaret. Ut fuit elegantiarum omnium amator, librorum, nummorum, gemmarum, tabularum, nulli unquam pepercit impensae, deterruitque Pi­nellum aliquando, qui magnos in his comparandis Aicardi spiritus non semper approbabat. Quod tamen nullum inter ipsos unquam dissidium peperit, cum alter alterum summè diligeret, Pinellus que Aicardum filii, hic illum parentis loco haberet. Rectè enim Tyanaeus, causam esse amoris similitudinem, quae Philo [...]er. lib. [...]. in sapiente in affinitatem evaderet. At quod dictu mirum, cum familiaritas pariat contemptum, nemo unquam illorum ad id dilapsus, ut alterum minus, Lib. 1. [...] [...]. quam amicitiae leges ferunt, amaret suspiceretve; ut enim (inquit Plinius Iun.) de sculptore, pictore, fictore, nisi ar [...]fex judicare, ita nisi sapiens non po­test Lib. 1. [...]. l. [...]. perspicere s [...]pi [...]ntem. Horatii carmina in ipsos quadrabant.

Et sanè, cujus oculos non praestringat, cujus anjmum non alliciat doctorum hominum par, volentium idem idemque nolentium? Thesauros & opes nemo sanus praetulerit his bonis, quae eo majora, quo rariorem hujusce notae amici­tiam reperias. Neque non norat haec Joh. Vincentius, homo si quis alius per­spicax, & acer in judicandis rebus. Ideoque largitionibus & congiariis Pau­lum sibi devinctum frequenter voluit, ut illi suppeteret unde partam existima­tionem sustentaret. Ideoque, non multis ante obitum annis, aureae praecep­tionis memor, ante mortem amico benefaciendum, donavit illi inter vivos IV, Ecc. c. [...]. millia aureorum, è corpore grandis pecuniae quam Romae habebat. Qua in re Aicardus, idem qui semper, à Pinello impetravit, ut non nisi mortis causa do­naret, quasi jam tunc animo paervideret praemoriturum se, & liberalitatis rivum [Page 352] ad caput unde manarat, turbato ordine reversurum. Quod si Aicardum Pi­nello superstitem esse contigisset, non dubito quin ipsi Joh. Vincentius biblio­thecam suam legasset, Cum enim Aicardus decedens libros suos Pinello testa­mento reliquisset, ille tum mihi qui aderam, en qui rerum humanarum lusus! is mihi bibliothecam suam legatam vult, cui ego meam volebam. Aicardi bibliothecula (ita enim prae Pinelliana operosa illa & voluminum sane multorum videtur appellanda) selecta erat, classicisque auctoribus referta, veteribus nimirum, quorum lectionem ille amicis decantato carmine subinde commen­dare consueverat.

Horum plerosque eruditissimis ad marginem notationibus illustrarat, veluti Polybium, Caesaris commentarios, libros universos Ciceronis, de Officiis prae­sertim, Plauti comoedias, Cornelium Celsum, aliosque non paucos, quos ille veterum exemplariorum collatione meliores fecerat & auctiores, quos ni suppriment ii ad quos Pinelli bibliotheca pervenerit, animadvertent brevi om­nes, qui haec nostra legent, non fecisse nos gigantem è pumilione. Commen­tarium in Aristotelis Ethica elaboraverat praeterea, in gratiam Aloysii Oricella­vii, pr [...]stantissimi adolescentis, qui nunc Romae in conspectum dat quicquid è Pinelli & Aicardi consuetudine sibi olim comparavit. Fastidiebat Aicardus immanem copiam librorum, quos Joh. Vincentius coegerat, dictitabatque nol­le sibi tot libros, & alia ejus generis donari, quae possidentis animum rape­rent in diversa: quae profecto vera esse nemo negabit, nisi qui bibliothecam non modo in suum (ut fecit Pinellus) sed & in aliorum usum instruxerit. Qui [...]. lib. de [...]. c. 9. enim ostentationis gratia librorum strues affectant, nae illi ridiculi sunt, qui Musarum delicias, supervacaneam supellectilem faciunt. Adde, congeriem tot auctorum sine ullo delectu, quorum plerisque mos est, recentioribus prae­sertim, aut veterum scrinia compilare, aut meras nobis nugas obtrudere, ho­rum qui acervos domi habet, quid mirum si minimè sapiat; & sane vidit su­perior aetas in librorum inopia viros magnos, quibus curae fuit antiquos aucto­res, probos videlicet atque eruditos, lectitare. Obiit Aicardus anno 1597. IV. ID. Aug. festo martyris Laurentii die, cum octo aut ad summum decem dies aeger decubuisset, laborassetque primum lateris doloribus, incidisset de­ [...]nde in malignam febriculam. Tertio postquam aegrotare coepit die testamen­tum condere voluit, quod est Joh. Vincentii manu scriptum. In eo ut ami­cos vivens dilexerat, & munusculis fuerat prosecutus, ita & amoris in eosdem sui moriens extare optarat illustria monumenta; quicquid enim ille Patavii habebat inter amicos; quicquid domi, inter affines & fratres partiri constitue­rat, vit amicorum ad miraculum amans. Testamentum nimirum speculum morum frequenter est, in quo datur intueri, an testator quos amavit serio a­maverit neene? Detrahitur ibi persona captantibus, & subdolis amoribus praeteritionis adspergitur [...]abes. Aicardum utinam omnes illi imitarentur, qui amicos justos & legitimos nacti. Quid enim pulchrius, quam gratiè pieque eos prosequi judicio supremo, quos individuos vitae comites habuimus? Quid turpius quam eorum memoriam cum vitae exitu interstinctam velle;

[Page 353] Quibus in testamento legavit quidpiam, & quidem cum honorifica appella­tione, fuerunt, Joh. Vincentius primum, cui libros suos fere omnes reliquit. Quanquam ille (exceptis manuscriptis quibusdam, impressisque nonnullis ad ad marginem adnotatis) reliquis abstinuerit, ea mente, ut pretium illorum Aicardi fratribus repraesentaret. Immo ut audivi, constituerat ejusdem sorori­bus mortis causa donare IV. illa aureorum millia, quae ad se ex Pauli morte re­diissent, ut haberent quò expeditius nuberent.

Post Joh. Vincentium, honorati ab Aicardo inter caeteros CAesar Nichesola Patric. & C [...]n. Veronensis, Latinè graeceque peritus, tabularum, signorum, numismatum, gemmarum amator si quis alius: munificentia adhaec, vitaeque splendore insignis, & plerisque è Dynastarum ordine apprimè charus; & Ptolem­aeus Olivetus Patrio. itidem Canonicus que Veronensis, quem suavissimi ami­ci, Dominique elogio in testamento prosecutus est, nec sanè injuria. Ut enim praetereamus nobilium scientiarum cognitionem, in quibus Mathematicarum disciplinarum peritia excellit, vitaesanè candor, & aurea morum integritas, Aicardum adeo raptim in amorem sui pellexerant, ut quod amplius adjiceret nihil haberet. Me hic tertium nisi collocem, haud faciam recte. Exigit e­nim id suo prope jure mutua inter nos benevolentia, quae corpora quatuor, totidemque animos, unum corpus, unam animam effecerat. Quae nos Patavii studiorum morumque similitudo conjunxerat, eadem nos alibi comitata est, quam semper honoratam, sacro-sanctam semper habuimus. Neque aliunde vindemiales illae nostrae feriae, quas in agro tum Vicetino, tum Veronensi, & ad Benacum quandoque, cum amicis quotannis exigebamus. Hinc illa deli­beratio, curaturos nos aliquando, ut pictor quispiam insignis, nos in tabula iconicos delinearet, apposito videlicet emblemate aliquo, indice futuro apud posteros amicitiae nostrae. At invidit mors honestissimae deliberationi, eripuit­que nobis potiorem animae nostrae partem. Suppellectilis domesticique instru­menti quod supererat Aicardus distrahi jussit, & pecuniam quae inde redige­retur familiaribus, Pinelli arbitratu, distribui pro salute animae suae. Fratres, sorores, assines elegantissima Epistola consolatus est, biduo [...]riduove antequam moreretur. Me autem ille per amicitiae jura obtestatus est, ut adessem sibi, & praestarem, ut sedulo feci, officia suprema. Nec vero quidquam eorum omissum quae Christianum hominem decent, migrantem è vita hac ad meliorem & beatiorem. Ita ille obiit intempestive quidem si annos quos vixit specte­mus, & commoda nostra; at tempestivè satis si uberes sapientiae proventus, & innocentis vitae rationes dispiciamus. Quaeris (inquit aureus Philosophus) Sen. epist. 9 [...]. quod sit amplissimum vitae spacium? Usque ad sapientiam vivere. Quae sane cogitatio, illustribus ingeniis ad sapientiam consequendam a [...]re incitamentum sit necesse est. In hos enim bacchatur mors, quae praeclara quotidie ingenia suffuratur, ut innuat nimirum vitreas esse laudes nostras, tunc demum cum splendeant frangi solere. Aicardi obitum nemo amicorum non deflevit, inter quos fuit Laurentius Pignorius, qui dolorem suum, & Pauli in se merita, utut poterat contestaturus, in viri optimi memoriam, qui sibi bonarum literarum semitam digito velut ostenderat, haec apposite cecinit.

Hanc jacturam Pinellus aegerrimè tulit, diuque nulla luctus levamenta admi­sit, cum illum sibi ipse videret ereptum, quem (ut ille semper prae se tulit) habue­rat in omni vita fratrem verius quam familiarem, is me aliquando conantem le­nire desiderium quod sui reliquerat Aicardus, ita est allocutus: Nunc demum Pauli morte sentio quàm nullus prope sim. Ille mihi studebat, mihi laborabat: ego nihil (neque poenitebat sane) inconsulto ipso audebam, amicos ille mihi parabat, paratos retinebat, consilio siquid impedimentum aderat expedie­bat. An non haec mihi, oro te, deflenda, aegrotanti praesertim, seni, pere­grino, & quod caput est, mercenariorum familiarium injuriis exposito? Haec ille, vera sane, & citra ullam assentationem. Postremis enim iis annis, quos aeger Pinellus exegit, aetate praesertim ingravescente, si qua inciderat literaria quaestio, si quis recens prodierat liber, in Aicardi praeclara diligentia totus conquiescebat. Abstinuit ille per aliquot dies ab aedium parte inferiore, ne conclavia videret, in quibus Aicardus diem obierat, in quae & jam non nisi post annos aliquot ingressus est, ne recrudesceret vulnus, quod ex amici jactura ad intimas usque animae partes adactum senserat. Abjecerat utique omnem spem in posterum aliquem Aicardo parem reperiendi, nec opinione sua frustratus est; doctrina enim & probitas ejus indicaturae, raro admodum inter se conveniunt, aevo praesertim nostro, quo rerum nomina speciosa, rebus ipsis ablegatis, in pretio sunt. At non fecit Aicardi mors, ut ille deliciarum suarum oblivisce­retur, literarum inquam, & hominum qui illas amarent, Decreverat enim domi habere Laurentium Pignorium, probe cognitum sibi ex Aicardi familia­ritate, cujus ingenium ille praedicare solitus, bonarum artium cupidum supra conditionem, cujusque lucubrationibus ipse Pinellus multum tribuere visus. Hujus non irritum conatum in exponenda vetustissima tabula aerea, quae fuit Petri olim Bembi Card. summopere eruditi laudant. Intactum sane aliis opus, & quod non modo aevi nostri hominum, sed & posterorum plausum mereatur. Dabit is alia propediem, antiquitati, cujus ille supra modum studiosus est, non obscuram facem praelatura: ab illo ego non minimum adjutus in his consar­cinandis, ut qui Pinellum observare, & convenire ter (que) quater (que) quotidie solitum cum fructu, ut Pinelli in re literaria curas acerrimas nemo illo hodie melius norit. Domo raro egrediebatur postquam Aicardus vita functus est. Festis tantum modò diebus ad templa divorum Antonii, Justinive, ut sacris matutinis interesset, ceteroqui intra domesticos se parietes continere solitus. Extra ur­bem nemini visus, nisi cum processit (ut diximus) ad pestilentiam declinandam, & cum Neapolim ad invisendos affines. Amicis vero ut secederet instantibus, e­quum objectabat, rhedam, lecticam, ipsam adeo cymbam incommodam sibi. Fra­ter ipse, quem non perfunctorie amabat, nunquam ab eo impetrare potuit, ut iterum Neapolim proficisceretur, incassum precatus, incassum obtestatus. Julius frater Cosmus & Caesar fratrum filii, non semel Patavium profecti, ut ipsum abdu­cerent, [Page 355] irritis conatibus recessere. Hic ille jam diu sibi & Musis vivere de­creverat, ubi literarum bonarum amorem hauserat, ubi doctrinarum suavissi­mos fructus degustarat. Nihil sibi posthac negotii cum patriae ab hoc otio a­vocamentis fore tunc aperte denunciarat, cum tot Neapoli turbarum pertaesus, saepe saepius inclamaret, ô Patavium, ô Patavium, quamdiu abero abs te?

At quae causae cur unam urbem omni orbi terrarum praetulerit? Patavium (ut nobilissimae urbi quod bene de nobis merita est, rependamus) literarum cupientes prae caeteris omnibus, amoenitatis & otii philtro allicit mirum in mo­dum. Insigniores duas, mea quidem sententia, in terram Italiam colonias Trojani deduxerunt, Romam, & Patavium, advenarum ambas frequentia ce­lebres, dissimili tamen & prope diversa ratione. Ille enim laboriosis homini­bus, honorum divitiarumque cupidis, haec otiosis doctrinarum amatoribus pa­tet, quos.

Nullibi enim (Europam ut libet pervagare) Academiam reperias, in qua Musarum altrix quies literatos aeque ad se invitet. Hic nemo est, qui adve­narum vitam curiosius exploret, hic seu genio indulgere quis velit, seu ipsum defraudare, nemo erit qui impensè curet. Animadverterat haec Pinellus, nar­rabatque Patavii omnes, peregrinos quantumvis, perinde vivere ac si in patria essent; Germanos enim, Gallos, Polonos, eandem vitae victusque rationem asservare, cui domi assueverant, quod nullibi videas. Advenis enim alibi usi­tatum transire in mores incolarum, & patrios aversari. Bononiae namque, ne longe abeamus, Germani, Galli, Hispani, Italicissant omnino, conformant­que sese ad civium consuetudinem; at Patavii nihil tale. Cujus eae possunt esse rationes: vel quod Venetorum moribus, honestae huic ad placitum vivendi li­centiae Patavini assueverint, ideoque nihil ad se pertinere putent, quo quis corporis cultu utatur, quid agat, quid meditetur; vel quod hic advenarum frequentia non nisi aequis conditionibus se in civitatem, ut ita dicam, recipi passa sit. Huc ergo peregrini se lubentes tanquam in portum recipiunt, quot­quot literarium otium amant, quà sibi lucubrationibus, quà aliis publicè in­terpretandi munere consulturi. Clementia praeter haec aeris advenis omnibus, sub alio quantumlibet coelo natis, domestica & familiaris, non minima in causa est, cur qui hic aliquandiu vixerint, honoribus quamvis & dignitatibus in pa­tria & alibi aucti, ad Patavinam tamen libertatem quoties meminerint, suspi­rent. Neque hac non usus Pinellus, in cujus victu & vestitu elegantiam qui­dem & splendorem, sed non ultra privatum modum notasses. Vestibus ille se­ricis in perpetuum abstinuit, laneis usus, sed optimis & praestantissimis, luxum & fastum quacunque ratione declinans: Socratis imitator, cui Sicyonii calces Cicero. lib. 1. de orat. habiles quidem aptique ad pedes visi, at sibi non convenientes omnino. Do­mum qua parte se in conspectum interiorem dabat, instruxerat ornaratque Geographicis grandioribus tabulis, iconibusque illustrium virorum. Anno enim MDLXXXII. cùm Nicolaus Primus Patricius Epidaurius Patavii diem obiisset, Pinello amicorum principi tum legavit non paucas clarorum imagines, [Page 356] quas domi habebat. Arripuit studium hic noster, grandique accessione bib­liothecam, conclavia, atrium, ejusmodi ornatu honestavit. Ut enim pleris­que moris fuit libros illi suos inscribere, aliisve inscriptos elargiri, ita non de­fuerunt, qui imaginem suam bibliothecae ejus dicatam vellent. Carolus Clusius haec ad ipsum; Meis literis significabam, me Francisco Raphelengio meae planta­rum historiae exemplar majore & nitidiore charta expressum tradidisse Francofur­tum, ut inde ad illustrem vestram Dominationem allegaretur. Et Matthiae Lobel­lii effigiem mittere etiam volui, quam existimo Ill V. D. non fore ingratam. Multi autem, qui imaginem suam haud passi evulgari, Pinelli studio perspecto, à proposito facilè declinarunt; inter hos Josephus Scaliger, qui effigiem patris & suam his verbis comitatus; Effigiem meam tibi mitto nobilissime Pinelle, magis quia ita visum est, cui nihil negare debeo, quam quòd libenter id faciam, paucis enim id concessi, &, si qui impetrarunt, ab invito expresserunt. Quandoquidem igitur nefas mihi denegare, quod tuo jure à me exigere potes, age fiat, & habeat illa locum in angulo quodam, ubi non obruatur splendore illarum Heroicarum imagi­num, quibus totum Musaeum tuum ut audio collucet. Ad patris imaginem haec; addidissem illi comitem imaginem, patris, si nactus essem qui cera bene fingere posset qualem protomen habeo, os senis elegantissimi referentem: Si erit copia ejusmodi artificis dabo operam ut habere possis. Quae fere omnia etiam Gallicè scripsit il­le ad N. Episcopum Valentinum nobilem Gallum, qui Pinello amicissimus, quibus referendis superfedemus, [...] vitaturi.

Hasce imagines elegantissimis carminibus exornavit Hieronymus Alexander junior, qui domesticum & familiare ornamentum Hieronymum Card. illum magnum, ab ineunte usque adolescentia aemulatus, Musarumque delicias A­malthaeos, avunculos suos, doctos viros, & in his Pinellum cum Patavii studio­rum causa degeret, officiosissime coluit:

Habitu corporis Joh. Vincentius gracili fuit, statura grandiori, colore can­dido, valetudine non nimis firma. Coquinae cupedias jamdiu aspernatus: munditiarum tamen, optimorumque eduliorum appetens. Vini ejusque di­luti ita parcus ut toto anno Patavini dolii quadrantem circiter absumeret. Aqua utebatur hausta è Medoaco flumine, quam uti Romae fit de Tiberina, fictilibus vasis asservabat percolandam, donec limus subsideret. Vino capie­batur albo magis quam rubro, leni, non tamen dulci, generoso, austerove, pellucens cupiebat, ex uvis lectis in solo aprico, & optimae notae: circa panem & caeterum victum eâdem diligentia fuit, quam explicare pulchrum profecto esset, utileque iis qui valetudine imbecilla ad studia doctrinarum minus valen­tes accedunt. Haec mihi probe nota, qui per multos annos Vicetiae in patria moratus, Pinello vina, obsoniorumque praestantissimorum apparatum quotan­nis curabam. Nec difficile sanè, cum ubertas agri nostratis non Italis modo, sed & exteris probè cognita sit. Oculorum illi acies obtusior fuit; tum quia dex­trum oculum tormentario pulvere per lusum cum fratre puer offenderat, tum quia ex visus imbecillitate frequentes floccos sibi ante oculos concursare con­querebatur. Qua de causa cubicula viridibus aulaeis exornabat, prasinis (que) adhi­bitis [Page 358] è vitro orbiculis reficiebat visum. Hepate ad haec utebatur iniquè cali­do, unde illi facies plerunque rubicunda. At quo minus corporis oculis va­lebat, eo magis animo viguit, in opera praesertim amicis praestanda, quos o­pibus & consilio supra eorum votum enixè juvabat; C. Druso nobili illi I. C. Cicer. Tuscul quest. lib. 5. persimilis, qui caecus optime videntibus dux in consulendo adhibebatur.

A Pinello ego non pauca didici, quorum selectiora quaedam supprimere, & aliis invidere turpis animi sit. Quamvis plane videam, ejus generis plurima & superius relata, & inferius esse referenda. Monebat ille cum obstinatis & refractariis hominibus ea ratione agendum, ut sinamus illos errare quandoque, mitius acturos in posterum, neque suae omnino sententiae confisuros. Moni­tum comprobabat auctoritate Nicolai de Ponte, quem nostra aetas Ducem Reip. Venetae tanto oneri parem vidit. Is cum in nescio qua legatione colle­gam haberet ingenii quam par esset ferventioris, dictitabat, permittamus eum impingere, ut & nostro consilio uti discat aliquando. Quod sane & de Q. Fa­bio Max. legimus, qui Magistrum equitum Minutium hujusmodi nactus, elati animi, & plurimum sibi confidentem, eodem consilio habuit in posterum Liv. lib. 22. morigerum, & obsequentem. Narrabat Pinellus, se ex Donato Iannoctio, vi­ro magni suo aevo in Italia nominis, didicisse, decedendum de via, declinan­dumque tantisper, cum equos aliasve è genere bestiarum quae pauperiem face­re possint, cicures quantumlibet, obuias habemus; hac enim cautione toto vix anno mille passus confici, propulsarique ingentia pericula, quae tum de­mum cum nobis acciderint, magno velimus redempta. Belluas ille ut cavere­mus monebat, quibus addimus nos efferos homines immanesque, à quorum consuetudine eo magis nobis impendet periculum, quo minus hominum mu­nera quae sunt, modestiam, aequitatem, morum facilitatem amant. Admo­nere praeterea consueverat eos qui ad longum iter se accingerent, ut ne dies certos ad praescriptum itineris destinarent, neve pecuniam parcè conficerent; accidere enim nobis repentina pleraque, & inopinata, quae domi initas ratio­nes non impediant modo, sed & planè evertant. Prudentiam non versutiam magni faciebat; ingenui animi ratus ea dicere quae sentias non plani in morem elabi passim, dataque opera ita loqui, ut sententia contra naturae institutum, sermone tegatur magis quam aperiatur. Candidas enim (ut in proverbio est) & apertas esse Musarum januas, neque homines quidam appellandos eos, qui uno codemque fundunt ore calidum & frigidum. Eleganter sane L. Annae­us Seneca pronunciavit; ‘Si certè vivendum est, tanquam in conspectu viva­mus, sic cogitandum, tanquam aliquis in pectus intimum inspicere possit, & [...]. cp. 83. potest. Quid enim prodest ab homine aliquid esse secretum; nihil Deo clu­sum est. Interest animis nostris, & cogitationibus nostris intervenit. Nam­que qui bonum virum profiteatur, cordis sensa, cum opus sit in propatulo habere, tanquam si is, qui cum loquitur, cogitationis intima oculorum acie introspiceret, meminisseque ejusdem dicti, neminem posse personam fictam Idem cap. 1. de [...]. diu ferre, ficta in naturam suam cito recidere.’ Cognatum vafriciei menda­cium, vix dici potest quantum odisset. Servilis ingenii, parum certe libera­lis esse dictitabat mentiri subinde, & veritatem pulcherrimam virginem, cu­jus nitor & forma respuant omnem cultum, fuco & lenociniis mendaciorum interpolare. Vidi ego non semel, dimissos ab eo parum honesta missione fa­miliares, [Page 359] quod hujus vitii labeculis adspersos agnovisset. Ab illis ipse non a­lia de causa (si quando quidpiam interrogasset) exigebat ingenuam responsio­nem, est & non, ablegatis omnino verbis quibus se opinari profiterentur. Hu­jusmodi homines affirmabat, quibus asseverare aliquid religio sit, non nomine Stoicorum, sed stolidorum appellandos, ut qui vix unquam compotes sui, dif­fidere sibi plerunque, & inanibus concuti soleant terriculamentis, quibus de mentis statu, si quem habent, dejecti, in opinionum salo perpetuo aestu jact­antur. Non nimis aequus illis erat, quorum sumptus censum superarent, op­timae sententiae memor, stultum esse id sequi, quod assequi non possis Pri­vatos ideo homines, nec multarum sane opum, aegre ferebat in conquirendis veteribus nummis, gemmis, tabulis, signis patrimonia prodigere: studium hoc beatis tantum & luxu affluentibus convenire, apud quos multa ejus gene­ris reperias, quae singula tenuioris fortunae hominum multas congeries obruere specie & pretio possint. Quod ad tabulas attinet, his consulebat qui pinaco­thecas supra vires instruerent, ut exemplari quopiam contenti essent, quod Bonaroti, Raphaelis Urbinatis, Titianive protypon bona fide referret. Prae­stare enim veteres illos pictores recentioribus, quos graphices non ita studio­sos, vividorum colorum lenocinio vulgi plausus captare stomachabatur. In familiaribus amicorum colloquiis, sermonis varietatem amabat, docendi per­cupidus & dicendi; ut enim agros multiplici conserimus semine, ita ingenia, quae Clemens Alexandrinus agros animatos appellat, non iisdem semper me­ditationibus In P. edag. Ii. cap. 10. excolenda.

Sermones veterum auctorum dictis, plerumque Graecorum, distinguebat, condiebatque nonnunquam dicteriis jocisve, quos vel vetustas, vel illustrium virorum recens auctoritas commendaret. Horum omnium copiosam adeo supellectilem sibi comparaverat, ut nemo unquam ab ejus congressu discesse­rit nisi doctior. Ipse vicissim colloquentes in omnem partem versare, ut erue­ret quod sibi hactenus minimè cognitum in promptuarium seponeret. Qua ratione aliquem nullius pretii hominem cum vellet designare, dicebat ab ejus colloquio divertisse se inanem semper & vacuum. Si quid novi Patavii acci­disset, rei seriem amabat ab omnibus quotquot eum invisebant, cognoscere, quasi tum primum inaudisset. Afficiebatur enim varietate illa narrationis, quam ipse callidus verborum aestimator, in sermonis auctore, cui amoris odii­ve causae adessent, deprehendebat. Neque hoc sine fructu, eruebat namque latitantem saepenumero veritatem, eventusque causas acu (ut in proverbio est) solerti ratiocinatione tangebat. Eodem consilio rumorum, si qui per­crebuissent, auctores investigare consueverat, quod hac ratione disquirere se posse confideret, verine an falsi quidpiam continerent. A levibus enim homi­nibus vix alios quàm inanes sermones prodire. Cujusmodi nescio quem nar­rabat Romae olim tabellarii adventum, veluti magnum quidpiam, in aurem insusurrasse Gabrieli Silvago Patric. Genuensi contubernali olim suo, lepo­rum ac facetiarum, perinde ac bonarum literarum studioso. Ridebat suavis­simè, si quando in aliquos Regum molestos amatores inciderat, quos neque of­ficii, neque spei beneficiorumve acceptorum ratio, sed inconsultus quidam genius permoverat; Horum è re dicebat fore, si aulas eorum quibus insa­niebant inviserent, multa ibi conspecturos, quae amorem abigant, odia pro­vocent [Page 360] non pauca. Illorum nonnullos eburneis aureisque simulacris persimi­les, externa illa Imperii, saelicitatisque specie, latere intus non ut in illis as­seres, clavos, araneorum telas, sed animi vitia plerumque vix ulli ferenda. Horum consuetudine si quis utatur, animadversurum brevi, quam perniciosa sit; ignis enim in morem illuminare quae remota sunt, quae admota combu­rere. Et haec praecepta Pinellus ita animo infixerat, ut quamvis domi quoti­die audiret magnorum regum acta, non ideo tamen visus fuerit unquam gratiae odiive causa incessere quempiam, aut de aequitatis semita declinare. Quod illi in universa vita apprime placuit, ut se amicis omnibus praestaret eundem semper; [...] frequenter & cum primis commendans, & neutram in partem moveri. Joh. Vincentii sapientiam una certè, quando alia non sup­peterent, constantiae laus commendaret, ut qui in proposito susceptoque con­silio permanserit semper; Patavii ille habitare constituit, huic deliberationi incassum admotae preces affinium, & amicorum. Domum conducit, utitur ea per triginta & amplius annos, migraturus nunquam, si per dominum licuis­set; familiarium quidam ad triginta annos, quidam ad extremum vitae spiri­tum eodem domino usi; Vivendi denique rationem, quam sibi ab ineunte ado­lescentia praescripserat, remisit nunquam. Quae faciunt, ut dogma hoc prae­cipuum Stoicae sectae paucis complectar, illustraturum quae diximus cum mag­na Pinelli laude. Constans hoc ille vitae institutum [...] vocabat, quam 1. Lip. Manu­duct. lib. 2. Dissertatio XV. Cicero convenientiam appellat; convenientem nimirum per virtutem consen­tientemque vitam, cujus origo à divinarum humanarumque rerum scientia sit. Hoc fundamento nititur vera sapientis faelicitas, cum sapientia nihil aliud sit, Seneca definiente, quam semper idem velle & idem nolle, à quibus rectum ab­esse nullo modo possit; non enim potest cuiquam semper idem placere, nisi rectum, Epist. 20. (liceat mihi interserere orationi meae mundum orations alienae) si vis eadem semper velle, vera oportet velis. Qua ratione impulsus nescio quis, ajebat sa­pientem [...]. Recte sanè. Nisi enim sapienti, sua non placent: omnis stultitia laborat fastidio sui. Nec aliunde quam à constantia compositus ille perpetuo, mitisque sapientis animus, quem à vulgi turbis se­cretum, propriae & mansurae semper opes beant. Ex quibus non magno ne­gocio eliciamus nos, non nisi sapientem esse eum qui vitam ad certam constan­tiae normam dirigere velit, neque se de hoc statu mentis dimoveri patiatur. Animum enim insipientis quot fluctuationes agitent, nemo non videt. Huic nihil certi, nihil explorati; vivere in diem, & quovis vitiorum aestu abripi assueto. Haec qui in Pinello non laudat, nae ille aut invidum se, aut tenebri­onem profiteatur necesse est. Expressit enim hic noster nostro aevo T. Pom­ponium Atticum, nobilem equitem Romanum, cujus ea praecipue laus litera­rum Corn. Nep. in vita Pompon. Au [...] . monumentis commendata, quod in summa Principum virorum gratia, summa etiam moderatione usus sit, quodque pari fastigio steterit in utraque fortuna. In constanti hoc vitae instituto nihil in moribus non aptum aut inter se conveniens observasses. Modestiam enim, ut in Boteri carminibus habe­tur, jam tum à puero Joh. Vincentius sibi desponderat, cujus in hac no­stra narratione non obscura frequenter indicia prodierint, nolui tamen indict­am praeterire; ut detur nimirum intelligi, quam prudenti pocillatore usus, labra admoverit calici voluptatis. Nemo in ipso unquam inconsultam famae [Page 361] sitim deprehendit; adeo parcus patriae, gentis, affinium laudator fuit. Acti­ones suas, aut elevare, aut obtegere si lentio; dicta etiam si quando praecla­ra, ut non semel excidissent, adscribere aliis solitus. Qua ratione ambitio­nem, tragoedorum Erynnim proculà moribus suis amandarat, cùm assurge­ret, caput aperiret, decederet de via, non religiosis modo viris quotquot obvios habebat, sed & his qui perfuncti ullis honoribus, Patriciis Venetis, Gymnasii interpretibus, aliisque non paucis, quorum plerisque nobilitate, o­pibus, doctrina maximè praestabat. Cum plures illum obsoleta nostris penè moribus Illustrissimi appellatione, multis tamen illi capitibus convenienti, compellarent, abstinuit tamen pertinacissimè ab ea, & ne posthac ita vocare­tur, ab amicis deprecatus est; corripuit etiam repressitque amicis verbis eos, qui ipsum honoris gratia Excellentem, seu Excellentissimum nominarent, eo praetextu, quod haec non sibi, sed magnis in re literaria viris deberentur, vixque possent ad se traduci, qui adolescens relatus in album scholasticorum, vitae institutum, cui semel assuevit, deseruit nunquam. At despectui habe­ri se, redigive in ordinem, non ferebat; uti & injurias in familiares suos, quorum aestimationem perinde tutabatur ac suam. Appellari se in aliqua scriptione minus honorificè quam decebat, enixe prohibuit. Exemplo sit Philippus Plegafecta civis meus, nobilis ille polytropia & vario rerum usu, qui non ita pridem in patria obiit. Hic in commentario de Scstertiis, quem Ro­mae De Sestert. ediderat, Pinellum nostrae aetatis summum Criticum appellavit, ea mente, ut penes coryphaeum animorum (eo enim loco Joh. Vincentium habuit) rei literariae arbitrium esse pronunciaret. At non huic ita visum, cùm induci nomen suum, vel in aliud commutari epitheton illud postularit. Aegerrimè tulit habitam mentionem suam à nullius precii scriptoribus, obsolefieri hac ratione arbitratus nomen suum, cujus cura magno cuique praecipua. At vero non ita penitus hominem exuerat, ut à laudatis viris amicisque profectas laudes aspernaretur; quae si verae sunt (referebat Picus) nos ipsos nobis, si falsae illorum nobis amorem voluntatemque commendant. Ut Roman non migra­ret, ostendimus jam quibus artibus fratrum cognatorumque petitiones eluse­rit: cui tamen proposito, praeclaro licet minimeque populari, non defuturos obtrectatores compertum habeo; amasse illum, videlicet otiosam & desidem vitam, quam cum laboriosa illa commutatam noluisse, quod ad eximios hono­res patere sibi viam utique desperasset. At valeant hi cum somniis suis, desi­nantque tum demum virtuti maledicere, cum legerint, quae ego mox retule­ro, non sine admiratione. Ad Clementem VIII. Pont. Max. recens decla­ratum, cum Dominicus Pinellus Card. venisset gratulandi causa, quaesivit ille de Joh. Vincentio, num valeret, atque ubinam moraretur: cumque Cardi­nalis Patauii degere etiammum respondisset; hortatus illum est Pontifex, ut suo ipsi nomine salutem diceret, Romamque invitaret, ejus sibi adventum ju­cundum omnino futurum. Noverat illum Patavii Clemens, ut diximus, & vi­ri moribus doctrinaque valde permotus, apud se jam ante constituerat Romam illum Patavio advocare, in urbis & Pontificatus sui ornamentum. Cardinalis cum Joh. Vincentio nulla interposita mora accuratè egit, ut Clementis deside­rio satisfactum vellet, patereturque se in lucem & conspectum hominum ab ocio literario, cui pridem assueverat, cum nominis gloria & gentilium com­modo [Page 362] avocari: non defuturos in urbe viros ejusdem ordinis, quibus eadem studia cordi sint, apud quos esse, quorum congressibus perfrui posset. Haec & alia, quae Cardinalis ad hominem excitandum studiosè collegerat, Joh. Vincentium minimè exoraverunt ut Patavium descreret. Quinimo ad Cardi­nalem rescripsit Epistolam modestiae plenam, in qua enixè petebat, ut ageret suis verbis optimo Pontifici gratias ingentes: non licere sibi aetate confecto, imbecillae ad haec valetudinis, morem gerere Sanctitati suae; tanti beneficii oneri imparem esse: gratias quas referre non possit pro dignitate, animo habe­re, curaturumque ne unquam è memoria dilaberentur. Involvit silentio haec omnia eo studio Pinellus, ut etiam fratri, ad quem singulis hebdomadibus li­teras dabat, caelata esse voluerit: essetque voti compos effectus, nisi frater de tota re factus fuisset à Cardinali certior, ut mihi ipse Neapoli aliquando con­fessus est, cum haud modicè remissi adeò animi moderationem, quà admirare­tur, quà commendaret. Capuae Archiepiscopatum (ut audio) eodem ardore quo non pauci appeterent, rejecit; neque se nobilissimae urbis praestantia, am­plissimi Sacerdotii proventibus, affinium precibus, de proposito dimoveri pas­sus est; ut qui optimè nosset, in quas aerumnas incidant ii qui se muneribus Ecclesiasticis incogitantes urgeri sinunt: obeundas ipsis molestias complures, nisi officii sui esse desertores turpiter malint. Quae sanè Gasparem Contare­num nobilissi. Cardin. impulerunt ut diceret, amplissima Sacerdotia plus in se oneris quàm splendoris habere, quoque majora illa forent, eò molestiae plus solicitudinisque continere. Pinello sanè in patria & alibi, satis ampla patuis­set quorumvis honorum via, modò ipse non noluisset; at maluit ille, ut prae­dicaverat de adolescente Paulus Manutius, ab omni honorum cupiditate, sola Epist. 16. lib. 7. virtute contentus, longissimè distare. Recepissent eum Patavini lubentes in civitatem, magno splendori publicae illorum rei futurum. At is Scholastici nomen ne dimitteret, quod arripuerat semel, constantissime recusavit. Or­tus Neapoli & educatus, Neapolitanum dici se non ferebat; non quod affines, quos Neapoli splendore opibusque praestantes habebat, non amaret; sed quod Genuam patriam agnosceret, in qua à sexcentis jam annis gentilitii decoris primordia, & libertatem in oculis ferret: pulchrum ratus ejus civitatis prima­rium esse ciuem, quae propriis consiliis, non alienis nutibus, avitum imperi­um tutaretur: hanc patriam vocabat, hujus se desiderio teneri asserebat, do­lebatque quòd eò nunquam accessisset, ubi omnibus charus, amicorum & affi­nium copias recenseret. Ostentationem quae saperent repudiavit semper; ideo­que neque se unquam ad fastigium studiorum, quod vocant Doctoratum, e­meritum licet, promoveri passus est: quam deliberationem egregiè tutatus est in omni vita. Et cum Patavii complures clarorum virorum coetus coge­rentur, quos Academias appellamus, Elevatorum, Occultorum, Aethereo­rum & aliorum, nulli unquam nomen dedit; amplissimis viris Basilio, Grego­rioque Nazianzeno in hoc non impar, qui ab ambitione & theatrali quadam Nazianzeni o­catio in laud. Magni Basilii. ostentatione procul abhorruerunt.

Morum integritatem adeo adamavit, ut cum adolescens Patavii domum conduxisset è regione aedium clarissimae tunc temporis foeminae Constantiae Ful­gosiae, ad quas animi causa horis subsecivis ventitabant, quotquot Patavii tunc ingenii laude florebant, nunquam tamen eo diverterit Pinellus, pudori suo [Page 363] labeculam quampiam adspergi posse ratus, si de instituto genere vitae aliquan­tulum remisisset. Quod sibi propositum ne excideret unquam, vitreas fene­stras, per quas in lectissimae matronae, ejusque pulcherrimarum comitum cu­bicula introspectaret, pessulo obfirmatas perpetuo voluit, quod (ut ajebat) existimaret, nolle illas spectari se, molesteque laturas si quis earum acta pa­rum tempestivè exploraret. Interdixerat sibi conviviorum, & chorearum praesertim, celebritatem, quod iis mulierum virorumque parùm sanis conven­tibus avocari se a stu [...] iis extimesceret, eorum exempla animo volvens, qui harum illecebrarum turbine in voluptatum scopulos acti, existimationis nau­fragium fecerunt. Macte animo vir clarissime, qui adolescentibus nostris Ca­nona expressisti, ut ad tui conspectum voluptates blandissimas dominas procul haberent, modo gloriae culmen attingere aliquando exoptarent. At quoni­am hunc nostrum saepe saepius curiosum appellavimus, non diximus ea mente, ut alienorum exploratorem vitiorum notaremus, cui fuerit curae alienum de­decus ob oculos ponere, inquirenti videlicet in dicta omnium & facta; longè aliis illum moribus imbuerat natura, ne per annos quidem XX. & amplius scientem quales in vicinia essent ii inter quos vix unus domesticus paries inter­jectus. Ea nobis voce propositum fuit nobilem animi propensionem exprime­re, quam ille ad omnes investigandae veritatis rationes acerrimam conferebat, aliarum omnino rerum, quarum huc non tenderet cognitio, negligens & incu­riosus. Hinc fiebat ut spectaculorum minimè amans esset, irrideretque eos, qui pompas, fabulas, saltationes, hastiludia spectatum irent. Cumque Vi­cetiae anno M. D. LXXXV. Academia uti vocant Olympicorum, regio pro­pe apparatu, Sophoclis Oedipum tyrannum, Italicè redditum ab Ursato Ju­stiniano Patric. Veneto, agendum decrevisset, confluerentque eo turmatim è vicinis urbibus docti passim & indocti, substitit tamen ille domi, precesque meas & amicorum quotquot aderamus aversatus est, sibi suffecturam confes­sus Aicardi in eo genere diligentiam, quem nolenti similis, permisit tamen fabulae nobiscum interesse. Ferrariam itidem cum Pontifex Maximus Cle­mens VIII. adventaret, ut eam urbem ditioni Ecclesiasticae suis auspiciis in­cruento bello restitutam inviseret, nuptiisque Hispaniarum Reginae, Flandri­aeque Comitum, dictus ibi esset dies, cujus, & Pontificis gratia, Ferrariae convenirent Italorum procerum flos, Cardinales, Regum Dynastarumque ex­terorum legati, & tota pene Italia avulsa sedibus suis, unus Pinellus praetulit nobilissimo conventui quietem Patavinam, & audire maluit quam invisere, quid actitatum esset in frequenti illa procerum virorum celebritate. Non il­lum Pontificis Maximi minimè obscura erga se benevolentia, non purpurato­rum patrum amor, quorum plerosque officiis sibi & studiorum similitudine devinxerat, non affinium charitates, quorum haud pauci inter Principes vi­ros illius conventus numerabantur, flexerunt ut pedem porta efferret, conji­ceretve se in turbas illas, è quibus non nisi post insignem bonarum horarum jacturam regredi liceret. Venetias, proximo & commodo trajectu, ut ap­pelleret, spectatum Regum seu Ducum adventum, statumque ac solennem inaugurationis Serenissimae Principis Maurocenae Grimanae diem, nunquam ad­duci potuit, maluitque solus Patavii esse (discesserant enim cives pene omnes) quam vulgise conversationibus inepte immiscere: memor dicti Senecae; vita­te Epist. 8. [Page 364] quaecunque vulgo placent. Patavii, ubi degebat, ubi habitabat, si quid in­cidisset ejusmodi spectaculorum, quae curiosos allicerent, perstitit ille in pro­posito niholominus, neglexitque eò adjicere oculos, unde animus doctior re­dire non posset. Quo in genere eximium illud fuit, quod narraturi sumus, documento futurum iis omnibus, qui sapientiae laude censeri volunt, ne te­mere credant, meminerintque esse germanas sorores, unoque partu editas, credulitatem & poenitentiam. Marcum Bragadenum, Cyprium Chymistam illum, Patavio Venetias trajicientem, nemo non accurrerat ut de facie nosce­ret. Nec deerant qui se beatos arbitrarentur, quod Pactolum Hermumve aure­as volventes undas cernere daretur, atque adeo contrectare: continuit se do­mi subridens Pinellus, narravitque mihi, qui eum tunc forte conveneram, chy­mistarum insigniora quaedam tum dicta tum facta, quibus me sub vesperam us­que lubentissimum detinuit. Sentiebat nimirum vir magnus cum maximo ora­tore, quem legerat ita scribentem: Me autem quid pudeat? qui tot annos ita Cic. in orat. tro Archia. vivo, ut à studiis nullo me unquam tempore aut commodum aut ocium meum abstrax­erit, aut voluptas avocarit, aut denique somnus retardarit. Quare quis tandem me reprehendat, aut quis mihi jure succenseat, si, quantum ceteris ad suas res obe­undas, quantum ad festos dies ludorum celebrandos, quantum ad voluptates, & ad ipsam requiem animi & corporis conceditur temporis, quantum alii tribuunt tem­pestivis conviviis, quantum denique aleae, quantum pilae, tantum mihi egomet ad haec studia recolenda sumpsero? Liberalitas etiam, quae magna in viro nobili la­us, in Pinello non minimum enituit, cùm vel beneficia minima rependeret maximis, vel dignos conquireret studiosè, in quos aliquid conferret. Mo­dum tamen rationemque ad amussim adhibuit, ut ne videretur agere praepo­sterum quidpiam. Cavit enim sanè quàm accurate, ut bonos tantum sibi ob­stringeret, ut beneficia tempestive collocaret in eos qui officium agnoscerent, quosque res muneri data oblectaret: patebit hoc ex iis quae hic exscribemus, in quibus animadvertemus profecto, si non immanes profusiones, at convenien­tiam saltem, qua munera non vilescerent. In me ille olim audiverat ab Epi­scopo Vicetino collatum honorem Canonicatus, cum munere adjuncto Theo­logicae scholae; disquisivit statim, quid ejus mihi tractationis praeceptum es­set, cumque Genesiam conperisset sacrorum voluminum caput, de industria selectum, ea ratione, quod mihi primum in Ecclesia Vicetina, & in patria id muneris demandatum esset, instruxit is me, nihil tale cogitantem, elegan­tissimo librorum commentariorumque apparatu, quò desumerem quae liberet ad ornatum interpretationis meae, quibus adjunxit aureorum monitorum cen­turiam, quibus quatenus progrediendum, ubi sistendum, deliberandumque cum laude in suscepta interpretandi ratione, quae mihi insistenda vestigia, qua methodo utendum, peramanter docteque praescripserat. Caesarem Nichesolam quod inaudisset politicae rei studiosum, luculentarum de ea re conscriptionum fasce ideo voluit locupletatum, quod sibi, praeclari sane opus artificis horolo­gium, minutum tamen, dono dedisset. Ab Archiepiscopo Bariense salga­ma quaedam cum accepisset, renunciassetque illi Archiepiscopi familiaris, ha­bere se in mandatis à domino suo, ut in comparanda librorum aliquot non con­temnenda serie, Pinelli opera utèretur, praevertit hic noster, conquisitosque, & redemptos sua pecunia libros, tradidit Archiepiscopi familiari, frustra [Page 365] Joh. Vincentii fidem obtestanti, frustra domini sui mandatum inclamanti. At non Italos modo, sed & transalpinos homines sibi demeruit, siquando opera sua indigere animadverteret. Cum nobili Gallo, cujus nomini parcimus, recte factorum conscientia contenti, amicitiam Patavii contraxerat, colueratque mutuis officiis. Hunc domum redeuntem, & Mediolani politiam curiosè, ut advenae eruditi consueverunt, explorantem, conjecerunt in carcerem Hispa­ni, suspectum duplici nomine, & quòd Gallus esset, & quòd haberet tunc temporis solertissima natio, cur suspicionibus per finitimorum bella indulge­ret. Vix haec inaudivit Pinellus, cùm Mediolanum ad Jacobum Menochium, & ad Jacobum Mainoldum, Senatorii tunc ordinis clarissimos, sibique amicis­simos viros, literas dedit enixè rogans, ut dimitteretur vir nobilis, quem ma­le consultus discendi ardor, nihil hostile cogitantem, eo loci provexerat. Mercatoribus etiam mandavit, ut pecunia juvarent, curantque ne quid illi deesset. At Gallus longioris morae impatiens, cum dies ejus missionis adven­taret, muliebri veste ex arce proripiens sese, primis excubiis deceptis, à se­cundis in ponte sublicio deprehensus, prodente virum gressu ultra muliebrem modum, in arctiorem custodiam datur, non sine capitis discrimine, quae ta­men omnia bene illi verterunt, cum Joh. Vincentius quà auctoritate, quà testi­monio, libertatem ipsi amicorum ope impetrasset.

Neque non munificus in suos fuit, qui in alienos adeo liberalis; Nicollettae Grillae Agapiti clarissimi Trierarchi filiae, virgini lectissimae, quae fratris filio Cosmo Duci Acheruntino convenerat in manum, nuptiarum causa dono dedit uniones duos, inaurium ornamento, preciosae indicaturae. At haec largitas cum illa minimè conferenda est, in quam Pinellus mirè propensus: cum videli­cet egentes, qui non sua culpa rei familiaris jacturam fecerunt, opibus juva­mus. His ille, & probis quidem prae ceteris, nunquam defuit. Deo Opt. Max. animo lubenti hanc operam navare solitus.

Jason Denores Cyprius, ante patriam acerbissima Turcarum dominatione oppressam & afflictam, vir opulentus olim & fortunatus, ac primariae apud suos nobilitatis, quique in Gymnasio Patavino Philosophiam de moribus ali­quandiu cum laude est interpretatus, Patavii diem obiit anno 1580. huic vi­venti ut omnia abunde praestitit amici officia, ita ejusdem uxorem & filios, cùm sibi moriturus commendasset affectus suos, impensè fovit. Carolum Tect­ium Mathematicum amicum suum vita Patavii functum, pecunia sua non mo­dò extulit magnifico funere, sed & sepulchro, & nobili honestavit elogio: haud passus perire memoriam ejus, quem interioris notae amicum habuerat, quem aegrum omnibus officiis recreaverat. Imò quod multi laudabunt, imita­buntur pauci, affinem ipsius & haeredem institutam, litibus implicitam, cum solvendo non esset, suis opera & sumptu gratis explicitam voluit. Hinc fie­bat ut in probos & literarum amantes, inopes tamen, si quando incidisset, nihil relinqueret intentatum quò eis opitularetur. Haec demum germana vo­canda est liberalitas, cui non majora praemia proposita sunt, sed ingenua vir­tutis forma, sed candidus bonorum amor. Apage captiosos illos, qui se libe­rales videri amant, ut paria sibi, atque adeò majora rependantur. Et quia non infrequenter fit, ut qui mutuò pecuniam accipit, amicus esse desinat, consueverat hic noster bonae frugi pauperibus, nummos non quot ipsi mutuos [Page 366] poscerent, sed pauciores elargiri. Inopem enim amicum (sive mutuo des, si­ve neges) inimicum mox experiare necesse est, negantem aversatur, quod nullum sibi in ejus opibus paratum subsidium, aversatur dantem, quia qua ra­tione alienum aes dissolvat non videt. Eximium illud, quod ter in anno qua­terve, sub insigniores quosdam profestos dies, sibi in vicinia curabat describi quotquot maxime egerent, monasteria item, & inopum per urbem stationes, quibus viritim nummos dividi citra ostentationem imperabat. Pestilentia ut diximus in agro Patavino grassante, haud facile dictu est, quam se munificum pauperibus praebuerit, quibus etiam antidota adversus imminentem morbum largiri consueverat. Hae nimirum verae liberalitatis artes sunt, quae eò magis alliciunt oculos animumque, quo minus aevo nostro, depravatis videlicet mo­ribus, munificentiam amamus, captare assueti & captari, speque lucri potio­ris, speciosa virtutum nomina aucupari. Hospites quibus domum suam pate­re perpetuò voluit, lautè satis habebat, amator in hoc quoque genere mun­ditiarum. Mensae apparatum, & obsoniorum seriem qui viderunt, ii sane domini mores unico argumento pervidere soliti. In hospitum verò gratiam, sobrius alioqui & abstinens, remittebat aliquantisper de proposita vivendi ra­tione, amicorum id ratus consuetudini indulgendum, & genio mensae com­munis.

At inhibendus mihi demum progressus orationis meae, impar videlicet mag­ni viri virtutibus assequendis, quas nostratium & exterorum nemo non suspex­it, non admiratus est. Divertam igitur (invitus licet) ad morbum ejus & mortem, in gratiam eorum qui nosse velint, quantam in uno homine feceri­mus bonarum artium jacturam. Nec sanè indignum quod expendatur, cur Joh. Vincentius adeo infirma valetudine usus sit, qui sobriè admodum vixerit, quia in victus ratione omnia ad normam exegerit, qui demum honestarum vo­luptatum lineas nunquam transilierit. Et haec profecto in eam me sententiam compellunt, ut arbitrer duabus potissimum de causis hoc Pinello accidisse; aut quod majori animi studio quàm valetudo ferret, libros pervolutaret, quorum est universa trahere ad se animi corporisque munera; aut quod nimis familia­riter cum medicis versaretur. Horum siquidem nonnullis, familiaritatis vel existimationis specioso obtentu, est in votis (venia sit dicto) homines tor­quere per varia artis experimenta. Quae ut in medicos, quos sibi Pinellus op­timos, optimo eventu, prolatae ut licuit vitae, delegerat, minimè cadunt, ita me in alteram illam sententiam procliviorem reddunt, per libros illi, ut plerisque aliis, animo valere, corpore imbecillo uti contigisse. Visus ipsi ut diximus hebes, legentem, nec ideo intermittentem torquebat, hepate adhaec utebatur supra modum calido, stomacho autem infirmo, crurum altero minus valuit aliquando; stranguria illi familiaris, quae per taedia diuturni morbi ip­sum confecit, atque adeo exanimavit. Quae tamen tantum abest ut ipsius con­stantiam convellerent, ut firmaverint potius: suspexerimusque nos virum in adversis rebus aequè fortem, ac in secundis temperantem adverteramus. Ad praescriptos enim sibi in victu & curatione medicorum canones, ita se compo­suit, ut abstinentia, qua ille usus, vix fidem habeat in aegrotante, qui per an­num cum morbo luctatus est, de quo medici jam olim desperassent, qui sibi etiam posset in solatium aliquid indulgere. Quo factum, ut contra sententi­am [Page 367] medicorum vitam in annum protraxerit, accepto ferendam dubio procul eximiae illi, ad quam animum intenderat, medicis obsequendi voluntati. Ver­satur quippe in hominum ore frequenter, recte se habitura omnia, si aegro­tanti cum medico perito conveniat. Viribus se ut quotidie destitui animad­verterat, rationem excogitavit qua falleret sese, avocaretque animum a mo­lesta illa cogitatione. Ea fuit, ut crassiores è lecto culcitras amoveri sibi, re­ponique leviora stragula curaret, aestivas adhaec interulas indueret, quadras etiam, scutellas, cyathos, aliaque è ministerio ad eandem rationem tenuio­ra sibi apponi juberet. Neque dispari solertia cum erigere se, ut consueve­rat, in cubitum minimè valeret, adhibuit in eam rem funis vicariam operam, quem de laquearibus suspendi jusserat, apposito in imo paxillo, ad quem se injectis manibus allevaret. Famulos nunquam passus est in cubiculo pernocta­re, quod diceret iniquum esse, ut penderent illi poenas vigiliarum quae domi­no obtigissenr. At nos qui viribus quotidie minus valere, & ad interitum properare videbamus, in eam curam enixè incubueramus, ut ne intestatus dis­cederet, nobilissimae bibliothecae distractioni obviam ituri, quam Dux fratris filius, animi quodam praesagio, nimium quantum aversabatur. Ille vero ne palam tenderet contra studia nostra, annuenti similis, rem verbis proferre coe­pit, duabus (ut ego quidem senti.) impulsus rationibus, vel quod corpore aeger, animo tamen valeret, confideretque convaliturum se, & cauturum, ut dictitabat, sibi minori negotio rebusque suis; vel quod arbitraretur testatio­nem supremae voluntatis eos tantum decere, quibus haeredes ad manum non essent. Habere se domi lectissimos assines charissimorum fratrum filios, qui­bus cum deferrent sanctissima sanguinis jura domesticas facultates, non passu­rum se, ut minus officiosum quam par esset, morientem patruum experirentur, qui viventem omni officii genere essent prosecuti. Horum alter Cosmus no­mine Dux Acheruntinus, & magnus regni Neapolitani, ut diximus, Can­cellarius, patruo, supra quam dici possit dilectus est; modestia enim, animi candore, ingenii acumine, discendi studio, patruum adeo referebat, ut ille mihi narraverit aliquoties perjucunde, Cosmum à se diligi, quod se non tantum ore, sed & ratione studiorum referret. Noverat quippe librorum op­timorum amantem, nobilem bibliothecam sibi comparasse, quam instituerat patrui supplementis subinde reddere ampliorem; ut enim librum quempiam rariorem sibi deesse animadverterat, ad Joh. Vincentium confugiebat, qui li­braria ipsum suppellectili auctum volens, libros optimos, quorum in hunc u­sum quotquot nanciscebatur exemplaria comparabat, in ejus bibliothecam Neapolim transvehi curabat. Huic ille bibliothecam suam, ni fallor, desti­narat, optime actum ratus si libros ad eum qui amaret nosceretque, tacito judicio sineret pervenire. Huic nos (ut & hoc obiter dictum sit) qui memo­riam Pinelli colimus, ejusdem iconicam imaginem debemus, quam Pinellus ne­mini non pernegasset. Impetravit hoc à patruo Cosmus, cum primum Patavi­um venit, eo consilio ut Neapolim abduceret. Cum enim Joh. Vincentius a­dolescentem animadvertisset indolis magnae, maximeque in literis arbitrare­tur profecturum si vixisset, ipsum amare supra affinitatem coepit, eousque, ut discedentis imaginem penes se detinere deliberaret, absentis utique desideri­um lenituram. Non renuit ille, exposuit tamen esse sibi in votis patrui imagi­nem, [Page 368] quando patruum non liceret, Neapolim asportare secum, ut patri cog­natisque hac saltem ratione obtemperatum iret. His auditis abnuere Joh. Vin­centius, haud commissurum se unquam, ut gloriolam captasse eo facto videre­tur; tum demum à patrui constantia metuens petitioni suae Cosmus, obtesta­ri coepit admonereque, videret quid ageret, certum sibi esse, nisi invicem ex­oret, non stare promissis. Praebuit ille se difficilem diu, annuit tamen, & a­dolescentis optimi precibus, iconem suam est elargitus. Pictor huic rei adhi­bitus Franciscus Ap [...]llodorus Venetus, Patavii jamdiu habitans, cujus in ea ar­te studium ad antiquorum artificum laudem proximè accedit. Hic nobis peni­cilli ductu Pinellum Ducem ipsum, & Aicardum in tabulis quas ego adservo, sua­vissimum amicitiae nostrae monumentum, ita expressit, ut nihil ultra desideret qui illos de facie norit. Et hinc studiosis ferè omnibus (quotquot in Italia no­vimus) oblata nobilis occasio, bibliothecas & Musaea ornandi Joh. Vincentii imagine, quam avidè à plerisque arreptam scimus, qui egregie norant, inter Pinelli laudes praecipuam illam seriò commemorari, deambulantis musaei, & spirantis bibliothecae. Neque aliunde Marcus Velserus, reipublicae perinde literariae, atque Augustanae suae nobilissimus II. vir, exhibuit nobis incisam in aes artifici plane manu, elegantissimam ejusdem Pinelli iconicam effigiem, quam ipse, & in gratiam hominum transalpinorum, & in testationem perju­cundae quae sibi cum Pinello intercesserat amicitiae, vulgandam curavit. Nec mirum, cum ille tanti faceret quam cum Joh. Vincentio habebat animi studio­rumque conjunctionem, quippe de ipso jam defuncto scribens ad Caesarem Ni­chesolam, eo se demum capite, inquit, laudari malle, quòd Pinello intimè amicus esset, quàm alio quovis, insigni licet, factoque ad gloriam utcunque comparandam. His demum aliisve de causis, ut ad testamentum redeamus, non valuimus nos Pinellum de semel arrepto consilii sui statu dimovere. At qui, si à condendo testamento, non tamen à Christianae pietatis officiis abhorrebat, eleemosynas in pauperes elargiri, Deo se, sanctisque omnibus commendare haud unquam gravatus est. Per annum quo aeger in lecto decubuit, expiare animum con­fessione, eundem sanctissimo Christi corpore non semel piè admodum reficere consuevit. Familiares profectò quotidie decumbenti sibi septem quos poeni­tentiales vocant Psalmos recitantes exaudiebat, neque ideò Deum sibi & coeli­tes omnes oratione propitiare intermittebat. Me sane ille nunquam dimisit, quin rogaret, ut ipsi Deum, vel quotidianis precationibus, vel sacrosancto Missae sacrificio conciliarem: gaudebatque cùm ex me postridie audiret, facta quae imperasset, faustis officium meum qualecunque id esset precationibus, & cumulata gratiarum actione prosequi solitus. Ad monasteria Deo devotorum hominum, & virginum sacrarum, non raro familiares destinabat, qui collata in eleemosynam stipe, aegrotantem dominum illorum precibus commendarent. Ad Aram D. Antonii Ulyssiponensis, cujus nomen quaqua patet Christianus orbis celeberrimum est, sacrum fieri pro se impenso studio expetebat, divinam sibi open eo precante affuturam confidens, quem Deus vi miraculorum excel­lere voluisset. Huic affinia illa, quod cum die festo aegritudine prohiberetur quin sacro interesset, consueverat è domesticis religiosiorem dimittere, qui & suam vicem quatenus licebat expleret, certamque inter pauperes à se pe­cuniam divideret, in expiationem ejus delicti, cujus ille tenuem etiam con­scientiam [Page 369] aversabatur. Et si quando divinis officiis hebdomadae uti appellant majoris, exaudiendis (quod raro admodum contigit) impediebatur, nihil antiquius habuit, quam ea domi ut recitarentur curare. Beatissimam virgi­nem eximiè coluit, ejusdemque festos dies. Quocirca paucis antequam obi­ret diebus, sub diem Deiparae virginis assumptioni sacrum; mihi ille tum, adventat inquit tempus persolvendi tributum. Ego qui à morbo pejus quo­tidie se habentem noveram, loqui illum de aegrotationis molestiis existima­bam, quarum monitu adfuturam propediem sentiret mortem, quae naturae pensum exigeret; at is ut me haerentem vidit, explicuit sese, de animo vide­licet intellexisse sacra confessione purgando, eodemque reficiendo sanctissimo Christi Domini corpore, ut quotannis eo die praecipuo cum sensu pietatis con­sueverat. A mortis ille meditatione haudquaquam alienus fuit, cum optime sciret, naturam morti ostiariae munus injunxisse, quo amota corporis sera, nostris animis aditum in coelum affectantibus, viam veluti postliminio aperiret. Cavit tamen cogitationem hanc ne plus nimio ostentaret; imo dedit operam, ne ab amicis, & familiaribus in ea deprehenderetur, turpe id sibi, & parum conveniens anteactae vitae instituto ratus, quam ita composuerat, ut in omnem eventum citra solicitudinem aut curam obtemperatum iret legibus, quas Dei Opt. Max. administra natura in genus humanum sanxisset. Hoc ille praesta­bat, animum in alias curas traducendo, literarias praecipuè, quarum suavitati jam tum à puero assueverat. Memini ego cum ipsum semel adhortarentur me­dici, ut ab his abstineret, non renuisse quidem pro ea qua ipsos prosequeba­tur reverentia, at post eorum discessum, conversum ad me in haec verba, Ego vero in hoc morbo, diutino ut vides & permolesto, tantis premor cruciati­bus, ut nisi eorum amaritiem jucundissimorum mihi studiorum dulcedine di­luam miserrimus profecto sim. Anatomes professor clarissimus Hieronymus Fa­bricius ab Aquapendente, qui cum Camillo Frascato aegrotantem quotidie invi­sebat, amici aliquando miseratus, quem ad exitum vitae sestinantem his cogi­tationibus distineri permoleste serebat, admonuit, ut haec abjiceret, decur­rendi sibi vitae spatii modicum quid superesse, adhortationem hanc esse officii sui, quod in maximo amici discrimine si deserat impius sit: animum se voluis­se religione semel liberare, ne ullus ipsi unquam esset conquerendi locus. Su­brisit ille, & perquam facetè, ut ut morti proximus, à me sanè inquit si obie­ro, non est, quod objurgationem metuat quispiam. Mox serio, compositus ad gravitatem subdidit, agere se illi gratias; imminere sibi, nec imprudenti aut inscienti postremum vitae actum, daturumque operam ut concluderet non indecore. Et quidem multis antequam decumberet diebus, de valetudine ut fit percunctantibus, respondebat, tam diu ferri se ad metam sagittae in mo­rem; obrepere sibi festinam praecipitemque senectutem ut eo responso mon­straret.

Decessit Prid. Non. Aug. 1601. animo pridie ritè expiato; cum enim animadvertissimus nos, qui aegrotanti assidebamus, adventare jam mortem, monuimus recte facturum si abstergeret sacra confessione anteactae vitae labes, praeceptoque sanctissimo Domini corpore, ad supremum se iter compararet. Deliberaverat ille, ut diximus, exequi haec in assumptae Virginis beatissimae venerationem, ejusdem festo die. At ex horum frequenti usu vegetiorem [Page 370] fieri animum probè sciens, eo praesertim tempore, quo sibi erat cum morte colluctandum, gessit nobis morem, adhibitoque Sacerdote, qui tum ipsi erat à confessionibus, Eucharistiam in crastinum sumere distulit, ut ad sacrum con­vivium paratior accederet; decreverat autem, ut retulit confessarius, tum demum testari, & haeredibus suis eo pacto prospicere, quorum in se benevo­lentiam postremo hoc elogio fraudare parùm officiosum ducebat. Porro Sa­cerdo, consilium laudavit, adjecitque optimum fore si non in crastinum differ­ret. Excepit is, rejicere se consulto testamenti factionem in crastinam diem, ut praesentis Dei ope, rem non ita facilem aggrederetur. Vesperi coenavit hilaris; meque intuens, qui ibi pernoctare desieram ab adventu Caesaris Pinelli, qui patruo ut adesset Neapoli advenerat, monuit, ut domum abirem, adven­tasse jam noctem, viderem ne per tenebras aliquid caperem detrimenti. Ast ego negavi me discessurum, velle siquidem apud Caesarem coenare; quod ille subridens probavit. Ego sanè animum induxeram per eam noctem emanere eo consilio, ut sanctissimam Eucharistiam percepturo adessem, at Deus. Opt. Max. eam mihi mentem (ni fallor) injecit, ut viri in re literaria memoria nostra sacile principis, extremum spiritum exciperem, & piis de more preci­bus prosequerer abeuntem. A coena ipsius temporis nescio quid sermonibus extraximus, quousque illi visum instare coenae nostrae tempus. Tunc is me discedentem affatus, erupit in haec postrema verba: Tibi gratias mi Gualde, prae [...]agienti similis, & supremum valere pronuncianti. Tum Caesarem enixè intuens salutavit alacriter. Quo factum ut nos in eam spem veniremus, pro­ducturum vitam ad aliquod tempus. At veluti in lychno intermoriens flamma erigit se subinde, & cum proximo defectu collectis viribus luctatur: ita Pi­nelli vires collegerant sese adversus impendentem mortem, & in corpusculo illo, quod vis diuturni morbi exederat, suprema munera peragebant. Ad mediam noctem jusculi aliquantulum, ut à medicis imperatum, exhauserat, cum reclinantem se in pulvinar, invasit deliquium ita vehemens, ut non multò post vitam eriperet; accurrimus nos à familiaribus excitati, nec sanè intem­pestivè, cum ego spiritum è corpore proficiscentem Deo & coelitibus omnibus, precationibus solennibus commendarim. Ita ego eodemmet Augusto mense ante quattuor annos Aicardo adfui, hoc uno in charissimorum mihi capitum jacturis fortunatus: cetera parùm felix; quod causae luctus ad manum essent, neque mitigaret dolorem absentia, quae omnes emollit asperos humanarum vicissitudinum eventus. Annos Pinellus erat natus VIII. supra LX. nec ideo tamen non decessit immature; praeproperum enim semper illius est funus, mea quidem sententia, qui hon nibus potest esse adj [...]mento, ut hic noster insigni­ter fuit. Cadaver [...] [...] [...] unt, deprehensique in vesica lapides qua­tuordeci [...] [...] [...] pares, & praegrandis unus, cruentus, as­pera cute, [...] uleata [...], in vesica vero arenae & calculorum subside­rat nimio [...] tis. [...] [...] [...] ad D. Antonii, quò frequens Pinellus religionis ca [...] conveniebat [...] [...] ondi Aicardum curarat, cui etiam nobilem memoriam destinaverat, poste [...] indicio futuram illius in se meritorum, & sui in illuma [...]oris. Exequiae sacrificiorum funebrium frequentia; & larga in ege­nos [...]visione nobilitatae. Laudatus publicè non est, quod excluderentur om­nes angustia temporis ab opere aggrediendo, quod sui magnitudine, sublimia [Page 371] quaeque ingenia deterreret. Et vero quis illaudatum dicat, quem in unum conspirantes quotquot aderant Patavii eruditorum voces, in funere non trala­ticiis laudibus ornaverunt. Quicquid enim scripsit Corn. Nepos de Attico, ibi de Pinello constanti praedicatione inaudisses, per XL. annorum spatium in­jurium fuisse nemini, juvisse omnes; in jus de sua rei visse nunquam, infimis communem, principibus parem, gratissimum omnibus. Libros illi non otios▪ pervolutatos, sed ad exemplum instructionemque vitae, neque majorem ope­ram cognoscendis naturae arcanis, quam excolendo animo impendisse. Nemo tum Patavii, qui literas & humanitatem haud perfunctiorè amaret non accessit ad Caesarem, ut clarissimae domus per eam jacturam extinctum splendorem do­leret. At ejus generis officio quamplures mecum perfuncti, quod scirent extare illas gravissimas causas doloris mei, amissum mihi patrem, patronum, amicum, qui me amaret, tueretur, diligeret, cui per XX. & amplius annos fuissem intimè familiaris, quem & Patavii dum essem quotidie non invisere, & absens non per literas ferme quotidianas salutare, nefas haberem. Consti­tuerat ipse (ut ex ejus perantiquo familiari audivi) etiam apud posteros mu­tuam benevolentiam nostram, insigni aliquo edito amoris monumento conte­stari, quod ut averterit mors, non ideò minus debere me illi sentio, felicita­tis & existimationis meae (si quid mihi earum contigerit) parenti, & aucto­ri. Pinello enim & Aicardo adhortantibus, à patria non procul (quod mag­no quis emptum velit) nactus sum tutissimum asylum fortunarum mearum, domum Marci Cornelii Episcopi Patavini, quem uti exemplar aevi prioris, & miratur nostra, & suspiciet posterior aetas. In suam me is familiam illectum, suavitate morum, & animi candore, ea complectitur benevolentia, ut habere videatur justi fratris loco. Probitas nimirum, & humanitas solitaria non sunt, sed amant dare se in conspectum, contrectari, & moderato usu nitescere opes suas. Et vero non alia ratione hominem homini deum fieri contingit. Ho­rum ego mutuo amori, quae dixi ni accepta feram magna ex parte, ingratus profecto sim. Quid enim optandum magis, quam mihi in patriae pene dixerim conspectu, in suavissimi fratris oculis, qui me à semetipso divelli aegerrimè tu­lisset, patronum optimum obtingere, per quem apud Pinellum & Aicardum, quos ille propter multas ingenii & humanitatis suavitates amabat, esse quoti­die liceret?

Audisti quisquis haec legis, privatas doloris mei causas, vidisti jacturam: at detrimentum, quod Italia, & universa penè dixerim Europa, in eodem passae sunt, quo satis digno genere orationis prosequemur? Ejusmodi viros parcè profert natura, opes suas in abdito habere jamdiu docta. Methonis for­tasse annus transigendus iis qui alterum Pinellum expectant, cujus studium hu­maniora studia restituat in pristinum splendorem, cujus opes in nobiles libros colligendos impendantur, cujus dignitas viris doctis patrocinio sit. Aetas sa­ne nostra si quem feret ejusmodi, is (ita me Deus amet) non alius erit à Ni­colao Fabricio Gallo, domo Aquis Sextiis, clarissimo adolescente, qui Romae & Patavii vixdum plenam pubertatem egressus, eo ardore Pinellum & Pinelli studia est complexus, ut omnibus nobis, & doctis viris quotquot his capiuntur literis, miraculo sit.

Post patrui obitum Caesar Pinellus Patavii substitit per aliquot dies, tum ut [Page 372] creditores (si qui forte erant) haberent quem adirent; tum ut bibliothecam ad Cosmum patruelem transvehendam Neapolim curaret; cujus semissem hae­reditario sibi jure obvenientem Cosmo dono dederat, cui, ut nos audivimus a­liquando, mens fuit Caesaris liberalitatem pari officio compensare. At huma­na haec studia quam parvi Deus pendat, & saepe aliàs, & tunc in pretiosa illa bibliotheca perspectum satis. Ejus nobis jacturae historiam pertexere in ani­mo est, ut nimii rei literariae amatores, excitentur recenti exemplo ad com­paranda sibimet ipsis bona illa, quae nec vis temporis abolere, nec injuria ho­minum intervertere possint. Et sane ridendum nescio an plorandum sit, con­gestas bibliothecarum opes miseris modis quotidie dissipari, nec ideo minus deesse homines, qui summa cura in id incumbant, ut haeredes onerosam sibi sarcinam prorsus abjiciant, vel controversam conjiciant in domesticas late­bras, ubi cum blattis & tineis perpetuò pugnet. Patavii animam vix egerat Pinellus, cum nescio quis ad Senatum Venetum detulit, èrepublica non esse, asportari Neapolim, cum Joh. Vincentii libris, intima quaeque Venetorum consilia. Collegisse illum per XL. annos, quicquid legatis Venetis legatio­ne per [...]unctis adnotare, & in Senatu exponere moris est: opibus & gratiae il­lius patuisse tabularia Senatus, rei videlicet Venetae amatori: at defuncto ip­so minime ferendum, ut arcana imperii evulgarentur, & in hostium fortasse manus inciderent. Probavit Senatus quae dicebantur, imperavitque Patavii Praetori, ut capsas librorum centenas & amplius sisteret, obsignaretque. Ex his in XIV. conjeceramus libros manu scriptos, quarum binae nihil aliud contine­bant, quam commentarios & acta rerum Italicarum, exterarumque. Has oportuit ex compacto deferri in domum Praetoriam, ubi delectus habitus CCC. ejusmodi commentariorum, qui statim Venetias amandati. At nos, qui vide­ [...]amus Praetorem Senatus imperio abusum, suspicionibus aequo plus indulsisse, Venetias perreximus, jacturam nimis gravem nobilissimae bibliothecae depre­caturi. Et cecidit ad votum res. Delegavit Senatus nobis nonnullos eorum civium quos à Secretis habet, mandavitque ut recensionem Praetoris inspice­rent, dimitterentque nobis omnia, quae res Venetas minimè attingerent. Ita factum ut ducentae solummodo conscriptiones nobis perierint, quae in arca­num Tabularium conditae sunt, opposita ibi scheda, in qua notatum, decerp­ta haec imperio Senatus è Pinelliana bibliotheca. Praecesserat has turbas fami­liaris cujusdam furtum, qui per summum scelus quaestum è domini morbo cap­tans, pleraque ejus generis, non animadvertenti subtraxit, distraxitque. At detrimenta haec omnia vili aestimanda, prae hoc ipso quod mox enarrabimus. Bibliothecam Venetias devehendam curaveramus, ut inde mari Neapolim im­pendio minori appelleret; at ne qua vis major, ut in navigatione solet, pes­ [...]undaret universam, placuit in tria navigia capsas conjici, quae recta Fortori portum in Apulia peterent, excipiendae à civemeo Hieronymo Velo Episcopo Larinate, quem Pinellus dilexerat, Urbano etiam VII. Pont. Max. charum, & ad summa quaeque destinatum, ni mors optimi Pontificis conatibus obviam ivisset. Navium harum altera cum trium & triginta capsarum sarcina in pira­tas Turcas incidit, qui praedae opulentae inhiantes, cum chartas & libros inve­nissent, gaudio in iracundiam verso, inutiles sibi merces abjicere caeperunt in mare, quousque captivi navarchi monitu deliniti, & tot exhauriendarum [Page 373] chartarum taedio fatigati, ab impotenti coepto destiterunt. Ita navigium ex­armatum, nautae in vincula conjecti, merces reliquae in triremem comportatae, & libri (ut ille monuerat) relicti beneficio alicujus, qui cum navigio in lit­tus ejectos colligeret, asportaretque. Ita plane factum: cum enim fluctus maris navim destitutam ejecisset in littus, è regione Firmanae coloniae, convo­larunt ad expositam praedam piscatores, aliique, quorum nonnulli libros do­mum asportare, quidam papyros in frusta dissectas ad rimas navigiorum cum glutino adhibere, non pauci, specularium vice, tuguriorum fenestris aptare, & profectò memini audire me à quopiam, per tractum sane quam patentem litoris illius, aliud tum omnino haud comparuisse, quam laceras schedas, quà projectas in litus, quà, in salo fluctuantes. I nunc qui sine modo haec amas: Reges magnos aemulare, haeredum improbitas, latronum injuria, domestico­rum fraus, elementa adeo ipsa perdent delicias tuas. Audi, audi, quisquis incubas librariis illis thesauris; I consultum publicae utilitati, evulga ingenia magna, lucubrationes non tuas publici juris fac, permitte ut alii proficiant nullo tuo detrimento, non minima tua cum laude: Quae tu sponte rei litera­riae perennitati commodaveris, ea universa effugient Adrastiae manus. At Firmanus praeses ut primum haec percepit, edixit deferri ad se quicquid ibi chartarum librorumve ejectum fuerat, collectumque; ea mente ut domino restitueretur, si quem dies obtulisset. Me tunc Venetiis commorantem male perculit hic rumor; ingemuique fatum nobilis bibliothecae, cujus genius cum Joh. Vincentio periisse mihi semper non dubiis argumentis visus. Caesar Nea­polim versus proficiscebatur, nec mihi certum, ubi literis assequerer abeun­tem, consultius ergo visum Cosmum de tota re facere certiorem, atque inte­rim curare, ut Marcus Episcopus Pat. Octavium Cardinalem Bandinum, qui tum Anconitanae Marchae legatus praeerat, oraret ut naufragam bibliothecam conquiri, & asservari imperaret. Hac de re tum ego literas etiam dedi ad Horatium Martiarium Vicetinum, primum Episcopum civitatis sancti Severini, excitatae annis ab hinc circiter MLIII. in vetustissimae Septempedanae coloniae ruinis. Dux, perlectis literis meis, non segniter agendum ratus, certos ho­mines in Picenum allegavit, qui Cardinalis legati opera, praemiis poenisque propositis, è tribus & triginta capsis, duas & viginti coëgerunt. Ita com­pertum periisse XI, librorum octo, iconicarum imaginum duas, mathemati­corum organorum unam: librorum jactura quam gravis, incertum adhuc no­bis, ea de causa quam afferemus infra. At sive impressos sive manuscriptos attigerit, in utramvis partem deploranda. Et ne ulla bibliothecae pars à turbis vacaret, libri illi quos à Joh. Vincentio diximus Romam missos, ut af­finibus spem faceret profecturum se illò quandoque, diem functo Abbate Ra­vascherio, cujus illos fidei commiserat, ab Apostolica quam vocant Camera, cum reliqua Abbatis domestica supellectile obsignati, & penè distracti sunt. Inhibuit tamen Card. Pinellus, profuitque Joh. Vincentim Clementi Pont. pro­be cognitum fuisse. Quare libri redditi, & Neapolim amandati. Patavii non nemo studiosus doluit, sublatum ex ea civitate tantum thesaurum, quem homo talium rerum sciens, exquisita opera, per tot annos, èmanubiis selecta­rum ejus regionis bibliothecarum congessisset. Et profecto si quis haec bona­rum literarum subsidia iterum Patavii videre se non desperet, desipiat neces­se [Page 374] est. At quamvis suspiciones, furta, piratae, praestantissimam uti narravi­mus bibliothecam afflixissent, recreabat nos tamen ea cogitatio, quod in Du­cis manus pervenisset quicquid reliquum erat. Huic enim communia cum pa­truo studia, doctos amare, libros in deliciis habere, bibliothecam inter Eu­ropaeas non exigui nominis brevi concinnare. Destinarat huic suburbanum a­maenissimum Julianum nomine, ubi opes in hoc genere suas exponeret asser­ [...]aretque, futuras perpetuo, ut cauturum se dictitabat, patrui & gentilitii nominis ornamento. Praefectum huic destinarat Thomam Segetum domo Sco­tum, è patrui ut diximus contubernio eruditum adolescentem. Quae medi­tantem distraxit profectio Genuensis. Uxor à patria jam diu absens, flagra­bat desiderio revisendi affectus suos, quos puella vix nubilis Genuae relique­rat. Annuit indulgens maritus, filiosque secum deducit, marem alterum Galeatium nomine, foeminam alteram nomine Liviam, impuberes ambos. Excepere Genuae cognati & affines magno apparatu, & ut civem decebat, in comitia sua peramanter invitarunt. Ibi cum per aliquot menses moram trax­issent, Cosmo Genua discedere meditanti, Mediolano Venetias pergere placuit, tum in gratiam uxoris, quae Italiae miraculum perlustrare avebat, tum ut patruo (ut ille non semel ad me scripserat) monumentum Patavii in D. Antonii excitaret, pro gentis splendore, constitueretque annuam pecu­niae vim, erogandam in sacra quotidiana pro ejusdem anima noxis expianda. Et quia non ignorabat Cosmus quantopere Aicardum cum viveret charum ha­buisset Pinellus, ratus est sui officii esse, ut quorum animos amor mutuus con­junxerat, eorundem cineres idem tumulus asservaret, Scipionis gloriam pari exemplo aemulatus, qui praeconem laudum suarum poetam Ennium, condi se­cum in eodem monumento praecepit. Quare Cosmus Patavii apud Galileium, in Academia res Mathematicas magna cum laude profitentem, hospitio pera­manter exceptus, nihil antiquius habuit, quam locum in eo quod diximus templo maximè conspicuum feligere, intimum videlicet parietem ostii majo­ris, quem ipse pro dignitate marmoribus, signis aeneis, parergis elegantissimis exornasset. Qui tamen haud impetratus, fastidio quorundam, qui (alia permissa intra templum statione) nobilissimae aedis structuram deformari jacta­bant novitiis ornamentis. Patavii ille anixiè scrutatus est, an patruus quip­piam deberet cuiquam, an è domesticorum numero alicui non abunde factum esset satis. Et quamvis obtulisset se nemo, deposuit nihilominus apud me non exiguam auri summam, dividendam arbitratu meo in pauperes quosdam, quibus Pinellum patruum, si testari contigisset, legaturum aliquid conjecta­bat. Patavio Venetias se contulit me comitante, gnaro videlicet civitatis, & rerum earum perito quas peregrinis spectare operae precium foret. Ces­sit ad votum res, privataque & publica omnia, quae visu digna, nobis patue­re. In navali etiam (quod non nisi principibus viris & non passim deferri so­let) lautissimo convivio excepti fuimus, commonstrataeque omnes quot­quot adsunt bellicae rei instructissimae officinae. Quae omnia Cosmo Venetiis hilarè comiterque exhibita, tum in patrui memoriam, quem suspexerant vi­ventem Senatorum & Patriciorum plerique, tum in gratiam ipsius, qui mode­stia animique magnitudine sibi omnes vixdum in primo congressu demereret, Uxor adhaec ornatissima foemina, omnibus de rebus quae matronam decerent. [Page 375] ornate & copiose disserere solita, viris gravissimis miraculo fuit. De literis illi, de re Poetica, nautica, bellica, de gemmis, tabulis, signis, sermo multiplex, qui varium ingenium proderet, supra sexum aetatemque. Scrip­sit illa Venetiis Genuam ad Liviam matrem, quem fuisset lautè regieque ad gentis morem excepta, sibique tum demum contigisse, quod existimasset nun­quam, ut scilicet longe majores apud exteros sibi honores, quam in patria in affinium sinu deferrentur. Profecturis instructa triremis S. C^••. decreta est, quae Lauretum usque vectaret, cum amplissimis mandatis, ut una & altera triremis quatenus opus foret exhiberentur, sarcinis & comitatui comportan­do; Lautia insuper decreta, & cibaria publico aere. At rerum humanarum quae vicissitudo est. Vix Venetiis egressos, & adhuc in conspectu littoris posi­tos, turbavit primum improvisus & subito irruens Ducis morbus, tum venti vis subadversa, quae comites impulere, ut relegerent iter, & Venetiis com­morarentur quousque convalesceret Cosmus. At morbo quotidie invalescen­te, Patavium Dux devehi se imperavit, medicorum operae, quos ea urbs ce­leberrimos habet, plurimum fidens. Eò advectus, me curante divertit in do­mum Benedicti Georgii Patr. Veneti clarissimi viri, qui ad Joh. Vincentii ex­emplar factus, Venetiis aequè suspiciebatur, ac Patavii ille. Eadem studia, iidem mores, mutuis semper excultam officiis amicitiam pepererant. Huic ego dum viveret supra votum charus, cujus memoriam non sine lacry­mis valeam commemorare, erepti videlicet ab immatura morte tum primum, cum laudatissimi patris honoribus omnibus in patria perfuncti, vestigiis insi­stens, ad gloriae metam aequis passibus properaret. Patavii Cosmo medici prae­stantissimi Hieronymus Fabricius, Hercules Saxonia, & Aemilius Campolongus frustra manus admoverunt. Morbi enim vi grassante latius, quam ope me­dica coerceri posset, post XV. dies acerrimis doloribus capitis, & corporis universi cruciatu febrique confectus, & vehementissimo delirio exagitatus, decessit. Adfuimus religiosissimè morienti Laurentius Pignorius & ego, qui vixdum elapso anno supremum hoc officium patruo praestiteram. Obiit Cos­mus anno MDCII. prid. Kal. Novemb, annos natus III. & XXX. de quo Virgilianum illud legitime pronunciasses.

Vitae siquidem innocentia, morum candore, paucos invenisses pares. A vitae religionis prima illi cura, inter delicias qua urbanas qua domesticas, semper fuit. Quotidie sacro interesse, in hebdomada saltem semel refici pane coele­sti consueverat. In societatem sodalium D. Francisci, quos Capucinos vo­camus, ex privilegio cooptatus, de illis mereri optime nunquam destitit. Coenobium iisdem & Ecclesiam in sua ditione excitaverat, magna in eos su­stentandos erogata quotannis pecuniae vi. Ex eorundem numero impetrave­rat sibi apud quos animi noxas confessione expiaret, seque sacroianctae Eucha­ristiae sumptione intimè recrearet. In pauperes annuatim dividebat duodena & amplius aureorum millia, nubiles puellas honeste collocando, sublevando eos qui non suo vitio ad inopiam redacti essent, senio consectis, debilibus, languentibus, opibus suis eximiè consultum volens.

[Page 376] Neapoli ante aliquot annos firmus & valens testatus erat, praeterieratque bibliothecam, & Joh. Vincentii monumentum, patruo adhuc superstite, quo­rum recordatus fortasse cum aegrotaret, petierat ab Alphonso Soto, quo Patavii confessario usus est, ut morbo non remittente admoneret Codicilli, quem decreverat testamento adjicere. Et sanè bibliothecae statum, & amplificati­onem, patruique memoriam animo complexum vidimus, quotquot cum illo Patavii samiliarius versati sumus. At praeclaris cogitationibus invidit impro­visum delirium, quod optimum juvenem de statu mentis dejecit miserandum in modum. Maritum optimum, & indulgentissimum, (& has funeris appen­dices liceat mihi persequi, amoris & benevolentiae ergo) uxor infelicissima luctu perpetuo prosecuta est, ereptum sibi à patria & affinibus procul, ini­quissimis temporibus, eum virum dolens, cum quo vixerat sine querela, quo sospite vix ullam sibi matronarum Neapoli praeferri optime norat: relictos si­bi parvulos filios, non qui maerorem levarent, sed quorum conspectus luctum augeret, quorum orbitas matrem cruciaret. Neapoli in more positum est, ut mulieres in charissimorum sibi conjugum funere incidant capillos, cum de­functo efferendos, testes doloris, & indicio futuros interceptum sibi morte viri capitis si quod erat ornamentum. Consuetudinis memori, huic nostrae forcipes diu pernegatae à familiaribus, & subtracta ferramenta omnia, quibus propositum exequi posset, donec filiolus matrem angi diutius non ferens, au­ratam forcipem e loculis puerilibus promens, matri obtulit, admonens capil­los recideret sibi, & memoriam patris suprema illa contestatione recoleret. Laudavit illa filii pietatem, & sibi dicto citius obsecuta, spissam & flaventem comam in feretrum conjecit, operuitque caput nigra palla, qua circumfluen­te contecta, humi cubans in abdito sepositae cellae angulo, dolori habenas laxavit. Audivimus nos ibi tum eam conquerentem, sermonisque nitorem admirati sumus, & ingenii alacritatem. Quo factum, ut tragicos poetas mi­nus improbaremus, quos frequenter animadvertas inducere in scenam dolore & moerore confectas, Electram Hecubamve, ornatè tamen & copiosè disse­rentes. Grave vulnus inflixit domesticae rei praematura mors Ducis adoles­centis. Honos enim summi Cancellarii, in quem uti diximus impenderat ipse LXX. M. aureorum, è familia exivit, neque translatus in filium est, uti pa­ter praesagio fortasse quodam mortis adventantis admonitus, tunc temporis maximopere nitebatur. Venetiis quidem puero factum nobile omen, quod nemo tum animadvertit, brevi obventuram illi Ducis appellationem, quam à morte patris nactus est. Ostentabatur ipsis in ea civitate locus in aede Mar­ciana, ubi copia gemmarum & unionum ad miraculum usque, cumque ad mi­tram ventum esset, quae ibi auro, gemmisque distincta asservatur, in usum Ducis inaugurandi, puero spectanti oborta est de repente cupiditas mitrae ge­standae, quod ubi intellexit Praefectus Senator, qui tum aderat, mandavit ministris uti obsequerentur puero, cui ad eum honorem jam tum praesternebat moerore obsitam viam, importunum patris optimi fatum. Ducissa erepto si­bi ut narravimus viro, nihil antiquius habuit, quam cadaver Neapolim prae­mittere, & Patavio discedere domum versus, tum quod eum terrarum tractum odisset, in quo naufragium fecerat delitiarum suarum, tum quod hiems, cu­jus ibi magna vis, quotidie appropinquaret. Comites habebat reditus, quos [Page 377] & adventus; Caesarem Pinellum, & Julium Sangrium, ex primaria Neapoli no­bilitate elegantissimum virum, quibus me adjungere tum precibus tum obte­stationibus ita enixa est, ut alieno maxime anni in hyemem vergentis tempo­re, non optimè valentem, pertraxerit in sententiam suam, ejus misertum, quae cum lacrymis dictitaret, neminem praeter me tum adesse, quicum causas luctus sui conferre posset, à quo moerorem sibi levari posse confideret. Ro­mae illam Neapolitanae aliquot matronae exceperunt, ubi me dimisit perinvita. Mihi vero, iter protinus remetiri constitutum erat, quod haud passus vir il­lustrissimus Octavius Card. Paravicinus Sacri Rom. Imperii Protector, cui propriae dotes, probitas, humanitas, solertia, splendoris non minus, quam adventitii amplissimae dignitatis, & avitae gloriae tituli contulerunt. Hic me multos jam annos addictum sibi (absit verbo invidia) unicè sovet, exiguo­rum plane conscium meritorum, nec videntem quid ad amandum me ingenium acerrimum allicere possit, nisi perenne studium bene de unoquoque merendi, & ingenua mea apud omnes ejus gratiae contestatio, quam me praeclarissimi viri humanitati debere sentio. Hinc ego hyemem Romae exegi totam, ubi me cum Joh. Vincentii interitum literati omnes & singuli doluerunt. Nec defuerunt qui perquirerent an bibliotheca ejusdem esset venalis, elabi sibi quod nollent è manibus tantum thesaurum. Principem inter hos locum obtin­uit Fridericus Borromaeus Card. Archiepiseopus Mediol. qui pietatem Christi­anam ita cum studio literarum conjunxit, ut praeter absolutum Caroli patrue­lis sanctissimi viri exemplar, quod refert ad amussim, habeat Italia in hoc etiam genere quem exteris gentibus ostentare possit. Is Mediolani bibliothecam instruit optimorum librorum refertam, innixam adhaec firmis legibus, quae ab omni peculatorum injuria tutam diu praestent, conquisitis etiam undique eru­ditis viris, qui agmen ducente Gratia Maria Gratio, viro docto & spectatae fidei, tantas opes custodiant pro dignitate: quo utinam respexisset Pinellus noster, cujus delitias, reliquas à piratarum injuria, heredum discordia male perdidit. Cosmo filius octannis heres obvenit, de cujus tutela dum inter matrem & testamentarios tutores diutius disceptatur, libri interim penè ma­dentes ut è mari collecti in capsas tumultuariè conjecti, nulli dubium an cum tineis pugnent; ne dicamus, quod aliqui retulerunt, asportatos plerosque, & divulsos miserandum in modum. Ineptos dicam nos an prorsus amentes, quos perennium bonorum oblitos, fluxa haec & incerta follicitant? Haec in causa fuerunt, ut non solum bibliotheca pessum iret, sed etiam & monumen­tum, quod Joh. Vincentio parabatur, evanescat omnino. Supremis tabulis Cosmus nihil addere potuit, actus in delirium ut diximus importuna morbi vi: haeredibus quid animi sit ignoramus. Ut ut se res habeat, cessantibus his, quos par erat haec curare, Caesar Nichesola, Ptolemaeus Olivetus, & ego, cogi­tabamus & hoc postremo munere Joh. Vincentii & Pauli Aicardi memoriam commendare posteritati, perpendentes nimirum, quam turpe sit eorum pror­sus oblivisci, quibuscum suavissimè & conjunctissimè vixerimus.

Mihi verò ad scriptionis meae calcem de proximo jam recurrenti contestari illud lubet, narrationis meae fidem oculatam esse, hau­stamque ex intima viginti & amlpius annorum consuetudine, quae mihi cum Pinello intercessit, & praescripsisse me mihi veri rectique lineas, [Page 378] ultra quas minime transilirem. Inopiam rerum dis [...]iteri aut excusare consilium non est; cum nemini non pateat quantas immatura Cosmi mors offuderit scriptioni nostrae tenebras, quas ego dispellere fru­stra diu nixus sum. Exoptabat ille perfici propositum hac de re meum, exhibuisset adversaria, schedia, indices librorum, Epistolas ad patru­um scriptas à doctissimis viris: instruxisset ille me elegantissima supel­lectile notarum, observationum, adversariorum; at ille dolendus de­flendusque nobis abiit, abstulitque secum invidia fati universos amores nostros. Mihi viam tentasse aviam plane, & difficilem satis erit, ip­samque velut digito intendisse alicui, quem juverit Bonus Eventus, ea proferendo, quibus nos destituti, exegimus tamen aliquid non sine fructu, & delectatione studiosorum, quibus haec nostra Damus, Dicamus.

Viro Doctissimo Integerrimoque GULI­ELMO BATESIO LONDINENSI Parochiae Sancti Dunstani ad Occidentem Rectori dignissimo. S. D. JOANNES VIGILIUS MAGIRUS.

TRALATITIUM hoc opus, tuo jussu confectum, quidni ad te referam, doctissime Batesi? Et quidem it à oportuit, tùm gratitudinis nomine, quòd me dignum censueris cui hoc paux­illum oneris impertires; tùm necessitatis etiam, ut scripti [Page 380] mei infantiam deformit atemque tua manus emolliat, exornet, perficiat, adeoque rudibus membris animam nobiliorem infundat. Concionandi labor (in quo nemo vel cum laude vel cum fructu majore versatur) obsti­tit certe, quò minùs omnes illustrium virorum vitas (quos hoc volumine tanquam speculo literario conspiciendos exhibes) calamo tuo conscribe­res; nihil tamen vetare debet, quin horis succisivis conatus nostros levi­ter percurras, & omni scabritie exculptâ faciem atque imaginem tuam universo operi imprimas. Ista clarissimi SAMMARTHANI vi­ta, è Gallico in Latinum versa, à me fidem invenit, à te petit elegantiam. Vale. Prid. Cal. Maji, M. DC. LVIII.

VITA Scaevolae SAMMARTHANI.

Si gloriam haud mediocrem promerentur ii, qui pulcherrimas occupa­tiones suas & studia eò solùm conferunt, ut bono publico quam maxi­mè inserviant; nec minorem illi, qui rerum administratione omis­s [...], tranquillae vitae lenociniis allecti, scripta aeternitate digna in lucem edunt: quanto magis laudandi sunt, qui ingenio excellenti & faecundo praediti, it à facultates animi commiscere ac temperare norunt, ut in utramque partem facilè comparentur? Eximia coeli dona, quae mirâ felicitate in Scavola SAMMARTHANO se invicem sunt complexa! Cum enim ad laudabiles hasce & di­versas vias [...] que se praestiterit idoneum, in ambiguo reliquit, u­trum fideli [...]rga Reges nostros obsequio, & muneribus eorum maxi­mi momenti desungendis, an vero lucubrationibus suis pari elo­quentia ac scientiâ conscribendis, magis inclaruerit.

NATUS est initio mensis Februarii, Anno MDXXXVI. Julioduni; quae urbs in finibus Andium, Turonum, Pictonumque sita, miti aeris temperie gaudet, & agrorum fertilitate (siqua alia in Galliis regio) admira­bili: Quae quidem conditiones ad ingenia melioris notae producenda maxim [...] conducunt, qualia hic locus protulit innumera; nemo autem eorum (ut opi­nor) tantum patitae suae decus ac SAMMARTHANUS noster attu­ [...]it. Idem ann [...] eo illustrior extitit, quod alio non minùs fausto auspicio, [Page 381] Arnaldum Cardinalem Ossatum, & Achillem Harlaeum, Senatus Parisien­sis Principem, duo altera seculi nostri lumina, Galliae dederit.

Prosapiam è nobili familia deducit, quae plurimos in vario professionum genere praeclaros sortita est, maximè autem in cognitione literarum non vul­gari; quae quidem huic genti haereditaria semper fuisse visa est.

Eveteribus quibusdam titulis constat, Petrum SAMMARTHA­NUM honorificum in Aerario procurando munus obiisse regnante Carolo VII. Et ex historia M. S. temporum Caroli VIII. discimus, Nicholaum SAMMARTHANUM, cùm in bello adversus Anglos egregium for­titudinis specimen dedisset, dum Bayona absideretur, Equitem unà cum nobi­libus aliis à Legato Regio exercitûs Aquitanici creatum esse.

Ludovicus SAMMARTHANUS Armiger dominus de Villedam in agro Juliodunensi, regnante Ludovico XII. in Italia militavit. Sub vitae finem in Andes recessit, & praecipuas ac gentiles familiae aedes (à Galero dictas) du [...]. propè Salmurium extruxit. Hic nostri Scaevolae proavus fuit.

Avus ejus, Gaucherus SAMMARTHANUS dominus de la Rivere, consiliarius erat & medicus ordinarius Regis Francisci I. tantoque in honore habitus, ut Conradus Lommellus scriptor illius temporis, libro qui inscribi­tur De advocati Officio, eum appellet unicum ex omnibus t [...]m nostris quàm pere­grinis medicinae Oraculum, alterumque adeò Aesculapium. Leo etiam de Sancto Mauro ex illustri familia oriundus scribit, ejus virtutes & doctrinam magno in pretio fuisse. Ut concludam, historicus quidam rerum potiunte Carolo IX. editus illum primarii Regis medici titulo honestat. Patrimus fuit SAM­MARTHANO nostro nepoti suo, nomen (que) suum ei indidit Gaucherum; quod ipse posteà ingeniosè in SCAEVOLAM transtulit, eodemque in scriptis suis usus est: quamvis haec appellatio dotibus suis minùs congruere, nec nisi per antiphrasin adaptari posse videretur, cùm adeo dextre se gesserit in iis quae ad cultum & ornamentum patriae pertinerent. Nonnulli literati suo tempori aequales hinc ausam arripuerunt varias facetias & allusiones conficien­di de nomine Scaevolae & de manu SAMMARTHANI, etiam & am­bidextrum ratione musae Latinae Gallicaeque vocitarunt.

Decessit avus ejus honorum, amorum, & bonorum satur; maximè autem quinque filiis beatus, quos ut surculos tenellos studiosè colendos pius senex curavit, optimeque institutos ad scientiarum studia successu non poenitendo incitavit.

Ludovicus SAMMARTHANUS dominus de Nu [...]lly, in curia Ju­liodunensi Procurator Regius, quinque filiorum natu maximus, totum se ju­risprudentiae addixit, nihil impensiùs cupiens quàm Regis ministeria intra pa­triam suam exequi; eamque praetulit aliis omnibus locis, in quae tamen voca­tus est, & in quibus majori nominis incremento conspici potuisset, tùm quod ex se rebus agendis instructissimus esset, tùm quod stirpe paternâ maternaque perquàm insigni niteretur. Iste & Gaucherus pater celebrati sunt à Salmonio Macrino, celeberrimo superioris seculi poetâ: nec injurià de suis natalibus gloriatur Juliodunum.

Ludovicus tres filios reliquit: quorum Scaevola primus est; Secundus pa­tris nomen sortitus luculento fuit ingenio, & cum laude gradus omnes Picta­viensis [Page 382] sori percurrit. Ubi primùm Regius Advocatus, deinde Assessor, & tandem Praetor Juridicus evasit. Neque parùm decoris huic accessit, quòd defunctus Praeses Segvierius, cujus sapientia & facundia supra omne quod dici potest eminebant, saepe testatus sit quanti aestimaverit nonnullas ejus publi­cas actiones, quas audivit cùm supplicum Libellorum Magister delegatione qua­dam Pictavii fungeretur. Renatus SAMMARTHANUS filiorum tertius juvenilibus annis militiae operam dedit; posteà autem sacrorum quie­tem amplexus, factus est magnus Ecclesiae Pictaviensis Archidiaconus, cujus etiamnum fubdecanus est.

Parisiis è vita excessit pater: in cujus memoriam inscriptio haec à filiis posita ad Sancti Severini legitur;

D. O. M.
S.
LUDOVICO SAMMARTHANO J. C. viro nobili, a­pud Juliod. Procuratori Regio, doctrinae, probitatis, eloquentiae laudi­bus insigni; qui dum Regis & patriae negotia sedulò procurat, sui ipsius negligit, non Regi solùm & patriae, sed & suis & sibi praematurè mori­tur. SCAEVOLA Questor Franciae, LUDOVICUS apud Pictones Regius Advocatus, RENATUS sub signis Principis Dumba­rum eques, parenti optimo FFF. maestissimi posuere. Obiit Lutetiae Kal. VII. M. D. LXVI.

Carolus SAMMARTHANUS causarum Capitalium apud Alen­zonios Praefectus, secundus Gaucheri medici Regii filius, inter literatos sui temporis celebrem locum obtinuit. Gratiâ floruit exquisitissimae illius Mar­garetae Navarrae Reginae Regis Francisci I. sororis, & Francisae Alenzoniae Vindocini Ducissae; quae ambae illius operâ in rebus gravissimis usae sunt, si­cut etiam Navarrae Rex Antonius. Harum egregiarum Principum sunera sin­gulis orationibus in publicum emissis, nec non carminibus Latinis Gallisque, condecoravit. Paraphrasin quoque Latinam in quosdam Davidis psalmos, cum aliis operibus, edidit. Scaevola nepos eum adnumerat in aureo illo fas­ciculo Elogiorum doctrinâ illustrium Gallorum, juxtà cum fratre Jacobo SAMMARTHANO à Candoesello, ipso quoque singulari eruditione de Chandoiseau. praedito, & medicinae, linguae Graecae, ac Matheseos scientissimo. Cùm juvenis esset, amicitiam Budaei adeptus, viri clarissimi vitam eleganti stylo desoripsit; cujus Conradus Gesnerus in Bibliotheca sua meminit. Graeca [Page 383] etiam Oracula Zoroastri Latinè reddidit, quae patri dicavit, fuitque sicut ipse medicus Regius. Major duorum quos genuit filiorum, Ludovicus SAM­MARTHANUS, Gallicanae militiae Juridicus, insigni literaturâ orna­tus est; quod ille scriptis suis liquidum fecit: minor autem Franciscus SAM­MARTHANUS officium Advocati in augustiori Regis Concilio summa cum dignitate exercet. Quod ad Renatum spectat dominum de Castro-novo de Chasteau­neus. in Pictonibus, & Josephum dominum dela Gueritiere, quartum & quintum Gaucheri filios, armorum exercitio studia quoque literarum adjunxerunt. Hi quinque fratres unicam sororem habuere, Isabellam SAMMARTHA­NAM domini de la Goberie, viri & animo & patrimonio praestantissi­mi, uxorem: Barones Crucis Blerensis in Turonibus ex hoc conjugio pro­dierunt. de la Croix de de Blere.

Quin & ex parte materni sanguinis multùm enituit Scaevola. Nicolaa à Fa­bro le Febure. de Bizay. mater ejus, Ludovici SAMMRTHANI uxor, filia erat perillu­stris domini Bizaii in agro Juliodunensi, & neptis Francisci Fabri domini de Bello-loco, Regii in suprema Rationum curia Advocati. Fratrem habuit Rena­tum de Beau-lieu. Fabrum Senatûs Praesidem in tertiâ classe inquisitionum.

Avia materna SAMMARTHANI (de quo sermonem instituimus) ex antiqua & praenobili familia Berthelotorum in Turonibus orta est; (unde etiam processit Aegidius Berthelotus Rationum Regiarum Praeses.) Amitam habuit Janam Berthelotam, quae nupta Joanni Briconneto Varennio, regnan­te Ludovico XI. Regiae gazae praefecto (dictus est tunc temporis Regii aeris perceptor generalis) tres filios peperit merito & dignitate florentissimos: Gulielmum Briconnetum Senatorem Parisiensem, cujus etiamnum posteri su­persunt; Gulielmum Briconetum juniorem, Cardinalem & Archiepiscopum Narbonensem, posteà Rhemensem, quem Carolus VIII. ità carum habuit, ut maximis Reip. negotiis eum imposuerit, & secretioris Consilii Praesidem elegerit; Robertum deinde Briconetum, Archiepiscopum item & Ducem Rhemensem, primum inter Pares, & Galliae Cancellarium. Ratione hujus propinquitatis, & aliarum à gente Berthelota pendentium, SAMMAR­THANA domus attingit etiam nobilissimas familias de Huralto chevernio, de Galliard long-jumeau, de Beaune, de Reffuge, Ruzè, Robertet, Spifame, Fumèe, Prevost S. Cire, & alias inter potissima munera dignitatesque Ecclesiae, Re­giae, & senatuum collocatus.

Scaevola SAMARTHANUS exemplis hisce domesticis excitatus, quasi face quâdam praelucente, viamque monstrante virtutis & praelustrium actionum, protinus spem sui ingentem & testimonia generosae indolis non ob­scura prodidit. Brevi tempore progressum fecit in literis admirabilem, maxi­mè quidem in Universitate Parisiensi, ubi clarissimi viri, qui doctrinam & fa­cundiam omnem Graecam & Latinam penitus hausisse videbantur, Adrianus Turnebus, M. Antonius Muretus, & Petrus Ramus, liquidos fontes elo­quentiae & Poetices ipsi aperuerunt: adeò ut hoc novellum germen istiusmo­di manibus irrigatum quotidie cresceret, unde suâ tempestate sperandi essent & suavissimi flores, & posteà etiam fructus gratissimi, quos non Gallia solùm, sed exterae quoque regiones cum stupore degustarent.

Auspicatò etiam in primo literarum tyrocinio & studiorum socios & amicos [Page 384] habuit viros scientiae ac meriti singularis, ad amplissima Reip. munera posteà evectos; inter alios Petrum Fabrum Sanjoranum, Claudium Falconem Rezi­um, hunc Rhedonensis, illum Tolosani senatûs primarium Praesidem; Caro­lum Cantoclarum & Franciscum Viettam, supplicum libellorum in Aula Regia Magistros, Nicolaum Sudorium Inquisitionum curiae in senatu Parisiensi Prae­sidem, & Nicolaum Rapinum supremum causarum Capitalium in Regio Co­mitatu Praefectum. Sed Rizii benevolentiam prae aliis intimam adeptus est, sicut posteà filii ejus primogeniti, Alexandri Falconis, Senatùs Neustriani Principis; quos insignis virtus & eruditio in sublimes illas justitiae sedes evexit.

Dum Scaevola in Academia Pictaviensi jurisprudentiae incubuit, Joannes Perusius (laudatus à Ronsardo & Mureto) sub exitum Henrici II. diem ob­iit, Medeae tragaediam quam versu Gallico pangebat imperfectam relinquens. Principium operis ità feliciter contexebatur, ut consummatio ejus magnopere cuperetur; cùm illud scribendi genus eo tempore novum apud Gallos esset & inusitatum. SAMMARTHANUS primo flore juventutis rem perfi­cere suscepit, eo quidem successu, ut maximum poemati ornamentum, nec laudem sibi minorem comparaverit: adeoque hic conatus animos ipsi dederit, ut majora aggrederetur. Itaque juvenis iste poeta tragicus & infelix, qui vitae cursum vixdum exorsus statim finierat, sorte tamen meliore hac in parte usus est quàm olim Timomachus in imagine Medeae, (quam licèt imperfectam tanti emerat Julius Caesar;) mortuo enim hoc inclyto pictore, nemo alius potuit, aut saltem ausus est tabulae excellenti, non magis quàm Veneri Ap­pelleae, extremam manum imponere.

A Pictavio ad urbem Biturigum Scaevola se transtulit, ut ibi studia inchoa­ta persequeretur, & eloquentem Jurisconsultum Duarenum audiret; qui ra­ras juvenilis animi dotes illicò perspexit, eumque amavit & in praetio habuit: praevidit etiam, Galliam olim de illius incunabulis gloriaturam; nempe cui natura ea omnia indiderat, quae aliis ex arte & industria provenire solent. Praeter jurisprudentiam, rei quoque Poeticae delicias imbiberat, & talem e­jus ideam sibi mente efformaverat (sicut quemque sua fert indoles) ut Lute­tiam reverteretur, quò hisce studiis, & aliis quibus acria assuescunt ingenia, meliùs vacaret; quò etiam consuetudine doctorum hominum, quibus urbs il­la tunc temporis abundabat, magis magisque proficeret. Ibi primum magni illius & incomparabilis scientiarum ac linguarum Genii, Josephi Scaligeri, fa­miliaritatem iniit; quae quidem illis ad annos fermè quinquaginta intercessit. Amicitiâ quoque complexus est Claudium Espencaeum clarissimum Theolo­gum, Joannem Auratum, Petrum Ronsardum, Joannem Antonium Baifium, Joannem Passeratium, & Remigium Bellaqueum.

Generosâ & honestà ambitione permotus ut illustrioribus sui seculi viris innotesceret, Cancellarium Hospitalium visere statuit; qui quidem poema Latinum De praejudicio ex venalitate Officiorum ab ipsius manu benignissimè ac­cepit. Quanquam divinus ille antistes, Themidis oraculum, non minori doctrinâ quàm gravitate Justitiae bilancem tractavit; tanti tamen fecit poeti­cen, ut inter occupationes maximè serias austeritatem negotiorum & legum [...] m hujusmodi scriptionis dulcedine lenierit: sicut alii complures gentis [Page 385] togatae principes viri nostro tempore fecerunt. Epistolae suae versu Latino scriptae, eo artificio compositae sunt, ut doctorum hominum judicio cum Ho­ratianis facilè comparari posse, etiam nescio quid suavius molluisque spirare videantur.

SCAEVOLA sibi in animum induxerat Carolum IX. longo illo itinere quod provinciis universi regni peragrandis suscepit, comitari, cùm paulo antè à civibus Juliodunensibus ad Majestatem suam de rebus gravissimis delegatus esset. Sed parùm temporis in aula Regia moratus, consilii ratione interruptâ, Burdigalas profectus est, ubi cum Lanceloto Carlesio Episcopo Reiensi, Micha­ele Montano, Eliâ Vineto, aliisque Aquitaniae doctris viris amicitiam contraxit. di Riez. Regi nihilominùs in urbe Metensi posteà obviàm factus est, atque inde transi­it usque ad fines Germaniae.

Juliodunum reversus, uxorem ibi duxit Renatam Hayam filiam domini de Malaguet, & amplissimae fortunae unicam haeredem, cujus tamen divitias & dotem longè superabant animi ornamenta ac virtutes, inter quas flagrantissi­ma erga pauperes charitas maximè enituit. Multos habuit liberos, posteà me­morandos, qui à paterna bonitate moribusque laudandis nè minimùm quidem desciverunt.

Dum Parisiis haesit, annis M. D. LXIS. & LXX. benevolentiam adeptus est Ponti Thiardi & Gulielmi Ruzaei, qui postea fuerunt, alter Cabillonensis Episcopus, Andegavensis alter; Germani Valentis Gueslissii Abbatis Prim­pontii, Consiliarii & posteà Episcopi Aurelianensis; Christophori Thuani, qui Senatûs Parisiensis principatum dignissimè gessit; Henrici Memmii domi­ni de Roissy, sanctioris Consilii assessoris & Cancellarii Navarrae, patris domi­ni de Roissy, & avi Praesidis Memmii, qui cum tanta honoris & scientiae laude in Consiliis Regiis & senatu Parisiensi etiamnum versantur. Hunc affectum erga SAMMARTHANUM ipsi quoque haud intermissum colue­runt; sicut etiam Guido Faber Pibracius, in supremo Galliae senatu regius tùm patronus & posteà Praeses, Philippus Portaeus Abbas Tyronius, Stepha­nus Paschasius Regius in suprema Rationum curia advocatus, Antonius Oise­lius, Petrus & Franciscus Pithoei, advocati in senatu celeberrimi. Hi omnes viri illustres ejus societate magnopere oblectabantur, quam suavitate morum ità condiebat, ut singulorum animos facilè sibi conciliaret; magnatum, fa­mae ac virtutem splendore; aequalium, conversationis dulcedine & doctrinae incantamentis; inferiorum denique, comitate admirabili: qui reciproco quo­dam studio omnia honoris & venerationis officia ipsi detulerunt, quae viris summâ virtute praeditis, & supra communem hominum sortem egressis, me­ritò debentur.

Nuptiae Caroli IX. cum Elizabetha Austriaca, Maximiliani II. Impera­toris filiâ, commodam praebuere occasionem quâ se doctissimae pennae volatu in altum eveheret, Epithalamium Gallico versu compositum in lucem emitten­do; quod Rex ab authore oblatum animo benigno accipere dignatus est. Ex eo tempore in cognitionem venit praeclari illius Politici, Nicolai Novo-villani domini de Villeroy Regi à mandatis, apud quem ob egregia sua merita summo honore habebatur. [Page 386] SCAEVOLA noster non tantum se vernaculae Poeticae addixerat, sed Latinam quoque adjunxit; quò ingenium utrobique felix & foecundum natu­rali quodam ductu eum inclinavit: Quod etiam cum paucis habuit commune, Joachimo Bellaio, Joanne Passeratio, & Nicolao Rapino. Itaque Gallice transtulit, vel potius imitatus est opus quamplurimis pulchris & salutaribus documentis refertum, quod HUMANAEVITAEZODIACUS inscribitur, ab insigni poeta morali nationis Italicae, Marcello Palingenio, car­mine Latino conditum. Qúae traductio adeo genuina est (sicut omnes aliae quas posteà feliciter elucubravit) ut Remigius Bellaquaeus animadvertat, au­thorem hunc extraneum Palingenii nomen quasi divinitus accepisse, quod bis natus sit; semel suo poemate; & rursus eruditi SCAEVOLAE versione.

Aliquot annis post initum conjugium maxima ex parte Pictavii commoratus est, ubi potissimo Quaesturae munere in illa Jurisdictione fungebatur. Haec sedes eò ipsi jucundior visa est, quòd duo ejus fratres ibidem quoque degebant; tùm quòd eo tempore & Academia satis florebat, urbs & ipsa viris Juris pru­dentiae, Medicinae, ac literarum amaeniorum scientissimis abundabat. Adde quòd etiam magnus ille Scaliger tunc in Pictonibus agebat apud dominum Abanii & Rupiposaei, Romae legatum, & Praefectum Marchiae, qui ad illu­strem familiae nobilitatem, scientiae & belli gloriam adjecerat. Unde SAM­MARTHANUS amplissimum campum nactus est illius fidem, & affect­um in Regum ministeriis flagrantissimum, sicut etiam filiorum virtutem ac ge­nerosam indolem, celebrandi. Epigramma quod Scaliger misit ad Baronem Chrysaeum Pictavii agentem, ac SAMMARTHANI & celebrium doct, arumque dominarum de Rupibus frequenti consortio ibi fruentem, hic de Gresse. omitti non debet, cùm ad laudem illius de quo verba facimus haud parùm faciat.

Ex imitationibus Palingenii, & aliis ejus operibus, praecepta bene vivendi & virtutum incitamenta proffluxerant; sicut etiam aculeos ad pietatem dede­rant perquàm multa illius carmina sacra inter quae praecipuum locum obtinet docta Paraphrasis Latina Canticorum Biblii, aliique versus quibus impietatem prosternit & Atheismum jugulat. Intereà casus quidam occurrebat, quo sa­cile persuasus est aliam pulchram quidem sed inusitatam scribendi materiam amplecti. Cùm enim unus ex infantulis ejus gravibus morbis laboraret, sicut bonus erat paterfamilias, nulli medicorum etiam optimorum aut experientiae aut industriae pepercit; quinetiam ipse operam dedit ut infantum naturam & [Page 387] teneras lactentium habitudines curiose exquireret: cumque permultas singu­laris momenti observationes fecisset, adeoque in abditos Naturae recessus at­que intima Philosophiae adita penetrasset, poema Latinum Paedotrophiae dictum aggressus est, sive de modo infantes ex ubere nutriendi, & tenellas ejusmodi plantas conservandi adversus infinitas tempestatum minas, quae saepenumero in ipso nascendi exordio eos enecant; sicut author ipse alicubi in scriptis suis opportunè satis exposuit. Et quamvis haec scribendi ratio primo quidem as­pectu humilis & vulgaris esse videatur, siquis tamen animo perpenderit, ho­minem ad imaginem Dei efformatum, nobilissimam & principem in universa rerum natura speculationem esse, haud facilè negabit, tale opus adeo divine contextum, adeò ad incolumitatem humani generis accommodatum, ejusdem pariter dignitatis aliquo modo particeps esse debere: Unde etiam jure inferri potest, hoc quidem nomine magis laudandum esse quàm Georgica Virgilii, cu­jus Majestatem hoc opere prope assecutus est.

Ante SCAEVOLAM nemo Gallorum ausus erat Epicum poema Lati­num longioris contextus suscipere, saltem lectione dignum, aut quale istud, in quo omnes numeri artis Poeticae, omnes gratiae elegantiarum, omnes doctae antiquitatis regulae conspiciuntur: unde acceptissimum evasit apud omnes cultioris ingenii viros, & prae aliis apud Italos. Quod ad nostrates attinet, cùm Baifius ad magnum Ronsardum mitteret, suâ responsione Gallicâ, quae posteâ in Latinum versa est, non simplici operis laudatione contentus, ejus pulchritudinem, dispositionem, ac varietatem admiratur. Dii boni! (in­quit) ‘quem mihi librum misisti à nostro SAMMARTHANO con­scriptum? non liber est, sed ipsae musae; totum nostrum Helicona testem appello. Quin & si de eo judicium mihi concessum sit, velim equidem il­lum omnibus hujus seculi poetis anteponere; vel si Bembus, Naugerius, divinusque Fracastorius aegrè laturi sint. Dum enim perpendo quàm apte suavitatem carminis purae tersaeque dictioni, fabulam historiae, Philosophi­am arti medicae conjunxerit, libet exclamare;‘—Deus, deus ille, Menalca—’Seculumque istud felix dicere, quod nobis talem tantumque virum pro­tulerit.’

Judicium item Scaligeri admodum illustre est; quod è pluribus ejus literis ad authorem missis colligitur, quarum unà Lugduno Bat. scripta mense Feb. M. D. XCVIII dicit; ‘Nihil in carminibus tuis, video, quod omnem nostri temporis Poeticen non longè exsuperet: Etiam Pindarica planè divina sunt. Paedotrophia tua nobilioris quidem telae quàm Venatio Bargei est, quamvis & ille poeta sit non inconcinnus: sed dulcedo illa quam tantoperè prosequitur, masculo versuum tuorum robore destituta est. Victuri pro­cul dubio sunt, & ego quoque vitam ab illis hauriam. De meis operibus unum ad te mitto, De emendatione temporum; [...]: verùm amicitia nostra faciet, nè tibi sit ingratum. Boni quaeso accipias, & me­mineris (si placet) amici fidelis experientiâ annorum quadraginta, aut cer­tè parùm abest. In alia Epistola ità scribit; sua poemata omnibus nostri se­culi palmam praeripuisse.’Sed religio esset hoc in loco tacere dignum elo­gium alterius illius bonarum literarum luminis, Justi Lipsii. Sub finem seculi [Page 386] [...] [Page 387] [...] [Page 388] postremò elapsi ad Dominicum Baudium scribens, his verbis utitur, brevibus quidem pro more suo, ‘sed magni ponderis; SAMMARTHANI poe­mata & Elogia vidi; illa doctè, haec & prudenter scripta. Felicem etiam filiis patrem! gaudeat, & fruatur.’

Paedotrophiae liber Henrico III. nuncupatus, ab omnibus doctis, & prae­cipuè à peritissimis medicorum eo in pretio habitus est, eo desiderio quaesi­tus, ut impressionem ejus tàm in Gallia quám aliàs decies iteratum viderit SAMMARTHANUS: Etiam eo vivente usitatus est & pueris exposi­tus in quibusdam Collegiis & Scholis celebrioribus, eo planè ritu quo prisci authores praelegi solent. Sed quò Gallia penitiùs propiusque doctissimum u­tilissimumque hoc opus intelligeret, Gallico versu feliciter reddidere Petrus Laetus Medicus Regius, Carolus Rogerius assessor in Jurisdictione Juliodu­nensi, & alii scriptores optimi: Quin & author ipse versionem ejus inchoavit, quam in publicum emisit,

Quamvis autem studio Latinae Poeseos, quàm Gallicae, magis incubuerit, cùm tamen in utraque pari successu versatus sit (ut suprà notavimus;) ideo selectum Gallicorum carminum fasciculum, quae anteà Latinis immiscuerat, seorsim luci dare voluit: Quo in opere alterius etiam pulcherrimi incaepti par­ticulam inseruit, quam Metamorphoses Christianas, posteà autem Sacras ap­pellavit; in octo libros dividendas, si ad finem perduxisset. Ad hoc opus ef­formandum, diligenter è Bibliis omnia loca collegerat, quo de mutatione si­ve transformatione rerum multarum ab ipso mundi exordio ad usque Salvato­ris nostri adventum passim loquuntur. Conatus quidem poetâ Christiano ve­rè dignus, & tanto magis laudandus quàm lusus illi in simili materia vel Ovidii Latini vel Theodori Graeci, quanto veritas mendacio praestat, & Historia Fabulae. Cùm principia tantùm divini hujus poematis praelibasset, tùm bella civilia subindè erumpentia, quae Galliam universam & maximè Pictonum pro­vinciam infestarunt, tùm rei familiaris cura quae SAMMARTHA­NUM sollicitum habuit, tum etiam ministeria Regis quibus saepenumerò distinebatur, conspiratione quâdam obstabant quò minùs huic consilio non minus pio quàm generoso ultimam manum imponeret. Cujus generis & il­lud erat, quod publici quoque juris facere decreverat, nimirum Historia sanctorum bellorum in regionibus transmarinis à Gallis gestorum. Nam vir iste, cùm nihil humile aut plebeium spiraret, pulchriora & aliis in­tentata argumenta semper elegit, ut scriptor quidam illius temporis ani­madvertit; quod à magno solidoque ipsius judicio provenisse minime du­bitandum est.

Anno M. D. LXXIX. quo Gallica Opuscula edidit, Praetor urbicus & Ca­pitaneus Pictavii summo omnium bonorum consensu & suffragio publico elect­us est. Munus illud (si alias non esset, ut erat certè & natalium splendore nobilis, & virtute propriâ nobilissimus) titulum gradumque nobilitatis ipsi conciliasset, quam Rex Carolus V. Praetori & reliquis Consularis ordinis Magistratibus Pictavii concessit, postquam urbs illa jugum Anglorum fortiter excussera [...] More eorum qui ad illam Praefecturam perveniunt, pro symbolo accepit, Patriae non satis una manus; quo innuere voluit, id quod in scriptis ejus non semel occurrit, boni civis esse Regi & Reip. pace ac bello inservire, [Page 389] & Romanorum exemplo manum industriamque suam dedicare, sive ad scri­bendum pro publica utilitate & honore patriae, sive ad defendendum, & cum opus esset ad ferendum suppetias.

Provincia Pictonum, & reliquae in eo tractu sitae, crebris motibus tunc tem­poris agitabantur ab hominibus Religionem professis quam Reformatam ap­pellabant, qui urbes etiam aliquas indies dolo aut subitâ vi intercipiebant; maximè autem Pictavium ipsum lividis oculis intuebantur, Id quod SAM­MARTHANO animos addidit, effecitque ut immodicis laboribus ac vigiliis potissimum illud regionis caput in tranquillitate & Regis obedientià continere studeret.

Dum Praeturam urbis administraret. Conventus Juridici senatus Parisiensis ibi habebantur, quibus praefuit Harlaeus ille qui posteà cum tanto famae & probitatis decore in illa suprema Regni curia principem locum obtinuit. Hunc sui seculi alterum Catonem quotidiana familiaritate colebat SAM­MARTHANUS; sicut etiam doctissimum Brissonium primò advocatum Regium, posteà ejusdem senatus Praesidem: hunc quoque Pictaviensis ager è suo sinu prodiisse gloriatur.

Ut primùm hoc Magistratu exierat, primo quo fungebatur Quaesturae mu­nere deposito, Rex alterum illi contulit quo totius Pictonum Jurisdictionis aerarium publicum procuraret; cui posteâ quoque Praesidis in eadem Jurisdict­ione dignitatem adjecit. Quae omnia officia per quadraginta quinque annos illibatâ quidem integritate gessit, regnantibus quatuor deinceps regibus, qui­bus summà fide inserviit. Neque dicere erubescimus, istos honores gloriam & ornamentum, quae cuilibet alteri dare potuissent, ab ipso cumulatius acce­pisse; quem etiam amplissimis Regni muneribus parem ac dignum praestantis­simus quidam illius aevi scriptor judicavit.

Paucis post annis insignis occasio nata est, quâ universo quaestorum Galli­ae Collegio (cujus ille socius erat) rem gratissimam faceret, & novum gloriae augmentum sibi acquireret. Cùm enim Henricus III. maximam partem id genus Officiorum abolesset, qui exuti erant querelis & rationibus agere de­creverant ut iterùm restituerentur. Ideircò cùm ex omnibus Regni provinciis magnus eorum numerus Parisios confluxisset, SAMMARTHANUM obsecrarunt ut unus omnium nomine verba faceret, quippe qui & excellenti judicio, & eloquentiâ consummatâ, & aliis conditionibus ad perorandum in publico necessariis abunde praeditus esset. Cujus opinionis testimonium lu­culentissimum dedit, cùm sermonem politum quidem & sublimem coram illo Monarcha singulari gratiâ pronuntiavit, & tot argumenta solida exposuit, ut Rex, qui talis ingenii viros magni faciebat, & ipse quoque facundissimus erat, maximâ voluptate eum audiret; quod ille statim confessus est, & Quae­stores paulò post senserunt, cùm fructum quem sperabant Officiorum redinte­gratione perciperent. Haec actio, in qua solertiae & acuminis vim demonstra­vit, gratiae, quam postea apud Regem adeptus est, aditum fecit; qui eum tan­to honore dignatus est, ut benigno oculo aspiceret, donis liberaliter cumula­ret, & negotiis delegationibusque ad bonum publicum maximè spectantibus eum praeficeret: quibus semper eâ dignitate perfunctus est, ut saepenumerò tam publicè quàm privatim laudes quas optimè meruit uberrimè reportaverit: [Page 390] quippe qui scientiam comparaverat exquisitam & Reipublicae, & Fisci, & par­ticularis [...] civitatum administrationis, cum intelligentia universae Historiae, prae­scrrim Gallicae, cujus aliquos etiam Commentarios delineavit.

Cum interim diuturniorem quàm speraverat moram Parisiis fecisset, ido­neam nactus est opportunitatem & veteres amicitias cum multis illustribus vi­ris reparandi, & novas adjiciendi; quales fuere, Chevernii Galliae Cancella­rii, Belmii Archiepiscopi Bituricensis (quos etiam cognatione attingebat) Varii, [...] [...] [...] V [...]ir. qui posteà Senatus Aquensis Praeses primarius, & tandem Episcopus Lexoviensis ac Galliae Sigillorum Custos evasit; Perronii & Bertaldi, quos in­signia sua merita ad eminentissimas Ecclesiae & Reip. dignitates evexerunt. His annumerandi sunt Jacobus Faius Spessaeus, primùm patronus Regius in Se­natu Parisiensi & deinde Praeses ibidem dignissimus; Claudius Puteanus, & Jacobus Gillotius, Consiliarii; Claudius Mangotius, (Julioduni pariter o­riundus) celebris in Senatu patronus, cum duobus filiis suis, quorum alter erat Regius in eadem curia advocatus, (quem mors immatura huic Regno ab­ripuit,) alter item Galliae Sigillorum Custos. Qui omnes incredibili eum af­fectu complexi sunt, tùm ob propinquitatem generis quâ illis accessit, tùm ob incomparabilem scientiam quâ omnibus praestitit.

Sed propiori necessitudinis vinculo conjunctus est cum ingenti illo & Galliae & bonarum literarum ornamento, Jacobo Augusto Thuano, tunc temporis supplicum libellorum apud Regem Magistro, & postea Praeside Senatûs Pari­siensis. Hic vir illustris cùm praeclarum poëma Latinum, in quo de Aucupio agit (exercitio Principibus & nobilibus usitatissimo) publicae voluptati con­secraret, his versibus qui in primordio libri conspiciuntur, SAMMAR­THANUM honorificè alloquitur;

Neque illud alterum minoris gloriae loco ducendum est, quòd idem Thua­ [...] um à stricta oratione ad solutam se contulisset, ut Historiam sui tempo­ris conscriberet, suum ea de re consilium ipsi communicavit, & tres priores li­bros, ut ex illius arbitrio vel persequeretur opus, vel omnino missum faceret; sicut ferunt literae quas ea de causa scripsit. Adeoque sententiam sortitus est quam tanti incaepti utilitas & praestantia meritò postulabat, & quam ille quo­ [...] [...]lia in scriptis suis saepissimè celebravit. Firmissima quae illis mutuò in­tercessit [Page 391] amicitia studiosè utrinque culta est; cujus rei veritas in doctis utri­usque lucubrationibus abundè constat.

SAMMARTHANUS etiam Ronsardo familiariter usus est, & cum dolore vidit hunc poetarum solem caligine obduci. Quanti autem ille (sicut alii complures) SAMMARTHANUM fecerit, indè liquet, quod in dedicatione poematis, cujus finis hic locum meretur, excellentissimi poetae laurum ipsi attribuit:

Quos insignis poetae versus ad Lyram Latinam, ut potui, modu­latus sum;

Incomparabilis hujus viri suneribus ingeniosi scriprores haud pauci illacrymâ­runt; inter quos SCAEVOLA noster memortam ejus consecravit Odâ Pindaricâ, filio suo natu maximo Abeli SAMMARTHANO (qui patris vestigia propè insequitur) dicatâ, & Elegiâ cultissimâ, quam ipsi pro Elogio esse debere existimavit. Quinetiam Claudius Binetus, Praetor Juridicus (quem Proseneschallum vocant) Jurisdictionis Bellovacensis, in vita quam scripsit istius Patris Gallicae Poetices, SAMMARTHANUM inter eos memorat quos propter doctrinam & egregia scripta prae aliis dilexit & ae­stimavit; in quo opere non tacendum putat, imo ad verbum transcribit illu­stre illud Ronsardi judicium de Paedotrophia, cujus anteà meminimus. Isa­acus [Page 392] Casaubonus, illud alterum scientiarum miraculum, debitas meritis suis laudes in literis Latinis ad eum scriptis elargitur. Stephanus Paschasius in o­pere quod Galliae Investigationes inscribitur, ejus nomen in album poetarum inferit, qui maximè à temporibus Henrici II. famae praeconio floruerunt. Jo­annes Auratus, Joannes Antonius Baifius, Ludovicus Alealmus, Germanus Audebertus, Nicolaus Rapinus, Franciscus Juretus, Jacobus Guttarius, Ni­colaus Rigaltius, Paulus Thomasius, & alii permulti viri eruditissimi SAM­MARTHANI gloriae adstipulantur. Breviter alii eum poetarum sui temporis Principem appellàrunt; alii dixerunt, eum fuisse optimum & politis­s [...]mum sui seculi scriptorem, & Elogium aequè meruisse ac illi quos ipsius cala­mus aeternitati consecrarat.

Enimvero sama ejus non intra limites hujus Regni conclusa est, sed in ex­teras regiones, etiam ultra mare provolavit. Rex magnae Britanniae Jaco­bus ejus nominis primus, qui in teneris annis, cùm Rex Scotiae esset, ab eruditissimo Buchanano bonis literis institutus est, lectis nonnullis SAM­MARTHANI operibus, miram inde voluptatem concepit, ut Jacobo Elfinstono narravit, qui ipsi à mandatis erat, & cum Pictavii Jurisprudentiae operam dedit SCAEVOLAM ibi cognoverat. Sed & ejus poemata alia­que scripta justà praedicatione recepta sunt à clarissimis viris, Musarum deli­ciis, quos Germania & Belgium protulerunt, Jano Douza, Dominico Bau­dio, Daniele Heinsio, Hugone Grotio, Daniele Tileno, Paulo Melissio, Jano Posthio, & Jano Grurero. Quorum postremus industriam imitatus Matthaei Hetrusci Itali, qui fasciculum poematum à melioribus patriae suae ingeniis factorum in uno volumine complexus est, ipse quoque selecta Gallo­rum carmina Latinè composita in unum contulit, & in Germania sub ficto no­mine Ranutii Gheri edidit: & aliorum plerunque poetarum pauca quidem & lectissima desumpsit, SAMMARTHANI autem integra opera in suam Collectionem inseruit, cùm omnes eorum partes aequè perfectas & eodem filo contextas inveniret. Adeoque multi scripserunt, in Paedotrophia Virgilii Majestatem propè expressam fuisse, in Elegiis Ovidii ac Tibulli suavitatem, in sylvis Statii gravitatem, in Epigrammatis Martialis acumen, in Odis Ho­ratii genium, immò ipsius Pindari, quem nemini imitabilem praedicarunt.

Memoria hujus antiqui poetae Graeci, & fama illius doctrinae tantum existi­mationis ac venerationis etiam sortita est, ut Alexander magnus, cùm The­bas cepisset & solo aequasset, hujus posteros atque aedes servaverit, unicas re­ [...]iquias florentissimae civitatis inclementi militum furori expositae. Sed nostris temporibus, dum bella civilia passim saeviebant, casu serè simili vidimus, uni­us SCAEVOLAE grati [...] non solùm domum ejus quam in urbe natali ha­buit sartam tectam mansisse, sed reliquas etiam omnium civium aedes ab im­minente ruina conservatas esse. Dux Joeusae, Galliae Thalassiarcha & exer­citûs Regii Legatus, cùm propè Juliodunum in Aquitaniam iter faceret, in­colis illius loci ob injurias quibusdam è suo famulitio illatas gravissimè succen­suit. Haec insolentia ità Ducis animum pupugerat, ut iracundiâ exaestuans, & Juliodunum cum exercitu ingressus, vindictam meditaretur, & ad eas ex­tremitates se accingeret, in quas facillimè labuntur, qui vim & legem in ma­nibus gerunt, & omnia possunt in ea loca ubi malè habiti fuerunt; ad quod [Page 393] etiam à nonnullis copiarum ductoribus alias ob causas accendebatur. In his­se angustiis cives miserè consternati nullos non explorant modos quibus ingru­entem tempestatem averterent, & iratum placarent: ille autem adversus pre­ces quorundam haud infimae sortis hominum tanto acrius induruit. Cum omnia frustrà tentassent, praecipui civium tandem memorià animadvertunt, tanti mali remedium, quod aliàs tam sollicitè quaerebant, apud ipsos reperi­ri; nempe ad SAMMARTHANUM suum refugiendum esse, ut veniam tantoperè exoptatam à Joeusa impetrarent, quem procul dubio me­ritis illius viri nihil non concessurum credebant. Aberat tunc temporis in Pictonica inferiori negotium honorificum sibi demandatum administrans: ut primùm autem hujus rei certior factus est, propere Juliodunum advolat, opem operamque suam dilectae patriae minimè negandam ratus. Statim adit Joeu­sam, apud quem singulari gratiâ pollebat, obnixè orat, hortatur, obsecrat demùm ut peccantibus ignosceret. Invictus aliàs imperator tandem se vinci patitur, ceditque non minùs sanctis amicitiae legibus, quàm suavi violentiae & mollibus incantamentis efficacium tanti viri verborum; unde & iram simul, & culpam remisit. Tanti fecerunt hoc beneficium Juliodunenses, ut ea de causa SAMMARTHANUM insigni titulo PATRISPATRIAE cohonestarent; quod olim Romanus Orator à civibus suis reportaverat. Ita Laureae coronae, quam docta SCAEVOLAE poesis capiti ejus jure cir­cundederat, Civica etiam quernis contexta frondibus adjici potuit, quam hoc tàm illustri facinore, & piâ in patriam charitate non minùs justè meruerat. Quo nomine cum Scaevola altero fermè comparandus est, non è duobus illis quos tantùm celebrat historia Romana, sed Philosopho Graeco & Historico, qui benevolentiâ Caesaris Augusti fruebatur: quo enim popularibus suis commen­datior esset, Imperator Tarsum urbem ejus natalem vectigalibus & subsidiis planè liberavit; ubi bonus senex summas dignitates adeptus est, & ultimum diem feliciter obiit, cùm annos octoginta duos impl [...]sset, relictà de se unà cum operibus quae in honorem patriae emiserat, memorià adeo gratà & ju­cundâ, ut populus Tarsensis ipsi tanquam Heroi solennia quotannis in­stauraret.

Sed ad reliqua praeclara facta nostri SCAEVOLAE Gallici redeamus. Dum bella civilia in visceribus hujus Regni adhuc haerebant, nonnulli fidem ejus magnoperè tentarunt, ut in partes conjurationis, quam Ligam appella­bant, attraherent; etiam tunc cùm Parisios profectus est paulo post sune­stum & illaetabilem diem quo illius urbis plateae doliis & omne genus obicibus Journee de [...] Barric [...]es. adversus Regias cohortes intercludebantur. Frustrà tamen; ita enim in­sculptum infixumque animo gerebat obsequium illud quo subditi erga Princi­pem legitimum naturae vinculis obstringuntur, (id quod actionibus inclytis per totum vitae suae curriculum patefecit) ut nulla unquam tentamenta aut pro­missa eum labefactare, nec tantillùm quidem ab officio dimovere valuerint. Ideoque Rex Henricus III. firm [...] ipsius fidelitate fretus, eum ad postrema Regni Comitia Blesis habita vocavit, ut ibi cùm res postularet, boni civis o­peram & industriam Reip. praestaret. Et insignis quidem occasio data est, quam silentio praeterire non possumus absque nefario in illius memoriam sacri­legio.

[Page 394] Unus è praecipuis Conjuratis perspexerat, nullos è Deputatis urbium suis consiliis magis adversos, aut Regis servitio magis addictos esse, quàm qui publica ministeria in provinciis obibant. Unde potestate suâ & authoritate les Offi [...] s. quam inter Comitiorum Ordines habuit innixus, effecit ut ad senatum refere­tur de tollenda maxima parte Officiorum, quasi oneri superfluo, nè verbo quidem facto de reparatione pretii pro iis muneribus anteà impensi. Specio­sa & Reip. utilis haec propositio videbatur; prudentiores autem satis intel­lexerunt, revera insidias esse positas, & laqueum dolo contectum, in quem Ministri Regii prolapsi interirent. Qui enim eorum abolitionem premebat, duabus maximè de causis id secisse credebatur: vel ut eos omni authoritate exueret, atque ità vires quas suis incaeptis opposituri essent enervaret; vel ut timore percelleret, eoque adigeret ut ad illius auxilium confugere necesse haberent; cujus demùm patrocinio conservati, in posterum quasi jure ad illi­us partes transirent. Ministri cùm in commune consulerent, quibus tandem modis hanc suppressionem cum universa ipsorum pernicie conjunctam impedi­rent, fortiter obviam ire decreverunt, imo & senaculum tertii Ordinis (hu­jus mali incunabula) simul ingredi, & coram protestari pro irrito haberi de­bere quicquid in eorum praejudicium Deputati statuerent, quorum plerosque contra mandatum Regis & bonum publicum prensationibus & emptis suffragiis electo [...] esse contendebant. Protestationem istam ab omnibus Ministris (qui [...] enti omnis generis erant) obsignatam, Comitiis expositam reliquit SAM­MARTHANUS, qui jussus est pro universis verba facere, sicut in simili casu antea quinque circiter annis (ut suo loco meminimus) fe­cerat.

Eodem die quidam Tertii Ordinis Deputati apud Regem de hoc actu quae­sti sunt, & flagitarunt ut jure cum illis ageretur, quos Comitiorum libertati obs [...] epere ausos esse clamitabant. Cùm autem viderent Ministros istiusmodi querel [...] minimè concussos esse, verùm è contrà Regem orare, ut causas qui­bus Protestationem suam fundabant explicari permitteret, nihil ultrà turba­tum est; satis enim sciebant, si ad probationes ventum esset, de eorum au­thoritate actum fore, cùm plerique conscii essent parùm probitatis in agendis electionibus adhibitum fuisse. Quod cùm Regi nunciaretur, non solùm benè interpretatus est, sed privatim quoque amicis significavit Protestationem illam sibi placuisse, utpote quae Regiam dignitatem potissimè tueretur. Et [...] lud erat potiùs quàm privatum lucellum SAMMARTHANI & Mini­strorum, quod [...]um ad rem adeò generosam & arduam cum pe [...] lo vita ag­grediendam incitavit; propter quam ab omnibus bonis laudatus est, q [...]i animi fortitudinem non minùs quàm ubertatem ingenii aest [...] t.

Sub exitum anni M. D. LXXXVIII. Pictavium à Rege missus est, ut de moti [...] m tùm nas [...]ituris Majestatis suae sensum ac voluntatem civibus ape­ [...] t, & quàm sixum immotumque ejus animo sederet, Religionem Catho­ [...] m Apostolicam & Romanam semper inviolatam servare, & subditorum ca­lamitatibus solatium afferre; nihilominus velle & jubere, ut partium studiis conjurationibusque missis neminem in posterum secundùm Deum praeter Re­gem suum agnoscerent, qui authoritatem suam impunè contemni haud ampli­ [...] [...] tur. Cùm SAMMARTHANUS haec mandata singulatim [Page 395] executus esset, Rex voluptatem quam indè conceperat literis ad eum scriptis demonstravit, significans, ‘se gratias ipsi propter operam navatam agere: verùm cùm inter cives quidam male animati delitescerent, qui populum di­vellere, & à mutuo consensu (in quo civitatis incolumitas sita est) alienare studebant; & quòd fideles servos suos invigilare oporteret, quò perniciosa ejusmodi consilia frustrari, & incolas concordià officioque continere possent; ideo se jubere, ut eo curas & labores suos ipse intenderet.’ Sed cùm tumul­tus interim crescerent, & adversa factio eousque praevaleret, ut urbis portas Regi contumaciter occluderet, SAMMARTHANUS tandem co­actus est insanae procellae cedere, deserere gubernaculum, aedes & familiam relinquere, etiam ex urbe egredi, unà cum Malicornio Pictonum Praefecto aliisque melioris notae Ministris Regiis, qui fortunam causamque Principis sui constanter sequi decreverant, cujus obsequium cum amore patriae conjunct­um omnibus aliis privatis affectibus commodisque anteferebant. Honestum istud exilium quinque annis & ampliùs perduravit. Illorum temporum histo­rici dum Pictavii defectionem enarrant, SAMMARTHANI fidem non omittunt; quorum unus in hunc modum scribit; ‘Ex eo tempore nemo qui Regi studeret, saltem dignitate aliquâ praeditus, in urbe remansit; prae aliis autem gens SAMMARTHANA indè ejecta est, quasi in Re­giis partibus praecipua: Huic multae familiae clariores se adjunxerunt, quae sub ejus auspiciis in unum collectae semper in posterum tam bello quàm pace maximè inter Pictavienses Regio nomini adhaerere notatae sunt.’

SAMMARTHANUS ad Aulam se recepit; ubi Rex de illius inte­gritate praestantiaque eam opinionem conceperat, ut sibi à mandatis illum ha­bere destinaret, sicut Magnati cuidam innuebat. Sed cùm opera ejus alibi necessaria esset in re maximi momenti procuranda, Rex beneficentiam suam aliquantisper differendam censuit. Nam postrebellionem Parisiis ortam, in­duciae Turonibus pactae sunt cum Henrico Magno gloriosissimae memoriae Prin­cipe, tunc solùm Navarrae Rege, qui plurimas urbes & propugnacula cepe­rat, magnosque progressus in agris Santonensi, Inculismensi, & Pictaviensi fecerat. Reges utrique viros illustres deputârunt, quorum esset Induciarum capita exequi, aerarium corrigere, perturbationibus quas infausti motus in­vexerant remedium afferre; etiam Catholicos, tam Ecclesiae quàm Regis Mi­nistros, in bona & Officia unde exturbati erant restituere, unà cum exerci­tio Religionis Catholicae (quae belli injurià in desuetudinem abierat) redin­tegrando in urbibus nuper occupatis ab illis qui Reformatae nomen suae pro­fessioni adsciscunt. His rebus componendis Rex SAMMARTHA­NUM delegavit, Navarraeus autem Michaelem Huraltum, Hospitalium Fa­ium Cancellarium suum, Hospitalio Galliae Cancellario dignum nepotem. Is­te quidem doctrinâ singulari, & absolutâ rerum ad Statum Regni spectantium intelligentiâ praeditus erat; & cùm iisdem animi dotibus Collega ejus (quem hic celebramus) exornatus esset, eò suavius in hac gravissima legatione ope­ram suam contulerunt. Itaque res eo temperamento constitutae sunt, ut ni hil deesse videretur vel ad boni publici restaurationem, vel ad Regum satis­factionem. Praecipuè autem SAMMARTHANUS (juxta manda­tum quod à proprio Regis ore acceperat) omni ope enixus est ut exercitium [Page 396] verae Religionis pristinum locum ac nitorem obtineret; id quod ejus industriâ in multis Pictonum, Sanctonumque & Inculismensium urbibus factum est. Re­formati quos vocant, ad leges & jura provocârunt, cùm hanc restitutionem viderent; imò posteà querelas ea de re ad Henricum Magnum detulerunt, ut constat ex literis VII. die Novembris anni M. D. LXXXIX. ad Plessium Mornaeum Salmurii Praefectum proprià Regis manu exaratis, quas ipse Com­mentariis suis inseruit. Sed irritae fuerunt hae querelae, nisi quòd SAM­MARTHANI gloriam eo sublimiùs evexerint; siquidem indè conjicere possumus quàm uberes fructus à piis ipsius laboribus Catholici perceperint; neque dubitandum est, quin ipse quoque multò praestantiores sibi in coelis acquisierit, qui tam insigne opus confecerat ad prolatandum Dei honorem & bonum Reipublicae.

Intereà Rege Henrico III. nefariè trucidato, bona ejus voluntas quâ SAMMARTHANO honorificum illud munus designaverat, incassum fuit. Adeoque animus ejus extremo dolore confossus est ob ingentem & luctu­osam jacturam, quam non Gallia solùm, sed ipse quoque privatim fecerat, ut paucis pòst mensibus Juliodunum se subduxerit, quo liberiùs hoc infandum parricidium & publicas calamitates ploraret: Id quod lugubri carmine prae­stitit in lucem edito, quod inscribitur Lacrymae in Memoriam magni Monar­chae; cujus in Deum pietas, in homines benè meritos gratia & liberalitas ae­ternâ commemoratione renascentur. Videbatur quidem atrocitas hujus inau­diti ac prodigiosi facinoris novum quendam furorem & insolitos aculeos in pectore nostri poetae excitasse, ut execrandum scelus acriori detestatione persequeretur, quam hoc nobili & eleganti opusculo effulminavit.

Sed insignes victoriae quas Henricus Magnus sceptri legitimus haeres brevi posteà consecutus est, materiam jucundiorem doctae illius Musae suppeditâ­runt. Et sicut gesta Regia humanos agendi modos excedebant, ac miracu­lis propiora videbantur, ità ad ea celebranda SAMMARTHANUS inusitatam planè suaeque inventionis Poesim adhibuit; Odam scilicet pulcher­rimam ad lyras Pindari & Horatii summâ industriâ accommodatam, quâ me­morabile illud trophaeum decantavit, ab invictissimo Principe reportatum in pugna Euriensi adversus ingentes Ligae copias, & Hispanicas etiam ductore Comite Egmontio, qui eo praelio vitam finivit. Continuò prodiit hoc poe­ma, non solùm in diversis hujus Regni locis, sed in exteris quoque regionibus typis impressum. Quo scribendi genere, gravi admodùm ac difficili, alias excellentes Odas Pindaricas posteà concinnavit; sicut nostris quoque tempo­ribus fecit Illustrissimus Cardinalis Barberinus, qui hodie universae Ecclesiae Princeps Urbani VIII. nomine Sancti Petri Cathedram feliciter occupat.

Eodem tempore Elogia virorum doctrinâ illustrium, qui in hoc Regno po­stremi seculi curriculo floruerunt, sermone soluto Latinè descripsit: unde permagnum nominis & samae augmentum adeptus est; qui verbis quidem con­cisis, sed materiae multum complexis, lectissima quaeque sive de vita, sive de rebus gestis istorum hominum magnorum (quorum plerosque vidit novitque) sive de scriptis eorum, luculenter & signate animadvertit: quod tantâ ele­gantiâ & styli puritate fecit, ut quam proximè accedat, & si ausim dicere, vi [...] cedat quidem eloquentissimis priscorum temporum scriptoribus. Quin & [Page 397] ingenii vim incredibilem monstravit, rem saepe eandem tantâ verborum va­rietate illustrando. Nonnulli mirati sunt, quomodo ille qui à juvenilibus annis solius Poeseos studio (in qua unicè praestare videbatur) tam feliciter inhaeserat, potuerit nihilominus ità facilè ac genuinè ad modum Oratoris & Historici calamum convertere; cum difficillimum sit, & paucis praeter eum contigerit, parem utrinque palmam adipisci. Sed prosa aetati illius, tunc temporis aliquantò provectiori, magis conveniebat; quod ipse quoque Ele­giâ Thuano inscriptâ non dissimulavit; Elegiâ, quae fores pulchri illius Pala­tii, vel ut veriùs dicam, Templi Musis dicati, & in Galliae honorem erecti, summoperè exornat.

Cûm haec Elogia inchoasset, partem eorum ad Scaligerum misit, qui car­mina illius jamdudum pro merito laudaverat; neque diversam de hoc opere sententiam tulit, quam literis ad SAMMARTHANUM scriptis in hunc modum explicat; Sc Elogia ejus legisse cum infinita quadam voluptate, quòd illustres illos viros bis vivere videret, semel quidem suis ipsorum, & rursus SCAEVOLAE scriptis. Sed hanc voluptatem (ait) non aliam sibi videri, quàm quae febricitantibus inter bibendum esse solet: ut enim illi quam maximè vel­lent, poculum in quo bibunt capacius & aquâ plenius esse; it à se optasse, librum fuisse longiorem, nec partim satiatum partim suibundum reliquisse. Quinetiam persuasissimum habere, communem eorum amicum doctissimum Thuanum opus illud calculis suis approbaturum esse. Adjecit; Partem esse historiae, quam doctos scire oportebat. Deinde eum hortatus, ut in laudabili incoepto porro pergeret, inquit; Et beatos illos qui laudantur à laudato viro, etiam sermone tam terso ac nitido. Adeoque unus quisque haec Elogia in pretio habuit, ut ex quo in lu­cem prodierint, quoties libri doctorum hominum quorum nomina ibi cele­brantur, in publicum emitterentur, visum est gloriam quam sibi pepererant, à talibus Elogiis incrementum accepisse; ideoque cura adhibita est, ut iis­dem libris evulgatis haec scripta honoraria in limine praefigerentur. Itaque tam varia & diversi generis opera, quae ab ipsius manu exibant, non minùs versatilem agilitatem, quàm copiosam ingenii foecunditatem, pro gustu singu­lorum omnibus admirandam exhibuerunt.

Neque haec literarum studia obstiterunt, quò minùs Regi interim multis in rebus operam promptè tribueret. Cum enim Principem Contium exerci­tuum suorum in Pictonibus, Lemovicum limitibus, Biturlgibus, Andibus­que, Legatum constituisset, SAMMARTHANUM huic Regulo la Marche. adesse jussit, & consiliis suis assistere; quod eximiâ fide praestitit. Pari offi­cio, sed magis assiduè, functus est apud Principem Dumbarum (paulo post Ducem Mompenserium) tunc cùm Regio exercitui in Britannia contra re­belles Ligatos praeficeretur. Nam cùm Rex necesse haberet, virum aliquem probitate & experientiâ insignem eligere, qui in illo exercitu Quaesturam ageret, oculos in SAMMARTHANUM conjecit, eumque gravis­simo huic muneri imposuit, quod duobus annis fideliter executus est. Mom­penserius, princeps omnigenâ virtute ac generositate plenus, cum singulari amore complexus est (sicut anteà fecerant avus & pater ejus, Duces Francis­cus & Ludovicus) secretioribus suis consiliis adhibuit; & cùm publicae rerum [Page 398] administratione maximè idoneum sciret, praeter castrensis aerarii curam, ne­gotia etiam quae Provinciae summam spectabant ipsi commisit.

Jam indè ab anno M. D. XCIV. Rex eum jusserat de conditionibus agere quibus urbs Pictavii ad obsequium, civesque praecipui ad bonam frugem re­ducerentur. In quo ità dextrè commodeque se gessit, ut Rex literis quas ea de re ad illum scripsit, omnia quae agitaverat sibi cordi esse clarè agnoverit, hortatus insuper ut operi tam benè incaepto porrò insisteret, & pollicitus se meritis officiisque ejus gratiam habiturum. Deinde Carnutum venit ad Re­gem visendum, quo tempore sacrâ unctione inauguratus est, ut ibi mandata de negotio tanti momenti efficiendo expressiora acciperet. Ad Pictones re­uerso Rex iterum literas scripsit, quibus monuit ut pacta cum Pictaviensibus inchoata denuo resumeret; quae tantà prudentiâ & felicitate tractavit, ut post multos sermones habitos, difficultates superatas, & pericula devitata, tandem victricibus illius rationibus permota civitas ad obedientiam se recepe­rit, & Regiam authoritatem in posterum coluerit. Opus sanè Galliae utilis­simum, duabus maximè de causis; tum quòd Dux Mercurii Namnetarum ur­bem & totam ferè Britanniam armis adhuc tenebat, Pictonibusque vicinis in­stabat ut secum contrariis partibus (sicut anteà fecerant) adhaererent; tum quòd Dux Elbonii Praefectus urbis in castra Regia se pariter retulerit. Picta­vienses Ludovicum SAMMARTHANUM, Jurisdictionis illius Praetorem Juridicum, cum aliis civibus deleg [...]runt, qui ad Aulam proficis­cerentur, & juramentum fidelitatis Regi praestare; ad quem in Picardiam us­que accesserunt, obsidione Laoduni tunc occupatum. Satis constabat ex pro­na benignitate quâ eos magnus Monarcha recepit, quàm gratam acceptam▪ que haberet insignem operam SAMMARTHANI (sub cujus auspici­is iter susceperant) in hoc praeclaro negotio graviter adhibitam: Cui etiam fortiter incubuerat frater ejus, ideoque munus Praetoris (sive Prose [...]schalli) liberalitate Regi [...] sibi confirmatum habuit.

Paucis post annis quàm Pictavium aliaeque urbes ad sanam mentem redie­rant, Rex perturbato rerum ordini, & confusioni quam bellum civile intule­rat, prospicere cupiens, Conventum virorum dignitate praestantium ex om­nibus Regni ordinibus Rotomagum convocavit. Huc SAMMARTHA­NUM literisad eum scriptis honorificè accersivit, qui in hoc celebri con­sessu ex proceribus Galliae selectisque hominibus conflato, magno usui fuit, magnamque judicii vim & gravitatem monstravit, tùm sententiam dicendo, tùm salutaria consilia de quamplurimis rebus arduis interponedo.

Rotomago abiens Parisios venit, ubi singulari laetitiâ perfusus est, cùm fili­um natu maximum Abelem SAMMARTHANUM videret in foro Parisiensi tantâ cum laude & existimatione versari. Et haec quidem volup­tas ingeminata est, cùm viros literatos poemata Latina ab eo juvene tunc edi­ta tanti aestimare sentiret; quorum pars maxima in laudibus & victoriis Hen­rici Magni celebrandis impensa est, sicut posteà gesta Regis Ludovici Justi me­ritissimis encomiis tam soluto quàm stricto sermone compositis illustravit, quae benignissimus Princeps renidenti oculo intueri dignatus est, & authorem in consortium ac dignitatem Consilii sui sanctioris adscivit.

[...] SAMMARTHANUS adeò aetate provectus erat, ut post tot [Page 399] tantosque labores exantlatos jure optimo quietem potiùs domi suae quaerere deberet, quàm in publicis administrationibus curam & operam porro collo­care. Sed cùm Pictavienses orarent, ut Praetoris urbici munus iterùm acci­peret, pro eo quo semper ardebat patriae inserviendi studio, detrectare no­luit. Henricus Magnus huic electioni libentissimè suffragatus est; & cùm solenni more mense Majo. M. DC. XXII. urbem ingrederetur, id honoris SAMMARTHANO datum est ut universae civitatis nomine Regem al­loqueretur & reciperet. Itaque sicut Henricus III. virum adeò facundum summa cum voluptate audiverat, ita Magnus ille, qui non minus callebat quàm suus antecessor subditos corumque merita dijudicare, palàm fecit quàm gratum quamque acceptum haberet eximium illum sermonem à SAM­MARTHANO habitum, in quo civium suorum vota flagrantia, sinceros affectus, & fidem inexpugnabilem luculenter exposuit.

Huic quoque alia felicitas accessit, ut tunc temporis Aulicos maximè con­spicuos videret ac salutaret; inter alios magnum & venerabilem Galliae Can­cellarium Pomponium Belleuraeum, qui ei benevolentiam suam effusissimè im­pertivit, sicut etiam dignissimus illius filius, Supremi Senatûs Praeses, ob pru­dentiam literasque cum insigni probitate conjunctas rarissimum nostri seculi or­namentum.

SCAEVOLA permultos viros eruditione suaque amiciti [...] pariter cultos diem obire subindè viderat; quales erant, Claudius Puteanus, Florens Chri­stianus, Petrus Pithaeus, Philippus Portaeus, Nicolaus Rapinus, Joannes Passeratius, Nicolaus Faber, Stephanus Paschasius, aliique qui tristem qui­dem le Feur [...]. sed nobilem materiam Elogia sua ulteriùs deducendi suppeditârunt; id quod extremâ etiam aetate faciebat. Quamquam enim plerisque mor­talium in eo humanae vitae praecipitio vires saepissimè deficiunt, illius ta­men ingenium minimè senescebat, sed cum ingenti omnium stupore ve­stigia sui vigoris haud obscuriora quàm in juvenilibus annis exprimebat.

Fratris obitus acutissimo dolore animum ejus confodiebat: tamen in hoc infortunio solatii nonnihil ex eo capiebat, quod permultis officium Praetoris Pictaviensis studios [...]simè ambientibus, hujus filium natu maximum Nicolaum SAMMARTHANUM Rex praetulerat (qui tunc Consiliarii parti­bus in Senatu Parisiensi sungebatur) virum virtute, & affectu fideque er­ga Regem inconcussa laudatissimum. Pater illius adeò gratam sui memoriam reliquit, ut & urbs Pictavii & tota Provincia benè meriti civis mortem luctu incredibili complorârunt. Ludovicus iste, & Renatus SAMMARTHA­NUS Pictaviensis Ecclesiae sub-decanus, qui Theologiae scientiam literis humanioribus adjunxit, simul cum fratre SCAEVOLA avitum familiae decus dignissimè sustinuerunt.

Intereà cùm SAMMARTHANUS noster dissidia quaedam Picta­vii exoritura praevideret, se Juliodunum (ubi reliquum aetatis transigeret) recipere cogitavit. Verùm priusquàm sedem ibi defixam poneret, quanquam octogenarius erat, viribus tamen ità vegetis utebatur, ut itineri sufficerent, quod ultimum Parisios anno M. DC. XV. ineunte fecit, quò videret tùm & amicis qui ibidem supererant, tùm ex liberis suis qui in illa civitate, post­quam ad Regis obsequium redierat, domicilia collocârunt. Fama ac virtus [Page 400] ejus quamplurimos dignitate & doctrinâ praestantes ad eum invisendum exci­tarunt; quos ipse vicissim salutatum ibat: inter alios ingens illud literarum & Ecclesiae ornamentum, Cardinalem Perronium, cujus cognitione & fami­liaritate jampridem in Aula Regis Henrici III. usus fuerat. Amplissimus hic Praesul ambabus ulnis SAMMARTHANUM amplexus est; e­tiam judicium illius tanti fecit, ut non pauca de suis raris operibus tam versu quàm prosà conditis ipsi monstraverit, quo sententiam illius de iis edisceret. Dixit praetereà, nomen ejus passim in Italia famigeratum esse, & summos in­genii arbitros in illa regione florentes poemata ejus Latina omnibus aliorum Gallorum longè praeponere; quinetiam elegantiam & concinnitatem Elogio­rum suorum mirificè aestimare: se quoque vidisse divina sua utriusque gene­ris opera in celeberrimis Vaticanae Bibliothecae scriniis inserta.

Dum Parisiis moratur, Dominos Varium & Vicum Sigillorum Galliae Cu­stodes visitavit; & Thuanum saepissimè, qui in sui temporis Historia nobilis­simum ipsi locum praebet, frequenti mentione quam de sua fide erga Reges & eruditione singulari facit.

Hoc etiam boni adeptus est, ut quamplurimi Elogia composuerint obtule­rintque ipsi dum viveret, qui alios vitâ defunctos tantoperè laudaverat. Nec satis erat quot tot privatorum calamis exornaretur; oportuit etiam ut viva vox publicae laudis huc accederet: quod memorabili quodam casu advenisse compertum est. Lis agebatur in Senatu Parisiensi inter haeredes Comitis La­valii, qui in Hungaria diem obiit, & viduam Petri Laeti medici, quam suprà meminimus. Foeminae probandum erat, maritum suum non è triviis homun­cionem, sed existimatione ac literis notum fuisse: Quod ut palàm faceret, inter alia, hujusmodi quoque argumento innixa est, SAMMARTHA­NUM eum dignum judicâsse quem suis Elogiis honestaret, & librum illi­cò in medium attulit; quod tanti fuit, ut non solum viduam eximeret à lon­gis probationum ambagibus per testes, quò res spectare videbatur, sed causae victoriam ipsi statim obtineret. Unde permulti senatores, qui in hac contro­versia sententiam tulerant, ansam arripuerunt quò de meritis dotibusque au­thoris amplissimè verba facerent; cujus unicum testimonium (contra Juris formulas) tanti ponderis apud Augustum illum senatum habebatur, ut loco plurimum valeret.

Jam dulcis aura soli natalis ità SAMMARTHANI animum afflave­rat, ut Parisiis Juliodunum reverteretur, ibi reliquum vitae cum summa tran­quillitate peracturus. Cujus gratissimi secessus socios habuit tùm è filiis quar­tum, Iraeneum nomine, munus in Quaestura gerentem, tùm ejusdem Irenaei filium, qui jam à puerilibus annis provectus in literis spem sui jamdudum in­gentem dederat. Intereà voluptatem, quam anteà de filio natu maximo per­ceperat, renovatam auctamque sensit, cùm audiret quanto cum applausu cae­terorum quoque ejus liberorum opera passim acciperentur; etiam Scaevolae & Ludovici, fratrum geminorum, ità moribus, naturà, ingenioque similium (sicut etiam lineamentis ac vultu) ut unicam in duobus corporibus animam extitisse crederetur. Cùm enim singulari & exactâ diligentiâ Historiam Au­gustissimae Galliarum familiae conjunctis studiis descripsissent (quod inter scrip­ta Genealogica perfectissimum, celebris quidam hujus temporis Historicus ap­pellavit) [Page 401] primam nobilissimi operis editionem Ludovico Justo inscripserunt, qui librum benevolè accepit, & authores ad honorificum munus suorum Hi­stroriographorum evexit.

Sicut singuli SCAEVOLAE filii operam strenuè dederunt, ut varias patris dotes ac virtutes imitarentur; ità eorum unus, Petrus SAMMAR­THANUS dominus de la Jall [...]tiere, quaesturâ Galliae apud Pictones sunct­us, quasi sortem sibi peculiarem adscivit Genium defuncti in carmine Gallico laudatissimum: quo ille quoque inclytas Majestatis suae victorias felicissimè il­lustravit. Quod etiam plerunque huic familiae proprium & congenitum vi­demus, ut haereditario quodam jure heroica Regum nostrorum gesta sibi ce­lebranda assumant.

Illustrissimus historicorum T. Livius regionum longissimè dissitarum inco­las Romam pertraxit, ut aliquid Româ quanquam florentissimâ majus admi­rabiliusque ibi viderent: Ità Scaevola noster tantam sibi famam undiquaque comparaverat, ut non solùm à quamplurimis, diversae sortis ac loci Gallis, Episcopis, Senatoribus, Magnatibus, virisque literatis inviseretur, sed etiam ab exteris variarum gentium, quorum aliqui non minori cultu & honore illum conspexerunt, quàm si coràm venerandissimis mortalium capitibus comparuis­sent. Quinetiam nonnulli Principes & illustres viri ex Italia, Germania, & Anglia, profecti, cum per Galliam iter facerent, laudabili hâc curiositate ducti SAMMARTHANUM adibant, cum Pictavii habitaret. Sed super omnia sibi faustum ac felix existimavit, quod paucis diebus antequam hanc vitam beatissimâ immortalitate commutavit, serenissimus Walliae Prin­ceps (brevi posteà Magnae Britanniae Rex) cum ementito habitu per hoc Reg­num Hispaniam versus transiret, tanto honore eum dignatus est, ut etiam do­mi suae Julioduni de industria visitaret, nec exiguam voluptatem ab aspectu tam illustris & spectabilis viri sentiret.

Jam grandaevus erat, & aliquoties dicere solebat, se quamvis sub auspiciis septem Regum nostrorum vixisset, hoc tamen prae caeteris insigne ac glorio­sum ducere, quòd preces & vota (quae multo antè in opere Paedotrophiae ad Deum effuderat) exaudita atque impleta essent, quodque Regiam domum auspicatissimo Delphini partu adauctam videret; quam singularem felicita­tem bono augurio quasi praedixerat in persona magnanimi Regis nostri con­summatam, opportunè à coelo dati ad decus & nomen Imperii Gallici sublimi­ùs quàm unquam aliàs extollendum.

Historicus quidam, qui vitam Regis Henrici III. separatim descripsit, eti­am SAMMARTHANO (quem inter celebres illius Regni viros memorat) clarorum quorundam eventuum, quos admirabili perspicaci­tate judicii passim in suis operibus praesagiit animadvertitque, praedictio­nem attribuit.

Cum igitur per quinquemii otium Musis & libris vacasset, tandem neces­se habuit domicilio hoc terreno exire, ut stabilius aliud in coelis ingredere­tur. Itaque febre continuâ per quinque aut sex dies laborans, cùm ultimum vitae terminum sibi propiùs ingruere, & corporis vires paulatim deficere per­sensit, animum & cogitationes omnes eo convertit ut divinae gratiae subsidi­um unicè imploraret, & sacramentis Ecclesiae piè susceptis per manus Urba­ni [Page 402] Granderii, docti Theologi & suae sancti Petri parochiae Pastoris, extremos halitus in illius amplexibus efflavit XXIX. die Martii M. DC. XXIII. post­quàm octoginta septem annos cum mense & aliquot diebus vixisset.

Deum coluit magis interno & sincero affectu, quàm pietatis ostentatione, probitate morum singulari imbutus, tam adversis rebus quàm secundis sibi sem­per aequalis, ambitionis & avaritiae expers, amicis incomparabili studio in­serviens, quorum negotia & commoda suis ipsius rebus faepissimè antehabuit. Revera existimationem, famam, & amicos pluris secit, quàm divitias & bona peritura, satis seipso contentus quod toties judicatus esset dignus qui publi­cam pecuniam procuraret administraretque, puris illius mundisque manibus quasi in deposito relictam. Perquàm affabilis erat, in conversatione suavis & benignus, pauperibus & afflictis promptissimè opem tulit, candore plenus, & ad sensa mentis explicanda (sive sermone, sive scripto) mirâ facilitate praeditus. Eà sobrietate vixit, ut haud quaquam excederet quod lex tempe­rantiae praescripserat; vacuus irà & caeteris perturbati animi affectibus, ut siquid sequius accideret, nunquam tamen eum à statione tranquillitatis dimo­vere posset. Istiusmodi virtutes ac boni mores ad producendam vitae longi­tudinem, quà eum vidimus incanescere, multùm adjuverunt. Hinc est quod optimâ corporis habitudine fuerit, nec unquam gravibus podagrae aut calculi morbis cruciatus, nec aliis quae sera senectus afferre solet incommodis; nisi quod interdum modicà surditate afficeretur, quod malum communi quodam sato maximis illius seculi poetis accidisse videbatur, Ronsardo, Bellaeo, & Aurato. Ore fuit honesto & liberali, gestu gravi & modesto, oculo reni­dente & benigno, naso decorè producto, colore vultûs suaviter rubescente, staturà mediocri & quadratâ, capite calvo, & capillo dum juvenis esset casta­neam referente.

Praeter Abelem, Scaevolam, Ludovicum, Irenaeum, & Petrum Sammar­thanos, filios ejus (quos anteà meminimus) reliquit etiam Franciscum & Henricum, quorum alter militiae, alter Ecclesiae nomen dedit. Horum so­ror unica Jana SAMMARTHANA nupta est Nicolao Socheto ar­migero, domino de la Charouliere & de Villebovin, antehac Praetori, Capi­ [...]neo, & Instructori militiae in urbe Pictaviensi.

Ut finem faciam, defunctus iste de quo sermonem instituimus, hoc etiam voluptatis incrementum habuit, ut ante summum diem in Petro SAM­MARTHANO nepote suo quasi renasci se videret; & posterorum seriem integrari ab eo meritò speravit qui filiam, Marchionissae de Choisy ex primis nuptiis natu maximam, uxorem acceperat.

Corpus ejus sepultum est apud magnam Ecclesiam sancti Petri Juliodunensis in sacello sancti Ludovici: Publicè laudatus est orationibus, non tantùm in illa Ecclesia, sed etiam in Praetorio Juridico habitis, coràm Regiis Ministris, Nobilibus, aliisque dignitate conspicuis viris. Ex eo tempore memoria quo­que illius celebrata est honorifico amicorum concentu, quem in collectione Tumuli ejus conficiunt permultae elegantes Inscriptiones, Poemata, Elogia, & funebria Carmina, ab hominibus authoritate & doctrinâ inclytis tàm Gal­lis quàm exteris profecta. Et sanè aequum fuit, imò justitia postulavit, ut ipsi redderetur quod aliis praestiterat; ut ille qui praeclara Regum & Princi­pum [Page 403] gesta quasi postliminio revocaverat ad vitam, & tot illustres viros ex ob­scuritate cinerum eripuerat; ut ille (inquam) pariter optimis superstitum in­geniorum officiis coleretur ornar [...]tu [...]que. Verum au [...]m dicere, eum for­tasse nunquam pro merito laudatum [...]o [...]e, nec ad modum & mensuram illarum perfectionum quae solidam sibi gloriam pepererunt.

Unde nuper defunctus dominus Rizius Senatus Rotomagensis princeps dig­nissimus (cujus anteà mentionem secimus) cùm ad mortui filium natu maxi­mum scriberet, solatium de gravi jactura adhibiturus, ansam arripuit memo­riam ejus hoc pulchro Elogio condecorandi; Eum r [...]mansisse [...] mum do [...] , quos bonum illud siculum proximè elapsum viderat; cujus mores aquè s [...] s [...] ­limpidos esse ac ejus poemata; quin & videri illum in terris reli [...] esse post ali [...] ejusdem sub sellii viros insignes (quorum calculis etiam inter primos numer [...] est) ut nobis esset in exemplum. Alius item, nec ille meriti vulgaris, eodem pio erga SAMMARTHANI liberos officio sungens, ità scribit; Dam­num ex morte hujus clarissimi Herois (ita etiam nuncupat) non illis peculiare ac proprium esse: quamvis enim arbor illa nobilis & divina truncum & radices in eo­rum familia fixisset, ramos tamen & fructus jucundos per omnia loca, quibus co­luntur Musae literaeque, protendit; adeoque dolorem aequè communem esse, aeque in universum spargi debere.

Sicut annus in quo SCAEVOLA SAMMARTHANUS in lu­cem prodiit, aliorum quoque magnorum hominum (quos suprà meminimus) tunc temporis nascentium felicitate insignitus est; ita obitus ejus funestior factus est duobus aliis nominatissimis viris, qui tunc è vivis excesserunt, Ni­colao Coeffetello Episcopo Massiliensi, & Petro Janinio, in Regiis Consiliis assessore, Senatûs Divionensis Praeside, ac supremo Regni [...]uaestore: quo­rum pietas & singularis eruditio, conjuncta cum animo ad Regis obsequium propensissimo (quae virtutes in nostro SAMMARTHANO pari splen­dore conspiciebantur) pro gradibus erant, quibus ad Honoris & Immortali­tatis Templum conscenderunt: Cui ego etiam hanc imaginem viri verè lau­dabilis dico consecroque. Stylus alter felicior, & penicillum meo praestan­tius, Tabulam hanc fortasse coloribus ad vivum depictis & lineis audentiori­bus meliùs in posterum exornare poterit; hoc tamen quantulumcunque est, satis monstrabit quid ingenia Gallica postremi hujus seculi in omne genus lite­raturâ valeant, & speciatim hunc nostrum exterorum nemini cedere, cùm se adeò consummatum perfectumque reddideret (quod initio diximus, & jam ad finem censuimus repetendum) ut honorificum locum occupaverit in fre­quentibus Ordinum Galliae Comitiis, in Consiliis Regiis, in Provinciis, in publicis muneribus, etiam in sacro Musarum viridario, quas unicè amavit, ut ab illis vicissim amatus est. Atque ita videmus, tot raras & incomparabiles animi dotes nomini & memoriae suae monumento apud posteros esse; quo nul­lum dignius aut gloriosius praemium expectare possunt, qui generoso gress [...] ad magna & sublimia nituntur.

EPISTOLA CCCCLIII. Viro Clarissimo, Isaaco Casaubono, suo S. D. Daniel Heinsius, in qua de morte Illust. viri Josephi Scaligeri.

VIR Clarissime, Si ullo modo reus essem criminis illius cujus me su­periores tuae accusabant, hoc est, nisi quater aut quinquies de obi­tu communis amici & parentis nostri [...] diligentissime ad te scripsissem, & illius commendatione, cui amicitiam tuam debeo, & ea ipsa amicitia, cui omnia merito semper postposui, indignus es­sem. Nunc cum infelicitate mea factum sit, non culpa, ut de negligentia mea conqueraris, dabo operam, ut quam de me opinionem, ex aliorum culpa con­cepisti, hanc vicissim meae diligentiae condones. Et quandoquidem, [...] è divini ejus viri virtutibus, quem aeque ambo coluimus, nihil praeter recordationem nobis restat, faciam, ut hoc [...] meum, qui raro qui­dem quamdiu in hac urbe vixi, nunquam aut rarissime sub mortem, ab eo dis­cessi, magna parva quaeque observare & audire ex eo potui, mecum tibi sit commune. Quamvis enim fieri non possit, quinqui talem tantumque amicum, qui parentem, praeceptorem, qui nutricium amisit, ad commemorationem singulorum vehementius commoveatur, quod admonitu non parum recrudes­cat luctus, tamen ubi idem ille aliquantulum remittit, & jam rationi pluscu­lum de se permisit, sive voluptate aliqua meminisse eorum vix possumus, quae quo magis sunt praeclara ac heroica, eo dolorem adhuc crudum ac recentem vehementius accendunt. Cujus generis non pauca ex divini senis ore exce­pi: qui paulatim morti ac naturae cessit, & a morbo potius consumptus quam oppressus est. Menses admodum sex sunt, cum de editione Plauti, urgente Raphelengio nostro, qui non ignoraret, quantum apud eum prope solus pos­sem cum eo coepi agere. Qua in re, sive amori meo, sive precibus hoc dedit, ut, quod constantissime omnibus negarat, mea causa & typographi susciperet. [Page 418] Itaque inter nos convenerat, ut uterque hoc ageremus: ego, editionem ad­ornarem, certissima quaeque è codicibus, pauca & quae firmis niterentur ra­tionibus, aut postea à libris confirmata essent, è doctorum emendationibus in textum reciperem, ac deinde singula cum eo communicarem: ille Comicum percurreret, & quae olim partim adnotarat, partim in memoria, qua plane incomparabili, ut nosti, utebatur, reposita haberet, partim & legendo re­vocaret, nobis traderet. Sed heu! paulo post, cum dies aliquot continuos, ut saepe alias, scribendis ad amicos literis dedisset, de [...] subita [...] vehementer queri coepit. Ita ut ab omni prope cibo abstineret. Nec post illud tempus, quod rarissime, nec nisi alicujus morbi gravioris victus vi aut pertinacia, consueverat, musaeum ingressus est. Ita sine manifesta aliqua mutatione, mensaem integrum ad focum in cubiculo sedebat, ut amicis tantum qui accederent, vacaret, neque minus tamen de literis semper cogitare, & libellum penes se habere, quo & morbi taedium & temporis legendo falleret, & è studiis Musarum, quas feliciore nemo coluit successu, ultimam hanc vo­luptatem caperet. Porro hoc loco positus cum minus minusque cibum quo­tidie appeteret, magisque ac magis simul animo & corpore langueret, coepit, quod res erat, nescio quid mali gravioris suspicari. Est huic aëri samiliaris quidam morbus, sive languor, quem scorbutum vulgo vocant. Plinius sce­ [...]etyrben & stomacacen à Medicis suis temporis dictum fuisse notat. Hunc per se ipse, de Medicorum judiciis securus, praesensit. Neque frustra un­quam suit viri prudentissimi vel spes vel metus. Nam ut hoc malum ex prio­ri, ita ex hoc ipso tertium sibi imminere, saepius dicebat: hydropem nimi­rum, &, quod magis admirati sumus, certam ejus speciem, [...] nem­pe. Quae ut aliis plerisque, ita viro huic maximo fatalis fuit. Sunt in hac urbe Medici aliquot clarissimi, & ut [...] admodum gnari, ita [...]. Inter quos maxime familiariter Aelio Everardo Vorstio, nunc Magnifico apud nos Rectore, utebatur: viro, praeter Medicinam, rerum plurimarum egregie perito: cui è baptismo filiolum, mirae indolis puerum, susceperat. Hic primum, ut amicus, cum adhuc medicos aversa­retur, invisere aliquoties eum coepit, & ut majorem sui rationem habere vel­let, partim precibus, partim consilio & rationibus, ab eo postulare. Quod cum aegre impetraret, (vehementer enim omnem Medicorum opem, ac prae­sertim potiones, respuebat) collegam suum virum praestantissimum Reinerum Bontium, circumspectissme adjunxit sibi: partim illius memor, [...]: partim, ut si tanto [...] praeter expectationem, quod futurum omnes jam videbant, gravius quid evenisset, nihil ab uno praetermissum putaretur, quod praestari à duobus posset. Ita simul summi hominis constantiam aggressi sunt, qui vix uila ratione adduci poterat, ut mortem, quam effugere vix pos­se videbatur, saltem differri pateretur. Qui initio, qua erat in his quoque re­bus peritia, oppugnare eorum consilia quam sequi malebat. Ne (que) scio, an quic­quam perperam, nihil cert [...] ratione dixit. Ut illi quoque quibus commis­sa salus ejus esset, nihil esse difficilius, quam viro tam multarum rerum gnaro, aliquid praescribere, [...] [...] inter se conquererentur. Nam praeterquam quod & nomina herbarum & vires, ex frequenti [...] lectione, ad un­guem didicerat, optime de morbo suo judicabat, quem talem esse ajebat, ut [Page 419] humana ope curari non posset. Interim, quantum corporis, quod jam [...] penitus emaciatum erat, infirmitas permitteret, animum, quasi in statione, semper erectum habebat, ac ne tum quidem, ut nihil ageret, à se impetrare potuit. Existimo postremos, quibus ante mortem usus est, autores, Poly­bium & Lipsii De re Militari libros fuisse, quorum in altero, qui penes me est, infinita emandaverat, ac, inter caetera, paucissimis, antequam penitus lectulo affixus jaceret, diebus, pilum Romanum ex auctoris doctissimi descri­ptione manu sua accurate delineaverat: quod in eo omnes qui Polybium illu­strare conati essent, errasse existimaret; in altero, nonnulla, in quibus dissen­tiret, annotaverat. Caeterum, cum indies jam malum glisceret, ac constans [...] vires amplius consistere non sineret, tanquam miles jam emeritus, vo­lente ita ac jubente natura, quod ab eo obtinere nec amici potuerant nec Me­dici, omni abdicare se studio coactus est. Qua de re plerumque apud me conquerebatur. Dolebat enim aliquod perire sibi tempus, neque amplius se vivere, sed superesse sibi, quotidie conquerebatur. Toto morbi tempore, cum de morte nunquam dubitasset, ardentissimas ad Deum preces fundebat, &, sive solus, sive cum amicis esset, magno ardore ac intentione animi delicta sua deplorabat, quae quidem [...] esse, tamen fiduciam, quam in eo re­positam haberet qui peccatum nobis factus esset, longe majorem esse, ajebat. Saepe repetebat, certo quidem scire se, instare sibi mortem. Abesse autem tantum, ut communem illum terminum naturae ac viri sapientis portum, sub­terfugeret aut detrectaret, ut nihil aliud â Deo peteret, nihil aliud jam cogi­taret, nisi ut quam minimo dolore & brevissimo his vinclis solveretur. Ae­ternae vitae gaudia praecipere se animo ac jam sentire. Non dubitare se quin agnum omnibus mactatum, [...], cujus desi­derio langueret, brevi jam visurus esset. Reliqua sordere sibi, neque quic­quam esse, cujus causa, vel ad horam, vitae hujus usum prorogari sibi vellet. In his vocibus ac cogitationibus non semel eum deprehendi. Nihil humile, aut vulgare, aut abjectum loquebatur, qui & voces tales & solatia aversaba­tur, quaedam & cum indignatione accepit, ajebat enim puerum se ista didi­cisse. Si quis spem vitae superesse diceret, petebat, ut hanc spem servaret si­bi, non enim senis interesse, quando moreretur: cui semel necessarium, sem­per tempestivum esset mori, multo minus Christiani, cujus esset bene mori. Quodam tempore, cum omni laudis ac virtutis genere ornatissimus clarissimus­que senex Clusius noster, qui jam aliquandiu, partim per aetatem (octuagesi­mum enim annum & aliquot explevit) partim ex debilitate pedum domi se continuit, famulum ad eum mitteret, peteretque, ut excusatum se haberet, quod in hoc officio deficeret, respondit, non libenter modo se ignoscere illi, sed & singularem animi benevolentiam amplecti, neque opus hoc officio nunc esse; futurum enim frustra, cum uterque brevi in eundem locum conventuri essent, ubi alter alterum [...] complecteretur. Nam praecedere se quidem, illum autem sequi. Inter reliquas virtutes ejus, semper pruden­tiam miratus sum, quam cum aliis in rebus tum in hoc potissimum testatus est, quod fere annis singulis supremam voluntatem consignaret, & in testamenti tabulas referret, si quid vel mutaret, vel praetermissum esset, quod post obi­tum praestari vellet, ne aut testamento veteri aut [...], decederet. I­dem [Page 420] sub initium morbi cum in animo haberet, Bibliothecae suae indicem ad me misit, petiitque, ut ex eo libros seligerem quos vellem, certo enim scire, finem vitae jam instare: ideoque tempus esse, ut de amicis cogitaret. Haec [...] & admodum constanter. Quod cum peteret (nam & antea de tota nobis reliquenda mecum egerat, in quo pietatem meam ac modestiam exper­tus fuerat) non sine lachrymis, quae coram illo imbibendae erant, petere me dixi, Pietatis meae ac pudoris rationem aliquam haberet, nec praecipuas deli­cias ac voluptates suas, quibus vitam sustineret, ante mortem aliis transcribe­ret. Frueretur illis diu, quibus maxime delectaretur; & quod vitae supe­resset, sine curis ac molestiis non necessariis transigeret. Solum illum scire, quantopere eum semper reveritus fuissem. Funesta esse dona, quae amissione ac divortio tam venerandi capitis pensanda essent. Superesse alia non pauca, per quae meminisse illius possem. Vitam prae reliquis, quam emendate & ad exemplum omnium egisset, tum non pauca quae ex eo didicissem. Ad quae ille maxima severitate (erat enim [...]) recusantem eo perpu­lit, ut quosdam in schediolo notarem. Idem duo ex praecipuis amicis fece­runt, caeteris nonnullos ipse, quos relinqueret, elegit. Inter eos quorum rationem habuit, ut de utroque nostrûm nihil dicam, praecipui fuerunt, Vir Amplissimus Cornelius vander Mylius, Academiae Curator, quem mirifice amarat semper, Clarissimi viri Dominicus Baudius, Johannes Latius, Groti­us [...], & Johannes Rutgersius, juventutis nostrae, sive ingenium, sive eruditionem, sive spem quam de se quotidie majorem praebet, videas ho­die Brinceps, Reliqui (exceptis his quos Academiae legavit) divenditi sunt, è quibus aes haud sane modicum confectum est, quod oeconomo illius, qui fideliter [...] annos plurimos inserviit, ex voluntate ejus cessit. Ipse, quia verecundum nimis ac modestum in eligendo judicabat, quod praetermis­sum à me fuerat, ex supellectile argentea supplevit, è qua quod clarissimum habuerat, reliquit. Sed ad mortem redeo. Aliquot diebus ante summum ac fatale tempus (vide heroicam ac summam circa [...] securitatem) cum ad eum accessissem, de versiculis quibusdam suis, cum antea ne mentionem qui­dem ejus rei ferret (nemo enim magis sua contemnebat) utrum eos editurus essem, perfunctorie quaesivit. Cum facturum me dixissem; Scazontem, in­quit, quendam qui praetermittendus non erit, primae Manilii editioni praefix­um invenies. Memini me tamen alibi memoria lapsum esse. Igitur pro illo

reponendus erit ille,

Haec oculis languentibus, ac fractis morbo viribus, vicinus, ut tum qui­dem videbatur, morti, integerrimis tamen sensibus dicebat. Quem, cum domum rediissem, percussus miraculo, in meo codice, ut jussus fueram, no­tavi. Verum admirandi hujus vel tranquillitatis vel securitatis, nisi [...] vocare malis, toto morbi tempore plurima quotidie amicis exempla dedit. E quibus unum quod in mentem nobis nunc venit, apud te dissimulare non pos­sum. Solebam, quoties aliquid carmine aut sermone concepissem, minus oc­cupato [Page 421] id recitare. Quae res tantae voluptati illi erat, ut plerumque quaere­ret, quid novi attulissem. Est Hagae Comitis, vir nobilissimus, neque mi­nus eruditionis, cum sit ipse eruditissimus, mire amans, Principi nostro a Se­cretis, Johannes Milander Poederoyae Dominus, qui cum exquisitae formae at­que aetatis floridae uxorem, ipse senex duxisset, nuptiali carmine amicum pro­secutus eram. Uno mense circiter aut paulo amplius ante obitum, cum mo­re solito languentem accessissem, maximo cum gaudio accepit venientem, & cum frigus unice intensum esset, togam promi jussit: quam cum puer attulis­set, cruri suo periscelidem diripuit, ac ipse toga me accinxit, petiitque ut in coena secum essem. In qua, quamvis aeger, quamvis conclamatus, quamvis ab initio morbi nunquam de fine ejus dubitasset, sed & saepius acerrime in­vectus in amicos esset, qui periculum extenuarent, aut spem vitae facerent, quamvis denique omni cibo ipse abstineret & spectator coenae tantum esset, maxima hilaritate me excepit. Paulo antequam accubuissem mensae, quia ad­lubescere videbam, carmen illi, quod conscripseram, praelegi. Quod cum placuisse sibi, ut solebat, plurimis testatus esset, Brevi, inquit, alterum Epi­thalamium scribendum erit. Cum tacerem, neque assequerer quid vellet; iterum, Josepho, inquit, Scaligero, & Aquae Intercuti, vide ut alterum, Amice, scribas. Ita enim praeter expectationem meam in re capitali sua lepi­de jocari solebat, ut nonnunquam, novum se Diogenem diceret, nam ut il­lum, ita se in dolio jam habitare, de ventre autem loquebatur, qui non pa­rum prominere coeperat. Die quodam, cum moestissimus ad ejus lectulum se­derem, quod paulatim Solem istum nobis eripi, nec procul esse occasum ejus ex indiciis quamplurimis colligerem, postquam de nonnullis mecum libere e­gisset, aliquandiu me intuitus, Illud affirmare cuivis, inquit, tibi persuade­re potes. Josephum Scaligerum neminem aeque amasse ac Danielem Heinsium. Et utinam, quod saepe dixi, Pater meus Julius te nosset, quam efflictim te amasset! Non ita multò pòst, die alio cum rediissem, & de valetudine inter­rogassem, Fili, inquit, Daniel, extrema vides. Vix dolori parsum. Cor­pus, ex assidua hac decumbendi consuetudine & morbi inclementia, exhau­stum est. Manet idem vigor animi. Inimici mei si me videant, divinae irae hoc ascribant. Nosti quid de aliis jam divulgarint. Tu de his testari potes. Perge ut coepisti. Et hoc age, ut memoriam illius qui tantopere te amat, sancte tuearis. Sed & Deus sine dubio te amat; Et amabit, quamdiu bona tua illi referes acceptum, quae quo minus ostentabis, eo pluris erunt. Arro­gantiam & fastum vita. Ab ambitione, quantum potes cave, & inprimis, ne adversus animi sententiam, illius causa quicquam agas. Quicquid in te est, illius totum est. [...]. Fuit tibi tuus Scaliger. Ego, cum ad voces illas aliquid pararem, ita linqui animo me sensi, ut in lacrymas effu­sus, quae dissimulandae coram eo erant, voci vix suppeditarem. Quare ali­quantulum in proximum triclinium secessi, donec integer & mei compos, de­nuo me exhiberem. Paucis post diebus, cum ob causam sonticam, qui diu­turniorem quoque morbum fore suspicaret, Lugduno Hagam, H [...]ga Del­phos profectus essem, & octavam circa horam domum rediissem, Ecce tibi subito & praeter omnem expectationem, amicissimi Baudii privignum, qui jam in extremis versari Scaligerum significaret. Protinus venirem ac me illi siste­rem. [Page 422] Addebat, petere hoc aegrum, & nonnulla de me illi, quamvis animam agenti, excidisse. Ego, quanquam nihil praeter finem vitae ab hoc morbo expectandum, & vidissem ipse, & amicos saepe monuissem, tamen vehemen­ter animo commotus, aut, ut loquar verius, ignarus mei, propere accurro. Ibi vero senem nostrum (quod ne jam quidem sine lachrymis commemorare possum) [...], sine ullo sensu aegre tra­hentem animam, invenio, quae paulatim per momenta singula, circa horam vero quartam matutinam, post supremas preces, penitus, & quidam ita pla­cide defecit, ut sine ulla vel levissima mutatione, non tam expiraverit quam vivere desierit, cum tamen satis valide atque acriter, tanquam integer aetate ac primaevus, horas plurimas cum morte colluctatus esset. Quod & Caesari Parenti ejus (ob immensum credo & heroicum vigorem) evenisse, saepius ex eo intellexi. Simul expirasse vidi, protinus ad lectulum accessi, ut defuncti oculos componerem; quos ultimo aspectu nostri satiare ante obitum deside­raverat. Caeterum cum lachrymae obstarent, hoc officium fidissimus oecono­mus praevertit: qui & ipse ingentem lachrymarum vim cum maximo clamore ac ejulatu, &, ut ille Socratis amicus in Phoedone, [...], effundebat, qui, quo melior vir & hero fidelior semper fuerat, eo magis omnibus commiserationem ac lachrymas commovit: mihi vero animum excussit. Non enim, mi Isaaci, dubitabis, quid & quantum, solus pene, in communi hac calamitate amiserim, qui non nescis, quid & quantum ex assi­dua familiaritate tanti hominis, nisi mihi defuissem, proficere potuerim, quem ille ex omni juventute, quem tantopere diligeret, instrueret, forma­ret, cui omnia optima praeciperet, ante annos aliquot elegerat, cui tot mag­norum hominum favorem ac benevolentiam conciliaverat. Inter quos Am­plissimum Thuanum, Nobilissimum Dousam, te prae caeteris, mi Causabone, semper habui. Nullus unquam huc legatus venit, cui non me sponte com­mendarit, apud quem non effusissime, nec pro tenuitate mea, sed pro ineffa­bili amore suo, de me verba fecerit, cum sine ullius commendatione, annos natus circiter octodecim, in urbe hac primo illi innotuerim. Inter prima ta­men pono, quod aetatem nostram, adhuc lubricam ac fluctuantem, salu­berrimis consiliis ac monitis direxerat: quod judicium de omnibus autoribus antiquis, candidissime quotidie communicaret. Inter ambu­landum, coenandum, prandendum, omnia de quibus dubitarem sol­veret ac expediret, quaedam & de quibus dubitandum esset, callide dictaret ac suggereret. Nam plerique hodie ne dubitare quidem sciunt, qui­bus omnia contemnere ac nescire satis est. Omitto omnia majora quam in ho­mine quae semper vidi, quibus horis singulis intersui. Omitto tot acute dicta, tot heroicas omitto voces quas excepi ac notavi. Ut ab eo nunquam nisi [...] discesserim: [...]. [Page 423] Denique, ut cum politissimo autore loquar, cum quo nemo lubentius quam ille loquebatur. Lacrumo, quae posthac futura est vita, cum in mentem venit Solitudoque. Nam quae aliquod solatium adferre nobis poterant & aliis adfer­re credo, ea maxime nos cruciant, cum non modo manum ejus quem tanto­pere dilexi, singulis diebus, in legatis ejus video & tracto, sed & nomen me­um ea manu scriptum invenio. Tanta enim viri illius ingenuitas ac candor fuit, ut locorum emendationes quas ex tempore suggessi aut cum eo obiter communicavi, nomine apposito in margine expresserit. Quod in Herodoto, Hesychioque factum. Haec nunc nobis totidem sunt cruces. Sed haec hacte­nus. Quarto die, sine ulla, ut praeceperat, exequiarum pompa, solis prae­euntibus majorum insignibus, tanto omnium ordinum, omnium aetatum, tan­to utriusque sexus concursu ac studio elatus est, ut viae incedentibus angustae, templum ab effusa multitudine occupatum esset. Ego, quanquam excusari maluissem, tamen exigentibus id à me Academiae Curatoribus, ante omnia officii & pietatis ratione, qua sola excusari quoque potui, oratione publica à funere defunctum prosecutus sum: cujus conclusio lachrymae fuerunt, qui­bus [...] quam voce cum praeirem ipse, eas auditoribus expressi. Se­pultus est in templo Gallico, vulgo D. Mariae dicto, juxta locum ac subselliae è quibus conciones audiebat. Sepulchro suo verba haec inscribi jussit:

Ex quo modestiam divini viri, ex quo pietatem & [...] quod semper prae se tulit, facile agnosces. Monumentum illi publicum, aut potius Inscrip­tio, à Curatoribus decreta est, quam cum Oratione nostra & Epicediis accipi­es. Hic fuit exitus illius viri, quo majorem aut qui plura sciret, vix fuisse unquam, semper judicasti. Certe nunquam aetas ista, nunquam Academia haec plus amisit: quia Academiam amisit, quod de eo olim Nobilissimus vir Janus Dousa Academiae Curator publice testatus est. Hoc affirmare tibi pos­sum, vos amicos ejus, qui ex scriptis eruditionem ejus aestimastis, vix vicesi­mam illius partem satis perspexisse. Praeter enim omnium aetatum, & loco­rum, praeter omnium temporum ac gentium historiam, praeter omnium lin­guarum ac disciplinarum scientiam, quod maxime in eo semper admirati su­mus, promptitudo fuit & memoria extemporalis: quae tam bonum illi nomen erat, ut quaecunque legeret, teneret ac reconderet; de iis autem quae recon­didisset, quovis loco quovis tempore interrogatus responderet, non inter eruditos tantum, sed & inter eos, qui in Rebus publicis & aulis toti occu­pantur. Ut non modo res quae quotidie geruntur, in Gallico praesertim regno, sed & singulorum qui aliquo in eo essent loco, instituta, mores, inge­nium [Page 424] ac consuetudinem, in numerato haberet. Quae res Praesidem Janinum, cum hic esset, in stuporem dedit, qui deceptum se fuisse ab amicis affirmabat. Expectasse enim virum, ex eorum commendatione, eruditum: invenisse ho­minem qui nihil ignoraret. Nihil enim studiosi hominis, nihil ex umbra ha­bebat. Forma eximia fuit: nisi quod collapsa tempora ac cava, saepe mate­riem jocandi illi darent. Statura non tam alta ac procera quam mediocri ac habili: quod non nisi ex astantis alicujus qui procerus esset comparatione de­prehendebatur. Oculis sagacibus & qui illum animi vigorem prae se ferrent. Acutis autemadeo, ut vel minimos quosque ductus, minima quaeque ac mo­rosissima Orientis puncta atque apices, qui, ut nosti optime, aut offendunt vehementer oculos aut fugiunt, ad mortem usque assequeretur. Mundicia­rum in cultu summam semper rationem habuit: ab omni illuvie & squallore ad supremam usque aetatem alienissimus, ut ne sordem quidem ullam aut ca­pillum eminentem ferret. Barbam in Batavia sub senectutem tantum aluit: quae & reliqua non parum commendabat. Nam in Gallia, quod optime ami­ci ejus meminerunt, strictius tondebat, interim & radebatur. Valetudine haud parum firma etiam hic usus est, nisi quod de duritate alvi ac morositate saepius conquereretur, ut non aliam mortis sibi causam fore apud me non semel auguratus sit. Interdum catarrho, nonnunquam & dolore coli tentabatur. Dentes, cum caetera constarent, raros habuit: aliquandiu ante obitum pro­pe nullos. Ut panem siligineum, quo solo uti cogebatur, aegre conficeret, interdum vix confectum in stomachum demitteret. Sobrietatem & abstinen­tiam in victu (quo cum amicis exquisito, sed frugali, utebatur) solus cum es­set, nimiam plerumque adhibuit. Ut in coena saepissime, postquam diem in­tegrum in studiis fuisset, quod inprimis in conficiendo nobilissimo Inscriptio­num Indice, evenisse illi saepius recordor, nihil praeter paucas passulas & exi­guum diluti gustaret: plerunque Batavorum aqua tenuiter cum frugibus co­cta, ex more hujus populi, contentus, quod non dubito, quin stomacho se­nili, hominis praesertim Galli, plurimum nocuerit. Amicitias ut sancte sem­per coluit, ita paucos amicorum loco habuit. Pauciores admiratus est, sed eos vehementer. Ut occasione qualibet eorum meminisset: ipse candidissi­mus, & ab omni adulatione aversus, nisi quod non minus improbos odisset, quam praeclaros homines admiraretur. Et neutrum dissimulare potuit. Nam ingenio ut vivido & igneo, ita heroico & aperto erat. Ut saepe cum ades­sem, de illo Philoctetae apud Sophoclem (quem aeque ambo mirabamur) co­gitarem:

Irae incontinentior, sed placabilis erat. Injurias non paucas fortiter tu­lit. Conditionibus ex Gallia honestis huc vocatus fuerat: quibus cum diutis­sime reluctatus esset, neque tamen contemptum quorundam evaderet, qui non alia de causa eum oderant nisi quod tantus esset, magno animo contempsit. Et cum aliquando quaedam ejus generis quae mihi evenissent, apud eum cum dolore depromerem, adducta fronte, Filii, inquit, Dei sumus: exules su­mus: libertatem maximam hic consecuti sumus, quid ulterius deberi nobis [Page 425] putas? Tantum vellem, ut vel quidam eum irritassent parcius, aut ipse rarius eo­rum meminisset. Nam contemptu vindicari poterant. Famam enim, eruditionem, mores, ingenium, ut longe supra caeteros evexerat, ita longe ab imperitorum contemptu & laudibus in tutum receperat. Quorum male dicta aegre si feras, fi­nem suum consequuntur: spreta, aut si risu ulciscaris, exolescunt & infamiam autoribus relinquunt. Adde quod responso serio & gravi magis irritantur. Sane ex omnibus quos eruditionis causa habuit infensos, nemo fuit, qui, non dicam, paria in maximis cum eo fecerit, sed qui tria Publii monosticha, quae me in stu­porem saepius dederunt (ne (que) ignoro quid tu judices) aut duo Dionysii Cato­nis disticha, eadem venustate hactenus repraesentaverit. Probitate, pietate, casti­tate, vitae temperantia, contemptu fortunae, à qua semper generositate animi ac magnitudine se vindicavit parem non habuit. Nobilitatem adversus quam ali­quid licere sibi voluit improbitas, non scriptis tantum, sed & vita, quotidiana consuetudine, moribus, gestibus, verbis singulis, praeclarissime tutatus est, quae invicta argumenta sunt. Majestatem enim nemo mutuatur, sed exhibet. Et ut vixit, sic decessit. Amicorum omnium, inter caeteros & tui, ut ex Raphelen­rgianis viris doctissimis probissimisque, quos supremam voluntatem suam exe­qui voluit, praecepit, rationem habuit. Caeteris, [...] reliquit. Paedagogica ingenia ad arrogantiam ac ostentationem nata, odio fatali prose­qui solebat, neque unquam inter suos habuit, quibusdam domo & familiari­tate sensim interdixit. Atheos, & qui de verbo Dei parum reverenter lo­querentur aut sentirent, odio inexpiabili prosequebatur, quos severitate vul­tus & intuitu aversabatur, ut ne mentionem quidem ferret. Et non unum novi quem ex vultu oderat, qui & postea judicium illius confirmarunt. Plu­rima denunciavit nobis quae quam plurimis post obitum illius annis exitus pro­bavit, quod diebus prope singulis in multis experimur. De calamitate Rei­publicae postrema ac recentibus his malis, quorum vix initia videmus, pluri­ma praedixit: quae quo eventura sint expecto. Versiculos non paucos, se­nex, admodum invitus ac quorundam importunitate victus, edidit, quos se­nium spirare ac languere querebatur. Nos & Graecos vere & Romanos esse scimus, nam hoc proprium habebat. Jambi enim, quos edidimus, Morales, sicut sponte scripsit, ita extra aleam ponendi sunt. In quibus [...], splendide [...]. Graecos, paucos numero quos scripsit, ab antiqui­tate scriptos dicas. Nam quos vellet ex antiquis, ut volebat, exprimebat. Expedite & prompte, sed indifferenter Latine loquebatur. Quod initio mo­lestum illi erat: quia Galli lingua sua saepius utuntur. In Epistolis quas con­citatior aut tanquam editurus scripsit, admirandus splendor [...], vere ei propria, resplendet: ut ex magnitudine fortunae suae & Scaligerorum dignitate loqui videatur. In caeteris quae ad amicos & ex tempore scribebat, summa castitas sermonis & simplicitas elucet. Nam & raro circumducit, & nominibus plerunque verba singula subjungit, quod quemadmodum exignam, ut Rhetores loquuntur, compositionis curam arguit, ita nihil minus quam anxietatem testatur, & interdum maxime est inimitabile. Quanquam de idiotismis ejus scio quid inepti homines objecerint, noluisse tamen edi omnia, quae ita scripsit, caetera evincunt. Autorem nullum Graecum aut Latinum legit, quem non [...] & designandam culpam, obelo notavit. Sed & [Page 426] locorum emendationes, & interdum [...], & [...], & [...], tam quae res quam voces spectant, & [...], aliaque id genus, se­dulo in margine aut calce libri quem legebat, semper designabat, quales ha­beo non paucos. Testamentum bis condidit: semel ante annos aliquot Lati­ne: semel, ac postremo, Gallice, non paucis immutatis, quo & discessit. Nam ne veteri discederet periculum non erat, quia voluntatem suam ut non­nunquam, quod jam dixi, immutabat, sic mutatam semper testabatur. Scrip­ta propria & Patris, quae adhuc imperfecta erant, aut quae edi alia de causa noluit, in publica Bibliotheca, cui praesum, servantur. Quae vero edi ite­rum voluit, aut emendata reliquit, fidei meae credidit. Inter reliqua sunt & [...] illi Julii Scaligeri in libros De Historia Animalium Aristotelis Commentarii, de quibus ipsa verba hic ponam: Schedia Patris mei in dolio condidi, una cum Commentariis ejus in libros Aristotelis De Historia Animalium, quos maximi fecerim à Daniele Heinsio accurate recenseri, & Prolegomonis prae­muniri, ut ita in publicum emittantur: quod ut faciat, eum etiam atque etiam ro­go. Quod si quid obstiterit, quo minus Heinsius illam editionem praestare possit, tunc illi Commentarii intra Bibliothecam publicam contineantur: donec idoneus re­periatur qui editionem illam digne curare possit. Quae in utroque testamento sic leguntur. Atque in hoc opere non minus diligenter quam sollicite versari coe­pimus: quantum tamen hactenus colligere potui, plura sunt, vel transposita, vel mutila, vel alieno loco posita, vel nondum absoluta, quam ut sit speran­da editio. Quod non ignorasse [...] existimo, qui non semel hoc no­bis confessus est. Ut vehementer mirer, cur sperare ab alio voluerit, quod tanto ipse temporis spatio pro deplorato habuit. Non quin edi possit, sed quod in tanti viri opere, non pauca, vel aliena, vel ab ipso nondum expoli­ta, ideoque existimatione tanti hominis indigna, saepius edenda essent. Quod non temere ipsi committemus, qui non ignoramus, quantum permiserint si­bi, quantum maximorum hominum existimationi detraxerint, qui posthuma eorum scripta divulgarunt, quod Cujacio & aliis hoc tempore evenit. Uti­nam adessem tibi! Multum opera, consilio, eruditione, ac judicio, juvare nos posses. In hoc opere praesertim, in quo multa sunt [...] & plane tali viro digna, qui nusquam tam libere, ab Aristotele, quem solum semper co­luit prae reliquis, dissensit. Habes, vir maxime ac amicissime, non modo nisi fallor quod optabas, sed &, quod fortasse nolles, omnia [...], ut in mentem quaeque veniebant. Restat, ut uterque nostrûm firmiora, partim quidem è memoria virtutis tanti viri, partim ex amore ejus, quo, dum viveret, nos prosecutus est, solatia petamus, ita enim magis nos conjungi pu­to. Nam ut alterum prae reliquis dum vixit admiratus est, ita alterum te­nerrime dilexit. Vale, & amare me, ut soles, perge, ô maximum aetatis nostrae decus, & qui omnium judicio, sublato ex humanis rebus illo Sole, Rex & Princeps rei literariae relictus es. Lugduni Batavor. XXVIII Martii MDCIX. Iterum Vale. Et ut cum Amplissimo Thuano, haec communi­ces, à te peto, qui & quanti fecerit [...] & me amet, satis nosti.

Meminit hujus Epistolae Jacobus Augustus Thuanus libro De Vita sua 11 his verbis: Cum eo erat Silvius Josephi grandior natu frater, ad quem Julius Pa­ter poeticam scripsit, homo bonus, neque illiteratus, qui Commentariorum Patris in [Page 419] libros Aristotelis De Historia Animalium mentione injecta, rogatus fuit à Thuano, ut eos recenseret, nec diutius publico invideret. Quod & ille in parte fecit, libro decimo publicato, quem Jo. Stephano Durantio Senatus Tolosani primario Praesidi dedicavit. Certe, post Silvii obitum in Josephi manus venerunt, qui eos secum in Batavos asportavit, & Danieli Heinsio alumno suo moriens vulgandos reliquit. Sed ita confusos & incastigatos, sicut ipse postea Heinsius ad Casaubonum scripsit, ut de eorum editione desperetur.

• ANimadversiones seu Notae in Senecae Tragoedias 8^o. Lugd. Bat. 1611. & 1621.
• Com. & Castigationes in Virgilii Appendicem & Vitam, & ve­terum Poetarum Fragmenta 8^o. Lugd. Bat. 1595.
• Conjectanea in Varronem de re Rusticâ, & Notae in Librum de Linguâ Latinâ 8^o.
• Castigationes in Valerium Flac­cum.
• Castigationes in Sect. Pomp. Fest.
• Elenchus Trithesii Nicol. Serarii.
• Ejusdem in Scaliger. Animadvers. Conf.
• Notae & Castigationes in Eusebii Chronicon Fol. Amstelod. 1658.
• Elenchus utriusque Orationis Chro­nologicae Dan. Parei.
• Conjectanea in Nom. Dionysiaea.
• De Emendatione Tomporum, & Ve­terum Graecorum Fragmenta. cum Notis Fol.
• Commentarii in Ausonii Opera 8^o.
• Cyclometria Elementa duo cum Ap­pendice.
• Opuscula diversa Graeca & Latina cum notis in aliquot veteres Scriptores.
• Emendationes ad Theocriti, Mos­chi, & Bionis Idyllia 8^o.
• Libellus Hippocratis de Ossibus cum Notis.
• Epigrammata & Sophoclis Ajax Lorarius 8^o.
• De Scaliger. Famil. Discurs.
• Jambi Gnomici 8^o.
• Florilegium Epigrammatum Mar­tialis, cum Versione Graecâ.
• Comment. in Catullum, Tibullum, & Propertium 8^o.
• Dissertatio de re Nummaria 8^o.
• Notitia Galliae.
• Poemata Omnia 8^o.
• Castigationes & Notae in Manilii [...] stronomicon 8^o.
• Epistolae Omnes.
• Scholia ad Erpenii [...]roverbia Arab.
• Diatriba de Arte Critica.

In nomine Domini, AMEN.

MOribus valde co [...] [...] s ac pravis, seculo infelicissimo, quan­tum in me suit, si em se [...]vavi.

Amicos ex animo amavi & colui. Inimicos benefactis vincere, aut contemner [...], quam ulcisci malui.

Conjugem ut meipsum habui. Liberis parum indulsi. Famulis ut hominibus usus sum.

Vitia sic [...]di, etiam in meis, ut virtutes in externis vel hostibus vene­ratus sim.

[...]rivatae rei servand [...] potius quam augendae operam dedi.

Quod mihi [...]ieri [...] ui, alteri vix unquam seci aut [...] ri passus sum.

Injustam aut diffic [...]lemgratiam ut venalem sprevi.

Sordes & avaritiam in omnibus, praecipue vero in Religionis ac Justi­tiae sacerdotibus & ministris exsecratus sum.

Puer, juvenis, vir, senectuti multum detuli.

Patriam [...]nice dilexi.

Opus potius quam honores, aut magistratum amavi: ac prodesse quam praeesse malui.

Privatus ultro publico studui: Ei nihil praetuli, atque in commune consulere, potius tutiusque semper existimavi.

Statum publicum laborantem prudenter sanari, emendarique optavi: Perverti, immutari, novari, aut perturbari penitus nunquam cupivi.

Pacem vel injustam, quod bona omnium bonorum venia dixerim, ci­ [...] us discordiis belloque potiorem putavi.

Pietatis & religionis sacrosancta nomina, ambitioni atque avaritiae, sceleribusque praetexi & obtendi gravius tuli.

Melioris Antiquitatis non indiligens q [...]sitor, admirator & cultor, n [...]vitates facile insuper [...]abui.

Qu [...]stiones vanas disputationesque subtiliores de iis quae ad Deum per­tinent, ut noxias odi ac fugi.

Simplicitatem prudentia aliqua conditam & septam, astutia & calli­ditate tutiorem f [...] ioremque saepius expertus sum.

[Page 441] Recte de rebus judicandi studium eloquentie artibus pretuli.

Procul ambitu atque avaritia, invidiaque, inter amicos pl [...]res ac bo­nos potentesque, fortuna non plane insima, sollicitius aliquanto vixi, quam privatum fortassis decuit: de publicis tamen & amicorum reb [...]s magis quam de propriis cogitans.

Nullum duxi gratiorem diem, quàm quo publico, aut amicis a [...]esse aut prodesse datum est.

Mala praesentia quam metum impendentium fortius tuli: Extrem [...] ­que facilius quam dubia.

Recta, sincera, aequabili atque constanti inter omnes Justitiae admini­stratione, etiam sceleratissimis atque audacissimis os occludi, manus ob­ligari, vidi, expertus sum.

De patrimonio ac bonis meis, quantulacunque illa post mortem meam erunt, legibus potius quam mihi judicium permisi, permittoque.

Unum opto & spero, ut quem in me animum carissimae ac probissimae conjugis integrum vivus expertus sum, eundem in communibus liberis educandis, tuendis, curandisque gerat.

Sit haec apud posteros testatio mentis meae, quam ab illis sic can­dide accipi velim, ut simpliciter & ingenue ex animi mei senten­tia me prolate est.

Veni Domine, & miserere.

Petrus Pithoeus scripsit Kal. Novembris, Natali quondam meo die, Lutetiae Paris. anno Christi. D. N. M. D. LXXXVII.

Pro titulo, Tumulo inscribi cupio.

PETRI. PITHOEI. PF. IC. BE NE DE. SUA. BENE. DE POSTERA AETATE. MERITI. CORPUS. MAJORUM. SEPULCRO. CONDITUM. RESURRECTIONEM. ET IMMORTALITATEM HIC EXPECTAT. R. I. P.

DEPOSITUMEST. KATHARINA. PALLUDELLA. CON [...]UXAMAN TISS. CONJUGI. AMANTISS. ET. LODOICA. AC. MARIA. FILIAE. KARISS. PATRI OBSERVANDISS.

PETRO. PITHOEO. P. F. TRICASS. SAVODIAE. DO­MINO. NOBILITATE. ACTIBUSQUE. AD. EXEM­PLUM PRAECIPUO. ADVOCATO. JURISC. UNDE­CUMQ. DOCTISS. EA. AEQUITATE. ARBITRO. UT. INTER. OMNES. QUI. AD. EUM. ANIMO. LITIGAN­TIS. INTRASSENT. PARENTEM. SE. MAGIS. HIS. QUAM. JUDICEM. PRAEBUERIT. PETITU BONO­RUM TESTIMONIO. SENATUS JUDICIO. REGUM. PER. PROVINCIAM AQUITANIC. ET. ITERUM LU­TETIAE. PARISIOR. DIFFICILLIMIS. TEMPORI­BUS. PERFUNCTO PROCURATORIS. GENERALIS OFFICIO. LICET. EGREGIA. EJUS. IN REM. PUB­LICAM. MERITA. ET. IPSIUS. SCRIPTA VETERUM­VE. AUCTORUM. MONUMENTA. AB ILLO IN. LU­CEM. PRIMUM. DATA. AUT RESTITUTA ATQUE DOCTORUM OMNIUM. PERVULGATA. DE. EO­DEM. TESTIMONIA. AD MEMORIAM SEMPI­TERNAM. SUFFICIANT. ATTAMEN. FIDE­LISSIMAE. DEVOTIONIS GRATIA. ET. PRO. SINGULARI. CIRCA EUM. AMORE.

FRATRI. PIISSIMO. ATQUE INCOMPARABILI. FRANCIS­CUS. PITHOEUS. BONA PIAQ. MENTE. M. P.

VIXIT. ANNOS. LVII. OBIIT. NATAII. SUO. MAGNORUM. VIRORUM. FATO. KAL. NOVEMB. M D XCVI. R. P. I.