The newe testament both Latine and Englyshe ech correspondent to the other after the vulgare texte, communely called S. Ieroms. Faythfully translated by Myles Couerdale.
Anno. M.CCCCC.XXXVIII.
Is not my worde lyke a fyre sayeth the LORDE, and lyke an hammer that breaketh the harde stone?
Printed in Southwarke by Iames Nicolson.
Set forth wyth the Kynges moost gracious licence.
¶To the moost noble / moost gracious / and oure moost dradde soueraigne lord Kynge Henry ye eyght / kynge of Englāde and of Fraunce. &c. Defender of Christes true fayth, & vnder God the chefe and supreme heade of the churche of Englande, Irelande. &c.
COnsyderynge (moost gracious Soueraigne) how louyngly, how fauourably, and how tēderly your hyghnesse hath taken myne infancy & rudenesse in dedicatynge the whole bible in Englysh to your moost noble grace. And hauyng sure experience also how benygne and gracious a mynde your hyghnes doth euer beare to all thē that in theyr callyng are wyllynge to do theyr beste: It doth euē animate & encorage me now lykewyse to vse the same audacite towarde your grace: Neuer intendyng nor purposynge to haue ben thus bold, yf your most noble kyndnes & princely benygnite had not forced me here vnto. This (doutles) is one of ye chefest causes why I do now with moost hūble obedience dedicate & offre this translaciō of ye new Testamēt vnto your moost royall maiestye. And to saye ye truth: I cā not perceaue ye contrary, but as many of vs as intende ye glory of god haue all nede to cōmytte vnto your gracious protection & defence aswell our good doynges as our selues: Oure good doynges I meane, & not our euel workes. For yf we went aboute euel, god forbyd that we shuld seke defence at your grace. But euen our weldoynges, our good wylles & godly purposes, those wt all humble obedience must we & do submytte to your graces moost sure protectiō. For as our aduersary ye deuell walketh about lyke a roarynge lyon, & seketh whom he may deuoure. And as ye enemies of Christ went about to tangle hymselfe in his wordes, & to hunt somwhat out of his owne mouth: Euē so do not ye enemies of gods word ceasse yet to pycke quarels, & to seke out new occasions, how they may depraue & synistrally interprete our wel doynges. And where as wt all faythfulnes we go about to make our brethren (youre graces louynge subiectes) participante of the frutes of oure good wylles, they yet not regardynge what profite we wolde be glad to do them, reporte euell of vs, sklaunder vs, and saye the worste of vs: Yee they are not ashamed to affirme, that we intende to peruerte the scripture, and to condemne the commune translacion [Page] in Latyn, whych costumably is red in the church: where as we purpose the cleane contrary. And because it greueth them that your subiectes be growen so farre in knowlege of theyr dewtye to God, to youre grace, & to theyr neghboures, theyr inwarde malyce doth breake oute in to blasphemous & vncomlye wordes, in so much that they cal your louynge & faythfull people, heretikes, new fangled fellowes, English biblers, coblers of diuinite, fellowes of the new fayth. &c. with such other vngodly sayenges.
How nedefull a thynge is it then for vs to resorte vnto the moost lawfull protection of God in youre graces suppreme and imperiall authorite vnder hym? Without the which moost lawfull defence now in these turbulent & stormy assaultes of ye wycked, we shuld be, but euē Orphanes,Psal. lxvii. and vtterly desolate of comforte. But God whom ye scripture calleth a father of the comfortles and defender of wedowes, dyd otherwyse prouyde for vs, whan he made youre grace his hye and supreme mynister ouer vs.
To come now to the original and fyrst occasion of this my moost humble laboure, and to declare howe lytle I haue or do intende to despyse this present translatiō in Latyn (or ony other in what language so euer it be) I haue here set it forth, & the Englysh also therof, I mean the texte which cōmunly is called S. Hieroms, and is costumably red in the church. And thys (my moost gracious Soueraigne) haue I done not so much for the clamorous importunyte of euell speakers, as to satisfye the iust request of certayne youre graces faythfull subiectes. And specially to induce and instructe such as can but Englishe, & are not learned in the Latin, that in cōparynge these two textes together, they maye the better vnderstonde the one by ye other. And I doute not but such ignoraunt bodies as (hauynge cure and charge of soules) are very vnlearned in the Latyn tunge, shall trough thys smal laboure be occasioned to atteyn vnto more knowlege, and at the leest be cōstrayned to saye well of the thynge, whyche here tofore they haue blasphemed. The ignoraūce of which men yf it were not so exceadyng great, a man wolde wonder what shulde moue thē to make such importune cauillacions agaynst vs. It is to be feared, that frowardnesse and malice is myxte with theyr ignoraūce. For in as much as in our other translacions we do not followe thys olde Latyn texte word for word they crye out vpō vs: As though al were not as nye the truth to trā slate the scripture out of other languages, as to turne it out of the Latyn. Or as though the holy goost were not the authoure of his scripture aswell in the Hebrue, Greke, French, Dutche, and in Englysh, as in Latyn. The scripture & worde of God is truly to euery Christē [Page] man of lyke worthynesse and authorite, in what language so euer the holy goost speaketh it. And therfore am I, and wyl be whyle I lyue (vnder youre moost gracious fauoure and correction) alwaye wyllynge and ready to do my best aswell in one translation, as in another. Now as cōcernynge thys present text in Latyn, for asmuch as it hath bene and is yet so greatly corrupt, as I thynke none other translaciō is, it were a godly & gracious dede, yf they that haue authorite, knowlege, and tyme, wolde (vnder youre graces correctiō) examen it better after the moost auncient interpreters and moost true textes of other languages. For certaynly, in cōparynge dyuerse examplers together, we se, that in many places one copye hath eyther more or lesse then another, or els the texte is altered from other languages.
To geue other men occasion now to do theyr best, and to expresse my good wyll, yf I could do better, I haue for the causes aboue rehearsed, attempted thys smal laboure, submyttynge (with all humblenesse and subiection) it and all other my lyke doinges, to your graces moost noble Maiestye. Not onely because I am bounde so to do, but to the intent also that through youre moost gracious defence, it maye haue the more fredome amonge your obedient subiectes, to the glory of the euerlastynge God: To whom onely for your grace, for youre mooste noble and deare sonne Prynce Edwarde, for your moost honourable counsell, and for all other hys syngular gyftes that we daylye receaue in youre grace. To hym I saye, which is the onely geuer and graunter of all thys oure welth, be honoure and prayse for euermore. To youre grace, continual thankfulnesse, and due obedience, with longe lyfe and prosperite: Fynally to vs the receauers of gods good gyftes, be daylye increace of grace and vertue more and more. Amen
To the Reader.
I Must nedes aduertise the (moost gentle Reader,) that this present text in Latyn which thou seist set here with the Englyshe, is the same that costumably is red in the church, and cōmunly is called S. Hieroms translacion. Wherin though in some places I vse ye honest and iust libertye of a grāmaryan (as nedeful is for thy better vnderstondynge,) yet because I am lothe to swarue from the texte, I so tempre my penne, that yf thou wylt, thou mayest make playne cōstruction of it, by the Englyshe that standeth on the othersyde. Thys is done now for the that art not exactly learned in the latyn tunge and woldest fayne vnderstonde it. As for those that be learned in the latyn already, thys oure small laboure is not taken for them, saue onely to moue and exhorte them, that they lykewyse knowynge of whome they haue receaued theyr talent of learnynge, wyll be no lesse greued in theyr callyng to serue theyr brethren therwith, thā we are ashamed here with thys oure small mynistracion to do them good. I besech the therfore take it in good worth: for so well done as it shulde and myght be, it is not▪ But as it is, thou hast it with a good wyll.
Where as by the authorite of the text I somtyme make it cleare for thy more vnderstondyng, there shalt thou fynde thys mark [] whych we haue set for thy warnynge, the texte neuerthelesse nother wrested nor peruerted. The cause wherof is partely the figure called Eclipsis diuerse tymes vsed in ye scriptures, the which though she do garnysh ye sentence in latyn, yet wyll not so be admitted in other tunges: wherfore of necessite we are constrayned to enclose suche wordes in thys marke. Partely because that sundery, and sometyme to rash wryters out of bokes, haue not geuen so greate diligence, as is due in the holy scripture, and haue lefte out, & sometyme altered some word or wordes and another vsynge thesame boke for a copy, hath cōmytted lyke faut. Let not therfore thys oure diligence seme more temerarious vnto the (gentle reader,) than was the diligence of S. Ierome and Origene vnto learned mē of theyr tyme, which vsynge sundery markes in theyr bokes, shewed theyr iudgmente what were to be abated or added vnto the bokes of scripture, that so they myghte be restored to the pure and very originall texte. Thy knowlege and vnderstondynge in ye worde of God shall iudge thesame of vs also, yf it be ioyned with loue to the truth. And though I seme to be al to scrupulous callyng it in one place penaunce, that in another I call repentaunce: & gelded, that another calleth chaist, thys me thynk ought not to offende the seynge that the [Page] holy goost (I trust) is the authoure of both our doynges. Yf I of myne owne heade had put in to the new Testament these wordes: Nisi poeni [...]eritis. Poenitemini. Sunt enim eunuchi. Poenitentiam agite. &c. thē as I were worthy to be reproued, so shulde it be ryght necessary to redresse thesame. But it is the holy gooste that hath put them in, and therfore I hartely requyre the thynke nomore harm in me for callyng it in one place penaunce, yt in another I call repentaunce, thē I thynk harme in hym yu calleth it chaist, which I by the nature of thys worde Eunuchus cal gelded. Let euery mā be glad to submytte his vnderstō dynge to ye holy goost in them yt be learned, & no doute we shall thynk the best one by another, & fynde no lesse occasion to prayse god in another man, thē in our selues. As ye holy goost then is one, workynge in ye and me as he wyl, so let vs not swarue from ye vnite, but be one in him And for my parte I ensure the I am indifferent to call it aswell wt the one terme as with ye other, so longe as I know that it is no preiudice nor iniury to the meanynge of the holy goost: Neuerthelesse I am very scrupulous to go from the vocable of the text.
And of truth so had we all nede to be: For the world is capcious, & many ther be that had rather fynde .xx. fautes, thē to amende one. And oft tymes the more laboure a man taketh for theyr cōmodite, the lesse thanke he hath. But yf they that be learned & haue wherwith to maynteyne ye charges byd theyr dewty, they thēselues shulde ꝑfourme these thynges, and not onely to loke for it at other mens hādes. At the leest yf they wolde nother take the payne of translatynge thēselues, nor to beare the expenses therof, nor of the pryntyng, they shulde yet haue a good tunge, and helpe one waye, yt they cā not do another. God graūt thys worlde once to spye theyr vnthankfulnesse. Thys do not I saye for onye lucre or vauntage yt I loke for at your hādes ye rych & welthy bellyes of the worlde: for he that neuer fayled me at my nede, hath taught me to be cōtent with such prouision as he hath and wyll make for me. Of you therfore yt be seruauntes to your owne ryches, requyre I nothynge at all▪ saue onely that which S. Iames sayeth vnto you in the begynnynge of hys fyfth chapter: Namely, that ye wepe and howle on your wrechednesse yt shall come vpon you. For certaynly ye haue greate cause so to do, nother is it vnlyke but greate misery shal come vpon you, consyderynge the gorgious fare and apparell that ye haue euery daye for the proude pompt and appetite of your stynkynge carcases, and yet be not ashamed to suffre youre owne fleshe and bloude to dye at youre dores for lacke of your helpe. O synfull belly Gods. O vnthankfull wretches. O vncharitable Idolatrers. Wyth what cō science darre ye put one morsell of meate in to youre mouthes? [Page] O abhominable he [...]o [...]ndes, what shall be worth of you? I speake to you, ye ryche nygga [...]des of the worlde, whych as ye haue no fauoure to gods holy worde, so loue ye to do nothynge that it commaundeth▪ Oure LORDE sende you worthy repentaunce.
But now wyll I turne my penne vnto you that be lordes and rulers of youre ryches. For of you whom God hath made stewardes of these worldly goodes. Of you, whome God hath made plenteous aswell in hys knowlge, and in other ryches, of you (I saye) wolde I fayne requyre and begge (euen for his sake that is the geue [...] of all good thynges) that at the last ye wolde do but youre dewty, and helpe aswell with youre good counsell as with youre temperall substaunce, that a perfyte prouision maye be made for the poore, and for the vertuous bryngynge vp of youth: That as we now already haue cause plentyfull to geue God thankes for his worde and for sendynge vs a prynce (with thousandes of other benefytes:) Euen so we seynge the poore, aged, lame, sore, and syck prouyded for, and oure youth brought vp aswell in gods knowlege as in other vertuous occupations maye haue lykewyse occasion sufficient to prayse God for thesame. Oure LORD graunt that this oure longe beggyng and moost nedeful request, may once be herde. In ye meane tyme tyll God brynge it to passe by his mynisters let not thy coūsel nor helpe be behynde (moost gentle Reader) for ye furtheraūce of thesame. And for yt thou hast receaued at the mercifull hande of god already, be thankful alway vnto hym, louynge and obedient vnto thy Prynce. And lyue so continually in helpynge and edifyenge of thy neghboure, that it may redounde to the prayse and glory of God for euer. AMEN.
An Almanack for xviii. yeares.
| Numerus annorum. | Pasca. | [...]ureu [...] numerus. | Litera dominicalis. | [...]sextus. |
| m.d.xxxviii. | xxi. April. | xix. | F | |
| m.d.xxxix | vi. April. | i. | [...] | |
| m.d.xl. | xxviii. Mar. | ii. | D | C |
| m.d.xli. | xvii. April. | iii | B | |
| m.d.xlii. | ix. April. | iiii. | A | |
| m.d.xliii. | xxv. Mar. | v. | G | |
| m.d.xliiii. | xiiii. April. | vi. | F | E |
| m.d.xlv. | v. April. | vii. | D | |
| m.d.xlvi. | xxv. April▪ | viii. | C | |
| m.d.xlvii. | x. April. | ix | B | |
| m.d.xlviii. | ii. April. | x | A | G |
| m.d.xlix. | xxi. April. | xi. | F | |
| m.d.l. | vi. April | xii. | E | |
| m.d.li. | xix. Mar. | xiii. | D | |
| m.d.lii. | xviii. April. | xiiii. | C | B |
| m.d.liii. | ii. April. | xv. | A | |
| m.d.liiii. | xxv. Mar. | xvi. | G | |
| m.d.lv. | xiiii. April. | xvii. | F |
| B | L | Ianuarius habet dies .xxxi. Luna vero .xxx. | |
| iii | A | Circumcisio [...]omine▪ | 1 |
| b | Octa. stephani. | 2 | |
| xi | c | Octa. Ioannis. | 3 |
| d | Octa. innocentium | 4 | |
| xix | e | Octa. Thome mar. | 5 |
| viii | f | Epi [...]a [...] [...] | 6 |
| g | Felicis & ianuarii. | 7 | |
| xvi | [...] | Luciani presbyteri & sociorū. | 8 |
| v | b | Sancti iudoci. | 9 |
| c | Pauli primi heremite. | 10 | |
| xiii | d | ¶ So [...]n [...]. | 11 |
| ii | e | Archadii martyris. | 12 |
| f | Octa. Epipha. Hilarii. | 13 | |
| x | g | Felicis presbyteri. | 14 |
| [...] | Mauri abbatis. | 15 | |
| xviii | b | Marcelli episcopi & mar. | 16 |
| vii | c | Depositio anthonii. | 17 |
| d | Prisce virginis. | 18 | |
| xv | e | Vulfrani episcopi. | 19 |
| iiii | f | Sebastiani & fabiani▪ | 20 |
| g | Agnetis virginis. | 21 | |
| xii | A | Vinc [...]ntii martiris. | 22 |
| i | b | Emerentiane virginis. | 23 |
| c | Sancti Timothei. | 24 | |
| ix | d | Conu [...]r [...]io sancti Pauli. | 25 |
| e | Policarpi episcopi & mar [...]. | 26 | |
| xvii | f | Iuliani episcopi. | 27 |
| vi | g | Agnetis secund [...]. | 28 |
| A | Valerii, episcopi. | 29 | |
| xiiii | b | Basilidis regine. | 30 |
| iii | c | Saturnini & victori [...]. | 31 |
| B | L | Febru [...]rius habet dies .xxviii Luna vero .xxix. | |
| d | Brigide virginis | 1 | |
| xi | e | Purificatio Marie. | 2 |
| viii | f | Sancti blasii episcopi. | 3 |
| xix | g | Sancti gilberti. | 4 |
| A | Agathe virginis & martyris. | 5 | |
| xvi | b | Vedasti et amandi episcopi | 6 |
| v | c | Sancti anguli episcopi. | 7 |
| d | Pauli epi. Luci & Ciriaci. | 8 | |
| xiii | e | Appollonie virginis. | 9 |
| ii | f | Scolastice virginis. | 10 |
| g | Eufraste virginis | 11 | |
| x | A | Eulali [...]. ¶ So [...] [...]n [...]iscibus▪ | 12 |
| b | Wolfrani epicopi. | 13 | |
| xviii | c | Valentini martyris. | 14 |
| vii | d | Faustini & iouite. | 15 |
| e | Iuliane virginis. | 16 | |
| xv | f | Poli [...]ronii episcopi. | 17 |
| iiii | g | Simō episcopi & martyris. | 18 |
| A | Sabini et Iuliani mar. | 19 | |
| xii | b | Mildrede virginis. | 20 |
| x | c | Sexaginta nouem mar. | 21 |
| d | Cathedra Petri. | 22 | |
| ix | e | ¶Locu [...] [...]. ¶Vigslia. | 23 |
| f | Mathie apostoli. | 24 | |
| xvii | g | Inuentio S. Pauli. | 25 |
| vi | A | Nestoris episcopi. | 26 |
| b | Sancti Augustini. | 27 | |
| xiiii | c | Oswaldi episcopi. | 28 |
| B | L | Martius habet dies. [...]. Luna v [...]ro. xxx. | |
| iii | d | Dauid epis. et cōfes. | 1 |
| e | Cedde episcopi et co [...]. | 2 | |
| xi | f | Martini & Asterii. | 3 |
| g | S. Adriani. | 4 | |
| xix | A | Foce, Eusebii et Perpetue | 5 |
| viii | b | Victoris et victorini. | 6 |
| c | Perpetue et Felicita. | 7 | |
| xvi | d | Depositio s. Felicis | 8 |
| e | XL. martyrum. | 9 | |
| f | Agapeti martyris. | 01 | |
| xiii | g | Quirini & Cādidi. | 11 |
| ii | A | Gregorii episcopi. | 12 |
| b | Theodore matrone. | 13 | |
| x | c | ¶Sol [...]r [...]ere. Equinde. | 14 |
| d | Longini martyris. | 15 | |
| xviii | e | Hilarii et Tacoani | 16 |
| vii | f | Patricii epis. Gertrudis | 17 |
| g | Edwardi regis confes. | 18 | |
| xv | A | Ioseph sponsi Marie. | 19 |
| iiii | b | Cuthberti abbatis | 20 |
| c | Benedicti abbatis | 21 | |
| xii | d | Ap [...]rodosii episco. | 22 |
| i | e | Theodori presbiteri | 23 |
| f | Theodrici episcopi | 24 | |
| ix | g | [...] domini. | 25 |
| A | Castoris martyris | 26 | |
| xvii | b | Resurrectio domini▪ | 27 |
| vi | c | Dorothee virginis | 28 |
| d | Sancti Victorim | 29 | |
| xiiii | e | Quirini martyris. | 30 |
| iii | f | Aldelmi episcopi. | 31 |
| B | L | Aprilis habe [...] [...]es .xxx▪ Luna vero .xxix. | |
| g | Theodore virginis | 1 | |
| xi | [...] | Marie Egiptiace | 2 |
| b | Richardi epis. et con. | 3 | |
| xix | c | Ambrosii episcopi | 4 |
| viii | d | Martiniani et Martiani | 5 |
| xvi | e | Sixti epis. et marty | 6 |
| v | f | Euphemie virginis. | 7 |
| g | Egesippi sociorumque | 8 | |
| xiii | A | Perpetui episcopi | 9 |
| ii | b | Passio septem virginum | 10 |
| c | Sancti guthlaci. | 11 | |
| x | d | ¶Sol in Cauro. | 12 |
| e | Iulii episcopi. | 13 | |
| xviii | f | Tibur [...]ii et valeriani | 14 |
| vii | g | Oswaldi archiepis. | 15 |
| A | Sancti Isidori | 16 | |
| xv | b | A [...]iceti episcopi | 17 |
| iiii | c | Eleutherii et Antiochiani. | 18 |
| d | Alphegii episcopi et mar. | 19 | |
| xii | e | Victoris episcopi | 20 |
| i | f | Simeonis episcopi & mar. | 21 |
| g | Sancti sotheris. | 22 | |
| ix | A | Georgii martyris | 23 |
| b | Wil [...]idi episcopi | 24 | |
| xvii | c | Marci euangelist [...] | 25 |
| vi | d | Cleti episcopi | 26 |
| e | Anastasii episcopi | 27 | |
| xiiii | f | Vitalis martyris | 28 |
| iii | g | Petri mediolanensis. | 29 |
| A | Depositio erken. ¶Vigili. | 30 |
| B | L | Maius habet dies xxxi. Luna vero .xxx. | |
| xi | b | Philippi & Iacobi | 1 |
| c | Athanasii episcopi | 2 | |
| xix | d | Inuentio S. crucis | 3 |
| viii | e | Festū corone spinee domini. | 4 |
| f | Sancti godardi | 5 | |
| xvi | g | Iohānis ante portam. | 6 |
| v | [...] | Iohannis de Beuer [...]aco | 7 |
| b | Apparitio S. Michaeli [...]. | 8 | |
| xiii | c | Translatio S. Nicolai | 9 |
| ii | d | Gordiani et Epimachi | 10 |
| e | Anthonii martyris | 11 | |
| x | f | Nerei, achillei, & Pancracii. | 12 |
| g | Seruatii confessoris | 13 | |
| xviii | A | ¶Sol in ge [...]. | 14 |
| vii | b | Ysidori martyris | 15 |
| c | Brandini episcopi | 16 | |
| xv | d | Trans. S. Bernardi | 17 |
| iiii | e | Dioscori martyris | 18 |
| f | Dūstani episcopi & confes. | 19 | |
| xii | g | Sancti Bernardi | 20 |
| i | A | Helene regine | 21 |
| b | Iuliane virginis | 22 | |
| ix | c | Desyderii martyris | 23 |
| d | Translatio sancti francisci. | 24 | |
| xvii | e | Aldelmi episcopi & con. | 25 |
| vi | f | Augusrini anglorum apost. | 26 |
| g | Bede presbiteri | 27 | |
| xiiii | A | Germani episcopi | 28 |
| iii | b | Coronis martyris | 29 |
| c | Felicis episcopi. | 30 | |
| xi | d | Petronille virginis | 31 |
| B | L | Iunius habet dies .xxx. Luna vero xxix. | |
| e | Nicomedis matyris. | 1 | |
| xix | f | Marcellini et Petri | 2 |
| viii | g | Erasmi martyris | 3 |
| xvi | A | Sancti Petrocii | 4 |
| v | b | Bonifacii sociorumque | 5 |
| c | Mellonis archiepiscopi | 6 | |
| xiii | d | Transl. S. Wlstani | 7 |
| ii | e | Medardi & gildardi | 8 |
| f | Translatio sancti edmundi | 9 | |
| x | g | Iuonis confessoris | 10 |
| A | Barnabe apostoli. | 11 | |
| xviii | b | Basilidis, Cirini, & naboris | 12 |
| vii | c | Anthonii ¶Sol in can [...]ro. | 13 |
| d | Basilii episcopi | 14 | |
| xv | e | Titi, Modesti & Crescentie. | 15 |
| iiii | f | Translatio sancti richardi | 16 |
| g | S. B [...]tulphi martyris. | 17 | |
| [...]i | A | Marcie [...] Marcelli. | 18 |
| i | b | Geruasi [...] et Prothasi [...]. | 19 |
| c | Translatio sancti Edwardi. | 20 | |
| ix | d | Walburge virginis. | 21 |
| e | Albani martyris | 22 | |
| xvii | f | Etheldrede. ¶ Vigilia. | 23 |
| vi | g | N [...]tiuitas Iohan. [...]. | 24 |
| A | Translatio Eligii episcopi. | 25 | |
| xiiii | b | Iohannis et Pauli. | 26 |
| iii | c | Crescentis martyris | 27 |
| d | Leonis episco. ¶Vigilia. | 28 | |
| xi | e | Petrie et Pauli apostoli | 29 |
| f | Cōmemoratio s. Pauli | 30 |
| B | L | Iulius habe [...] dies .xxxi. Luna vero .xxx. | |
| xix | g | Octaua Iohannis baptiste. | 1 |
| viii | A | Visitacio beate marie virgi. | 2 |
| b | Translatio Thome apost. | 3 | |
| xvi | c | Translatio s. Martini. | 4 |
| v | d | zo [...] virginis et mar. | 5 |
| e | Octa. Apost. Petri et Pau. | 6 | |
| xiii | f | Translatio s. Thome mart. | 7 |
| ii | g | Depositio sancti Grimbal. | 8 |
| A | Cirilli episcopi | 9 | |
| x | b | Septē fratrum martyrum | 10 |
| c | Translatio S. Benedicti. | 11 | |
| xviii | d | Naboris et felicis | 12 |
| vii | e | Priuati martyris. | 13 |
| f | ¶Sol in leone | 14 | |
| xv | g | Translatio sancti swithu. | 15 |
| iiii | A | Translatio s. Osmundi | 16 |
| b | Kenelmi regis et martyris. | 17 | |
| xii | c | Arnulphi episcopi. | 18 |
| i [...] | d | Ruffine et Iustine | 19 |
| e | Margarete virginis. | 20 | |
| ix | f | Praxedis virginis. | 21 |
| g | Marie Magdalene. | 22 | |
| xvii | A | Appollinaris episcopi | 23 |
| vi | b | Christine virgi. ¶ Vigil. | 24 |
| c | Iacobi Apostoli. | 25 | |
| xiiii | d | Anne matris Marie. | 26 |
| xii | e | Septem dormientium. | 27 |
| f | Sansonis episcopi. | 28 | |
| xi | g | Felicis et sociorum eius | 29 |
| xix | A | Abdon et Sennes. | 30 |
| b | Germani episcopi antissio. | 31 |
| B | L | Augustus habet dies .xxxi Luna vero .xxx. | |
| viii | c | Petri ad vincula | 1 |
| xvi | d | Stephani episcopi | 2 |
| v | e | Inuētio sancti Stephani | 3 |
| f | Iustini presbyteri | 4 | |
| xiii | g | Festum ni [...]is | 5 |
| ii | A | Trāsfiguratio domini | 6 |
| b | Festum nominis Iesu. | 7 | |
| i | c | Ciriaci sociorū (que) eius | 8 |
| d | Romani martyris | 9 | |
| xviii | e | Laurentii martyris. | 10 |
| vii | f | Tiburtii martyris. | 11 |
| g | Clare virginis. | 12 | |
| xv | A | Hippoliti et so [...]iorū eius | 13 |
| iiii | b | Eusebil. ¶Vigilia. | 14 |
| c | Assumptio b [...]a [...]e Mari [...] | 15 | |
| xii | d | Rochi▪ ¶Sol in virgins. | 16 |
| i | e | Octa. S Laurenci [...]. | 17 |
| f | Agapiti martyris | 18 | |
| ix | g | Magni martyris. | 19 |
| A | Lodouici episcopi, | 20 | |
| xvii | b | Bernardi abbatis. | 21 |
| vi | c | Octaua assūptionis marie. | 22 |
| d | Timothei. ¶Vigilia. | 23 | |
| xiiii | e | Bartholomei apolloli | 24 |
| iii | f | Ludouici regis | 25 |
| g | Seuerini episcopi. | 26 | |
| xi | A | Ruffini martyris. | 27 |
| xix | b | Augustini episcopi. | 28 |
| c | Decollatio Iohannis Bap. | 29 | |
| viii | d | Felicis et adaucti. | 30 |
| e | Cuthberte virginis. | 31 |
| B | L | September habet dies .xxx. Luna vero xxix. | |
| xvi | f | Egidii abbatis | 1 |
| v | g | Antonini martyris | 2 |
| A | Ordinatio S. Gregorii | 3 | |
| xiii | b | Trāslatio S. Cuthberti. | 4 |
| ii | c | Bertini abbatis | 5 |
| d | Eugenii pontificis | 6 | |
| x | e | Euricii episcopi et confes | 7 |
| f | Ne [...]u [...]a [...] v [...]a [...]e Marie▪ | 8 | |
| xviii | g | Gorgonii martiris | 9 |
| vii | A | Syluii episcopi | 10 |
| b | Prothi et iacincti. | 11 | |
| xv | c | Martiniani episcopi | 12 |
| iiii | d | Maurilii episcopi▪ | 13 |
| e | Exaltatio S. crucis | 14 | |
| xii | f | ¶Sol in [...]ag [...]ta [...]is | 15 |
| i | g | Euphemie virginis | 16 |
| A | Lamberti episcopi et mar. | 17 | |
| ix | b | Victoris et corone. | 18 |
| c | Ianuarii martyris | 19 | |
| xvii | d | Eustachii. ¶Vigilia | 20 |
| e | Mathei apostoli. | 21 | |
| f | Mauricii et sociorum eius. | 22 | |
| xiiii | g | Te [...]le virginis | 23 |
| [...]ii | A | [...]n [...]ochii martyris | 24 |
| b | Firmini episcopi | 25 | |
| xi | c | Cipriani et iustine. | 26 |
| [...]x | d | Cosme et damiani. | 27 |
| e | Exuperii episcopi. | 28 | |
| viii | f | [...] archangeli. | 29 |
| g | Hieronymi presbiteri. | 30 |
| B | L | October [...]b [...]t dies . [...]. Luna vero .xxx. | |
| xvi | A | Remigii et Bauonis epis. | 1 |
| v | b | Leodegarii martyris. | 2 |
| xiii | c | Candidi martyris. | 3 |
| ii | d | Francisci confessoris. | 4 |
| e | Appollinaris martyris | 5 | |
| x | f | Sancte Fidis. | 6 |
| g | Marci et Marcell [...]ani. | 7 | |
| xviii | A | Sancte Pelagie. | 8 |
| vii | b | Dionisii Rustici & Eleute. | 9 |
| c | Gereoms et victoris. | 10 | |
| xv | d | Nicasii episcopi & martyris. | 11 |
| iiii | e | Sancti Wilfridi. | 12 |
| f | Translatio s. Edwardi. | 13 | |
| xii | g | Calixti episcopi. | 14 |
| i | A | Vulfrani episcopi. | 15 |
| b | ¶Sol in Scorpione | 16 | |
| ix | c | Etheldrede virginis. | 17 |
| d | [...] Euangeli [...]e | 18 | |
| xvii | e | Fredeswyde virginis. | 19 |
| vi | f | Austreberte virginis | 20 |
| g | Vndecim miliū virginum. | 21 | |
| xiiii | A | Marie Salome | 22 |
| iii | b | Romani episcopi | 23 |
| c | Maglori episcopi | 24 | |
| xi | d | Crispini et crispiniani | 25 |
| xix | f | Euaristi episcopi, | 26 |
| e | Florentii mar. ¶Vigilia. | 27 | |
| viii | g | Simo [...]is et Iud [...]. | 28 |
| A | Narcisci episcopi. | 29 | |
| xvi | b | Germani capuani episcopi. | 30 |
| v | c | Quintini episcopi [...]. ¶ Vigi. | 31 |
| B | L | Nouember habet dies .xx [...] Luna vero .xxix. | |
| d | [...]e [...]um omnium sanctorum. | ||
| xiii | e | All soules daye. | 2 |
| ii | f | Wenefrede virginis. | 3 |
| g | Sancti Amantii. | 4 | |
| x | A | Leti presbyteri. | 5 |
| b | Leonardi abbatis. | 6 | |
| xviii | c | Willibrordi abbatis | 7 |
| vii | d | Quatuor coronatorum | 8 |
| e | Sancti Theodori | 9 | |
| xv | f | Martini episcopi. | 10 |
| iiii | g | Martini episcopi. | 11 |
| A | Paterni martyri [...]. | 12 | |
| xii | b | Brictii episcopi et confes. | 13 |
| i | c | Translatio s. Erke [...]. | 14 |
| d | Macuti. ¶Sol in [...]git [...]a. | 15 | |
| ix | e | Edmūdi archiepisc [...]. | 16 |
| f | Hugonis episcopi | 17 | |
| xvii | g | Eugenii episcopi. | 18 |
| vi | A | Sancte Elisabeth | 19 |
| b | Edmūdi regis | 20 | |
| xiiii | c | Presentatio mari [...]. | 21 |
| iii | d | Cecilie virginis et martyris | 22 |
| e | Clemētis pontificis. | 23 | |
| xi | f | Grisogoni mar. | 24 |
| xix | g | Katherine virgini [...] | 25 |
| A | Lini pontifi et mar. | 26 | |
| viii | b | Agricole et Vitalis | 27 |
| c | Rufi martyris | 28 | |
| xvi | d | Saturnini. ¶Vigilia. | 29 |
| v | [...] | [...] Aposto [...] | 30 |
| B | L | December habet dies .xxxi. Luna vero .xxx. | |
| f | Eligii episcopi et confessoris. | 1 | |
| xiii | g | Sancti Libani | 2 |
| ii | A | Depositio S. Osmūdi | 3 |
| x | b | Barbare virginis | 4 |
| c | Sabbe abbatis | 5 | |
| xviii | d | Nicolai episcopi. | 6 |
| vii | e | Octaua S. Andree. | 7 |
| f | Conceptio beate Mari [...] | 8 | |
| xv | g | Cipriani abbatis. | 9 |
| iiii | A | Sancte Gulalie | 10 |
| b | Damasi episcopi | 11 | |
| xii | c | ¶Sol in Capricorno. | 12 |
| i | d | Luc [...]e virginis | 13 |
| e | O thilie virginis | 14 | |
| ix | f | Valerii episcopi | 15 |
| g | O s [...]pientia | 16 | |
| xvii | [...] | Lazari episcopi | 17 |
| vi | b | Gratiani episcopi. | 18 |
| c | Venesie virginis | 19 | |
| xiiii | d | Iuliani. ¶Vigilia | 20 |
| iii | e | Thome Apo [...] | 21 |
| f | Triginta martyru [...] | 22 | |
| xi | g | Victorie virginis | 23 |
| xix | A | ¶ Vigilia. | 24 |
| b | Natiuitas [...] no [...] Iesu | 25 | |
| viii | c | Stephani pro [...]hamartyres. | 26 |
| d | Iohannis Euangeliste. | 27 | |
| xvi | e | Sanctorum innocentium. | 28 |
| v | f | Thome martyris. | 29 |
| g | Translatio S. Iacob [...] | 30 | |
| xiii | A | S [...]luestri episcopi | 31 |
¶ SANCTVMIESV CHRISTI euangeliū secundū Matheū.
CAPVT PRIMVM.
LIber gn̄atiōis Iesu Christi filii Dauid, filii Abrahā. Abrahā gen. Isaac. Isaac aūt gen. Iacob. Iacob aūt genuit Iudā et fr̄es eius. Iudas aūt genuit Phares et Zarā de Thamar Phares aūt gen. Esrō. Esrō aūtge nuit Arā. Arā aūt genuit Amina dab. Aminadab aūt genuit Naasson. Naassō aūt genuit Salmō. Salmon aūt genuit Boos de Raab. Boos autē genuit Obed ex Ruth. Obed aūt genuit Iesse. Iesse aūt genuit Dauid regem. Dauid aūt rex genuit Salomonem ex ea q̄ fuit Vriae. Salomon aūt genuit Roboā. Roboam aūt genuit Abiam. Abia aūt genuit Asa. Asa aūt genuit Iosaphat. Iosaphat aūt genuit Iorā. Iorā aūt genuit Oziā. Ozias aūt genuit Ioathā. Ioathā aūt genuit Achaz. Achaz aūt genuit Ezechiā. Ezechias aūt genuit Manasse. Manasse aūt genuit Amō. Amō aūt genuit Iosiā. Iosias aūt genuit Iechoniā et f [...]es eius ī trasmigratione Babylonis. Et post transmigrationē Babylonis, Iechonias genuit Salathiel. Salathiel aūt genuit Zorobabel. Zorobabel aūt genuit Abiud. Abiud aūt genuit Eliachī. Eliachī aūt genuit Azor. Azor aūt genuit Sadoc. Sadoc aūt genuit Achim Achī aūt [Page] genuit Eliud. Eliud autē genuit Eleazar. Eleazar aūt genuit Mathā. Mathā aūt genuit Iacob. Iacob aūt genuit Ioseph uirū Mariae, de qua natus est Iesus ꝗ noca tur Christus. Omnes ita (que) gn̄ationes ab Abrahā us (que) ad Dauid, generatiōes quatuordecī: et a Dauid us (que) ad trāsmigrationē Babilonis, gn̄atiōes quatuordecī: & a trāsmigratiōe Babilonis us (que) ad Christū gn̄atiōes quatuordecim. Christi aūt gn̄atio si [...] erat: Cū esset desponsata mater IESV Maria Ioseph, antequā cōuenirēt in uēta est in utero habēs de spū sā cto. Ioseph autē uir eius cū esset iustus, et nollet eā traducere, uo luit occulte dimittere eā. Haec au tē eo cogitāte, ecce angelus dn̄i apparuit in somnis ei dicens: Ioseph fili Dauid, noli timere accipere Mariā cōiugem tuā: quod em̄ in ea natū est, de spū sancto est: pariet aūt filiū & uocabis no mē eius IESVM: ipse em̄ saluum faciet populū suū a peccatis eorū. Hoc autē totum factum est, ut adimpleretur quod dictum est a Domino per prophetā, dicentē: Ecce uirgo in utero habebit, et pariet filiū, & uocabitur nomen eius Emanuel, quod est interpretatum nobiscū Deus. Exurgēs autem Ioseph a somno, fecit sicut praecepit ei angelus Domini, e [...] accepit coniugē suā, & non cognoscebat eā, donec peperit filium suū primogenitum, et uocauit nomen eius IESVM.
CAPVT II.
[Page 2] CVm ergo natus esset IESVS in Bethleem Iudae, in diebus Herodis regis, ecce Magi ab oriente uenerunt Hierosolimam, dicentes: Vbi est qui natus est rex Iudaeorum? uidimus enim stellam eius in Oriente, et uenimus adorare eum. Audiens autem Herodes rex, turbatus est, et omnis Hierosolyma cum illo. Et congregans omnes principes sacerdotum et scribas populi scic [...]tabatur ab eis ubi Christus nasceretur. At illi dixe runt ei: In Bethleem Iudae: sic enim scriptum est per prophetā: Et tu Bethleem terra Iuda, nequaquam minima es in pricipibus Iuda: ex te enim exiet dux qui regat populū meum Israel. Tunc Herodes clā uocatis Magis, diligenter didicit ab eis tē pus stellae quae apparuit eis: et mittens illos in Bethleem, dixit Ite et interrogate diligenter de puero. Et cum inueneritis, renū ciate mihi, ut ego ueniens adorem eum. Qui cum audissent regem, abierunt: Et ecce stella quam uiderant in oriente, ante cedebat eos, usque dum ueniēs staret supra, ubi erat puer. Videntes autem stellam, gauisi sūt gaudio magno ualde. Et intrantes domum, inuenerunt puerum cum Maria matre eius, et procidentes adorauerunt eū: et [Page] apertis thesauris suis obtulerunt ei munera, aurum, thus, et myrrham. Et responso accepto in somnis ne redirent ad Herodē, per aliam uiā reuersi sunt in regionem suam. Qui cum recessissent, ecce angelus Domini apparuit in somnis Ioseph, dicens: Surge et accipe puerum et matrem eius, et fuge in Aegiptum et esto ibi us (que) dum dicam tibi. Futurum est enim ut Herodes querat puerum ad perdendum eum. Qui consurgēs accepit pu erum et matrem eius nocte, et secessit in Aegiptum: Et erat ibi us (que) ad obitum Herodis, ut adimpleretur ꝙ dictum est a Domino per prophetam dicentē: Ex Aegipto uocaui filium meū. Tunc Herodes uidens quoníam illusus esset a Magis, iratus est ualde, et mittens occidt omnes Pueros, qui erant in Bethleem et in omnibus finibus eius, a bimatu et infra, secundum tempus quod exquisierat a Magis. Tunc adimpletū est quod dictum est per Hieremiam prophetam dicentem: Vox in Rama audita est, ploratus et ululatus multus, Rachel plorans filios suos, et noluit consolari, quia non sunt. Desuncto autem Herode, ecce angelus Domini apparuit in sō nis Ioseph in Aegipto, dicens: Surge, et accipe puerum et mamatrem [Page 3] eius et uade in terram Israel: defuncti sunt eni, qui querebant aiam pueri. Qui consurgens, accepit puerū et matrem eius, et uenit in terrā Israel. Audiēs aūt ꝙ Archelaus regnaret in Iudaea pro Herode patre suo, timu [...]t illo ire. Et admonitus in somnis, secesiit in partes Galileae, et ueniens habitauit in ciuitate quae uocatur Nazareth, ut adimpleretur quod dictum est ꝑ prophetas: Qm̄ Nazaraeus uoca bitur.
CAPVT .III.
IN diebus aūt illis, uenit Ioānes baptista p̄ dicās in deserto Iudeae et dicēs Poenitētiā agi te appropiquauit eni regnū coclotū. Hicest eni, de quo dict [...] ūest ꝑ Esa. prophetā, dicentē: Vox clamātis in deserto, parate uiā dn̄i, rectas facite semitas eius. Ipse aūt Ioānes habebat uestimētū de pilis camelorū et zonā pelliceā circa lūbos suos, esca aūt eius erat, locustae et mel syluestre Tūc exibat ad eū Hierosolyma et omnis Iudaea, et omnis regio circa Iordanem, et baptizaban tur ab eo in Iordane, confitentes peccata sua. Videns autem multos Phariseorum et Saduceorum uenientes ad baptismū suum, dixit eis: Progenies uiperarum, quis demonstrauit uobis fugere a uentura ira? Eacite er go fructū dignum poenitentiae. Et ne uelitis dicere intra uos: Patrem habemus Abrahā Dico enim uobis quoniā potens est [Page] deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahae. Iā eni securis ad radicē arborū posita est. Omnis ergo arbor quae nō facitfructum bonū, excidetur, et in ignē mittetur. Ego quidē baptizo uos in aqua in penitētiā: qui autē post me uenturus est fortior me est, cuius nō sū dignus calciamenta portare, ipse uos baptizabit in spūsctō et igni. Cuius uentilabrū in manu sua, et ꝑmūdabit areā s [...]ā et congregabit triticū in horreū suū, paleas autē cōburet igni inextiguibili. Tūc uenit IESVS a Galilea in Iordanem ad Ioannē, ut baptizaretur ab eo. Ioānes autem prohibebat eum dicēs. Ego a te debeo baptizari, et uenis tu ad me? Respondens autem IESVS, dixit ei: Si ne modo, sic enim decet nos implere omnem iustitiam. Tūc dimisit eum. Baptizatus autem IESVS, confestim ascēdit de a qua, et ecce aperti sunt ei coeli, et uidit spiritum Dei descēdentem sicut columbam et uenien tem super ipsū. Et ecce uox de coelis, dicens: Hic est filius meus dilectus, in quo m [...] com placui.
CAPVT .IIII.
TVnc IESVS ductus est in desertum a spiritu, ut temptaretur a Diabolo: Et cum ieiunasset quadraginta diebus et quadraginta noctibus, postea esuriit. Et accedēs tentator, dixit ei: Si [Page 4] filius deies, dic ut lapides isti panes fiant. Qui respondens dixit. Scriptum est: Non in solo pane uiuit homo, sed in omni uerbo quod procedit de ore dei. Tunc assumpsit eum diabolus in sanctā ciuitatem, et statuit eum super pinaculum templi, et dicit ei: Si filius dei es, mitte te deorsū. Scriptū est enim: Quia angelis suis mandauit de te, et in manibus tollent te, ne forte offendas ad lapidē pedē tuum. Ait illi IESVS rursū: Scriptū est: Non temtabis dominum deum tuum. Iterum assumpsit eum diabolus in montem excelsum ualde, et ostendit ei omnia regna mundi, et gloriam eorum, et dix it ei: Haec omnia tibi dabo, si cadēs adoraueris me. Tūc dicit ei IESVS: Vade satana. Scriptum est enim: Dominum deum tuū adorabis, et illi soli seruies. Tūc reliquit eū diabolus, et ecce angeli accesserunt, et ministrabāt ei. Cum autem audisset IESVS ꝙ Ioannes traditus esset, secessit in Galileam, et relicta ciuitate Nazareth uenit et habitauit in ciuitate Caphernaum maritima, in finibus Zabulon et Nepthalim. Vt ad impleretur quod dictum est per Isaiam prophetam: Terra Zabulon et terra Nepthalim, uia maris trans Iordanem, Galilaea Gentium: populus qui ambulabat in tene bris, uidit lucem magnam: et [Page] sedentibus in regione umbrae mortis, lux orta est eis. Exinde coepit IESVS praedicare et dicere: Poenitētiam agite, appropinquauit enim regnum coelorum. Ambulans autem IESVS iuxta mare Galileae, uidit duos fratres: Simonem qui uocatur Petrus, et Andream fratrem eius, mittentes rete in mare (erant enim piscatores) et ait illis: Venite post me, et faciam uos fi eri piscatores hominum. At illi continuo relictis retibus, secuti sunt eum. Et procedens inde, ui dit alios duos fratres, Iacobum Zebedaei, et Ioannem fratrem eius, in naui cum Zebedaeo patre eorum reficientes retia sua, et uocauit eos. Illi autem statim relictis retibus et patre, secuti sunt eum. Et circumibat IESVS totam Galileam, docens in sina gogis eorū, predicans euangelium regni, et sanans omnē languorem, et omnē infirmitatem in populo. Et abiit opinio eius in totam Syriam, et obtulerunt ei omnes male habentes uarii [...] languoribus et tormentis comprehēsos, et qui daemonia habe bāt, et lunaticos, et paralyticos, et curauit eos, et secutae sunt eū turbae multae de Galilaea, et Decapoli, et Hierosolymis, et de Iudaea, et trans Iordanem.
CAPVT .V.
[Page 5] VIdens aute IESVS turbas, ascendit in montem: et cum sedisset, accesserunt ad [...] eum discipuli eius, & aperiens os suum docebat eos dicens: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regum coelorum. Beati mites, quoniam ipsi possidebūt terram. Beati qui lugent quoniam ipsi consolabūtur. Beati qui esuriunt et sitiunt iusticiam, quo mam ipsi saturabuntur. Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam cōsequentur. Beati mū do corde: quoniam ipsi deum uidebunt. Beati pacifici, quoniam filii dei u [...]cabuntur. Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum coelorum. Beati estis cum maledixerint uobis homines, et persecuti uos fuerint, et dixerint omne malum aduersū uos mentientes, propter me: gaudete et exultate qm̄ merces uestra copiosa est in coelis: sic eni persecuti sūt prophetas, qui fuerūt ante uos. Vos estis sal terrae. Quod si sal euanuerit, in quo salietur? ad nihilū ualet ultra, nisi ut mittatur foras & cōculcetur ab hominibus. Vos estis lux mū di: Nō potest ciuitas abscōdi supra montē posita: ne (que) accendūt lucernā et ponunt eam sub mo dio, sed super cādelabrum, ut luceat omnibus qui in domo sunt. Sic luceat lux uestra coram hominibus, ut uideant opera uestra bona, et glorificent [Page] patrem uestrum qui in coelis est. Nolite putare quoniam ueni soluere legem aut prophetas, non ueni soluere, sed adimplere. Amen quippe dico uobis: donec transeat coelum et terra, iota unum aut unus apex non praeteribit a lege, donec omnia fiant. Qui ergo soluerit unum de mandatis istis minimis, et docuerit sic homines, minimus uocabitur in regno coelorum: Qui autem fecerit et docuerit, hic magnus uocabitur in regno coelorū. Dico autem uobis, quia nisi abū dauerit iustitia uestra plus (quam) scri barū & pharisaeorum, non intrabitis in regnum coelorum. Audistis quia dictum est antiquis: Nō occides: Qui aūt occiderit, reus erit iudicio. Ego autem dico uobis: quia omnis qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio. Qui autem dixerit fratri suo Rhaca, reus erit concilio. Qui autem dixerit fatue, reus erit gehennae ignis. Si ergo offers munus tuum ad altare, et ibi recordatus fueris quia frater tuus habet ali quid aduersum te, relinque ibi munus tuum ante altare, et uade prius, reconciliare fratri tuo, et tunc ueniens offer munus tuum. Esto consentiens aduersario tuo cito dum es in uia cum eo, ne forte tradat te aduersarius iudici, et iudex [Page 6] tradat te ministro, et in carcerem mittaris. Amen dico tibi, non exies inde, donec reddas nouissimum quadrantem. Audistis quia dictum est antiquis: Nō moechaberis. Ego autem dico uobis quia ōnis qui uiderit mulierem ad concupiscendū eam, iam moechatus est eam in corde suo. Quod si oculus tuus dexter scādalizat te, erue eum et proiice abs te: expedit enim tibi ut pereat unum membrorum tuorum, quam totum corpus tuum mittatur in gehennā ignis. Et si dextera manus tua scādalizat te abscinde eam et proiice abs te, expedit enim tibi ut ꝑeat unum membrorū tuorum, quam totum corpus tuum eat in gehennam. Dictum est autē: Quicūque dimiserit uxorē suam, det ei libellum repudii. Ego autē dico uobis, quia ois qui dimiserit uxorē suam, excepta fornicacionis causa, facit eam moechari: et qui dimissam duxerit, adulterat. Iterū audistis, quia dictū est antiquis: Non periurabis, reddes autē domino iuramēta tua. Ego autem dico uobis non iurare omnino: neque per coelum, quia thronus dei est: neque per terram, quia scabellum est pedum eius▪ neque per Hierosolymam, quia ciuitas est magni regis: neque per caput tuum iuraueris; quia non potes unum capillum album facere aut nig [...]um. Sit autem sermo uester, [Page] Est, Est: Non, Non: quod autem his abundātius est, a malo est. Audistis quia dictum est: Oculum pro oculo, dentem prodente. Ego autem dico uobis: non resistere malo. Sed si quis te percusserit in dexteram maxillam tuam, praebe illi et alteram: et ei qui uult tecum in iudicio contendere, et tunicam tuā tollere, dimitte ei et palliū, et quicun (que) te angariauerit mille passus, uade cum illo et alia duo. Qui autē petit a te, da ei: et uolenti mutuare a te, ne auertaris. Audistis quia dictum est: Diliges proximum tuum, et odio habebis inimicum tuum. Ego autē dico uobis: diligite inimicos nestros, benefacite his qui oderūt uos, et orate pro persequentibus et calumniantibus uos, ut sitis filii patris uestri, qui in coelis est: qui solem suum oriri facit super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos. Si enim diligitis eos qui uos diligunt, quam mercedem habebitis? nō ne et publicani hoc faciūt? Et si salutaueritis fratres uestros tantum, quid amplius facitis? nōne et ethnici hoc faciūt? Estote ergo uos perfecti, sicut & pater uester coelestis perfectus est.
CAPVT .VI.
ATtēdite ne iustitiā uestrā faciatis corā hominibus, ut uideamini ab eis: alioquin mercedem non habebitis apud patrem uestrum qui in coelis est▪ Cum ergo facis [Page 7] eleemosynam noli tuba canere ante te, sicut hypocritae faciunt in synagogis et in uicis, ut honori ficentur ad hominibus: amen dico uobis, receperunt mercedē suam. Te autē faciente eleemosynam, ne sciat sinistra tua quid faciat dextera tua, ut sit eleemosyna tua in abscondito: et pater tuus qui uidet in abscōdito reddet tibi. Et cum oratis, non eritis sicut hypocritae qui amant in synagogis et in angulis platearū stantes orare, ut uideantur abhominibus: amen dico uobis, receperūt mercedem s [...]am. Tu autem cum oraueris, intra in cubiculum tuum, et clauso ostio, ora patrem tuum in abscōdito, et pater tuus qui uidet in abscondito reddet tibi. Orantes autem noli te multum loqui, sicut ethnici faciunt, putant enim quod in multiloquio suo exaudiantur. Nolite ergo assimulari eis: scit em̄ pater uester quid opus sit uobis ante (quam) petatiseum. Sic ergo uos orabitis: Pat noster qui es in coelis, sanctificetur nomē tuū. Adueniat regnū tuū. Fiat uoluntastua sicut ī celo & in terra. Panēnostrū supersubstantialē da nobis hodie. Et dimitte nobis debita nostra, sicut & nos dimittimus debitoribus nostris. Et ne nos iducas in tētationē Sed libera nos amalo Am̄. Si em̄ dimiseritis hoibus peccata eorū, dimittet & uobis pat uester celestis delicta uestra Si aūt nō dimiseritis hoibus, nec pat uester dimittet uobis peccata uestra [Page] Cū aūt ieiunatis nolite fieri sicut hypocritae tristes: exterminant enim facies suas ut appareāt hominibus ieiunantes. Amen dico uobis, quia receperunt mercedem suam. Tu autem cum ieiunas, unge caput tuum, et faciem tuam laua, ne uidearis homibus ieiunans, sed patri tuo qui est in absconso, et pater tuus qui uide [...] in absconso, reddet tibi. Nolito thesaurizare uobis thesauros in terra, ubi erugo et tinea demolitur, et ubi fures effodiunt et furā tur. Thesaurizate autem uobis thesauros in coelo, ubi neque erugo, neque tinea demolitur, et ubi fures non effodiunt, nec furantur. Vbi enim est thesaurus tuus, ibi est et eor tuum. Lucerna corporis tui, est oculus tuus: si oculus tuus fuerit simplex, totū corpus tuum lucidum erit. Si autem oculus tuus fuerit nequam, totum corpus tuum tenebrosum erit. Si ergo lumē quod in te est, tenebrae sunt, ipsae tenebrae quā tae erunt? Nemo potest duobus dominis seruire, aut em̄ unum odio habebit, et alterum diliget, aut unum sustinebit, et alterum contēnet. Non potestis deo seruire et mammonae. Ideo dico uobis, ne solliciti sitis animae uestrae quid manducetis, neque corpori uestro quid induamini. Nonne anima plus est quam esca? et corpus plus quam uestimentum? Respicite uolatilia coeli, quoniam nō serunt neque me [...]unt, neque congregant in [Page 8] horrea, & pater uester coelestis pascit illa. Nonne uos magis pluris estis illis? Quis autem uestrum cogitans, potest adiicere ad staturam suam cubitum unum? Et de uestimento quid solliciti estis? Consyderate lilia agri quomodo crescunt, non laborant neque nent: dico autem uobis, quoniam nec Salomon in omni gloria sua coopertus est sicut unum ex istis. Si enim foenum agri quod hodie est, et cras in clibanum mittitur, Deus sic uestit, quanto magis uos modicae fidei? Nolite ergo solliciti esse, dicentes: Quid manducabimus, aut quid bibemus, aut quo operiemur: haec enim omnia Gentes inquirunt. Scit enim pater uester quia his omnibus indigetis. Quaerite ergo primum regnum Dei et iustitiam eius, et haec omnia adiicientur uobis. Nolite ergo solliciti esse in crastinum: crastinus enim dies sollicitus erit sibi ipsi. Sufficit diel malitia sua.
CAPVT VII.
NOlite iudicare et non iudicabimini: nolite condēnare, et nō condēnabimini. In quo enim iudicio iudicaueritis, iudicabimini: et in qua mensura mensi fueritis, remetietur uobis. Quid autem uides festucam in oculo fratris tui, et trabem in oculo tuo non uides? Aut quomodo dicis fratri tuo: Frater, [Page] sine, eiiciam festucam de oculo tuo: et ecce trabs est in oculo tuo? Hypocrita, eiice primum trabem de oculo tuo, et tunc uidebis eiicere festucam de oculo fratris tui. Nolite dare sanctū canibus, neque mittatis margaritas uestras ante porcos: ne for te conculcent eas pedibus suis, et conuersi canes, di [...]umpant uos. Petite, et dabitur uobis: quaerite, et inuenietis: pulsate, et aperietur uobis. Omnis enim qui petit inuenit, et qui quaerit, inuenit: et pulsanti aperietur. Aut quis est ex uobis homo, quem si petierit filius suus panem, nunquid lapidem porriget ei? Aut si piscem petierit, nunquid serpentem porriget ei? Si ergo uos cū sitis mali, nostis bona dona dare filiis uestris: quanto magis pater uester qui in coelis est, dabit bona petētibus se? Omnia ergo quae cū que uultis ut faciant uobis homines, ita & uos facite illis. Haec enim est lex et prophetae. Intrate per angustam portam: quia lata porta, et spaciosa uia est quae ducit ad perditionem, et multi sūt qui intrant per eā. Quā angusta porta, et arcta uia est quae ducit ad uitam? et pauci sūt qui inueniunt eam. Attendite a falsis prophetis, qui ueniunt ad uos in uestimentis ouium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. A fructibus eorum cognoscetis eos. Nunquid colligūt de [Page 9] spinis uuas, aut de tribulis ficus? Sic omnis arbor bona, fructus bonos facit, mala autem arbor, malos fructus facit. Non potest arbor bona, malos fructus facere, ne (que) arbor mala bonos fructus facere. Omnis arbor quae non facit fructum bonum excidetur, et in ignem mittetur. Igitur ex fructibus eorum cognoscetis eos. Non omnis qui dicit mihi, Domine Domine, intrabit in regnum coelorum, sed qui facit uoluntatem patris mei qui in coelis est, ipse intrabit in regnum coelorum. Multi dicēt mihi in illa die, Domine Domine, nō ne in nomine tuo prophetauimus et in nomine tuo daemonia eiecemus, et in nomine tuo uirtutes multas fecimus? Et tūc cō fitebor illis: Quia nunquā noui uos, discedite a me omnes qui operamini iniquitatem. Omnis ergo qui audit uerba mea haec, et facit ea, assimilabitur uiro sapienti, qui aedificauit domū suā super petrā, & descēdit pluuia, & uenerunt flumina, et flauerūt uē ti, et irruerunt in domum illā, et nō cecidit, fūdata em̄ erat super petrā. Et oīs qui audit uerba me a haec, et nō facit ea, similis erit uiro stulto qui aedificauit domū suā suꝑ arenā, et descēdit pluuia et uenerūt flumina, et flauerunt uenti, et irruerunt in domū illā, & cecidit, & fuit ruina illius magna. Et factum est cum consūmasset IESVS uerba haec, admirabantur turbae suꝑ doctrina eius. [Page] Erat em̄ docens eos sicut potestatem habens, et non sicut scribae et pharisaei.
CAPVT .VIII.
CVm autem descendiscet IFIVS de monte, secutae sunt eum turbae multae: et ecce leprosus ueniens adorabat eum, dicens: Domine, si uis potes me mundare. Et extendens IESVS manum, tetigit eum, dicens, Volo, mundare. Et confestim mundata est lepra eius. Et ait illi IESVS: Vide nemini dixeris, sed uade, ostende te sacerdoti, et offer munus tuum quod praecepit Moses in testimonium illis. Cū autem introisset Capharnaum, accessit ad eum Cēturio, rogās eum, et dicens: Domine, puer meus iacet in domo paralyticus et male torquetur. Et ait illi IESVS. Ego ueniam, et curabo eum, Et respondens Centurio, ait: Domine, non sum dignus ut intres sub tectum meum, sed tā tum dic uerbo, et sanabitur puer meus. Nam et ego homo sū sub potestate constitutus habēs sub me milites, et dico huic: uade, et uadit, et alio ueni, et uenit: et seruo meo fac hoc, et facit. Audiens autem haec IESVS miratus est, et sequentibus se dixit: Amen dico uobis, non inueni tantā fidem in Israel. Dico aūt uobis: ꝙ multi ab oriente et occidēte ueniēt et recūbent [Page 10] cum Abraham Isaac et Iacob in regno coelorū: filii aūt regni eiiciētur ī tenebras exteriores, ibi erit fletus et stridor dentiū. Et dixit IESVS Centurioni: Vade, et sicut credidisti fiat tibi. Et sanatus est puer ex illa hora Et cū uenisset IESVS in domū Petri, uidit socrū eius iacentē et febri citantē, et tetigit manū eius, et dimisit eā febris: et surrexit et ministrabat eis. Vespere autem facto, obtulerunt ei multos daemonia habentes, et eiiciebat spūs uerbo, et oēs male habentes curauit, ut adimpleretur qd dictū est per Esaiam prophetā, dicētē: Ipse infirmitates nostras accepit, & aegrotationes nostras portauit. Vidēs aūt IESVS turbas multas circum se, iussit discipulos ire trans fretū. Et accedēs unus scriba, ait illi: Magister sequar te quocū (que) ieris. Et dicit ei IESVS: Vulpes foueas habent et uolucres coeli nidos, f [...]lius aūt hominis non habet ubi caput suum reclinet. Alius aūt de discipulis eius, ait illi: Domine ꝑmitte me primū ire et sepelire patrem meum. IESVS autem ait illi: Sequere me, et dimitte mor tuos sepelire mortuos suos. Et a scendēte eo in nauiculā, secuti sunt eum discipuli eius. Et ecce motus magnus factus est in mari, ita ut nauicula operiretur fluctibus: ipse uero dormiebat. Et accesserūt ad eū discipuli eius, [Page] et suscitauerunt eum dicentes: Domine, salua nos, perimus. Et dicit eis IESVS: Quid timidi estis modicae fidei? Tūc surgens imperauit uentis et mari, et facta est tranquillitas magna. Porro homines mirati sunt dicētes: Qualis est hic, quia uenti et mare obediūt ei? Et cū uenisset IESVS trans fretum in regionem Gerasenorū, occurrerunt ei duo habentes daemonia, de monumentis exeuntes, saeui nimis, ita ut nemo posset transire per uiā illam. Et ecce clamauerunt dicē tes. Quid nobis et tibi IESV fili dei? Venisti huc ante tēpus torquere nos? Erat autem non longe ab illis grex multorum porcorum pascens. Daemones autē rogabant eum dicentes: Si eiicis nos hinc, mitte nos in gregē porcorum. Et ait illis: Ite. At illi exeuntes abierunt in porcos, et ecce magno impetu abiit totus grex ꝑpraeceps in mare, et mortui sunt in aquis. Pastores autē fugerunt, et uenientes in ciuitatem, nunciauerunt haec omnia, et de iis qui daemonia habuerāt. Et ecce tota ciuitas exiit obuiam IESV. Et uiso eo, rogabant eum ut transiret a finibus eorum.
CAPVT .IX.
ET ascendens IESVS in nauiculam transfretauit, et uenit in ciuitatem suam. Et ecce offer ebant ei paralyticum [Page 11] iacentem in lecto. Et uidens IESVM fidem illorum, dixit Paralytico: Confide fili, remittuntur tibi peccata tua. Et ecce quidā de scribis dixerunt intra se: Hic blasphemat. Et cum uidisset IESVS cogitationes eorum, dixit: Vt quid cogitatis mala in cordibus uestris? Quid est facilius dicere: Dimittuntur tibi peccata tua, an dicere: Surge et ambula Vt autem sciatis, quia filius hominis habet potestatē in terra dimittendi peccata, tunc ait paralytico. Surge tolle lectū tuum et uade in domum tuam. Et surrexit, et abiit in domū suam. Vidētes aūt turbae timuerūt et glorificauerūt Deū, qui dedit potestatē talē hoibus. Et cum transiret inde Iesus, uidit hominē sedentē in telonio, Mathaeū noie. et ait illi: Sequere me. Et surgēs secutus est eum. Et factum est discumbente eo in domo, ecce multi publicani et peccatores uenientes discumbebant cum IESV et discipulis suis. Et uidē tes pharisaei, dicebant discipulis eius. Quare cū publicanis et pctōribus māducat magister uester? At IESVS audiens ait: Nō est opus ualētibus medico, sed male habētibus, eūtes aūt discite ꝗd est: Misericordiā uolo, et nō sacrificiū. Nō em̄ ueni uocare iustos, sed pctōres ad poenitentiam. Tūc accesserūt ad eū discipuli Ioīs, dicētes: Quare nos et pharisaei ieiunamus frequenter, discipuli antem tui non ieiunat? [Page] Et ait illis IESVS: Nunquid possunt filii spōsi lugere, quādiu cū illis est sponsus? Veniēt aūt dies cū auferetur ab eis sponsus, et tunc ieiunabunt. Nemo aūt immittit cōmissuram panni rudis in uestimentū uetus, tollit enim plenitudinem eius a uestimēto, et peior scissura fit. Ne (que) mittūt uinum nouum in utres ueteres, alioquin rūpūtur utres, et uinum effunditur, et utres pereunt. Sed uinum nouū in utres nouos mittunt, et ambo cōseruantur. Haec illo loquente ad eos, ecce princeps unus ac cessit, et adorabat eum dicens: Domine, filia mea modo defūcta est, sed ueni, impone manū tuam super eam, et uiu et. Et surgens IESVS sequebatur eum, et discipuli eius. Et ecce mulier quae sanguinis fluxum patiebatur duodecim annis accessit retro, et tetigit fimbriā uestimenti eius. Dicebat enim intra se: Si tetigero tantum uestimentum eius, salua ero. At IESVS conuersus et uidens eā dixit. Cōfide filia, fides tua te saluā fecit. Et salua facta est mulier ex illa hora. Et cū uenisset IESVS in domum principis, et uidisset tibicines et turbam tumul tuantem dicebat: Recedite, nō est enim mortua puella, sed dot mit. Et deridebant eum. Et cum eiecta esset turba, intrauit, et tenuit manum eius, et dixit: Puella surge. Et surrexit puella, [Page 12] et exiit fama haec in uniuersam terrā. Et transeunte inde IESV, sequuti sunt eum duo coeci clamantes et dicentes: Miserere nostri fili Dauid. Cum autem uenisset domum, accesserūt ad eū caeci. Et dicit eis IESVS. Creditis quia hoc possum facere uobis? Dicunt ei: Vti (que) Domine. Tunc tetigit oculos eorum dicens: Secundum fidem uestrā fiat uobis. Et apperti sunt oculi eorum. Et cōmmatus est illis IESVS, dicens: Videte ne quis sciat. Illi aut em exeuntes diffamauerunt illū in tota terra illa. Egressis autem illis, ecce obtulerunt ei hominem mutum, daemonium habētem. Et eiecto daemonio, loquutus est mutus, et miratae sunt turbae, dicentes: Nunquam apparuit sic in Israel. Pharisaei autem dicebant: In principe demoniorū eiicit daemones. Et circumibat IESVS omnes ciuitates et castella, docēs in Synagogis eorum, et predicans Euangelium regni, et curans omnem languorem, et omnen infirmitatem. Videns autem turbas, misertus est eis: quia erant vex ati et iacentes sicut oues nō habentes pastorem. Tunc dicit discipulis suis: Messis quidē multa, operarii autem pauci. Rogate ergo dominum messis, ut mittat operarios in messem suam.
CAPVT .X.
[Page] ET cōuocatis duodeci discipulis suis, dedit illis potestatē spirituū immūdorū, ut eiicerēt eos et curarent oēm languorē, et oēm infirmitatē. Duodecim autē apostolorū noia sunt haec: Primus Simon qui dicitur Petrus, et Andreas frater eius, Philippus, et Bartholomaeus, Iacobus Zebedaei et Ioānes frater eius, Thomas, et Mathaeus publicanus, et Iacobus Alphaei, et Thadaeus, Simon Cananaeus, et Iudas Iscariotes, qui et tradidit eū. Hos duodecim misit IESVS praecipiēs eis et dicēs: In uiā gē tiū ne abieritis, et in ciuitates Samaritanorū ne intraueritis, sed potius ite ad oues quae perierunt domus Israel. Eūtes aūt predicate dicētes: Quia appropīquauit regnū coelorū, infirmos curate, mortuos suscitate, leprosos mundate, daemones eiicite: gratis accepistis gratis date: nolite possidere aurū, ne (que) argētū, ne (que) pecuniā in zonis uestris, nō perā ī uia, ne (que) duas tunicas, ne (que) calciamēta, ne (que) uirgā: dignus em̄ est operarius cibo suo. Sed ī quācū (que) ciuitatē aut castellū intraueritis, interrogate quisin ea dignus sit, et ibi manete donec exeatis. Intrātes aūt in domū salutate eā, dicētes: Pax huic domui: et siquidē fuerit domus illa digna▪ ueniet pax uestra super eā: si aūt non fuerit digna, pax uestra reuertetur ad uos. Et [Page 13] quicun (que) non receperit uos ne (que) audierit sermones uestros, exeuntes foras de domo uel ciuitate, excutite puluerem de pedibus uestris. Amē dico uobis tolerabilius erit terrae Zodomorum & Gomorrheorum in die iudicii (quam) illi ciuitati. Ecce ego mitto uos sicut oues in medio luporum. Estote ergo prudentes sicut serpentes, & simplices sicut columbae. Cauete autem ab hominibus. Tradent enim uos in conciliis, & in synagogis suis flagellabunt uos, & ad praesides & reges ducemini propter me, in testimonium illis & gentibus. Cum autem tradent uos, nolite cogitare quomodo aut quid loquamini: Dabitur enim uobis in illa hora quid loquamini. Non enim uos estis qui loquimini, sed spiritus patris uestri qui loquitur in uobis. Tradet autem frater fratrem in mortem, & pater filium, & insurgent filii in parentes, & morte eos afficient, & eritis odio omnibus hominibus propter nomen meum: qui autem perseuerauerit us (que) in finem, hic saluus erit. Cum autem persequentur uos in ciuitate ista, fugite in aliam. Amen dico uobis, non consummabitis ciuitates Israel, donec ueniat filius hominis. Non est discipulus super magistrū, nec seruus super dominū suum. Sufficit discipulo, ut sit sicut magister eius: & seruo sicut dominus eius. Si patrem [Page] familias Beelzebub uocauerunt quanto magis domesticos eius? Ne ergo timueritis eos. Nihil eni est opertū, qd nō reueletur: et occultū, quod non sciatur. Quod dico uobis in tenebris, dicite in lumine: et quod in aure auditis, praedicate super tecta. Et nolite timere eos, ꝗ occidūt corpus, animā autē non possūt occidere: sed potius timete eū qui pōt et aīam & corpus ꝑdere in gehēnā. Nōne duo passeres asse ueneūt, et unus ex illis non cadet super terrā sine patre uestro? Vestri autem et capilli capitis omnes numerati sunt. Nolite ergo timere: multis passeribus meliores estis uos. Omnis ergo, qui confitebitur me corā hominibus, cōfitebor et ego eū coram patre meo qui in coelis est: qui aūt negauerit me corā hominibus, negabo et ego eum coram patre meo qui in coelis est. Nolite arbitrari quia pacem uenerim mittere in terrā: non ueni pacē mittere, sed gladiū. Veni enim separare hominem aduersus patrem suum, et filiam aduersus matrem suam, et nurū aduersus socrū suam et inimici hominis, domestici eius. Qui amat patrem aut matrem plus quam me, non est me dignus: et qui amat filium aut filiam super me, non est me dignus. Et qui non accipit crucem suā, et sequitur me, non est me dignus. Qui inuenit animā [Page 14] suam, perdet illam: et qui perdiderit animam suam propter me, inueniet eam. Qui recipit uos, me recipit: Et qui me recipit, recipit eum qui me misit. Qui recipit prophetam in nomine prophetae, mercedem prophetae accipiet. Et qui recipit iustum in nomine iusti, mercedem iusti accipiet. Et quicumque potum diderit uni ex minimis istis calicem aquae frigidae tantum, in nomine discipuli, amen dico uobis: non perdet mercedem suam.
CAPVT .XI.
ET factum est, cum consummasset IESVS praecipiens duodecim discipulis suis, transiit inde ut doceret et praedicaret in ciuitatibus eorum. Ioannes autem cum audisset in uinculis opera Christi, mittens duos de discipulis suis, ait illi: Tu es qui uenturus es, an alium expectamus? Et respondens IESVS ait illis. Euntes renunciate Ioanni quae audistis et uidistis: caeci uident, claudi ambulant, leprosi mundantur, surdi audiunt mor tui resurgunt, pauperes euangelizantur, et beatus est qui non fuerit scandalizatus in me. Illis autem abeuntibus, coepit IESVS dicere ad turbas de Ioāne Quid existis in desertum uidere arundinē uēto agitatā? Sed quid [Page] existis uidere, hominem mollibus uestitū? Ecce qui mo llibus uestiuntur, in domibus regum sunt. Sed quid existis uidere, prophetam? etiā dico uobis et plus quam prophetam. Hic est enim de quo scriptum est: Ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam, qui praeparabituiam tuam ante te. Amen dico uobis, inter natos mulierum non surrex it maior Ioanne Baptista, qui autem minor est in regno coelorum maior est illo. A diebus autem Ioannis baptistae usque nūc regnum coelorum uim patitur, et uiolenti rapiunt illud. Omnes enim prophetae et lex usque ad Ioannem prophetauerunt: et si uultis recipere, ipse est Elias qui uenturus est. Qui habet aures audiendi, audiat. Cui autem similem estimabo generationē istam? Similis est pueris sedenti bus in foro, qui clamantes, coae qualibus suis dicunt: Cecinimus uobis, et non saltastis: lamentauimus uobis, et non plāxistis. Venit enim Ioannes ne (que) manducās, ne (que) bibens, et dicunt: Daemonium habet. Venit filius hominis manducans et bibens, et dicunt: Ecce homo uorax et potator uini, publicanorum et peccatorum amicus. Et iustificata est sapientia a filiis suis. Tunc coepit exprobare ciuitatibus, in quibus factae sunt plurimae uirtutes eius, quia non egissent poenitentiam: [Page 15] Vae tibi Chorozaim, uae tibi Beth saida, quia si in Tyro et Sidone factae essent uirtutes, quae factae sunt in uobis, olim in cilicio et cinere poenitentiam egissent. Veruntamen dico uobis, Tyro et Sidoni remissius erit in die iu dicii, quam uobis. Et tu Caphernaum, nunquid us (que) in coelum ex altaberis? us (que) in infernum descē des, quia si in Sodomis factae fuissent uirtutes, quae factae sunt in te, forte mansissent us (que) in hanc diem. Veruntamen dico uobis, quia terrae Sodomorum remissius erit in die iudicii, quam tibi. In illo tempore respondens IESVS, dixit: Cōfitebor tibi pater domine coeli et terrae, quia abscondisti haec a sapientibus et prudentibus, et reuelasti ea paruulis. Ita pater, quoniam sic fuit placitum ante te. Omnia mihi tradita sunt a patre meo. Et nemo nouit filium, nisi pater: ne (que) patrem quis nouit, nisi filius, et cui uoluerit filius reuelare. Veni te ad me omnes qui laboratis & onerati estis, et ego reficiā uos. Tollite iugum meum super uos et discite a me, quia mitis sum & humilis corde: et inuenietis requiem animabus uestris. Iugum enim meū suaue est, et onus me um leue.
CAPVT .XII.
[Page] IN illo tempore abiit IESVS per sata sabba to: discipuli autem eius esurientes coeperunt uellere spicas, & manducare. Pharisaei autē uidentes, dixerunt ei: Ecce, discipuli tui faciunt, quod non licet eis facere sabbatis. At ille dixit eis: Non legistis quid fecerit Dauid, quā do esuri [...]t, & qui cum eo erant, quomodo intrauit in domū dei, & panes propositionis comedit quos non licebat ei edere, ne (que) his qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus? Aut non legistis in lege, quia sabbatis sacerdotes in templo sabbatum uiolant, & sine crimine sunt? Dico autem uobis, quia tēplo maior est hic. Si autem sciretis quid est: Misericordiam uolo & non sacrificium, nunquam condemnassetis innocentes. Dominus enim est filius hominis, etiam sabbati. Et cum inde transisset, uenit in synagogā eorū. Et ecce homo manū habens aridā. Et interrogabant eum dicentes: Si licet sabbatis curare? ut accusarent eum. Ipse autem dixit illis: Quis erit ex uobis homo, qui habeat ouem unam, & si ceciderit haec sabbatis in foueam, nonne tenebit & leuabit eam? Quanto magis melior est homo oue? Ita (que) licet sabbatis benefacere▪ Tunc ait homini: Extende [Page 16] manum tuam. Et extendit, et restituta est sanitati sicut altera. Exeuntes autem Pharisaei consilium faciebant aduersus eum, quomodo perderent eum IESVS autem sciens, secessit inde, et secuti sunt eum multi, et curauit eos omnes, et precepit eis, ne manifestum eum facerent: Vt adimpleretur quod dictum est per Isaiam prophetam, dicē tē: Ecce puer meus quē elegi, dilectus meus in quo beneplacuit animae meae. Ponam spiritū meū suꝑ eū et iudiciū gentibus nunciabit. Non contendet, ne (que) clamabit, ne (que) audiet aliquis in plateis uocem eius, arundinē quassatam non confringet, et linum fumigans non extinguet donec eiiciat ad uictoriam iudicium, et in nomine eius gentes sperabūt Tunc oblatus est ei daemonium habens caecus & mutus, et curauit eum: ita vt loqueretur et uideret. Et stupebant omnes turbae, et dicebant: Nunquid hic est filius Dauid? Pharisaei autem audientes, dixerunt: Hic non eiicit daemones nisi in Beelzebub pricipe daemoniorum. IESVS autē sciēs cogitationes eorum, dixit eis: Oie regnū diuisū cōtra se, de solabitur: et ois ciuitas uel domus diuisa cōtra se non stabit. Et si satanas satanam eiicit, aduersus se diuisus est: quomodo ergo stabit regnum eius? Et si ego [Page] in Beelzebub eiicio demones, filii uestri in quo eiiciunt? Ideo ipsi iudices uestri erunt. Si autē ego in spiritu dei eiicio demones, igitur peruenit in uos regnum dei. Aut quomodo potest quisquam intrare in domum fortis, et uasa eius diripere, ni [...]i prius alligauerit fortem, et tunc domum illius diripiet? Qui non est mecum, contra me est: & qui non congregat mecum, spargit. Ideo dico uobis: Omn [...] peccatū et blasphemia remittetur hominibus, spiritus autē blasphemia non remittetur. Et quicum (que) dix erit uerbum contra filium hominis remittetur ei, qui autem dixerit contra spiritum sanctū, nō remitteturei, ne (que) in hoc seculo, ne (que) in futuro. Aut facite arborem bonam, et fructum eius bonum: aut facite arborem malam et fructum eius malum: siquidē ex fructu arbor agnoscitur. Progenies uiperarū, quomodo potestis bona loqui, cum sitis mali▪ Ex abundantia enim cordis os loquitur. Bonus enim homo de bono thesauro profert bona, et malus homo de malo thesauro profert mala. Dico autem uobis, quoniam omne uerbum ociosū quod fuerit locuti homines, red dent rationem de eo in die iudicii. Ex uerbis enim tuis iustificaberis, et ex uerbis tuis condemnaberis. Tunc responderūt [Page 17] ei quidam de scribis & pharisaeis, dicentes: Magister, uolumus a te signum uidere. Qui respondens ait illis: Generatio mala & adultera signum quaerit, & signum non dabitur ei, nisi signum Ionae prophetae. Sicut enim fuit Ionas in uentre ceti tribus diebus & tribus noctibus, sic erit filius hominis in corde terrae tribus diebus & tribus noctibus. Viri Niniuitae surgent in iudicio cum generatione ista, & condemnabunt eam: quia poenitentiam egerunt in praedicatione Ionae, & ecce plus quam Iona hic. Regina Austri surget in iudicio cum generatione ista, & condemnabit eam: quia uenit a finibus terrae audire sapientiam Salomonis. Et ecce plusquam Salomon hic. Cum autem immundus spiritus exierit ab homine, ambulat per loca arida, quaerens requiem, & non inuenit. Tunc dicit, reuertar in domum meam unde exiui. Et ueniens inuenit eam uacantem, scopis mūdatam, & ornatam. Tunc uadit & assumit septem spiritus secum nequiores se. Et intrantes habitant ibi: & fiunt nouissima hominis illius peiora prioribus. Sic erit & generationi huic pessimae. Adhuc eo loquente ad turbas, ecce mater eius & fratres stabant foris, quaerentes loqui ei. Dixit autem ei quidam: Ecce mater tua & [Page] fratres tui foris stant, quaerentes te alloqui. At ipse respondens dicenti sibi, ait: Quae est mater mea, & qui sunt fratres mei? Et extendens manum in discipulos suos, dixit: Ecce mater mea, & fratres mei. Quicun (que) enim fecerit uoluntatem patris mei, qui in coelis est, ipse meus frater, soror, & mater est.
CAPVT .XIII.
IN illo die exiens IESVS de domo, sedebat secus mare. Et cō gregatae sunt ad eum turbae multae: ita ut nauiculam ascendens sederet, & omnis turba stabat in littore, & locutus est eis multa in parabolis dicens: Ecce, exiit qui seminat seminare, Et dum seminat: quaedam ceciderunt secus uiam, & uenerunt uolucres coeli & comederunt ea, alia autem ceciderunt in petrosa, ubi non habebant terram multam, & continuo exorta sunt, quia non habebant altitudinem terrae. Sole autem orto, aestuauerunt, & quia non habebant radicem, aruerunt: Alia autem ceciderūt in spinas, & creuerunt spinae & suffocauerunt ea: Alia autem ceciderunt in terram bonam, & dabant fructum, aliud centesimum, aliud sexagesimum, aliud tricesimum. Qui habet aures audiendi audiat. Et accedentes discipuli dixerunt ei. Quare in parabolis loqueris eis? Qui respondēs [Page 18] ait illis: Quia uobis da tū est nosse mysteria regni coelorum, illis autem non est datū. Qui enim habet, dabitur ei, et a bundabit: qui autem non habet et quod habet auferetur ab eo. Ideo in parabolis loquor eis, quia uidentes non uident, et audientes non audiunt, ne (que) intel ligūt: ut adimpleatur in eis prophetia Isaiae dicentis: Auditu au dietis et non intelligetis, et uidentes uidebitis, et non uidebitis. Incrassatum est enim cor populi huius, et auribus grauiter audierunt, et oculos suos clause runt: nequando uideant oculis et auribus audiant, et corde intelligant et conuertantur et sanem eos. Vestri autem beati oculi, quia uident: et aures uestrae quia audiunt. Amen quippe dico uobis, quia multi prophetae et iusti cupierunt uidere quae uidetis, et non uiderunt: et audire quae auditis, et non audierūt. Vos ergo audite parabolam seminantis: Omnis qui audit uerbum regni, et non intelligit, uenit malus et rapit quod semina tum est in corde eius: hic est qui secus uiā seminatus est. Qui aūt super petrosa seminatus est, hic est qui uerbum audit, et continuo cum gaudio accipit illud. Non autē habet in se radicē, sed [Page] est temporalis: Facta autem tribulatione & persequutione propter uerbum, continuo scandalizatur. Qui autem seminatus est in spinis, hic est qui uerbum dei audit, & sollicitudo seculi istius & fallacia diuitiarum suffocat uerbum, & sine fructu efficitur. Qui uero in terram bonam seminatus, hic est qui audit uerbum & intelligit, & fructum affert: & facit aliud quidem centesimum, aliud autem sexagesimum, aliud uero tricesimum. Aliam parabolam proposuit illis, dicens. Simile factum est regnum coelorum homini qui seminauit bonum semen in agro suo: cum autem dormirent homines, uenit inimicus eius & superseminauit zizania in medio tritici, & abiit. Cum autem creuisset herba, & fructum fecisset, tunc apparuerunt & zizania. Accedentes autem serui patrisfamilias dixerunt ei: Domine nonne bonum semen seminasti in agro tuo? unde ergo habet zizania? Et ait illis: Inimicus homo hoc fecit. Serui autem dixerunt ei: Vis imus & colligimus ea? Et ait: Non, ne forte colligentes zizania, eradicetis simul cum eis & triticum. Sinite utra (que) crescere us (que) ad messem & in tempore messis, dicam messoribus. Colligite primum zizania, & alligate ea in fasciculos ad comburendum: [Page 19] triticum autem congregate in ho [...]reū meum. Aliam parabolā proposuit eis dicens. Simile est regnum coelorum grano sinapis quod accipiens homo seminauit in agro suo, quod minimum quidem est omnibus seminibus. Cum autem creuerit, maius est omnibus oleribus, et fit arbor, ita ut uolucres coeli ueniant et inhabitent in ramis eius. Aliam parabolam locutus est eis: Simile est regnum coelorum fermen to quod acceptum mulier abscō dit in farinae satis tribus, donec fermentatum est totum. Haec omnia locutus est IESVS in parabolis ad turbas: et sine parabolis non loquebatur eis: ut impleretur quod dictū est per prophetam dicentem: Aperiam in parabolis os meū, eructabo abscondita a constitutione mundi Tunc dimissis turbis, uenit in domum et accesserunt ad eum discipuli eius, dicētes: Edissere nobis parabolam zizaniorum agri Qui respondens, ait: Qui seminat bonum semen, est filius hominis: Ager autem est mundus: Bonum uero semen, hi sunt filii regni: Zizania autem filii sūt ne quā: Inimicus autem qui se minauit ea, est diabolus Messis ue to consūmatio seculi est: Messo res autem angeli sunt. Sicut ergo colligūtur zizania et igni cō buruntur, sic erit in consummatione seculi: Mittet filius hois [Page] angelos suos, et colligēt de reg no eius omnia scandala, et eos qui faciunt iniquitatem, et mittent eos in caminum ignis. Ibi erit fletus et stridor dentium. Tunc iusti fulgebunt sicut sol in regno patris eorum. Qui habet aures audiendi audiat. Iterum simile est regnum coelorum the sauro abscondito in agro, quem qui inuenit homo abscondidit, et pre gaudio illius uadit et uē dit uniuersa quae habet, et emit agrum illum. Iterū simile est reg num coelorum homini negocia tori, quaerēti bonas margaritas. Inuenta autē una preciosa margarita, abiit, et uendidit omnia quae habuit: et emit eam. Iterū simile est regnum coelorum sagenae missae in mare, et ex omni genere piscium congreganti: quam cum impleta esset, educē tes, et secus littus sedentes elegerunt bonos in uasa, malos au tem foras miserūt. Sic erit in cō summatione seculi: exibunt angeli et separabūt malos de medio iustorū, et mittēt eos in caminū ignis, ibi etit fletus et stridor dentium. Intellexistis haec omnia? Dicunt ei: Etiam Domine. Ait illis: Ideo omnis scriba doctus in regno coelorum, similis est homini patrifamilias, qui profert de thesauro suo noua et uetera. Et factum est, cum consummasset IESVS [Page 20] parabolas istas, transiit inde. Et ueniens in patriam s [...]am, docebat eos in Synagogis eorū, ita ut mirarentur et dicerent: Vnde huic sapientia haec et uirtutes? Nonne hic est fabri filius, nōne mater eius dicitur Maria? et fra tres eius Iacobus et Ioseph et Simon et Iudas? et sorores, eius nōne oēs apud nos sūt? Vnde ergo huic omnia ista? Et scandali zabantur in eo. IESVS autem dixit eis. Non est propheta sine honore, nisi in patria sua, et in domo sua. Et non fecit ibi uirtu tes multas, propter incredulitatem illorum.
CAPVT .XIIII.
IN illo tempore, audiuit Herodes Tetrarcha famam IESV, et ait pueris suis. Hic est Ioannes Baptista, ipse surrexit a mortuis, et ideo uirtutes operā tur in eo. Herodes enim tenuit Ioannem, & alligauiteum, et po suit in carcerem propter Herodiadem uxorem fratris sui. Dicebat enim illi Ioannes: Non li cet tibi habere eam. Et uolens illum occidere, timuit populū, quia sicut prophetam eum habe bant. Die autem natalis Herodis, saltauit filia Herodiadis in medio, et placuit Herodi. Vnde cū iuramēto pollicitus est ei dare quodcū (que) postulasset ab eo. At illa premonita a matre sua: Da mihi (inquit) hic i discocaput [Page] Ioānis Baptistae. Et contristatus est rex. Propter iuramentum autem & eos qui pariter recumbebant, iussit dari. Misit (que) & decollauit Ioannem in catcere. Et allatū est caput eius in disco, & datū est puellae, & illa attulit matri suae. Et accedentes discipuli eius, tulerunt corpus eius, & sepelierunt illud, & venientes nū ciauerunt Iesu. Quod cum audisset Iesus, secessit inde in nauicula in locum desertum seorsum: & cum audissent turbae, secutae sunt eum pedestres de ciuitatibus. Et exiens Iesus vidit turbam multam, & misertus est eis, & curauit languidos eorum. Vespere autē facto, accesserunt ad eum discipuli eius, dicentes: Desertus est locus, & hora iam praeteriit, dimitte turbas, ut eū tes in castella, emant escas. Iesus autem dixit eis. Non habent necesse ire, date illos vos manducare. Responderunt ei. Nō habemus hic nisi quin (que) panes, & duos pisces. Qui ait eis: Afferte mihi illos huc. Et cū iussisset turbā discumbere super foenum, acceptis quin (que) panibus & duobus piscibus, aspiciēs in coelum, benedixit, & fregit, et dedit discipulis panes, discipuli autem turbis. Et manducauerunt omnes, & saturati sunt. Et tulerunt reliquias duodecim cophinos fragmentorum plenos. Mandu-Manducantium [Page 21] autem fuit numerus, quin (que) milia uirorum, exceptis mulieribus & paruulis. Et statim compulit IESVS discipulos ascendere in naui culam & praecedere eum trans fretum, donec dimitteret turbas. Et dimissa turba, ascendit in montem solus orare. Vespere autem facto, solus erat ibi: nauicula autem in medio mari iactabatur fluctibus: erat enim contrarius uentus. Quarta autem uigilia noctis, uenit ad eos ambulans super mare. Et uidentes eum super mare ambulātem, turbati sunt, dicentes: Quia phantasma est. Et prae timore clamauerunt. Statim (que) IESVS locutus est eis, dicens: Habete fiduciam, ego sum, nolite timere. Respondēs autem Petrus, dixit: Domine, si tu es, iube me ad te uenire super aquas. At ipse ait: Veni. Et descendens Petrus de nauicula ambulabat super aquā, ut ueniret ad IESVM. Videns uero uentum ualidum, timuit, & cum coepisset mergi, clamauit, dicens: Domine saluum me fac. Et continuo IESVS extendens manum, apprehendit eum, & ait illi: Modicae fidei quare dubitasti? Et cum ascendisset in nauiculam, cessauit uentus. Qui autem in nauicula erant, uenerunt & adorauerunt eum, dicentes: Vere filius dei es. [Page] Et cum transfretassēt, uenerunt in terram Genesar. Et cum cognouissent eum uiri loci illius, miserūt in uniuersam regio nem illam, & obtulerunt ei omnes male habentes, & rogabant eum, ut uel fimbriam uestimēti eius tangerent. Et quicun (que) tetigerunt salui facti sunt.
CAPVT .XV.
TVnc accesserunt ad eum ab Hierosolymis scribae & pharisaei dicentes. Quare discipuli tui transgrediuntur traditionem seniorum? non enim lauant manus suas, cum panem mandu, cant. Ipse autem respondens, ait illis: Quare & uos transgredimini mandatum dei propter traditionem uestram? Nam deus dixit: Honora patrem & matrem: Et qui maledixerit patri uel matri, morte moriatur. Vos autem dicitis: Quicun (que) dixerit patri uel matri: Munus quodcun (que) est ex me tibi proderit: & non honorificabit patrem suum aut matrem suam, & irritum fecistis mā datum dei propter traditionem uestram. Hypocritae, bene prophetauit de uobis Isaias, dicēs: Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me. Sine caussa autem colunt me, docentes doctrinas & mā data hominū. Et conuocatis ad se turbis, dixit eis: Audite & intelligite: Non quod intrat in os [Page 22] coinquinat hominem, sed quod procedit ex ore, hoc coinquinat hominem. Tunc accedentes discipuli eius dixerunt ei: Scis quia pharisaei, audito uerbo hoc, scandalizati sunt? At ille respondens ait: Omnis plantatio quam non plantauit pater meus coelestis eradicabitur. Sinite illos, caeci sunt, & duces caecorum: caecus autem si [...]aeco ducatum praestet, ambo in foueam cadunt. Respondens autem Petrus dixit ei: Edissere nobis parabolam istam. At ille dixit: Adhuc & uos sine intellectu estis? Non intellgitis, quia omne quod in os intrat, in uentrem uadit, et in secessum emittitur? Quae autem procedunt de ore, de corde exeunt et ea coinquinant hominem: De corde enim exeunt cogitationes malae, homicidia, adulteria, fornicationes, furta, falsa testimonia, blasphemiae. Haec sunt quae coinquinant hominem. Nō lotis autem manibus manducare, non coinquinat hominem. Et egressus inde IESVS, secessit in partes Tyri et Sidonis. Et ecce mulier Cananaea egressa efinibus illis, clamauit, dicens ei: Miserere mei domine fili Dauid, filia mea male a daemonio uexatur. Qui non respondit ei uerbum. Et accedentes discipuli eius, rogabant eū, dicentes: Dimitte eam, quia clamat post nos [Page] Ipse autem respondēs, ait: Non sum missus nisi ad oues quae perierunt domus Israel. At illa uenit & adorauit eum, dicens: Domine adiuua me. Qui respondēs ait: Nō est bonum summere panem filiorum, & mittere canibus. At illa dixit. Etiam domine, nam & catelli edunt de micis quae cadunt de mensa dominorum suorum. Tunc respondens IESVS ait illi: O mulier magna est fides tua, fiat tibi sicut uis. Et sanata est f [...]lia eius ex illa hora. Et cum transisset inde IESVS uenit secus mare Galileae, & ascendens in montem sedebat ibi. Et accesserunt ad eum turbae multae habentes secum mutos, caecos, claudos, debiles, & alios multos, & proiecerunt eos ad pedes eius, & curauit eos, ita ut turbae mirarentur, uidentes mutos loquentes, claudos ambulā tes, caecos uidentes, & magnificabant deum Israel. IESVS autem conuocatis discipulis suis, dicens: Misereor turbae, quae triduo iam perseuerat mecum, & non habent quod manducēt, & dimittere eos ieiunos nolo▪ ne deficiant in uia. Et dicunt ei discipuli: Vnde ergo nobis in deserto panes tantos, ut saturemus turbam tantam? Et ait illis IESVS: Quot habetis panes? At illi dixerunt: Septē, & paucos pisciculos. Et praecepit turbae [Page 23] ut discumberent super terram. Et accipiens septem panes, et pisces, et gratias agens, fregit, & dedit discipulis suis, et discipuli dederunt populo. Et comederūt omnes, et saturati sunt. Et quod superfuit de fragmentis, tulerūt septem sportas plenas. Erant autem quimanducauerunt quatuor millia hominum extra paruulos et mulieres. Et dimissa turba ascendit in nauiculam, et uenit in fines Magedan.
CAPVT .XVI.
ET accesserunt ad eum Pharisaei et Saducaei tentantes, et rogauerunt eum ut signum de coelo ostenderet eis. At ille respondens, ait illis: Facto uespere dicitis: Serenum erit, rubicundū est enim coelum. Et mane: Hodie tempestas, rutilat enim triste coelum. Faciem ergo coeli diuidicare nostis, signa autem remporum non potestis? Generatio mala et adultera signum quaerit, & signum non dabitur ei nisi signum Ionae prophetae. Et relictis illis, abiit. Et cum uenissent discipuli eius trans fretum, obliti sunt panes accipere. Qui dixit illis: Intuemini & cauete a fermento pharisaeorum et saducaeorum. At illi cogitauerunt inter se, dicentes: Quia panes non accepimus. Sciens autē IESVS dixit: Quid cogitatis [Page] inter uos modicae fidei, quia panes non habetis? Nondum intelligitis, ne (que) recordamini quin (que) panum & quin (que) millium hominū, & quot cophinos sumpsistis? Ne (que) septē panū et quatuor miliū hominū et quot sportas sūpsistis? Quare nō intelligitis, quia nō de pane dixi uobis: Cauete a fermento Pharisaeorum & Saducaeorum. Tunc intellexerunt, quia non dixerit cauendum a fermento panum, sed a doctrina pharisaeorum & saducaeorū. Venit autem IESVS in partes Caesariae Philippi, & interrogabat discipulos suos, dicens: Quem dicunt homines esse filium hominis? At illi dixerunt: Alii Ioannem Baptistam, alii autem Eliam, alii uero Hieremiam aut unum ex prophetis. Dicit illis IESVS: Vos autem quem me esse dicitis? Respondens Simon Petrus, dixit: Tu es Christus filius dei uiui. Respondens autem IESVS? dixit ei: Beatus es▪ Simon Barlona, quia caro & sanguis non reuelauit tibi, sed pater meus qui est in coelis. Et ego dico tibi, quia tu es Petrus, & super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, & portae inferi non praeuale bunt aduersus eam. Et tibi dabo claues regni coelorum. Et quodcun (que) ligaueris super terram, erit ligatum & in coelis: & quodcun (que) solueris super terram, erit solutum [Page 24] et in coelis. Tunc praecepit discipulis suis ut nemini dicerēt quia ipse esset IESVS Christus. Exinde coepit IESVS ostendere discipulis suis, quia oporteret eum ire Hierosolymam et multa pati a senioribus et scribis, et principibus sacerdotum, et occidi, et tertia die resurgere. Et assumens eum Petrus, coepit increpare illum, dicens: Absit a te domine, non erit tibi hoc. Qui cōuersus dixit Petro. Vade post me satana scādalum es mihi, quia non sapis ea quae dei sūt sed ea quae hominum. Tunc IESVS dixit discipulis suis: Si quis uult post me uenire, abneget semetipsum, et tollat crucem suā et sequatur me. Qui enim uoluerit animam suam saluam facere perdet eam: qui autem perdiderit animam suam propter me, inueniet eam. Quid enim prodest homini si uniuersum mūdum lucretur, animae uero suae detrimē tum patiatur? Aut quā dabit homo commutationem pro anima sua? Filius enim hominis uenturus est in gloria patris sui cū angelis suis, et tunc reddet unicuique secundum opera eius. Amē dico uobis, sunt quidam de hic stantibus, qui nō gustabunt mortem, donec uideāt filiū hominis uenientem in regno suo.
CAPVT .XVII.
[Page] ET post dies sex assumsit IESVS Petrum et Iacobum & Ioannem fratrem eius, & ducit illos in montem excelsum seorsum, et transfiguratus est ante eos. Et resplenduit facies eius sicut sol: uestimenta autem eius facta sunt alba sicut nix. Et ecce apparuerunt illis Moses & Elias cum eo loquentes. Respondens autem Petrus, dixit ad IESVM: Domine, bonū est nos hic esse, si uis, faciamus hic tria tabernacula: tibi unū, & Mosi unū & Eliae unū. Adhuc eo loquente, ecce nubes lucida obūbrauit eos. Et ecce uox de nube dicens: Hic est filius meus dilectus, in quo mihi bene cōplacui, ipsum audite, et audientes discipuli, ceciderunt in faciē suam, & timuerunt ualde. Et accessit IESVS & tetigit eos, dixit (que) eis: Surgite, et nolite timere. Leuantes autē oculos suos neminē viderūt, nisi solū IESVM. Et descendentibus illis de monte, praecepit illis IESVS, dicēs: Nemini dixeri [...]is uisionem, donec filius hominis a mortuis resurgat. Et interrogauerunt eum discipuli, dicentes: Quid ergo scribae dicunt, quod Eliam oporteat primum uenire? At ille respondens ait eis: Elias quidē uēturus est, & restituet oīa dico autem uobis quia Elias iam uenit, et non cognouerunt eum, sed fecerunt in eo quaecunque uoluerunt. Sic & filius hominis passurus est ab [Page 25] eis. Tunc intellexerunt discipuli, quia de Ioanne Baptista dixisset eis. Et cum uenisset ad turbā, accessit ad eum homo genibus prouolutus ante eum dicens: Domine miserere filio meo, qui a lunaticus est, et male patitur: nam saepe cadit in ignem, et crebro in aquam, et obtuli eum discipulis tuis, et non potuerūt curare eum. Respondens autem IESVS ait: O generatio incredula et peruersa, quous (que) ero uobiscum? usquequo patiar uos? Afferte huc illum ad me. Et increpauit illum IESVS: et exiit ab homine daemonium, et curatus est puer ex illa hora. Tunc accesserūt discipuli ad IESVM secreto, et dixerunt: Quare nos nō potuimus eiicere illum? Dixit illis IESVS: Propter incredulitatem uestram. Amen quippe dico uobis, si habueritis fidem sicut granum sinapis dicetis mō ti huic: transi hinc, et transibit, et nihil impossibile erit uobis. Hoc autem genus nō eiicitur, nisi per orationem et ieiunium. Conuersantibus autem eis in Galilaea dixit illis IESVS. Filius hominis tradendus est in manus hominum et occident eum, et tertia die resurget. Et contristati sunt uehementer. Et cum uenissent Capernaum, accesserunt qui didrachma accipiebant, ad Petrum, et dixerunt ei: Magister uester nō soluit didrachma? [Page] Ait: Etiam. Et cum intrasset in domum, praeuenit eum IESVS, dicens: Quid tibi videtur Simō, reges terrae, a quibus accipiunt tributum vel censum, a filiis suis, an ab alienis? Et ille dixit: Ab alienis. Dixit illi IESVS: Ergo liberi sunt filii. Vt autem non scandalizemus eos, vade ad mare, & mitte hamum, & eum piscem qui primus ascēderit tolle: & aperto ore eius inuenies staterēt illum sumēs da eis pro me & te.
CAPVT .XVIII.
IN illa hora accesserūt discipuli ad IESVM, dicentes: Quis putas maior est in regno coelorum? Et aduocans IESVS paruulū statuit eū in medio eorū & dixit: Amen dico vobis, nisi conuersi fueritis & efficiamini, sicut paruuli, non intrabitis in regnū coelorum. Quicun (que) ergo humiliauerit se sicut paruulus iste, hic est maior in regno coelorum. Et qui susceperit vnum paruulum talem in nomine meo, me suscipit: qui autem scandalizauerit vnum de pusillis istis qui in me credunt, expedit ei vt suspenda tur mola asinaria in collo eius, & demergatur in profundū maris. Vae mundo ab scandalis, necesse est enim vt veniant scandala: verūtamen ve homini illi, per quem scandalum venit. Si autem manus tua, vel pes tuus [Page 26] scandalizat te abscīde eum, et proiice abs te: bonum tibi est ad uitā ingredi debilē uel claudum, quā duas manus uel duos pedes habētem, mitti in ignem aeternum. Et si oculus tuus scandalizat te, erue eum, et proiice abs te: bonū tibi est, unum oculum habentem in uitam intrare, quam duos oculos habentem mitti in gehennam ignis. Videte ne contemnatis unum ex his pusillis, dico enī uobis, quia angeli eorum in coelis semper uident faciem patris mei qui in coelis est. Venit enim filius hominis saluare quod perierat. Quid uobis uidetur? si fuerint alicui centum oues et errauerit una ex eis, nonne relinquit nonoginta nouem in montibus, et uadit querere eam quae errauit? et si contigerit ut inueniat eam: amen dico uobis, quia gaudet super eam magis (quam) super nononaginta nouem, quae non errauerunt. Sic non est uoluntas ante patrem uestrum qui in coelis est, ut pereat unus de pusillis istis. Si aūt peccauerit in te frater tuus uade & corripe eū inter te et ipsum solū, si te audierit, lucratus eris fratrē tuum. Si aūt te nō audierit, adhibe tecū adhuc unū uel duos, ut in ore duorum, uel trium testium stet omne uerbum. Quod si non audierit eos, dic ecclesiae, si autem ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus, et publicanus. Amē dico uobis, quaecun (que) alligaueritis [Page] super terram, erunt ligata et in coelo, et quaecun (que) solueritis super terram, erūt soluta et in coelo. Iterū dico uobis, quia si duo ex uobis consenserint super terram, de omni re quācun (que) petierint, fiet illis a patre meo qui in coelis est. Vbi enim suut duo uel tres cōgregati in nomine meo, ibi sum in medio eorum. Tunc accedens Petrus ad eum dixit: Domine, quoties peccabit ī me frater meus, et dimittam ei? Vs (que) septies? Dicit illi IESVS: Nō dico tibi us (que) septies, sed us (que) septuagesies septies. Ideo assimulatum est regnum coelorum homini regi, qui uoluit rationem ponere cum seruis suis. Et cū coepisset rationem ponere, oblatus est ei unus, qui debebat ei decē milia talenta. Cum autem non haberet unde redderet, iussit eum dominus eius uenundari, et uxorē eius, et filios, omnia quae habebat, & reddi. Procidens autem seruus ille, orabat eum dicens: Patientiam habe in me, et omnia reddam tibi. Misertus autem dominus serui illius, dimisit eum, et debitū dimisit ei. Egressus autem seruus ille, inuenit vnum de conseruis suis, qui debebat ei centum denarios, et tenens suffocabat eum, dicens: Redde quod debes. Etprocidēs cōseruus eius, rogabat eū dicēs. [Page 27] Patientiam habe in me, et omnia reddā tibi. Ille autem noluit, sed abiit et misit eum in carcerem donec redderet debitū. Videntes autem conserui eius quae fiebant, cōtristati sunt ualde et uenerunt, et narrauerunt domino suo omnia quae facta fuerāt. Tunc uocauit illum dominus suus, et ait illi: Serue nequā, omne debitum dimisi tibi, quoniā rogasti me: nonne ergo oportuit et te misereri conserui tui sicut et ego tui misertus sum? Et iratus dominus eius, tradidit eū ortoribus, quousque redderet uniuersum debitum. Sic et pater meus coelestis faciet uobis, si non remiseritis unusquis (que) fratri suo de cordibus uestris.
CAPVT .XIX.
ET factum est, cū cōsū masset IESVS sermones istos, migrauit a Galilaea et uenit in fines Iudeae trans Iordanē et secutae sunt eum turbae multae, et curauit eos ibi. Et accesserūt ad eum pharisaei tentantes eum et dicentes: Si licet homini dimittere uxorem suam quacun (que) ex causa? Qui respondens, ait illis: Non legistis, quia qui fecit hominem ab initio, masculum et foeminam fecit eos? Et dixit: Propter hoc, dimittet homo patrem et matrem, et adherebit uxori suae, et erunt duo in carne una: ita (que) iam non sunt duo, sed una caro. Quod ergo Deus [Page] coniunxit, homo non separet. Dicūt illi: Quid ergo Moses mā dauit dari libellum repudii, et dimittere? Ait illis: Quoniam Moses ad duriciam cordis uestri permisit uobis dimittere uxores uestras, ab initio autem nō fuit sic. Dico autem uobis, quia quicun (que) dimiserit uxorem suā nisi ob fornicationem, et aliam duxerit, moechatur: et qui dimissā duxerit moechatur. Dicunt ei discipuli eius: Si sic est causa hominis cum uxore, non expedit nubere. Qui dixit illis: Non omnes capiunt uerbum istud, sed quibus datum est: Sunt enim eu, nuchi, qui de matris utero sic nati sunt: et sunt eunuchi, qui facti sunt ab hominibus: et sunt eunuchi, qui seipsos castrauerunt propter regnum coelorum. Qui potest capere, capiat. Tunc oblati sunt ei paruuli, ut manus eis imponeret et oraret. Discipuli autem increpabant eos. IESVS uero ait eis: Sinite paruulos, et nolite eos prohibere ad me uenire, talium est enim regnū coelorum. Et cum imosuisset eis manus, abiit inde. Et ecce unus accedens, ait illi: Magister bone, quid boni faciam, ut habeam uitam aeternam? Qui dixit ei. Quid me interrogade [Page 28] bono? Vnus est bonus, Deus. Si autem uis ad uitam ingredi, serua mandata. Dicit illi: Quae? IESVS autem dixit. Non homicidiū facies: Non adulterabis: Non facies furtum: Non falsum testimonium dices: Honora patrem tuum et matrem: Diliges proximum tuum sicut teipsum. Dicit illi adolescens: Omnia haec custodiui a iuuentute mea, quid adhuc mihi deest? Ait illi IESVS: Si uis perfectus esse, uade, uende omnia quae habes, et da pauperibus, et habebis thesaurum in coelo: & ueni, sequere me. Cum audisset autem adolescens uerbum: abiit tristis: erat enim habēs multas possessiōes. IESVS autem dixit discipulis suis. Amen dico uobis, quia diues difficile intrabit in regnum coelorum. Et iterum dico uobis. Facilius est camelum per foramen acus transire, quam diuitē intrare in regnum coelorum. Auditis autem his discipuli mirabantur ualde, dicentes: Quis ergo poterit saluus esse? Aspiciēs autem IESVS, dixit illis. Apud homines hoc impossibile est: apud Deum autem omnia possibilia sunt. Tunc respondens Pe [...]rus, dixit ei. Ecce nos reliquimus omnia, et secuti sumus te, quid ergo erit nobis? IESVS autem dixit illis. Amen dico uobis quod uos qui secuti estis me, in regeneratione, cum sederit filius hominis in sede maiestatis [Page] suae, sedebitis et uos super sedes duodecim, iudicantes duodecim tribus Israel. Et omnis qui reliquerit domū, uel fratres aut sorores, aut patrem, aut matrē, aut uxorem, aut filios, aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet, et uitam aeternā possidebit. Multi autem erunt primi nouissimi, et nouissimi primi.
CAPVT .XX.
SImile est regnum coelorum homini patrifamilias, quiexiit primo mane conducere operarios in uineam suam. Conuē tione autem facta cum operariis ex denario diurno, misit eos in uineam suam. Et egressus circa horam tertiā, uidit alios stantes in foro ociosos, et dixit illis. Ite et uos in uineam meam, et quod iustum fuerit, dabo uobis. Illi autem abierūt. Iterum exiit circa sextam et nonam horam et fecit similiter. Circa undecimam uero exiit, et inuenit alios stantes, et dicit illis: Quid hic statis tota die ociosi? Dicunt ei: Quia nemo nos conduxit. Dixit illis: Ite et uos in uineam meam Cum sero autem factum esset, dicit dn̄s uineae procuratori suo Voca operarios, et redde illis mercedē, incipiens a nouissimis us (que) adprimos. Cū uenissēt ergo qui circa undecimam horam uenerant, acceperunt singulos de [Page 29] narios. Venientes autem primi, arbitrati sūt ꝙ plus essēt accepturi: acceperut autē & ipsi singulos denarios. Et accipiētes murmurabant aduersus patremfami lias, dicentes: Hi nouissimi una hora fecerunt, et pares illos nobis fecisti, qui portauimus pondus diei, & aestus? At ille respondens uni eorum, dixit: Amice, non facio tibi iniuriam: nonne ex denario conuenisti mecum? Tolle quod tuum est, & uade▪ uolo autem & huic nouissimo dare sicut & tibi. Aut non licet mihi quod uolo facere? An oculus tuus nequam est, quia ego bonus sum? Sic erunt nouissimi primi, & primi nouissimi. Multi enim sunt uocati, pauci ueto electi. Et ascendens IESVS Hierosolymam, assumpsit duodecim discipulos suos secreto, & ait illis: Ecce ascendimus Hierosolymam, & filius hominis tradetur principibus sacerdotum & scribis, & condemnabunt eum morte, & tradent eum gentibus ad illudendum, & flagellandum, & crucifigendum: & tertia die resurget. Tunc accessit ad eum mater filiorum Zebedaei cum filiis suis, adorans & petens aliq̄d ab eo. Qui dixit ei: Quid uis? Ait illi: Dic ut sedeant hi duo filii mei, unus ad dextram tuam, & unus ad sinistram in regno tuo. Respondens autem IESVS dixit: Nescitis quid petatis. Potestis bibere calicem quē [...]go bibiturus sum? Dicunt ei: [Page] Possumus. Ait illis: Calicem quidem meum bibetis, sedere autem ad dextram meam & sinistram, non est meum dare uobis, sed quibus paratum est a patre meo. Et audientes decem, indignati sunt de duobus fratribus. IESVS autem uocauit eos ad se, & ait. Scitis quia principes gentium dominantur eorum, & qui maiores sunt, potestatem exercent in eos. Non ita erit inter uos, sed quicun (que) uoluerit inter uos maior fieri, sit uester minister: & qui uoluerit inter uos primus esse, erit uester seruus: sicut filius hominis non uenit ministrari, sed ministrare, & dare animam suam in redemptionem pro multis. Et egredientibus illis ab Hierico, secuta est eum turba multa. Et ecce duo caeci sedentes secus uiam, audierunt quia IESVS transiret, & clamauerunt, dicentes: Domine miserere nostri fili Dauid. Turba autem increpabat eos ut tacerent. At illi magis clamabant, dicentes: Domine, miserere nostri fili Dauid. Et stetit IESVS & uocauit eos, & a it: Quid uultis ut faciam uobis? Dicunt illi: Domine, ut aperiantur oculi nostri. Misertus autem eorum IESVS, tetigit oculos eorum. Et confestim uiderunt, & secuti sunt eum.
CAPVT .XXI.
[Page 30] ET cum appropinquasset Hierosolymis & uenisset Betphage ad montem Oliueti, tunc IESVS misit duos discipulos, dicens eis: Ite in castellum quod contra uos est, & statim inuenietis asinam alligatam, & pullum cum ea: soluite, & adducite mihi, & si quis uobis aliquid dixerit, dicite: quia dominus his opus habet, & confestim dimitteteos. Hoc autem factum est, ut impleretur quod dictum est per prophetam, dicentem: Dicite filiae Sion: Ecce rex tuus uenit tibi, mansuetus, sedens super asinam, & pullum filium subiugalis. Euntes autem discipuli fecerunt sicut praecepit illis IESVS. Et adduxerunt asinam & pullum, & imposuerunt super eos uestimenta sua, & eum desuper sedere fecerunt. Plurima autem t [...]rba strauerunt uestimenta sua in uia: alii autē caedebēt ramos de arboribus, & sternebant in uia: turbae autē quae praecedebant & quae sequebantur, clamabant dicētes: Hosanna filio Dauid: Benedictus qui uenit in noīe dn̄i, hosanna in altissimis. Et cū intrasset Hierosolymā, cōmota est uniuersa ciuitas, dicens: Quis est hic? Populi autē dicebāt: Hic est IESVS propheta a Nazareth Galileae. Et intrauit IESVS in templo dei, & eiiciebat omnes uendentes & ementes in templo, & mensas nummulariorum, & cathedras [Page] uendentium columbas euertit, & dicit eis. Scriptum est: domus mea domus orationis uocabitur: uos autem fecistis illam speluncam latronum. Et accesserunt ad eum caeci & claudi in templo, & sanauit eos. Videntes autem principes sacerdotum & scribae mirabilia quae fecit, & pueros clamantes in templo, & dicentes: Hosanna filio Dauid, indignati sunt, & dixerūt ei: Audis quid isti dicunt? IESVS autem dicit eis: Vti (que). Nun (quam) legistis: Quia ex ore infantium & lactentium perfecisti laudem? Et relictis illis abiit foras extra ciuitatem in Bethaniam, ibi (que) mansit. Mane autem reuertens in ciuitatem, esuriit. Et uidens fici arborem unam secus uiam, uenit ad eam, & nihil inuenit in ea, nisi folia tantum, & ait illi: Nun (quam) ex te fructus nascatur in sempiternum. Et are facta est continuo ficulnea. Et uidentes discipuli, mirati sunt, dicentes: Quomodo continuo aruit? Respondens autem IESVS ait eis: Amen dico uobis, si habueritis fidem & non haesitaueritis, non solum de ficulnea facietis, sed etiam si monti dixeritis: Tollere & iacta te in mare, fiet. Et omnia quaecun (que) petieritis in oratione credentes, accipietis. Et cū uenisset in templū, accesserunt ad eum docentem, principes sacerdotū & seniores populi, dicētes: In qua potestate [Page 31] testate haec facis? & quis dedit tibi hanc potestatem? Respondēs autē IESVS, dixit eis: Interro gabo uos & ego unum sermonē, quē si dixeritis mihi, et ego uobis dicam in qua potestate haec facio. Baptismus Ioānis unde erat: e coelo, an ex hominibus? At illi cogitabant inter se dicētes: Si dixerimus e coelo, dicet nobis: Quare ergo non credidistis illi? Si autem dixerimus ex hominibus, timemus turbam: omnes enim habent Ioannem sicut prophetam. Et respondentes IESV dixerūt: Nescimus. Ait illis & ipse: Nec ego dico uobis qua potestate haec facio. Quid autē uobis uidetur? Homo quidā habebat duos filios, & accedēs ad primū dixit: Fili, uade hodie operare in uinea mea. Ille aūt respondens, ait: Nolo. Postea autē poenitentia motus, abiit. Accedens aūt ad alterum dixit similiter. At ille respondens, ait: Eo domine, et non iuit. Quisex duobus fecit uolūtatē patris? Dicunt ei: Primus. Dixit illis Iesus: Amen dico uobis, ꝙ publicani & meretrices praecedūt uos ī regno dei. Venit eīm ad uos [...]oānes ī uia iustitiae, & nō credidistis ei: publicani aūt & meretrices crediderūt ei: uos aūt uidētes, nec poenitentiā habuistis postea, ut crederetis ei. Aliā parabolā audite: Homo erat pater familias, qui plantauit uineam, & sepem circundedit ei, et fodit in ea torcular & aedifica uit in ea turrim, et locauit eam agricolis, et perc gre profectus [Page] est. Cum autem tempus fructuū approquinquasset, misit seruos suos ad agricolas, ut acciperent fructus eius. Et agricolae apprehensis seruis eius: alium caecide runt, alium occiderunt, alium uero lapidauerunt. Iterum misit alios seruos plures prioribus, et fecerūt illis similiter. Nouissime autē misit ad eos filiū suū, dicēs: Verebuntur filium meum. Agricolae autem uidentes filium dixerunt intra se: Hic est haeres, uenite occidamus eum, & habebimus haereditatem eius. Et apprehensum eum eiecerunt extra uineam, et occiderunt. Cum ergo uenerit, dominus uineae quid faciet agricolis ills? Aiunt illi: Malos male perdet, et uine am suam locabit aliis agricolis, qui reddent ei fructum temporibus suis. Dicit illis IESVS: Nunquam legistis in scripturis: Lapidem quem reprobauerunt aedificantes, hic factus est in caput anguli: A domino factum est istud, et est mirable in oculis nostris? Ideo dico uobis, quia auferetur a uobis regnum dei, et dabitur genti facienti fructus eius. Et qui ceciderit super lapidem istum confringetur: super quem uero ceciderit, conteret eum. Et cum audissent principes sacerdotū et pharisaei [Page 32] parabolas eius, congnouerūt ꝙ de ipsis diceret. Et querentes eū tenere, timuerunt turbas, quoniā sicut prophetam eum habebāt.
CAPVT .XXII.
ET respondens IESVS dixit iterum in parabolis eis, dicens: Simile factum est regnū coelorum homini regi, qui fecit nuptias filio suo. Et misit seruos suos uocare inuitatos ad nuptias, et nolebant uenire. Iterum m [...]it alios seruos, dicens: Dicite inuitatis: Ecce prandium meum paraui, tauri mei et altilia occisa sunt et omnia parata, uenite ad nuptias. Illi autem neglexerunt, et abierunt: alius in uillam, alius uero ad negociationem suam, reli qui uero tenuerunt seruos eius, et contumeliis affectos occiderunt. Rex autem cum audisset, iratus est, et missis exercitibus suis perdidit homicidas illos, et ciuitatem illorum succendit. Tunc ait seruis suis: Nuptiae quidem paratae sunt, sed qui inuitati erant, non fuerunt dign. Ite ergo ad exitus uiarun: et quoscun (que) inueneritis, uocate ad nuptias. Et egressiserui eius in uias cōgregauerūt omnes quos inuenerunt, malos et bonos, et impletae sunt nuptiae discumbentium. Intrauit autem rex ut uideret discumbentes, et uidit ibi hominem non uestitum ueste [Page] nuptiali, et ait illi: Amice, quomodo hunc intrasti non habens uestem nuptialem? At ille obmu tuit. Tunc dixit rex ministris: Ligatis manibus et pedibus eius, mittite eum in tenebras exteriores: ibi er it fletus et stridor dentiū. Multi enim sunt uocati, pauci uero electi. Tūc abeūtes pharisaei, consilium inierunt ut cape rent eum in sermone. Et mittunt ei discipulos suos cum Herodianis dicentes: Magister, scimus quia uerax es, et uiam Dei in ueritate doces, et non est tibi cura de aliquo: non enim respicis per sonam hominū. Dic ergo nobis, quid tibi uidetur, licet censum dare Caesari, an non? Cognita autem IESVS nequitia eorum, ait: Quid me tentatis hypocritae? Ostendite mihi numisma census. At illi obtulerunt ei denariū Et ait illis IESVS: Cuius est imago haec & superscriptio? Dicūtei, Caesaris. Tunc ait illis: Reddite ergo quae sunt Caesaris, Caesari: & quae sunt dei deo. Et audientes mirati sunt, et relicto eo abierūt. Illo die autem accesserūt ad eū Saducaei, qui dicunt non esse resurrectionem, et interrogauerūt eum dicentes: Magister, Moses dixit: Si quis mortuus fuerit non habēs silium, ut ducat frater eius uxorē illius, & suscitet semē [Page 33] fratri suo. Erant autem apud nos septem fratres, et primus uxore ducta, defunctus est, et non habens semē, reliquit fratri suo. Similiter secūdus et tertius vs (que) ad septimum. Nouissime autem omnium et mulier defūcta est. In resurrectione ergo, cuius erit de septem uxor? Omnes enim habuerunt eam. Respondens autem IESVS ait: erratis nescientes scripturas, ne (que) uirtutem Dei. In resurrectione enim ne (que) nubent, ne (que) nubentur, sed sunt sicut angeli dei in coelo. De resurrectione autē mortuorū non legistis quod dictum est deo, dicente uobis: Ego sum Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Iacob. Non est Deus mortuorū sed uiuentium. Et audientes turbae, mirabantur in doctrina eius Pharisaei audientes quod silentium imposuisset saducaeis, conuenerunt in unū. Et interrogauit eū unus ex eis legis doctor tentans eū: Magister, quod est mandatum magnum in lege? Ait illi IESVS: Diliges Dominū Deum tuum ex toto corde tuo, et in tota anima tua, et in tota mente tua, hoc est maximum & primum mandatum. Secundum autem simile est huic: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. In his duobus mandatis uniuersa lex pendet et prophetae. Congregatis autem pharisaeis, interrogauit eos IESVS, dicēs: [Page] Quid uobis uidetur de Christo? Cuius filius est? Dicūt ei: Dauid. Ait illis: Quomodo ergo Dauid in spiritu uocat eum Dominum? dicens: Dixit Dominus Domino meo, sede a dextris meis: Do nec ponā inimicos tuos scabellum pedum tuorum. Si ergo Dauid uocat eum Dominum, quomodo filius eius est? Et nemo poterat ei respondere uerbum: ne (que) ausus fuit quisquam ex illa die eum amplius interrogare.
CAPVT .XXIII.
TVnc IESVS locutus est ad turbas et ad discipulos suos, dicens: Super cathedrā Mosi sederūt Scribae et Pharisaei. Omnia ergo quaecun (que) dixerint uobis, seruate, & facite: secundū opera uero eorū nolite facere, dicūt em̄ et non faciūt. Alligant aūt onera grauia & importabilia, & īponut in humeros hoīm, digito aūt suo nolūt ea mouere. Oīa uero opera sua faciūt ut uideātur ab hoībus: dilatāt em̄philacteria sua, & magnificāt fimbrias. Amāt aūt primos recubitus in coenis & primas cathedras in synagogis, & salutatiōes ī foro, & uocari ab hoībus Rabbi. Vos aūt nolite uocari rabbi, unus est em̄ magister uester: oēs aūt uos fr̄es estis. Et patrē nolite uocare uobis suꝑ terrā, unus est em̄ pater uester ꝗ in coelis est. nec uocemini magistri, ꝗa magister uester, unus est Christus. Qui maior est ur̄m: erit minister uester. [Page 34] Qui aūt se exaltauerit, humilia bitur: et qui se humiliauerit, exaltabitur. Vae aūt uobis Scribae & Pharisaei, hypocritae, quiaclauditis regnū coelorū ante hoīes, uos em̄ non intratis, nec introeuntes sinitis intrare. Vae uobis scribae & pharisaei hipocritae, qui comeditis domos uiduarū oratione lōga orātes, propter hoc amplius accipietis iudiciū. Vae uobis scribae & pharisaei, hypocritae, quia circūitis mare & aridam, ut faciatis unū Proselitū, & cū fuerit sactus, facitis eū filium gehēnae duplo quā uos. Vae uobis duces caeci, qui dicitis: Quicun (que) iurauerit per tēplū, nihil est: qui aūt iurauerit in auro templi, debitor est. Stulti & coeci, qd em̄ maius est, aurū an tēplū qd sāctificat aurū? Et quicū (que) iurauerit in altari nihil est: quicū (que) aūt iurauerit in dono qd est suꝑ illud, debet. Caeci, qd em̄ maius ē donū, an altare qd sāctificat donū? Qui ergo iurat in altari, iurat in eo & in oībus q̄ super illud sūt: & quicū (que) iurauerit in tēplo, iurat in illo, et in eo qui habitat in ipso. Et qui iurat in coelo, iurat in throno dei et in eo qui se det suꝑ eum. Vae uobis scribae et pharisaei, hypocritae, quia decimatis Mentam & Anetum & Cyminū, & reliquistis quae graui ora sūt legis iudiciū & misericordiā, [Page] & fidē: hec oportuit facere, et illa non omittere. Duces caeci, excolantes culicem, camelū aūt glutientes. Vae uobis scribae et pharisaei hypocritae, qui mundatis quod deforis est calicis & paropsidis, intus autem pleni estis rapina et immundicia. Pharisaee caece, mūda prius quod intus est calicis et paropsidis, ut fiat et id quod deforis est, mundum. Vae uobis scribae et pharisaei hypocritae, quia similes estis Sepulchris dealbatis, quae a foris parent hominibus speciosa, intus uero plena sunt ossibus mortuorum et omni spurcicia: sic et uos a foris quidem paretis hominibus iusti, intus autem pleni estis hypocrisi & iniquitate. Vae uobis scribae & pharisaei hypocritae quia aedificatis sepulchra prophetarū et ornatis monumenta iustorū, et dicitis: Si fuissemus in diebus patrum nostrorū, nō essemus socii eorū in sanguine prophetarū. Ita (que) testimonio estis uobismetipsis, quia filii estis eorū, qui prophetas occiderunt. Et uos implete mensurā patrū uestrorū. Serpentes, genimina uiperarū quomodo fugietis a iudicio gehennae? Ideo dico uobis: Ecce ego mitto ad uos prophetas et sapientes et scribas, et ex illis occidetis et crucifigetis, et ex eis flagellabitis in Synagogis uestris, et persequemini de ciuitate in ciuitatem, ut ueniat super uos omnis sanguis iustus, qui [Page 35] effusus est super terram, a sāgui nine Abel iusti, us (que) ad sanguinem Zachariae filii Barachiae, quem occidistis inter templum et altare. Amen dico uobis, uenient haec omnia super generationem istam. Hierusalem, Hierusalem quae occidis prophetas, et lapidas eos qui ad te missi sunt: quoties uolui congregare filios tuos, quemadmodū gallina congregat pullos suos sub alis, et noluisti. Ecce relinquetur uobis domus uestra deserta. Dico enim uobis, non me uidebitis amodo donec dicatis Benedictus qui uenit in nomine Domini.
CAPVT .XXIIII.
ET egressus IESVS de templo ibat. Et ac cesserunt discipuli eius, ut ostenderēt ei aedificationes templi. Ipse autē respondens, dixit illis: Videtis haec omnia? Amen dico uobis, non relinquetur hic lapis super lapidem, qui non destruatur. Sedente autem eo super montem Oliueti, accesserunt ad eū discipuli secreto, dicentes: Dic nobis, quādo haec erunt? & quod signum aduentus tui, et consū mationis seculi? Respondens IESVS, dixit eis: Videte ne quis uos seducat: multi enim uenient in nomine meo, dicentes: Ego sum Christus, et multos seducent. Audituri enim estis praelia, et opiniones praeliorum. Videte ne turbemini, oportet enim haec fieri, sed nōdū est finis. [Page] Cosurget enim gens in gentem, et regnum in regnum, et erunt pestilētiae, et fames, et terraemotus per loca: haec autem omnia initia sunt dolorum. Tūc tradēt uos in tribulationem, & occidēt uos: et eritis odio omnibus gentibus propter nomen meum. Et tunc scandalizabuntur multi, et inuicem tradent, et odio habebunt inuicem. Et multi pseudo prophetae surgent, et seducent multos. Et quoniam abundabit iniquitas, refrigescet charitas multorum. Qui autem perseuerauerit us (que) in finem, hic saluus erit. Et praedicabitur hoc euangelium regni in uniueso orbe, in testimonium omnibus gē tibus, et tunc ueniet consummatio. Cum autem uideritis abominationem desolationis, quae dicta est a Daniele propheta stā tem in loco sancto (qui legit, intelligat) tunc qui in Iudaea sunt, fugiant ad montes, et qui in tecto, non descendat tollere aliquid de domo sua, & qui in agro non reuertatur tollere tunicam suam. Vae autem praegnantibus, et nutrientibus in illis diebus. Orate autem, ut non fiat fuga uestra hyeme uel sabbato: erit enim tūc tribulatio magna, qualis non fuit ab initio mundi us (que) modo, ne (que) fiet. Et nisi breuiati fuissent dies illi, non fieret salua omnis caro, sed propter electos breuiabuntur dies illi. [Page 36] Tunc si quis uobis dixerit. Ecce hic est Christus, aut illic, nolite credere, surgent enim pseudo christi et pseudoprophetae, et dabunt signa magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur (si fieri potest) etiam electi. Ecce praedixi uobis. Si ergo dixerint uobis: Ecce in deserto est, nolite exire: ecce in penetralibus, nolite credere. Sicut enim fulgur exit ab oriente & paret us (que) in occidentem, ita erit & aduentus filii hominis. Vbicū (que) fuerit corpus, illuc congregabū tur et Aquilae. Statim autē post tribulationem dierum illorum sol obscurabitur, et luna non dabit lumē suū, et stellae cadēt de coelo, et uirtutes coelorum commouebuntur: et tunc apparebit signum filii hominis in coelo: et tunc plangent omnes tribus terrae, et uidebunt filium hominis uenientem in nubibus coeli cū uirtute multa et maiestate. Et mittet angelos suos cum tuba et uoce magna, et congregabūt electos eius a quatuor uentis, a summis coelorum us (que) ad terminos eorum. Ab arbore autem fici discite parabolam. Cū iam ramus eius tener fuerit et folia nata, scitis ꝙ prope est aestas: ita et uos, cum uideritis haec omnia, scitote quia prope est in ianuis. Amen dico uobis, ꝗa non praeteribit generatiohaec, donec [Page] haec oīa fiāt. Coelū & terra transibūt, uerba aūt mea non praeteribunt. De die aūt illa et hora nemo scit, ne (que) angeli coelorū, nisi solus pater. Sicut autem in diebus Noe, ita erit & aduentus filii hominis: sicut enim erāt in diebus ante diluuium comedentes et bibentes, nubētes & nuptui tradentes, us (que) ad eum diem quo intra [...]it▪ Noe in Arcam, et non cognouerunt donec uenit diluuium, et tulit omnes: ita erit et aduentus filii hominis. Tunc duo erunt in agro: unus assumetur, et unus relinquetur: duae molentes in mola, una assumetur, & una relinquetur: duo in lecto, unus assumetur, et unus relinquetur. Vigilate ergo, quia nescitis qua hora dominus uester uenturus sit. Illud autem scitote, qm̄ si sciret paterfamilias qua hora fur venturus esset, uigilaret uti (que), et non sineret perfodi domum suā. Ideo et uos estote parati, quia qua nescitis hora filius hominis uēturus est. Quis putas est fidelis seruus, et prudens quem constituit dn̄s suus super familiam suam, ut det illis cibum in tempore? Beatus ille seruus, quem cum uenerit dominus eius, inuenerit sic facientem. Amē dico uobis, quoniam super oīa bona sua cōstituet eū. Si autem dixerit malus seruus ille in corde suo: Moram facit dominus meus uenire, et coeperit percutere cōseruos suos, mā ducet autē et bibat cū ebriosis: [Page 37] ueniet dominus serui illius in die qua non sperat, & hora qua ignorat, & diuidet eum, partem (que) eius ponet cum Hypocritis: illic erit fletus & stridor dentium.
CAPVT .XXV.
TVnc simile erit regnum coelorum decem uirginibus, quae accipientes lampades suas, exierunt obuiam sponso. Quin (que) autem ex eis erant fatuae, & quin (que) prudentes, sed quin (que) fatuae acceptis lampadibus, non sumpserunt oleum secum: Prudentes uero, acceperunt oleū in uasis suis cum lampadibus. Morā aūt faciēte sponso, dormitauerūt oēs ac dormierūt. Media aūt nocte clamor factus est: ecce spōsus uenit, exite obuiam ei. Tunc surrexerunt omnes uirgines illae, & ornauerunt lampades suas. Fatuae autem sapientibus dixerunt: Date nobis de oleo uestro, quia lampades nostrae extinguū tur. Responderunt prudentes, dicentes: Ne forte non sufficiat nobis & uobis, ite potius ad uendē tes, & emite uobis. Dum autem irēt emere, uenit sponsus, & quae paratae erant, intrauerūt cū eo ad nuptias & clausa est ianua. Nouissime uero ueniunt & reliquae uirgines, dicentes: Domine domine, aperi nobis: At ille respondens ait: Amen dico uobis, nescio uos. Vigilate ita (que), quia nescitis diem ne (que) horam. [Page] Sicut enim homo peregre proficiscēs uocauit seruos suos, & tradidit illis bona sua. Et uni dedit quin (que) talenta, alii autem duo, alii uero unum: unicui (que) secundum propriam uirtutem, et profectus est statim. Abiit autē qui quin (que) talenta acceperat, & operatus est in eis, & lucratus est alia quinque. Similiter & qui duo acceperat, lucratus est alia duo. Qui autem unum acceperat, abiens fodit in terram, & abscondit pecuniam domini sui. Post multum uero temporis, uenit dominus seruorum illorum, et posuit rationem eum eis. Et accedens qui quinque talenta acceperat, obtulit alia quinque talenta, dicens: Domine quin (que) talenta tradidisti mihi: ecce alia quinque superlucratus sum. Ait illi dominus eius: Euge serue bone & fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam, intra in gaudium domini tui. Accessit autem, et qui duo talenta acceperat, & ait: Domine, duo talenta tradidisti mihi, ecce alia duo superlucratus sum Ait illi dominus eius: Euge serue bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam: intra in gaudium domini tui. Accedens autem et qui unum talentum acceperat, ait: Domine, scio quia homo durus es, metis ubi non seminasti, et congregas ubi non [Page 38] sparsisti: et timens abii, & abscō di talentum tuum in terra, ecce habes quod tuum est. Respondens autem dominus eius, dixit ei: Serue male et piger, sciebas quia meto ubi non semino, et congrego ubi non sparsi: oportuit ergo te committere pecuniam meam nūmulariis, et ueniēs ego recepissem utique quod me um est cum usura. Tollite itaque ab eo talentū, et date ei qui habet decem talenta: omni enim habenti dabitur, et abundabit: ei autem qui non habet, & quod uidetur habere, auferetur ab eo, et inutilem seruum eiicite in tenebras exteriores: illic erit fletus et stridor dentium. Cum autem uenerit filius hominis in maiestate sua, et omnes angeli cū eo, tunc sedebit supersedem maiestatis suae, et congregabuntur ante eum omnes gentes, et separabit eos ab inuicē, sicut pastor segregat oues ab hoedis, et statuet oues quidem a dextris fuis, hoedos autē a sinistris. Tunc dicet rex his qui a dextris eius erunt. Venite benedicti patris mei, possidete paratū uobis regnum a constitutione mūdi: Esuri ui enim et dedistis mihi manducare: sitiui et dedistis mihi bibere: hospes erā & collegistis me: nudus & oꝑuistis me: infirmus & [Page] uisitastis me: in carcere eram, & uenistis ad me. Tunc respondebunt ei iusti, dicentes: Domine, quando te uidimus esurientem, & pauimus te: sitientem & dedimus tibi potum? quando autem te uidimus hospitem, & collegimus te? aut nudum, & cooperuimus te? aut quando te uidimus infirmum, aut in carcere, & uenimus ad te? Et respondens rex, dicet illis: Amen dico uobis, quamdiu fecistis uni de his fratribus meis minimis, mihi fecistis. Tūc dicet & his q̄ a sinistris, erūt: Discedite a me maledicti in ignem aeternum, qui paratus est diabolo & angelis eius. Esuriui enim & non dedistis mihi manducare: sitiui, & non dedistis mihi potū: hospes erā, & non collegistis me: nudus, & non operuistis me: infirmus & in carcere, & non uisitastis me. Tunc respondebunt ei & ipsi, dicentes: Domine, quando te uidimus esurientem, aut sitientem, aut hospitem, aut nudum, aut infirmum, aut in carcere, & non ministrauimus tibi? Tunc respondebit illis, dicens: Amen dico uobis, quamdiu non fecistis uni de minoribus his, nec mihi fecistis. Et ibunt hi in supplicium aeternum, iusti autem in uitam aeternam.
CAPVT .XXVI.
ET factum est, cum con summasset IESVS sermones hos oēs, dixit discipulis suis. Scitis [Page 39] quia post biduum pascha fiet, et filius hominis tradetur ut crucifigatur. Tunc congregati sunt principes sacerdotum, et seniores populi in atrium principis sacerdotum, qui dicebatur Caiphas, et consilium fecerunt, ut IESVM dolo tenerent et occiderent. Dicebant autem: Non in die festo, ne forte tumultus fieret in populo. Cum autem IESVS esset in Bethania in domo Simonis leprosi, accessit ad eum mulier habens alabastrum ungē ti praciosi, & effudit super caput ipsius recumbentis. Videntes autem discipuli, indignati sunt, dicentes: Ad quid perditio haec? potuit enim istud uenundari multo, & dari pauperibus. Sciens autem IESVS ait illis: Quid molesti estis huic mulieri? opus enim bonum operata est in me, nam semper pauperes habetis uobiscum, me autem non semper habebitis. Mittens enim haec unguentum hoc in corpus meum, ad sepeliendum me fecit. Amen dico uobis, ubicunque praedicatum fuerit hoc euangelium in toto mundo, dicetur, et quod haec fecerit in memoriam eius. Tunc abiit unus de duodecim, qui dicitur Iudas Iscariotes, ad principes sacerdotum, et ait illis. Quid uultis mihi dare, et ego uobis eū tradam? At illi constituerunt ei triginta argenteos. Et exinde quaerebat opportunitatem ut eum traderet. [Page] Prima autem die azimorum accesserunt discipuli ad IESVM, dicentes: Vbi uis paremus tibi comedere Pascha? At IESVS dixit: Ite in ciuitatem ad quendam, et dicite ei: Magister dicit: Tempus meū prope est, apud te facio pascha cum discipulis meis. Et fecerunt discipuli sicut constituit illis IESVS, et parauerūt pascha. Vespere autem facto, discumbebat cum duodecim discipulis suis. Et edentibus illis, dixit: Amen dico uobis, quia unus uestrum me traditurus est. Et cō tristatiualde, coeperunt singuli dicere. Nunquid ego sum domine? At ipse respondens ait: Qui intingit mecum manum in paropside, hic me tradet. Filius quidē hominis uadit sicut scriptū est de illo, uae autem homini illi, per quem filius hominis tradetur: bonum erat ei, si natus non fuisset homo ille. Respondens autem Iudas, qui tradidit eum, dixit: Nunquid ego sum Rabbi? Ait illi, tu dixisti. Coenantibus autem illis, accepit IESVS panem, et benedixit ac fregit dedit (que) discipulis suis, eta it: Accipite & comedite hoc est corpus meum. Et accipiens calicē gratias egit, & dedit illis dicēs: Bibite ex hoc oēs, hic est em̄ sanguis meus noui testamēti, qui pro multis effūdetur in remissionē pctōrum. Dico aūt uobis, non bibā amodo de hoc genimine uitis, us (que) in diē illū, cū illud bibam uobiscum nouum in regno patris mei. Et hymno [Page 40] dicto, exierunt in montem oliueti. Tunc dicit illis IESVS. Omnes uos scandalum patiemini in me in ista nocte. Scriptum est enim. Percutiam pastorem et dispergentur oues gregis. Postquā autem resurrexero, praecedam uos in Galileam. Respondens autē Petrus, ait illi: Etsi omnes scandalizati fuerint in te, ego nū quam scandalizabor. Ait illi IESVS, Amē dico tibi quia in hac nocte antequam gallus cantet, ter me negabis. Ait illi Petrus: Etiam si oportuerit me mori tecum non te negabo. Similiter et omnes discipuli dixerunt. Tunc uenit IESVS cum illis in uillā quae dicitur Gethsemani, et dixit discipulis suis: Sedete hic donec uadam illuc et orem. Et assumpto Petro et duobus filiis Zebedaei, coepit contristari et moestus esse. Tunc ait illis: Tristis est anima mea us (que) ad mortem, sustinete hic, etuigilate me cum. Et progressus pusillum, procidit in faciem suam orās, et dicens: Pater mi, si possibile est, transeat a me calix iste: ueruntamen non sicut ego uolo, sed sicut tu. Et uenit ad discipulos suos, & inuenit eos dormientes et dicit Petro. Sic? non potuistis una hora uigilare mecum? Vigilate et orate, ut non intretis in tentationem. Spiritus quidem promptus est, caro autē infirma. Iterū secūdo abiit, et orauit, dicēs: Pater mi, si nō potest hic calix [Page] transire nisi bibam illum, fiat uoluntas tua. Et uenit, & iterum inuenit eos dormientes: erant enim oculi eorum grauati. Et [...]elictis illis: iterum abiit & orauit tertio, eundem sermonem dicens. Tunc uenit ad discipulos suos, & dixit illis: dormite iam & requiescite: ecce appropinquauit hora, & filius hominis tradetur in manus peccatorum. Surgite eamus: ecce appropinquauit qui me tradet. Adhuc eo loquēte, ecce Iudas unus de duodecim uenit, & cum eo turba multa cum gladiis & fustibus, missi a principibus sacerdotum & senioribus populi. Qui autem tradidit eum, dedit illis signum, dicens: Quemcun (que) osculatus fuero, ipse est, tenete eum. Et confestim accedens ad IESVM dixit: Aue rabbi. Et osculatus est eum. Dixit (que) illi IESVS: Amice, ad quid uenisti? Tūc accesserūt & manus iniecerūt in IESVM, & tenuerunt eum. Et ecce unus ex his, qui erant cum IESV, extendens manum, exemit gladium suum, & percutiens seruum principis sacerdotum, amputauit auriculā eius. Tunc ait illi IESVS: Cōuerte gladium tuū in locū suum: oēs enimqui acceperint gladiū, gladio peribūt. An putas quia non possum rogare patrem meum, & exhibebit mihi modo puls (quam) duodecim legiones angelorū? Quomodo ergo implebuntur scripturae, quia sic oportet fieri? In illa hora dixit IESVS [Page 41] turbis: Tanquam ad latronem existis cum gladiis et fustibus comprehendere me: quotidie apud nos sedebam docens in tē plo, et me non tenuistis. Hoc autem totum factum est, ut ad implerentur scripturae prophetarū. Tunc discipuli omnes, relicto eo fugerunt. At illi tenentes IESVM, duxerunt ad Caiphā principem sacerdotum, ubi scribae & seniores cōuenerant. Petrus autem sequebatur eum a longe, us (que) in atrium principis sacerdotum. Et ingressus intro, sedebat cum ministris, ut uideret sinem. Principes autem sacerdotum et omne concilium quaerebant falsum testimoniū contra IESVM, ut eum morti traderent, et non inuenerunt cū multi falsi testes accessissent. Nouissime aūt uenerunt duo falsi testes: et dixerunt: Hic dixit: Possum destruere templum dei, et post triduum reaedificare illud. Et surgēs princeps sacerdotum, ait illi. Nihil respondes ad ea quae isti aduersum te testificātur? IESVS aūt tacebat. Et princeps sacerdotū ait illi. Adiuro te per deum uiuum, ut dicas nobis, si tu es Christus filius dei. Dicit illi IESVS: Tu dixisti. Veruntamē dico uobis a modo uidebitis filiū hoīs sedētē a dextris uirtutis dei, & ueniētē ī nubibus coeli. Tūc prīceps sacerdotū scidit uestimēta sua, dicēs: blasphemauit, quid adhuc egemus testibus? ecce nūc audistis blasphemiā, quid uobis uidetur? [Page] Ait illi respondentes, dixerunt: Reus est mortis. Tunc expuerūt in faciem eius, et colaphis eum caeciderunt: alii autem palmas in faciem eius dederunt dicentes: Prophetiza nobis Christe, quis est qui te percussit? Petrus uero sedebat foris in atrio, & accessit ad eum una ancilla, dicēs: Et tu cum IESV Galileo eras. Ait ille negauit corā omnibus dicens: Nescio quid dicis. Exeū te aūt illo ianuam, uidit eū alia ancilla, et ait his qui erant ibi: Et hic erat cum IESV Nazareno. Et iterum negauit cum iuramento: quia non noui hominē. Et post pusillum accesserunt qui stabant, et dixerunt Petro: Vere et tu ex illis es: nam et loquela tua manifestum te facit. Tūc caepit detestari et iurare, quia non nouisset hominem. Et continuo gallus cantauit. Et recordatus est Petrus uerbi IESV, qui dixerat ei: Priusquam gallus cantetter me negabis. Et egressus foras, fleuit amare.
CAPVT .XXVII.
MAne autem facto, consilium inierunt omnes principes sacerdotum et seniores populi aduersus IESVM, ut eum morti traderent. Et uinctum adduxe runt eum, et tradiderunt Pontio Pilato praesidi. Tuuc uidens Iudas, qui eum tradidit, quod dā natus esset, poenitentia ductus retulit trigīta argēteos prīcipibus sacerdotū & senioribus dicens: [Page 41] Peccaui tradens sanguinem iustum. At illi dixerunt: Quid ad nos tu uideris. Et proiectis argenteis in templo recessit, et abiens, laqueo se suspendit. Principes autem sacerdotum acceptis argenteis, dixerunt: Nō licet eos mittere in Corbonam, quia precium sanguinis est. Consilio autem inito, emerunt ex illis agrum figuli, in sepulturam peregrinorum. Propter hoc uocatus est ager ille, Acheldemach, hoc est, ager sāguinis, us (que) in hodier nū diē. Tunc impletū est quod dictum est per Hieremiam prophetam, dicentem: Et acceperunt triginta argenteos preciū appreciati, quem appreciauerūt a filiis Israel, et dederunt eos in agrū figuli, sicut constituit mihi Dn̄s. IESVS aūt stetit ante praesidem, & interrogauit eū praeses dicens: Tu es rex Iudaeorū? Dicit illi IESVS: Tu dicis. Et cū accusaretur a principibus sacerdotū & senioribus, nihil respondit. Tūc dicit illi Pilatus. Non audis quāta aduersū te dicūt testimonia? Et nō respondit ei ad ullum uerbū, ita ut miraretur praeses uehementer. Per diē aūt solēnē consueuerat praeses populo dimittere unū uinctū quē uoluissēt Habebat aūt tunc uinctū insignem, qui dicebatur Barrabas. Congregatis ergo illis, dixit Pilatus: Quem uultis dimittam uobis, Barrabam, an IESVM qui dicitur Christus? Sciebat enim quod per inuidiam tradidissent [Page] eum. Sedente autem illo pro tribunali, misit ad eum uxor eius, dicēs: Nihil tibi et iusto illi, multa enim passa sum hodie peruisum propter eū. Principes autē sacerdotū et seniores, persuaserunt populo ut peterent Barrabam, IESVM uero perderēt. Respondens aūt praeses, ait illis: Quem uultis uobis de duobus dimitti? At illi dixerunt: Barrabā Dicit illis Pilatus: Quid igitur faciā de IESV, qui dicitur Christus? Dicunt oēs: Crucifigatur. Ait illis praeses: Quid enim mali fecit? At illi magis clamabant dicentes: Crucifigatur. Vidēs autem Pilatus quia nihil proficeret sed magis tumultus fieret, accepta aqua, lauit manus coram populo, dicēs: Innocens ego sū a sanguine iusti huius, uos uideritis. Et respōdens uniuersus populus, dixit: Sanguis eius super nos et super filios nostros. Tunc dimisit illis Barrabā, IESVM aūt flagellatū tradidit eis, ut crucifigeretur. Tunc milites praesidis suscipientes IESVM in praetorio, cōgregauerūt ad eū uniuersā cohortē, et exuētes eū, chlamydē coccineā circūdederunt ei, et plectentes coronā de spinis, posuerunt super caput eius, & arundinē in dextera eius: & genu flexo ante eū, illudebāt ei, dicentes: Aue rex Iudaeorum. Et expuentes in eum, acceperunt arundinem, et percutiebāt caput eius. Et postquam illuserunt ei, exuerunt eū chlamidē & [Page 43] induerunt eū uestimētis eius, et duxerunt eū ut crucifigerēt. Exeuntes aūt, inuenerūt hominem Cyrenaeum noīe Simonē. Hunc angariauerūt, ut tolleret crucē eius. Et uenerūt in locū qui dicitur Golgotha quod est Caluariae locus, et dederunt ei uinū bibere cū felle mixtū. Et cū gustasset no luit bibere. Postquā aūt crucifixerunt eum: diuiserunt uestimenta eius, sortem mittētes, ut impleretur quod dictum est per prophetam dicentem: Diuiserunt sibi uestimenta mea, et super uestem meā miserunt sortē. Et sedentes seruabant eū. Et imposuerunt super caput eius causam ipsius scriptam: Hic est IESVS rex Iudaeorum. Tunc crucifixi sūt cū eo duo latrones, unus a dextris, et unus a sinistris. Praetereuntes aūt blasphemabāt eū mouentes capita sua, & dicētes: Vah qui destruis templum dei, et in triduo illud reaedificas: salua teipsum, si filius dei es, descē de de cruce. Similiter principes sacerdotum illudentes cum scribis et senioribus dicebant: Alios saluos fecit, se ipsum non potest saluum facere: si rex est Israel, descendat nūc de cruce, & credimus ei: confidit in deo, liberet nunc eum si uult: dixit em̄ quia filius dei sum. Idipsū aūt et latrones qui crucifixi erant cum eo improperabāt ei. A sexta autem hora tenebrae factae sunt super uniuersam terram, us (que) ad horam nonam. Et circa horam [Page] nonam, clamauit IESVS uoce magna, dicēs: Eli, Eli, lāma azabachthani, hoc est Deus meus, Deus meus, ut quid dereliquisti me? Quidam autem illic stātes, et audientes dicebāt: Eliam uocat iste. Et continuo currens unus ex eis, acceptam spongiā impleuit aceto, et imposuit arundini et dabat ei bibere. Caeteri uero dicebant: sine, uideamus an ueniat Elias liberans eum. IESVS autem iterum clamans uoce magna, emisit spiritum. Et ecce uelum templi scissum est in duas partes, a summo us (que) deorsum. Et terra mota est, et petrae scissae sunt, et monumē ta aperta sunt, et multa corpora sanctorum qui dormierant surrexerūt. Et exeūtes de monumē tis post resurrectionem eius, uenerunt in sanctam ciuitatem, et apparuerunt multis. Centurio autem, et qui cum eo erant custodientes IESVM, uiso terraemotu et his quae fiebant, timuerunt ualde, dicentes: Vere filius Dei erat iste. Erant autem ibi mulieres multae a longe, quae secutae erant IESVM a Galilaea, ministrantes ei: inter quas erat Maria Magdalene, et Maria Iacobi, et Ioseph mater, et mater filiorum Zebedaei▪ Cum aūt sero factū esset, uenit quidam homo diues ab Arimathia, noīe Ioseph, qui & ipse discipulus erat Iesu. Hic accessit ad Pilatū, & petiit corpus Iesu Tūc pilatus iussit reddi corpus. Et accepto corpore, [Page 43] Ioseph inuoluit illud ī syndone munda, et posuit illud in monumento suo nouo, quod exciderat in petra. Et aduoluit saxum magnum ad ostium monumenti, et abiit. Erat autem ibi Maria Magdalene, et altera Maria, sedentes contra sepulchrum. Altera autem die, quae est post parasceuen conuenerunt principes sacerdotum et Pharisaei ad Pilatum, dicentes: Domine recordati sumus, quia seductor ille dixit adhuc uiuens: Post tres dies resurgam. Iube ergo custodiri sepulchrum us (que) in diem tertium, ne forte ueniant discipuli eius et furentur eum, et dicant plebi: Surrexit a mortuis, et erit nouissimus error peior priore. Ait illis Pilatus: Habetis custodiam, ite, custodite sicut scitis. Illi autem abeūtes munierūt sepulchrum signantes lapidem cū custodibus.
CAPVT .XXVIII.
VEspere autem Sabbati quae lucescit in prima Sabbati, uenit Maria Magdalene, et altera Maria uidere sepulchrum. Et ecce terrae motus factus est magnus: angelus enim Domini descendit de coelo, et accedens reuoluit lapidē, et sedebat super eum: erat autem aspectus eius sicut fulgur, et uestimenta eius sicut nix. Prae timore autem eius, exterriti sunt custodes, et facti sunt [Page] uelut mortui. Respōdens aūt angelus, dixit mulieribus. Nolite timere uos, scio em̄ ꝙ IESVM qui crucifixus est quaeritis, nō est hic: surrexit enim, sicut dixit: uenite et uidete locum ubi positus erat Dominus. Et cito euntes, dicite discipulis eius quia surrexit: et ecce praecedet uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis, ecce praedixi uobis. Et exierunt cito de monumēto cū timore & gaudio magno, currētes nūciare discipulis eius. Et ecce Iesus occurrit illis dicēs: Auete. Illae aūt accesserūt et tenuerunt pedes eius, et adorauerūt eū. Tūc ait illis IESVS. Nolite timere. Ite nūciate fratribus meis, ut eant in Galilaeā, ibi me uidebunt Quae cum abiissent, ecce quidā de custodibus uenerūt in ciuitatem et nūciauerunt principibus sacerdotū oīa quae facta fuerāt. Et cōgregati cū senioribus, consilio accepto pecuniam copiosā dederunt militibus, dicētes: Dicite quia discipuli eius nocte uenerunt, et furati sunt eum, nobis dormientibus. Et si hoc auditū fuerit a praeside, nos suadebimus ei, & securos uos faciemus. At illi accepta pecunia, fecerūt sicut erant edocti. Et diuulgatū est uerbū istud apud Iudeos us (que) in hodiernū diē. Vndecim aūt discipuli abierunt in Galilaeam, in montem ubi constituerat illis IESVS. Et uidentes eum adora uerūt: quidā autē dubitauerūt. Et accedens IESVS, locutus est [Page 45] eis dicens: Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra. Euntes ergo, docere omnes gentes, baptizantes eos in nomine patris & filii & spiritus sancti, docē tes eos seruare oīa quaecun (que) mā daui uobis. Et ecce ego uobiscū sum omnibus diebus, usque ad consummationem seculi.
¶SANCTVM IESV CHRISTI Euangeliū secundū Marcū.
CAPVT PRIMVM.
INitium euangelii IESV Christi filii dei, sicut scriptū est in Isaia propheta: Ecce ego mitto angelū meum ante faciem tuam, qui praeparabit uiam tuam ante te: Vox clamantis in deserto: Parate uiam domini, rectas facite semitas eius. Fuit Ioannes in deserto baptizans, & praedicans baptismum poenitentiae in remissionem peccatorum. Et egrediebatur ad eum omnis Iudaea regio et Hyerosolimitae uniuersi & baptizabantur ad illo in Iordanis flumine, confitētes peccata sua. Et erat Ioannes uestitus pilis cameli, & zona pellicea circa [Page] lumbos eius, et locustas et mel syluestre edebat. Et praedicabat, dicēs: Venit fortior me, post me, cuius non sum dignus procūbens soluere corrigiam calciamētorū eius. Ego baptizaui uos aqua, ille uero baptizabit uos spiritu sā cto. Et factum est, in diebus illis uenit IESVS a Nazareth Galileae, et baptizatus est a Ioanne in Iordane. Et statim ascendens de aqua, uidit coelos apertos, et spiritum sanctum tanquam colū bam descendentem & manentē in ipso. Et uox facta de coelis: Tu es filius meus dilectus, in te complacui. Et statim spiritus expulit eum in desertū. Erat in deserto quadraginta diebus, & quadraginta noctibus, & tentabatur a satana: erat (que) cum bestiis, & angeli ministrabant illi. Postquā autem traditus est Ioannes uenit IESVS in Galilaeam, praedicans Euangelium regni dei et dicēs: Quoniā impletū est tēpus, & appropinquauit regnū dei, poenitemini, & credite euangelio. Et praeteriens secus mare Galileae, uidit Simonem & Andream fratrem eius, mittentes retia in mare, (erant enim piscatores) et dixit eis IESVS: Venite post me, & faciam uos fieri piscatores hominum. Et protinus relictis retibus, secuti sunt eum. Et progressus inde pusillum, uidit Iacobum Zebedaei, et Ioannem fratrem eius, et ipsos componentes retia in naui, et statim uocauit illos, Et relicto patre [Page 45] suo Zebedaeo in naui cum mercenariis, secuti sunt eum. Et ingrediuntur Capernaum: Et statim sabbatis ingressus in sinagogam, docebat eos, et stupebant super doctrina eius: Erat enim docens quasi potestatem habens, et non sicut scribae. Et erat in synagoga eorum homo in spiritu immundo, et exclamauit dicens: Quid nobis et tibi IESV Nazarene? uenisti perdere nos? Scio ꝙ sis sanctus dei. Et comminatus est ei IESVS dicens: Obmutesce, et exi de homine. Et discerpens eum spiriritus immundus et exclamans uoce magna exiit ab eo. Et mirati sunt omnes, īto ut conquirerent inter se dicentes: Quidnam est hoc? quae nam doctrina haec noua? quia inpotestate spiritibus immundis imperat, et obediunt ei. Et processit rumor eius statim in omnem regionem Galileae. Et protinus egredientes de synagoga, uenerunt in domum Simonis et Andreae cum Iacobo et Ioanne. Decumbebat autem socrus Simonis febricitans, et statim dicunt ei de illa. Et accedens, eleuauit eam apprehensa manu eius, et continuo dimisit eam febris, & ministrabat eis. Vespere autem facto, cum occidisset sol, afferebant ad eum omnes male habentes, et daemonia habentes, et erat omnis ciuitas congregata ad ianuam▪ Et curauit multos [Page] qui uexabantur uariis languotibus, & daemonia multa eiiciebat, et nō sinebat ea loqui: quoniam sciebant eum. Et diluculo ualde surgens, egressus abiit in desertum locum, ibi (que) orabat. Et prosecutus est eum Simon, & qui cū illo erant. Et cum inuenissent eum dixerūt ei: Quia omnes quae rūt te. Et ait illis: Eamus in proximos uicos & ciuitates, ut & ibi praedicem: ad hoc enim ueni. Et erat praedicans in synagogis eorum, in omni Galilaea, & demonia eiiciens. Et uenit ad eum leprosus, deprecans eum & genu flexo dicit. Si uis potes me mundare IESVS autem misertus eius, extendit manū suam, & tangens eum, ait illi: Volo, mundare. Et cum dixisset, statim discessit ad eo lepra, & mundatus est. Et comminatus est ei, statim (que) eiecit illum, & dicit ei: Vide nemini dixeris, sed uade ostende te principi sacerdotum, & offer pro emundatione tua, quae praecepit Moses in testimonium illis. Et egressus coepit praedicare & diffamare sermonem, ita ut non posset manifeste introire in ciuitatē, sed foris in desertis locis esse. Et cōueniebant ad eum undi (que).
CAPVT .II.
[Page 47] ET iterum intrauit Capernaum post dies, et auditum est quod in domo esset, et confestim conuenerunt multi, ita ut non caperent, ne (que) ad ianuam, & loquebatur eis uerbum. Et uenerunt ad eum ferentes paralyticum, qui a quatuor portabatur. Et cum non possent offerre eū illi prae turba, nudauerunt tectū ubi erat, et patefacientes submiserunt grabatum, in quo paralyticus iacebat. Cum autem uidisset IESVS fidem illorum, ait paralytico: Fili, dimittuntur tibi peccata tua. Erant autem illic quidam de scribis sedentes et cogitantes in cordibus suis: Quid hic sic loquitur? blasphemat. Quis potest dimittere peccata, nisi solus deus? Quo statim cognito IESVS spiritu suo, quia sic cogitarent intra se, dixit illis: Quid ista cogitatis in cordibus uestris? Quid est facilius dicere paralytico: Dimittuntur tibi peccata, an dicere: Surge, tolle grabatum tuum, & ambula? Vt autem sciatis quia filius hominis habet potestatem in terra dimittendi peccata, ait paralytico: Tibi dico surge, tolle grabatum tuum, & uade in domum tuam. Et statim surrexit ille, et sublato grabato abiit inde coram omnibus, ita ut mirarentur omnes, et honorificarent deum, dicentes: Quia nunquam sic uidimus. Et egressus est rursus [Page] ad mare, omnis (que) turba ueniebat ad eum, & docebat eos. Et cū praeteriret, uidit Leui Alphaei sedentem ad telonium, & ait illi: Sequere me. Et surgens secutus est eum. Et factum est, cum accumberet in domo illius, multi publicani et peccatores simul discumbebant cum IESV & discipulis eius: erant enim multi qui & sequebantur eum. Et scribae et pharisaei uidentes quia manducaret cum publicanis et peccatoribus, dixerunt discipulis eius: Quare cum publicanis et peccatoribus manducat et bibit magister uester? Hocaudito, IESVS ait illis: Non necesse habent sani medico, sed ꝗ male habent: non enim ueni uocare iustos, sed pectōres. Et erant discipuli Ioannis & pharisaeorū ieiunantes, & ueniunt et dicūt illi: Quare discipuli Ioannis et pharisaeorum ieiunant, tui autem discipuli non ieiunant? Et ait illis IESVS: Nunquid possunt filii nuptiarum quam diu sponsus cū illis est ieiunare? Quanto tempore habent secum sponsum, nō possunt ieiunare. Venient autem dies cum auferetur ab eis sponsus, & tunc ieiunabunt in illis diebus. Nemo assumentum panni rudisassuit uestimento ueteri, alioquin aufert supplementum nouum a ueteri, & maior scissura fit. Et nemo mittit uinum nouum in utres ueteres, alioquin dirumpet uinum utres, et uinum effundetur, & utre [...] [Page 48] peribunt: sed uinum nouum in utres nouos mitti debet. Et factum est iterum cum sabbatis ambularet persata, et discipuli eius coeperunt progredi, & uellere spicas. Pharisaei autem dicebant ei: Ecce quid faciunt discipuli tui sabbatis quod non licet. Et ait illis: Nunquam legistis quid fecerit Dauid quando necessitatem habuit, et esuriit, ipse & qui cum eo erant? quomodo introiuit in domum dei, sub Abiathar principe sacerdotum, & panes propositionis manducauit, quos non licebat manducare nisi solis sacerdotibus, & dedit eis qui cum eo erant? Et dicebat eis: Sabbatum propter hominem factum est, et non homo propter sabbatum Ita (que) dominus est filius hominis etiam sabbati.
CAPVT .III.
ET introiuit iterum in synagogam, & erat ibi homo habens manū aridam. Et obseruabāt eū, si sabbatis curaret, ut accusarent illum. Et ait homini habēti manum aridam: Surge in medium. Et dicit eis: Licet sabbatis benefacere, an male? animā saluam facere, an perdere? At illi tacebant. Et circumspiciens eos cum ira, contristatus super coecitate cordis eorum, dicit homini: Extende manum tuam. Et extendit, et restituta [Page] est manus illi. Exeuntes autem pharisaei, statim cum Herodianis consilium faciebant aduersus eum, quomodo eum perderent. IESVS autem cum discipulis suis secessit ad mare, et multa turba a Galilaea & Iudaea secuta est eum, et ab Hierosolymis, & ab Idumea, & trans Iordanē, et qui circa Tyrū & Sidonem multitudo magna, audiētes quae faciebat, uenerunt ad eū. Et dixit IESVS discipulis suis, ut nauicula sibi deseruirēt propter turbam, ne comprimerēt eum: multos enim sanabat, ita ut irruerēt in eum, ut illum tangerent, quot quot habebant plagas. Et spiritus immūdi cum illum uidebāt, procidebant ei, & clamabant, dicentes. Tu es filius dei. Et uehementer cōmmabatur eis, ne manifestarent illū. Et ascendens ni mōtem, uocauit ad se quos uoluit ipse, & uenerunt ad eum et fecit ut essent duodecim cum illo, & ut mitteret eos praedicare. Et dedit illis potestatē curādi infirmitates, & eiiciendi daemonia et imposuit Simoni nomen Petrus, & Iacobum Zebedaei, & Ioannem fratrem Iacobi, et imposuit eis nomina Boanerges, quod est, filii tonitrui: & Andream, Philippum, et Bartholomeū & Matthaeum, & Thomam, & Iacobum Alphaei, et Thaddaeum, & Simonem Cananaeum et Iudam Iscariotem, [Page 39] qui et tradidit illum. Et ueniunt ad domum, et conuenit iterum turba, ita ut non possent ne (que) panem manducare. Et cum audissent sui, exierunt tenere eum, dicebant enim: Quoniā in furorem uersus est. Et scribae qui ab Hierosolymis descenderant, dicebant. Quoniam Beelzebub habet, et quia in principe daemoniorum eiicit daemonia. Et conuocatis eis, in parabolis dicebat illis: Quomodo potest Satanas Satanam eiicere? Et si regnum in se diuidatur non potest regnum illud stare. Et si domus super semetipsam dispartiatur non potest domus illa stare: & si Satanas consurrexerit in semetipsum dispartitus est, et non poterit stare, sed finem habet. Nemo potest uasa fortis ingressus in domum diripere, nisi prius fortem alliget, et tunc domū eius diripiet. Amen dico uobis quoniam omnia dimittentur filiis hominum peccata, et blasphemiae quibus blasphemauerīt qui autē blasphemauerit in spiritum sanctum, non habebit remissionem in aeternum, sed reus erit aeterni delicti: quoniam dicebant: Spiritum immūdum habet. Et ueniunt mater eius et fratres, et foris stātes, miserunt ad eum uocantes eum. Et sedebat circa eum turba, et dicunt ei. Ecce mater tua, et fratres tui foris quaerunt te. Et respondens ait: Quae est mater mea, et [Page] fratres mei? Et circūspiciēs eos, qui in circuitu eius sedebāt, ait: Ecce mater mea & fratres mei. Qui em̄ fecerit uolūtatē dei, hic frater meus, et soror mea, & mater est.
CAP .IIII.
ET iterū cepit docere ad mare, & cōgregata est ad eū turba multa, ita ut nauim ascēdens sederet, mari & oī [...] turba circa mare suꝑ terrā erat, & docebat eos in parabolis multa, & dicebat illis in doctrina sua: Audit [...], Ecce exiit seminans ad seminā dū: Et dū feminat, aliud cecidit circa uiā, et uenerunt uolucres coeli: et comederūt illud. Aliud [...]ero cecidit super petro [...]a, ubi nō habuit terrā multā, er statim exortū est, quoniā non habebat altitudinē terrae: & quādo exortus ē sol, exaestuauit, & eo qd nō habebat radicē, exaruit. Et aliud cecidit ī spinas, et ascēderūt spinae, et suffocauerūt illud, et fructū nō dedit. Et aliud cecidit in terrā bonā, & dabat fructū ascendētē, et crescētē, & afferebat unū trigesimū, et unū sexagesimum, et unum centesimum, & dicebat: Qui habet aures audiēdi audiat. Et cum esset singularis, interrogauerunt eum hi qui cum eo erant duodecim, parabolam, Et dicebat eis: Vobis datum est nosse mysterium regni Dei: Illis autem qui foris sunt in parabolis omnia fiunt, ut uidentes uideant et non uideant, et audientes audiant, et [Page 50] non intelligant, ne quādo cōuertantur, et dimittantur eis peccata. Et ait illis: Nescitis parabolā hanc? et quomodo oēs parabolas cognoscetis? Qui seminat, uerbū seminat. Hi autē sunt qui circa uiam, ubi seminatur uerbū et cū audierint, confestim uenit Satanas, & aufert uerbū quod se minatū est in cordibus eorū. Et hi sunt similiter, qui super petrosa seminantur, qui cum audierint uerbum, statim cum gaudio accipiunt illud, et non habēt radicē in se, sed tēporales sūt, & deinde orta tribulatione, uel persecutione propter uerbū confestim scandalizantur. Et alii sunt qui in spinis seminantur, Hi sūt qui uerbum audiunt, & erumnae seculi, et deceptio diuitiarum, & circa reliqua concupiscentiae introeuntes, suffocant uerbum, et sine fructu efficitur. Et hi sunt, qui super terram bonam semina ti sunt, qui audiunt uerbum, et suscipiunt, et fructificant, unum trigesimum, unum sexgesimum, et unum centesimum. Et dicebat illis: Nūquid uenit lucerna ut sub modio ponatur, aut sub lecto? Nonne ut super candelabrum ponatur? Non est enim a liquid absconditū, quod non manifestetur, nec factum est occultum quod non ueniat in palam. Si quis habet aures audiendi, audiat. Et dicebat illis: Videte quid audiatis. In qua mensura [Page] mensi sueritis, remetietur uobis. Qui enim habet, dabitur illi: et qui non habet, etiam quod habet, [...]uferetur ab eo. Et dicebat Sic est regnum dei, quemadmo dum si homo iaciat sementem in terram et dormiat, et exurgat nocte et die, et semē germinet, & increscat dum nescit ille: ultro enim terra fructificat primū her bam, de inde spicam, deinde plenum frumentum in spica. Et cū ex se produxerit fructus, statim mittit falcem, quoniā adest messis. Et dicebat: Cui assimulabimus regnum Dei? aut cui parabolae comparabimus illud? Sicut granum sinapis, quod cum semi natum fuerit in terra, minus est omnibus seminibus quae sunt in terra: et cum natum fuerit, ascendit in arborem, et fit maius omnibus oleribus, et facit ramo [...] magnos, ita ut possint sub umbra eius aues coeli habitare. Et talibus multis parabolis loquebatur eis uerbum, prout poterāt audire: sine parabola autem nō loquebatur eis, seorsum autem discipulis disserebat omnia. Et ait illis in die illa, cum sero esset factum: Transeamus contra. Et dimittentes turbam assumunt eum, ita ut erat in naui, e [...] aliae naues erant cum illo. Et facta est procella magna uenti, et fluctus mittebat in nauim, ita ut impleretur nauis. Et erat ipse in puppi super ceruical dormiens, e [...] [Page 51] excitant eū et dicūt illi: Magister nō ad te pertinet quia perimus? Et exurgens cōminatus est uento, et dixit mari: Tace, obmutesce. Et cessauit uentus et facta est tranquillitas magna. Et ait illis. Quid timidi estis? nec dū habetis fidem? Et timuerūt timore magno, & dice bant ad alterutrū. Quisputas est iste, quia & uentus et mare obediūt ei.
CAP .V.
ET uenerūt trās fretū maris, in regionē Gerasenorū. Et exeunti ei de naui, statim occurrit de monumētis homo in spiritu immūdo, qui domiciliū habebat in monumētis. Et ne (que) catenis iam quisquā, poterat eū ligare, quoniā saepe cōpedibus et catenis uinctus dirupisset catenas & compedes comminuisset, et nemo poterat eū do mare. Et semper die ac nocte in monumentis et in montibus erat, clamans et concidens se lapidibus. Videns autem IESVM a longe, cucurrit et adorauit eum, et clamās uoce magna dixit: Quid mihi et tibi IESV fili dei altissimi? adiuro te per deum ne me tor queas. Dicebat enim illi: Exi spiritus immunde ab homine isto. Et interrogabat eū: Quod tibi nomen est? Et dicit ei: Legio mihi nomen est, quia multi sumus. Et deprecabatur eum multum ne se expelleret extra regionem.
[Page]Erat aūt ibi circa montē gre [...] porcorū magnus pascens in agris. Et deprecabantur eū spiritus, dicētes: Mitte nos in porcos, ut in eis introeamus. Et cō cessessit eis statim IESVS. Et exeuntes spiritus immundi, introierunt in porcos, et magno impetu grex praecipitatus est ī mare, ad duo milia, et suffocati sūt in mari. Qui aūt pascebāt eos, fugerūt et nūciauerūt in ciuitatem, et in agros. Et egressi sūt uidere quod esset factū, et uenerūt ad IESVM, et uident illū qui a daemonio uexebatur sedentē, uestitū, et sane mētis, et timuerūt. Et narrauerūt illis qui uiderant, qualiter factū esset ei, qui daemoniū habuerat, & de porcis. Et rogare coeperūt eū, ut discederet de finibus eorū Cū (que) ascēderet nauim, coepit illū deprecari, qui a daemonio uexatus fuerat, ut esset cū illo, & nō admisit eum, sed ait illi: Vade in domum tuam ad tuos, & annuncia illis, quanta tibi Dominus fecerit et misertus sit tui. Et abiit & coepit praedicare in Decapoli, quanta sibi fecisset IESVS, et omnes mirabantur. Et cum transcendisset IESVS in naui rursum trans fretum, conuenit turba multa ad eum, et erat circa mare. Et uenit quidam de archisynagogis nomine Iairus, et uidens eum procidit ad pedes eius, et deprecabatur [Page 52] eum multū, dicens: Quoniā filia mea in extremis est, ueni impone manū tuā suꝑ eam, ut salua sit & uiuat. Et abiit cū illo, & seque batur eū turba multa & cōprime bāt eū. Et mulier que erat in pro fluuio sāguinis annis duodecim, et fuerat multa perpessa a cōpluribus medicis, & erogauerat oīa sua, nec quicquā profecerat, sed magis deterius habebat: cū (que) audisset de IESV, uenit in turba retro, et tetigit uestimentum eius. Dicebat em̄: Quia si uel uestimētū eius tetigero, salua ero. Et cōfestim siccatus est fōs sanguinis eius, & sēsit corpore quia sanata esset a plaga. Et statim Iesus in semetipso cognoscēs uirtutē q̄ exierat de illo, cōuersus ad turbā aiebat. Quis tetigit uestimēta mea? Et dicebāt ei discipuli sui: Vides turbā cōprimētē te, & dicis: Quis me tetigit? Et circūspiciebat uidere eā quae hoc fecerat. Mulier uero timēs & tre mēs, sciens qd factū esset in se, uenit & procidit ante eū, et dixit ei oēm ueritatē. Ille aūt dixit ei: Filia, fides tua te saluā fecit, uade in pace & esto sana a plaga tua. Adhuc eo loquente, ueniūt nūcii ab archisynagogo, dicētes: Quia filia tua mortua est, quid ultra uexas magistrū? Iesus aūt audito uerbo quod dicebatur, ait archisynagogo. Noli timere, tantūmodo crede. Et non admisit quemquam se sequi, nisi Petrum et Iacobum, et Ioannē fratrem Iacobi. Et ueniunt [Page] in domum archisynagogi, et uidit tumultum, et flētes, et e iulantes multum. Et ingressus ait illis Quid turbamini, et ploratis? Puella non est mortua, sed dormit: et irridebant eum. Ipse uero (eiectis omnibus,) assumit patrē et matrem puellae, et qui secum erant, et ingrediūtur ubi puella erat iacens. Et tenens manū puellae, ait illi: Talitha cumi, quod est interpretatum: Puella tibi dico, surge. Et confestim surrexit puella et ambulabat: erat autē annorum duodecim. Et obstupuerunt stupore magno. Et praecepit illis uehementer ut nemo id sciret, et iussit dari illi māducare
CAPVT .VI.
ET egressus inde, abiit in patriam suam et se quebantur eum discipuli sui Et facto sabbato coepit in synagoga docere. Et multi audientes admirabantur in doctrina eius, dicentes: Vnde huic haec omnia? et quae est sapientia quae data est illi? & uirtutes tales, quae per manus eius efficiuntur? Nonne hic est faber, filius Mari [...]e, frater Iacobi, & Ioseph, & Iudae, et Simonis? Nonne et sorores eius, hic nobiscū sunt? Et scandalizabantur in illo. Et dicebat illis IESVS: Quia non est propheta sine honore, nisi in p [...]tria sua, et in domo sua, et in cognatione sua. Et non poterat ibi [Page 58] uirtutem ullā facere, nisi ꝙ paucos infirmos impositis manibus curauit: Et mirabatur propter incredulitatē eorū. Et circumibat castella in circuitu, docens. Et uocauit duodecī, et co [...]pit eos mittere binos, & dabat illis potestatē spirituū immuudorū. Et praecepit eis ne quid tollerēt in uia nisi uirgā tantū, nō perā, nō panē, ne (que) ī zona aes: sed cal ceatos sādaliis, & ne induerētur duabus tunicis. Et dicebat eis: Quocū (que) introieritis in domū, illic manete donec exeatis inde. Etquicū (que) nō receperīt uos, nec audierint, exeūtes inde excutite puluerē de pedibus uestris in testimonium illis. Et exeuntes praedicabāt ut poenitentiam agerēt: & daemonia multa eiiciebāt, et ungebāt oleo multos egros, & sanabantur. Et audiuit rex Herodes (manifestū em̄ factū est nomē eius) & dicebat. Quia Ioānes Baptista resurrexit a mortuis, & propterea uirtutes operātur ī illo. Alii aūt dicebāt: Quia Elias est. Alii uero dicebāt. Quia propheta ē, q̄ si unus ex prophetis. Quo audito Herodes ait. Quē ego decollaui Ioannē hic a mortuis resurrexit. Ipse em̄ Herodes misit ac tenuit Ioannem, & uinxit eum in carcere propter Herodiadē uxorē Philippi fratris sui, quia duxerat eam. Dicebat enim Ioannes Herodi: Non licet tibi habere uxorem fratris tui. Herodias autem insidiabatur illi, [Page] et uolebat occidere eum, nec poterat. He [...]odes aūt metuebat Ioannem, sciens eum ui [...] iustum et sanctū & custodiebat eum: et audito eo multa faciebat, & libenter eum audiebat. Et cum dies oportunus accidisset, Herodes natalis sui coenā fecit principibus & tribunis et primis Galileae. Cum (que) introisset filia ipsius Herodiadis, & saltasset, et placuisset Herodi simul (que) recumbentibus. Rex ait puellae: Pete a me qd uis, & dabo tibi. Et iurauit illi: Quia quicquid petieris, dabo tibi, licet dimidium regni mei. Que cum exisset, dixit matri suae: Quid petam? At illa dixit: Caput Ioannis Baptistae. Cum (que) introisset statim cum festinatione ad regem, petiuit dicens: Volo ut protinus des mihi in disco caput Ioannis Baptistae. Et contristatus est rex: propter iusiurandū & propter simul discumbentes noluit eam contristare, sed misso spiculatore praecepit afferri caput eius in disco: & decollauit eum in cacere. Et attulit caput eius in disco, & dedit illud puellae, et puella dedit matri suae. Quo audito, discipuli sui uenerunt et tulerunt corpus eius, & posuerunt illud in monumento. Et cōuenientes apostoli ad IESVM, renunciauerūt ei omnia [Page 59] quae egerant & docuerant. Et ait illis: Venite seorsum in desertum locum, & requiescite pusillum. Erant enim qui ueniebant & redibant multi, & nec spaciū manducandi habebant. Et ascendentes in nauim, abierunt in desertum locum seorsum. Et uiderunt eos abeuntes & cognouerunt multi, et pedestres de omnibus ciuitatibus cucurrerunt illuc, et preuenerunt eos. Et exiens uidit turbam multam IESVS, et misertus est super eos: quia erant sicut oues non habentes pastorem, et coepit illos docere multa. Et cum iam hora multa fieret, accesserunt discipuli eius, dicētes: Desertus est locus hic, et iam hora praeteriit, dimitte illos, ut euntes in proximas uillas et uicos, emant sibi cibos quos manducēt. Et respondēs ait illis: Date illis manducare. Et dixerūt ei: Euntes emamus ducētis denariis panes? & dabimus illis māducare. Et dicit eis Quot panes habetis? Ite & uidete. Et cū cognouissēt, dicunt: Quin (que) & duos pisces. Et praecepit illis ut accūbere facerēt oēs secundū contubernia, super uiride foenum. Et discubuerūt in partes, per centenos & quīqua genos. Et acceptis quin (que) panibus et duobus piscibus, intuens in coelum benedixit, & fregit panes, et dedit discipulis suis ut ponerēt ante eos, et duos pisces diuisit oībus. Et manducauerunt [Page] omnes, et saturati sunt. Et sustulerūt reliquias fragmentorum duodecī cophinos plenos, & de piscibus. Erāt aūt qui manducauerunt quin (que) milia uirorū. Et statim coegit discipulos suos ascendere nauim, ut praecederēt eum trans fretū ad Bethsaidā, dū ipse dimitteret populū. Et cū dimisisset eos abiit in montē orare. Et cū sero esset, erat nauisin medio mari, et ipse solus in terra. Et uidēs eos laborātes in remigādo (erat enim uētus contrarius eis) et circa quartam uigiliā noctis uenit ad eos, ambulans supra mare, & uolebat praeterite eos. At illi ut uiderunt eum ambulātē supra mare, putauerūt phā tasma esse, & exclamauerunt. Omnes enim uiderunt eum, et conturbati sunt. Et statim locutus est cum eis, et dicit eis. Cō fidite, ego sum, nolite timere, Et ascendit ad illos in nauim, et cessauit uentus. Et plus magis intra se stupebāt: non enim intellexerunt de panibus, erat enim cor eorum obcaecatum. Et cum transfretassent, uenerunt in terram Genesareth, et applicuerunt. Cum (que) egressi essent de naui, continuo cognouerunt eum, et percurrentes uniuersam regionem illam, coeperunt in grabatis eos qui se male habebant circumferre, ubi audiebant eum esse. Et quocun (que) introibat in uicos, uel in uillas aut ciuitates, [Page 55] in plateis ponebant infirmos, et deprecabantur eum, ut uel fimbriam uestimenti eius tange rent: et quotquot tangebant eū, salui fie bant.
CAPVT. VII
ET conueniunt ad eum Pharisaei, et quidam de Scribis uenientes ab Hierosolymis. Et cum uidissent quosdam ex discipulis eius communibus manibus, id est, non lotis manducare panes, uituperauerunt. Pharisaei enim et omnes Iudaei, nisi crebro lauerint manus, non manducant, tenentes traditiones seniorum: et a foro, nisi baptizentur, non comedunt, et alia multa sunt, quae tradita sunt illis seruare, baptismata [...]alicum et urceorum et aeramentorum et lectorū. Et interrogabant eum pharisaei et scribae: Quare discipuli tui non ambulant iuxta traditionē seniorum, sed communibus manibus manducant panem? At ille respondens, dixit eis: Bene prophetauit Isaias de uobis hypocritae, sicut scriptum est. Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum lōge est a me: in uanum autem me colunt, docentes doctrinas et praecepta hominum. Relinquentes enim mandatum Dei, tenetis traditiones hominum, baptismata urce orum et calicum, et alia similia his facitis multa. Et dicebat illis: Bene irritum fecistis praeceptum Dei, ut [Page] traditionem uestram [...]eruaret [...] ▪ Moses enim dixit: Honora patrem tuum & matrem tuam: &, qui male dixerit patri uel matri, morte moriatur. Vos autem dicitis: Si dixerit homo patri uel matri: Corban, quod est: donum quodcun (que) ex me, tibi profuerit: & ultra nō dimittitis eum quic (quam) facere patri suo, aut matri, rescin dentes uerbū dei per traditionē uestrāquam tradidistis. Et similia huiusmodi multa facitis. Et aduo cans iterum turbā, dicebat illis: audite me omnes, & intelligite: Nihil est extra hominem introiens in eum, quod possit eum coinquinare: sed quae de homine procedunt, illa sunt quae coinquināt hominē. Si quis habet aures audiēdi audiat. Et cū introisset in domū a turba, interrogabāt eum discipuli eius parabolā. Et ait illis: Sic & uos imprudentes estis? Non intelligitis quia omne exextrinsecus introiens in hominem, non potest eum coinquinare: quia non intrat in cor eius, sed in uentrem uadit, & in secessum exit, purgans omnes escas? Dicebat autem, quoniā quae de hoīe exeunt, illa coinquināt hominem. Ab intus enim de corde hoīm male cogitationes procedūt, adulteria, fornicationes homicidia, furta, auaritiae, nequitiae, dolus, impudicitiae, oculus malus, blasphemia, superbia, stul ticia. Omnia haec mala ab intus procedūt & coinquinant hoīem. Et inde surgens, abiit in fines [Page 56] Tyri & Sidonis: Et ingressus domum neminem uoluit scire, & non potuit latere. Mulier enim statim ut audiuit de eo, cuius filia habebat spiritun immundum intrauit & procidit ad pedes eius, (Erat enim mulier gētilis Syrophoenissa genere,) & rogabat eum ut daemonium eiiceret de filia eius: Qui dixit illi: Sine prius saturari filios: nō est enim bonum sumere panem filiorum, & mittere canibus. At illa respondit, & dicit illi: Vti (que) domine, nam & catelli comedunt sub mensa de micis puerorum. Et ait illi: Propter hūc sermonem uade, exiit daemonium a filia tua. Et cum abiisset domum, inuenit pu ellam iacentem supra lectum, & daemonium exiisse. Et iterum exiens de finibus Tyri, uenit per Sidonem ad mare Galilaeae, inter medios fines Decapoleos. Et adducunt ei surdum & mutum, & deprecabantur eum, ut imponat illi manum. Et apprehendens eum de turba seorsum, misit digitos suos in auriculas eius, & expuens, tetigit linguam eius, & suspiciens in coelum, ingemuit & ait illi: Ephphata, quod est adaperire. Et statim apertae sunt aures eius, & solutum est uinculum linguae eius, & loquebatur recte. Et praecepit illis ne cui dicerent, Quanto autem eis praecipie [...]at, tanto magis plus praedicabant, [Page] & eo amplius admi [...] bantur, dicentes: Bene omnia f [...]cit, & surdos fecit audire, & mutos loqui.
CAPVT .VIII.
IN diebus illis iterum cum turba multa esset nec haberēt quod mā ducarent, conuocatis discipulis, ait illis: Misereor super turbam, quia ecce iam triduo sustinent me, nec habent quod manducent: et si dimisero eos ieiunos in domum suam, deficient in uia. Quidam enim ex eis longe uenerunt. Et respoderunt ei discipuli sui. Vnde istos quis poterit hic saturare panibus in solitudine? Et interrogauit eos: Quot panes habetis? Qui dixerunt: Septem. Et praece pit turbae discumbere super terram. Et accipiens septem panes gratias agens fregit, & dabat discipulis suis ut apponerent, et appofuerunt turbae. Et habebant pisciculos paucos: et ipsos bene dixit, & iussit apponi. Et manducauerunt et saturati sunt, & sustulerunt quod superauerat de fragmentis septem sportas. Erant autem qui manducauerant quasi quatuor milia, et dimisit eos. Et statim ascendens nauim cum discipulis suis, uenit in partes Dalmanutha. Et exierunt pharisaei, et coeperunt conquirere cum eo, quaerentes ab illo signum de coelo, tentātes cum. [Page 57] Et ingem [...]scēs spiritu ait: Quid generatio ista signum quaerit? Amen dico uobis, si dabitur generationi isti signum. Et dimittens eos, ascendit iterū nauim, et abiit trans fretum. Et obliti sunt panes sumere, et nisi unū panem non habebant secum in naui. Et precipiebat eis, dicēs: Videte et cauete a fermento Phariseorum, et fermento Herodis. Et cogitabant ad al terutrum, dicentes quia panes non habemus. Quo cognito, ait illis IESVS: Quid cogitatis quia panes non habetis? nondum cognoscitis nec intelligitis? adhuc caecatum habetis cor uestrum? oculos habentes non uidetis? et aures habentes nō auditis? nec recordamini quādo quin (que) panes fregi in quin (que) milia et quot cophinos fragmentorum plenos sustulistis? Dicunt ei: Duodecim. Quando et septē panes in quatuor milia, quot sportas fragmē torum tulistis? Et dicunt ei: Septem. Et dicebat eis. Quomodo nondum intelligitis? Et ueniunt Bethsaidam, et adducunt ei caecum, et rogabant eum ut illum tangeret. Et apprehensa manu caeci, eduxit eum extra uicū, et expuens in oculos eius, impositis manibus suis, interrogauit eum si quid uideret. Et aspiciēs ait: uideo homines uelut arbores ābulātes. Deinde iterū imposuit manus super oculos eius & coepit [Page] uidere, & restitutus est, ita ut clare uideret omnia. Et misit illū in domum suam, dicens: Vade in domum tuam, et si in uicum intro [...]eris nemini dixeris. Et ingressus est IESVS et discipuli eius in castella Caesariae Philippi, et in uia interrogabat discipulos suos, dicētes eis: Quē me dicunt esse homines? Qui respō derūt illi, dicentes: Ioannē baptistam, alii Eliā, alii uero quasi unū de prophetis. Tūc dicit illis: Vos uero quem me esse dicitis? Respondens Petrus, ait ei: Tu es Christus. Et comminatus est eis ne cui dicerēt de illo. Et coepit docere eos, quoniam oportet filium hominis pati multa, & reprobari a senioribus et a summis sacerdotibus & scribis, & occidi, et post tres dies resurgere. Et palam uerbum loquebatur. Et apprehēdens eū Petrus, coepit increpare eū. Qui cōuersus et uidēs discipulos suos, cōminatus est Petro, dicēs: Vade retro me Satana, qm̄ non sapis quae dei sunt, sed quae sunt hoīm. Et cōuocata turba cū discipulis suis, dixit eis: Si quis uult mesequi deneget seipsum, et tollat crucē suā, et sequatur me. Qui em̄ uoluerit aīam suā saluā facere, perdet eā: qui aūt perdiderit aīam suā propter me & euāgeliū, saluā faciet eā. Quid em̄ proderit hoī, si lucretur mundum totum, et de trimentum animae suae faciat? Aut quid dabit homo commutationis pro anima sua? Quē [Page 58] enim me puduerit, & uerborum meorum, in generatione ista ad ultera et peccatrice, et filius hominis confundet eum, cum uenerit in gloria patris sui cum angelis sanctis.
CAPVT .IX.
ET dicebat illis: Amen dico uobis quia sunt quidam de hic stantibus qui non gustabūt mortem, donec uideant regnū Dei ueniens in uirtute. Et post dies sex assumpsit IESVS Petrū et Iacobum et Ioānem, & ducit illos in mōtem excelsum seorsū solos, et transfiguratus est corā ipsis. Et uestimenta eius facta sunt splendida et candida nimis uelut nix, qualia fullo nō potest super terram candida facere. Et apparuit illis Elias cū Mose et erant loquentes cum IESV. Et respondēs Petrus, ait IESV: Rabbi, bonum est nos hic esse, et faciamus tria tabernacula, tibi unum, et Mosi unum, et Eliae unū. Non em̄ sciebat quid diceret: erant enim timore exterriti. Et facta est nubes obumbrans eos, et uenit uox de nube, dicēs: Hic est filius meus charissimus, audite illū. Et statim circūspiciē tes, neminē amplius uiderunt nisi IESVM tantū secum. Et descē dentibus illis de m [...]nte, praecepit illis ne cuiquam, quod uidissent narrarent, nisi cum filius hominis a mortuis resurrexerit. Et uerbum continuerunt apud se, conquerentes quid [Page] quid esset: Cum a mortuis resurrexerit. Et interrogabant eū, dicentes: Quid ergo dicunt pharisaei et scribae, quia Eliam oporteat uenire primum? Qui respō dens, ait illis. Elias cum uenerit, primo restituet omnia, et quomodo scriptum est in filium hominis, ut multa patiatur et contemnatur. Sed dico uobis, quia et Elias uenit, et fecerūt illi quae cun (que) uoluerunt, sicut scriptum est de eo. Et ueniens ad discipulos suos, uidit turbam magnam circa eos, et scribas conquirētes cum illis. Et cōfestim omnis populus uidens IESVM stupefactus est, & expauerunt, & accurrentes salutabant eum. Et interrogauit eos: Quid inter uos cō queritis? Et respondēs unus de turba, dixit: Magister attuli filium meū ad te habentem spiritū mutum: qui ubicū (que) eum apprehenderit, allidit illum, et spumat et stridet dentibus, & arescit: & dixi discipulis tuis ut eiicerent illum, et non potuerunt. Qui respondens eis, dixit: O generatio incredula, quādiu apud uos ero? quādiu uos patiar? afferte illū ad me. Et attulerūt eū. Et cū uidisset eū statī spūs cōturbauit illū, & elisus in terrā uolutabatur spumās Et interrogauit patrē eius: Quātū tēporis ē, ex quo ei hoc accidit? At ille ait, ab infātia & frequēter eū in ignē et in aquā misit, ut eū perderet Sed si quid potes, adiuua nos, misertus nr̄i. Iesus aūt ait illi. Si potes [Page 59] dere omnia possibilia sunt credenti. Et continuo exclamās pater pueri cum lachrimis, aiebat: Credo Domine, adiuua incredulitatem meam. Et cum uidisset IESVS concurrentem turbam, comminatus est spiritui immundo, dicēs illi: Surde et mute spiritus, ego praecipio tibi, exi ab eo, et amplius ne introeas in eum. Ex exclamans, et multum discerpens eum, exiit ab eo, et factus est sicut mortuus, ita ut multi dicerent, quia mortuus est. IESVS autem tenēs manum eius, eleuauit eum, et surrexit. Et cum introisset in domum, discipuli eius secreto interrogabāt eum: Quare nos non potuimus eiicere eum? Et dixit illis: Hoc genus in nullo potest exire, nisi in oratione et ieiunio. Et inde profecti, praetergrediebātur Galilaeam, nec uolebat quenquā scire. Docebat autem discipulos suos, et dicebat illis: quoniam filius hominis tradetur in manus hominum, et occident eum, et occisus tertia die resurget. At illi ignorabant uerbum, & timebant interrogare eum. Et uenerunt Capernaum. Qui cū domi esset, interrogabat eos: Quid in uia tractabatis? At illi tacebāt. Siquidem in uia inter se disputauerant, quis eorum maior esset. Et residens, uocauit duodecim: et ait illis. Si quis [Page] uult primus esse, erit omniū nouissimus, & omniū minister. Et accipiens puerum, statuit eum in medio eorū. Quem cū cōplexus esset, ait illis: Quisquis unum ex huiusmodi pueris receperit, in nomine meo, me recipit: et quicun (que) me susceperit, non me suscipit, sed eum qui misit me. Respondit illi Ioannes, dicens: Magister uidimus quendā in nomine tuo eiicientem daemonia, qui non sequitur nos, et prohibuimus eum. IESVS autem ait: Nolite prohibere eū, nemo est qui faciat uirtutem in nomine meo, & possit cito male loqui de me: qui enim non est aduersum uos pro uobis est. Quisquis em̄ potum dederit uobis calicem a quae in nomine meo, quia Christi estis, amē dico uobis, nō perdit mercedem suam. Et quisquis scādalizauerit unum ex his pusillis credentibus in me. Bonū est ei magis, si circundaretur mola asinaria collo eius, et in mare mitteretur. Et si scandalizauerit te manus tua, abscinde illā. Bonum est tibi debilem introire in uitam, quam duas manus habentem ire in gehennam in ignem extinguibilem, ubi uermis eorū non moritur, et ignis non extinguitur. Et si pes tuus te scandalizat, āputa illū: bonū est tibi claudū introire ī uitā aeternā, q̄ duos pedes habētē mitti ī gehēnā ignis inextīguibilis, ubi uermis eorū nō moritur, & ignis nō extinguitur. Quod si oculus tuus scandalizat [Page 60] te, eiice eum. Bonum est tibi luscum introire in regnum Dei, (quam) duos oculos habentem mitti in gehennā ignis: ubi uermis eorum nō moritur, et ignis nō extinguitur. Omnis enim homo igne salietur, et omnis uictima sale salietur. Bonum est sal: quod si sal insulsū fuerit, in quod illud cōdietis? Habete in uobis sal, et pacem habete inter uos.
CAPVT .X.
ET inde exurgēs, uenit in fines Iudaeae ultra Iordanem, & conueniunt iterum turbae ad eum, (et sicut cōsueuerat,) iterum docebat illos. Et accedētes pharisaei, interrogabant eum: Si licet uiro uxorem dimittere? tentantes eum. At ille respondens, dixit eis: Quid uobis praecepit Moses? Qui dixerunt: Moses ꝑmisit libellum repudii scribere et dimittere. Quibus respondēs IESVS ait: Ad duriciam cordis uestri scripsit uobis praeceptum illud. Ab initio aūt creaturae, masculum et foeminā fecit eos Deus. Propter hoc relinquet homo patrē suum et matrē, & adhaerebit ad uxorem suā, et erunt duo in carne una. Ita (que) iam non sunt duo, sed una caro. Quod ergo Deus coniunxit, homo nō separet. Et in domo iterum discipuli eius de eodem interrogauerūt eum. Et ait illis: Quicunque dimiserit uxorem suam, et aliā duxerit, adulterium committit [Page] super eam. Et si uxor dimiserit uirum suum, et alii nupserit, moechatur. Et offerebant illi paruulos, ut tangeret illos. Discipuli autem comminabantur offerentibus. Quos cū uideret IESVS, indigne tulit, et ait illis: Sinite paruulos uenire ad me, et ne prohibueritis eos: talium est em̄ regnum Dei. Amen dico uobis: Quisquis non receperit regnum Dei uelut paruulus, nō intrabit in illud. Et complexans eos, et imponens manus super illos, benedicebat eos. Et cum egressus esset in uiam, procurrens quidā genuflexo ante eum, rogabat eum dicens: Magister bone, quid faciam ut uitam aeternam percipiam? IESVS autem dixit ei: Quid me dicis bonū? Nemo bonus, nisi unus Deus. Praecepta nosti: Ne adulteres, ne occidas, ne fureris, ne falsū testimoniū dixeris, ne fraudem feceris. Honora patrem tuum et matrem. At ille respondens ait illi: Magister haec omnia obseruaui a iuuentute mea. IESVS autem intuitus eum, dilexit eum, & dixit ei [...] Vnum tibi deest: uade quaecunque habes uende, et da pauperibus, et habebis thesaurum in coelo, et ueni, sequere me. Qui contristatus in uerbo, abiit moerens: erat enim habens multas possessiones. Et circumspiciens IESVS, ait discipulis suis. Quam difficile qui pecunias habent, introibunt in regnum [Page 61] Dei: Discipuli autem obstupebant in uerbis eius. At IESVS rursum respondens ait illis: Filio li, (quam) difficile est cōfidentes in pecuniis, in regnum dei introire? Facilius est camelum per foramen acus tran [...]ire, quam diuitem intrare in regnum dei. Qui magis admirabantur, dicentes ad semetipsos: Et quis potest saluus fieri? Et intuens illos IESVS ait: Apud homines impossibile est, sed non apud deum: omnia enim possibilia sunt apud deum. Et post haec coepit ei Petrus dicere: Ecce nos dimisimus omnia et secuti sumus te. Respondens IESVS ait: Amen dico uobis, nemo est qui reliquerit domum, aut fratres, aut sorores, aut patrē aut matrem, aut filios, aut agros propter me, & propter euāgeliū, qui non accipiat centies tantū: Nūc in tēpore hoc, domos, et fratres, & sorores, & matres, & agros cūpersequutiōibus, et ī futuro seculo uitam aeternam. Multi autem primi erunt nouissimi, & nouissimi primi. Erant autem in uia ascendentes Hierosolymam et praecedebat illos IESVS: et stupebant, & sequentes timebāt. Et assumens iterum duodecim, coepit illis dicere quae essent ei uentura. Quia ecce ascendimus Hierosolymam, et filius hominis tradetur principibus sacerdotum & scribis et senioribus, et damnabunt eum morte, & tradent eū gentibus, & [Page] illudent ei, & conspuent eum, e [...] flagellabunt eum, & interficient eum, & tertia die refurget. Et accedunt ad eum Iacobus & Ioannes filii Zebedaei, dicentes: Magister, uolumus ut quodcun (que) petierimus, sacias nobis. At ille dixit eis: Quid uultis ut faciam uobis? Et dixerunt: Da nobis, ut unus ad dexteram tuam, & alius ad sinistram tuam, sedeamus in gloria tua. IESVS autem ait eis. Nescitis quid petatis. Potestis bibere calicem, quem ego bibo, aut baptismo quo ego baptizor baptizari? At illi dixerunt ei: Possumus. IESVS autē ait eis: Calicem quidem quem ego bibo, bibetis: & baptismo quo ego baptizor baptizabimini: sedere autē ad dextram meā uel ad sinistram, non est meum dare uobis, sed quibus paratum est. Et audientes decem, indignati sunt de Iacobo et Ioanne. IESVS autē uocans eos ait illis: Scitis quia hi qui uidentur principari gentibus, dominantur eis: et principes eorum potestatem habent ipsorum. Non ita erit autem in uobis, sed quicun (que) uoluerit fieri maior, erit uester minister: et quicun (que) uoluerit in uobis primus esse, erit omnium seruus. Nam filius hominis non uenit ut ministraretur ei, sed ut ministraret, et daret animam suam in redemptionem pro multis. Et ueniunt Hierico, & proficiscente eo de Hierico, et discipulis eius, et plurima multitudine, [Page 62] filius Timaei Bartimaeus caecus, sedebat iuxta uiam mendicans. Qui cum audisset quia IESVS Nazarenus est, coepit clamare et dicere: IESV fili Dauid miserere mei. Et comminabantur ei multi, ut taceret. At ille multo magis clamabat: Fili Dauid miserere mei. Et stans IESVS praecepit illum uocari. Et uocant caecum, dicentes ei: Animaequior esto, surge uocat te. Qui proiecto uestimento suo exiliens, uenit ad eum. Et respō dens IESVS dixit illi: Quid tibi uis faciam? Caecus autem dixit ei: Rabboni, ut uideā. IESVS aūt ait illi: Vade, fides tua te saluū fecit. Et cōfestim uidit, & sequebatur eum in uia.
CAPVT .XI.
ET cū appropinq̄rent Hierosolymae & Bethaniae ad mō tem Oliuarum mittit duos ex discipulis suis & ait illis: Ite in castellum quod contra uos est, et statim introeuntes illuc, inuenietis pullum ligatum, super quē nem [...] adhuc hominum sedit, sol [...]ite illum et adducite. Et si quis uobis dixerit: Quid facitis? dicite, quia domino necessarius ē, et continuo illum dimittet huc. Et abeuntes inuenerunt pullum ligatum ante ianuam foris in biuio, et soluunt eum. Et quidam de illic stantibus, dicebant illi [...] ▪ Quid facitis soluentes [Page] pullum? Qui dixerunt eis [...]cu [...] praeceperat illis IESVS, & dimiserunt eos. Et duxerunt pullū ad IESVM, et imponūt illi uestimenta sua, & sedit super eum. Multi autem uestimenta sua strauerunt in uia, alii autem frondes cedebant de arboribus & sternebant in uia. Et qui praeibant & qui sequebantur clamabant dicē tes. Hosanna: Benedictus qui uenit in nomine domini: benedictum quod uenit regnum patris nostri Dauid, hosanna in excelsis. Et introiuit Hierosolymam in templum & circumspect [...]is omnibus, cum iam uespera esset hora, exiit in Bethaniam cum duodecim. Et alia die cum exirent a Bethania, esuriit. Cum (que) uidisse [...] a longe ficum habentem folia, uenit, si quid forte inueniret in ea. Et cum uenisset ad eam, nihil inuenit praeter folia: non eni erat tempus ficorum. Et respondens dixit ei: Iam non amplius in aeternum ex te fructum quis (quam) manducet. Et audiebant discipuli eius. Et ueniunt Hierosolymā. Et cum introisset in templū, coepit e [...]icere uendentes & emētes in tēplo, & mensas numulariorū, et cathedras uendentiū colūbas euertit et non sinebat ut quisquā transferret uas per templum: & docebat dicenseis: Nonne scriptum est: Quia domus mea, domus orationis uocabitur omnibus gentibus? Vos aūt fecistis eā. speluncam latronum. Quo audito princip [...]s sacerdotū & scribae [Page 63] quaerebant quomodo eum perderent. Timebāt enim eum quo niam uniuersa turba admirabatur super doctriua eius. Et cum uespera facta es [...]et, egrediebatur de ciuitate. Et cum mane trā sirent, uiderunt ficum aridam a radicibus. Et recordatus Petrus, dixit ei: Rabbi ecce ficus cui maledixisti, aruit. Et respondens IESVS, ait illis: Habete fidem dei. Amen dico uobis, quia quicun (que) dixerit huic monti: Tollere, et mittere in mare, & non haesitauerit in corde suo, sed crediderit, quia quodcū (que) dixerit, fiat, fiet ei. Propterea dico uobis: Omnia quaecun (que) orantes petitis, credite quia accipietis & euenient uobis. Et cū stabitis ad orandum, dimittite siquid habetis aduersus aliquē, ut & pater uester qui in coelis est, dimittat uobis peccata uestra. Quod si uos non dimiseritis, nec pater uester qui in coelis est dimittet uobis peccata uestra. Et ueniunt rursum Hierosolymam. Et cum ambularet in templo, accedunt ad eum summi sacerdotes & scribae & seniores, et dicunt ei: In qua potestate haec facis? et quis dedit tibi hanc potestatem, ut ista facias? IESVS autem respondens, ait illis: Interrogabo uos & ego unum uerbum, et respondete mihi, & dicā uobis in qua potestate haec saciā: Baptismus Ioānis, de [Page] coelo erat, an ex hominibus? Respondete mihi. At illi cogitabant secum, dicentes: Si dixerimus e coelo, dicet nobis: quare ergo nō credidistis ei? Si dixerimus ex hominibus, timemus populū: oēs enim habebāt Ioannē quia uere propheta esset. Et respondentes dicūt IESV: Nescimus. Et respō dēs IEEVS, ait illis: Ne (que) ego dico uobis qua potestate haec faci [...]
CAPVT .XII.
ET coepit illis in parabolis loqui. Vineam pasti nauit homo, & circundedit sepem, & fodit lacum, & aedificauit turrim, et locauit eam agricolis, & peregre profectus est. Et misit ad agricolas, in tempore seruum, ut ab agricolis acciperet de fructu uineae. Qui apprehensum eum caeciderunt, et dimiserunt uacuum. Et iterum misit ad illos alium seruum, & illum in capite uulnerauerunt, & contumeliis affecerūt. Et rursum alium misit, & illum occiderunt: & plures alios, quosdam caedentes, alios uero occidentes. Adhuc ergo unum habens filium charissimum, et illū misit ad eos nouissimū dicens: Quia reuerebuntur filium meum Coloni autem dixerunt ad inuicem: Hic est haeres, uenite, occidamus eum, & nostra erit haereditas. Et apprehendentes eum occiderunt, & eiecerunt extra uineā. Quid ergo faciet Dominus [Page 64] uineae? Veniet & perdet colonos et dabit uineam aliis. Nec scripturam hanc legistis. Lapidē quē reprobauerunt aedificantes, hic factus est in caput anguli. A domino factum est istud, & est mirabile in oculis nostris? Et quaerebant eum tenere, & timuerunt turbam, cognouerunt enim quoniam ad eos parabolam hāc dixerit. Et relicto eo, abierūt. Et mittunt ad eum quosdam ex pharisaeis & Herodianis, ut eum caperent in uerbo. Qui uenientes, dicunt ei: Magister, scimus quia ue [...]ax es, & non curas quemquam: nec enim uides in faciem hominum, sed in ueritate uiam dei doces. Licet dare tributum Caesari, an non dabimus? Qui sciens uersutiam illorum, ait illis: Quid me tentatis? Aff [...]rte mihi denarium ut uideam. At illi obtulerunt ei. Et ait illis: Cuius est imago haec et inscriptio? Dicunt ei: Caesaris. Respondens autem IESVS dixit illis: Reddite igitur quae sunt Caesaris, Caesari: & quae sunt Dei, Deo. Et mirabantur super eo. Et uenerunt ad eum Saducaei, qui dicunt resurrectionem non esse, et interrogabāt eum dicentes: Magister, Moses nobis scripsit, utsi cuius frater mortuus fuerit & dimiserit uxorem, & filios non [...]eliquerit, accipiat frater eius [Page] uxorem ipsius, & resuscitet semen fratri suo. Septem ergo fratres erant, & primus accepit uxorem, & mortuus est non relicto semine. Et secundus accepit eam, et mortuus est, et nec iste reliquit se men. Et tertius similiter. Et acceperūt eā similiter septē, et nō re [...]iquerūt semē. Nouissima oīum defuncta est & mulier. In resurrectione ergo cū resurrexerint, cuius de his erit uxor? septē eīm habuerūt eā uxorē. Et respōdēs IESVS ait illis: Nonne ideo erratis, non scientes scripturas ne (que) uirtutem dei? Cum enim a mortuis resurrexerint, ne (que) nubent ne (que) nubē tur, sed sunt sicut angeli dei in coelis. De mortuis autem quod resurgant, non legistis in libro Mosi, super rubum quomodo dixerit illi deus, inquiens: Ego sum deus Abraham, & deus Isaac, & deus Iacob? Non est deus mortuorum, sed uiuorum. Vos ergo multum erratis. Et accessit unus de scribis qui audierat illos conquirentes, uidens quoniam bene illis responderit, interrogauit eum quod esset primum omnium mandatum. IESVS autem respōdit ei, quia primū oīum mā datum est: Audi Israel, Dn̄s deus tuus, deus unus est, et diliges dn̄m deū tuū ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota mente tua, & ex tota uirtute tua: Hoc est primum mandatum. Secundum autem simile est illi: Diliges proximum tuū tan (quam) teipsum. Maius horū aliud mandatū, [Page 65] non est. Et ait illi scriba: Bene magister in ueritate dixisti, quia unus est Deus, et non est alius praeter eum, et ut diligatur ex toto corde, et ex toto intellectu, et ex tota anima, et ex tota fortitudine: et diligere proximum tanquam seipsum, maius est omnibus holocaustomatibus, et sacrificiis. IESVS autem uidēs ꝙ sapienter respondisset, dixit illi: Non es longe a regno dei. Et nemo iam audebat eū interroga [...]e. Et respondens IESVS, dicebat docēs in templo: Quomodo dicunt scribae Christum filium esse Dauid? Ipse enim Dauid dicit in spiritu sancto: Dixit Dominus Domino meo, sede a dextris meis, Donec ponam ini micos tuos scabellum pedum tuorum. Ipse ergo Dauid dicit eū Dominum, et unde est filius eius? Et multa turba eum libenter audiuit. Et dicebat eis in doctrina sua: Cauete a scribis, qui uolunt in stolis ambulare, et salutari in foro, et in primis cathedris sedere in synagogis, et primos discubitus in coenis, qui de uorant domos uiduarum sub obtentu prolixae orationis: hi accipient prolixius iudicium. Et sedens IESVS contra gazophilacium aspiciebat quomodo turba iactaret aes in gazophilaciū: et multi diuites iactabant multa. Cum uenisset autem uidua una pauper, misit duo minuta, quod est quadrans. Et conuocans [Page] discipulos suos, ait illis: Amē dico uobis, quoniam uidua haec pauper plus omnibus misit, qui miserunt in gazophilacium. Omnes enim ex eo quod abundat illis, miserunt, haec uero de penuria sua omnia quae habuit, misit t [...]tum uictum suum.
CAPVT XIII.
ET cum egrederetur de templo, ait illi unus ex discipulis suis: Magister aspice quales lapides, & quales structurae? Et respō dēs IESVS ait illi: vides has oēs magnas aedificationes? Nō relinquetur lapis super lapidem qui non destruatur. Et cum sederet in monte Oliuarum contra templum, interrogabant eum separatim Petrus & Iacobus & Ioannes & Andreas: Dic nobis quā do hec fient? & quod signū erit quando haec omnia incipient cō summari? Et respondens Iesus coepit dicere illis: Videte ne quis uos seducat, multi enim uenient in nomine meo, dicentes: quia ego sum, & multos seducēt. Cum audieritis autem bella, et opiniones bellorum, ne timueri tis, oportet enim haec fieri, sed nondum finis. Exurget enī gens contra gentem, & regnum super regnum, & erūt terraemotus: pe [...] loca, & fames. Initium dolorum haec. Videte autem uosmetipsos. Tradent enim uos in conciliis & in synagogis, uapulabitis, & ante praesides et reges stabitis propter me, in testimonium [Page 66] illis. Et in omnes gentes primū oportet praedicari Euangelium. Et cum duxe [...]int uos tradentes nolite praecogitare quid loquamini, sed quod datum uobis fuerit in illa hora, id loquamini: nō enim uos estis loquentes sed spiritus sanctus. Tradet autem frater fratrem in mortem, et pater filium, et consurgent filii in parentes, et morte afficient eos. Et eritis odio omnibus propter nomen meum. Qui autem sustinuerit in finem hic saluus erit. Cum autem uideritis abominationem desolationis, stantē ubi non debet (qui legit intelligat) tunc qui in Iudaea sunt fugiant in montes: et qui super tectum, ne descēdat in domum, nec introe at ut tollat quid de domo sua: & qui in agro erit non reuertatur retro tollere uestimentū suū Vae autem praegnantibus et nutrientibus in illis diebus. Orate uero ut hyeme non fiant. Erunt enim dies illi tribulationes tales, quales non fuerunt ab initio creaturae quam condidit Deus us (que) nunc, ne (que) fient. Et nisi breuiasset Dominus dies, nō fuisset salua omnis caro: sed propter electos quos elegit, breuiauit dies. Et tunc si quis uobis dixerit: Ecce hic est Christus, ecce illic, ne credideritis. Exurgent enim pseudo Christi et pseudo prophetae, et dabunt signa et portenta ad seducendos, si fieri potest, etiam electos. Vos [Page] ergo uidete: ecce praedixi uobis omnia. Sed in illis diebus post tribulationem illam, sol contenebrabitur, et luna non dabit splendorem suum, et stellae coeli erunt decidentes, et uirtutes quae in coelis sunt moue buntur: Et tunc uidebunt filium hominis uenientem in nubibus cum uirtute multa et gloria. Et tunc mittet angelos suos, et congregabit electos suos a quatuor uē tis, a summo terrae, us (que) ad summum coeli. A ficu autem discite parabolam: Cum iam ramus eius tener fuerit, et nata fuerint folia, cognoscetis quia in proximo sit aestas: sic et uos, cum uideritis haec fieri, scitote ꝙ in proximo sit in ostiis. Amen dico uobis, quoniam non transibit generatio haec, donec omnia ista fiant. Coelum et terra transibūt, uerba autem mea non transibūt De die autem illo uel hora nemo scit, neque angeli in coelo, neque filius, nisi pater. Videte, uigilate et orate, nescitis enim quando tempus sit. Sicut homo qui peregre profectus reliquit domum suam, et dedit seruis suis potestatem cuius (que) operis: et ianitori praecepit ut uigilet. Vigilate ergo (nescitis enim quā do dominus domus ueniat, sero an media nocte, an gallicantu, an mane,) ne cum uenerit repente, inueniat uos dormientes. Quod autem uobis dico, [Page 67] omnibus dico: Vigilate.
CAPVT .XIIII.
ERat autem Pascha et azyma post biduum, & quaerebant summi sacerdotes et scribae quomodo eum dolo tenerent & occiderent. Dicebant autem: Non in die festo, ne forte tumultus fieret in populo. Et cū esset Bethaniae in domo Simonis leprosi, et recumberet, uenit mulier habens alabastrum unguen ti Nardi pisticae preciosi: et fracto alabastro, effudit suꝑ caput eius. Erant autem quidam indigne ferentes intra semetipsos, et dicentes: Ad quid perditio ista unguenti facta est? Poterat em̄ unguentum istud uenūdari plusquam trecentis denariis, et dari pauperibus. Et fre mebant in eā IESVS autem dixit: Sinite eam quid illi molesti estis? Bonum opus operata est in me. Semper enim pauperes habetis uobiscū et cum uolueritis potestis illis benefacere, me autem semper non habetis. Quod habuit haec, fecit: praeuenit ungere corpus meum in sepulturam. Amen dico uobis, ubicun (que) praedicatum fuerit Euangelium istud in uniuerso mundo, et quod fecit haec narrabitur in memoriam eius. Et Iudas Iscariotes unus de duodecim abiit ad summos sacerdotes, ut proderet eū illis. Qui [Page] audientes gauisi sunt, & promiserunt ei pecuniam se daturos Et querebat quō illum opportune traderet. Et primo die azimorum, quādo pascha immolabāt, dicūt ei discipuli: quo uis eamus & paremus tibi ut māduces pascha? Et mittit duos ex discipulis suis & dicit eis: Ite in ciuitatem, & occurret uobis homo lagenā aquae baiulans, sequimini eum: & quocun (que) introierit, dicite domino domus, quia magister dicit: ubi refectio mea, ubi pascha cum discipulis meis manducem? & ipse uobis demonstrabit coenaculum grande stratum, & illi [...] parate nobis. Et abierunt discipuli eius, & uenerunt in ciuitatē & inuenerunt sicut dixerat illis, & parauerunt pascha. Vespere autem facto, uenit cum duodecim. Et discumbētibus eis & mā ducantibus, ait IESVS: Amen dico uobis quia unus ex uobis tradet me qui māducat mecum. At illi coeperunt contristari, & dicere ei singulatim: Nunquid ego? Qui ait illis: Vnus ex duodecim, qui intingit mecum manum in catino. Et filius quidē hominis uadit sicut scriptum est de eo: Vae autē homini illi per quē filius hominis tradetur: bonum erat ei, si natus non esset homo ille. Et manducantibus illis, accepit IESVS panem, & benedicens fregit & dedit eis, & ait illis: Sumite, hoc est corpus. [Page 68] meum. Et accepto calice, gratias agens, dedit eis: et biberunt ex illo omnes, et ait illis: Hic est sanguis meus noui testamenti, qui pro multis effundetur. Amē dico uobis quia iam non bibam de genimine uitis us (que) in diem illum cum illud bibam nouum in regno dei. Et hymno dicto, exierunt in montem Oliuarum. Et ait eis IESVS: Omnes scandalizabimini in me in nocte ista. Quia scriptum est: Percutiam pastorem, et dispergentur oues. Sed postquam resurrexero, praecedam uos in Galilaeam. Petrus autem ait illi: Etsi omnes scandalizati fuerint, sed non ego. Et ait ill [...] IESVS. Amen dico tibi, quia tu hodie in nocte hac, priusquam gallus uocem bis dederit, ter me es negaturus. At ille amplius loquebatur: Et si oportuerit me simul commori tibi nō te negabo. Similiter autē & omnes dicebant. Et ueniunt in praedium cui nomen Gethsemani, et ait discipulis suis. Sedete hic donec orem. Et assumit Petrum et Iacobum et Ioannem secum, et coepit pauere et taedere. Et ait illis? Tristis est anima mea us (que) ad mortem, sustinete hic et uigilate. Et cū processisset paululum procidit super terram, et orabat, ut si fieri posset transiret ab eo hora, et dixit: Abba, pater, omnia tibi possibilia sunt, transfer calicem hunc a me: sed non quod ego uolo, sed [Page] quod tu. Et uenit, et inuenit eos dormientes, et ait Petro: Simon, dormis? non potuisti una hora uigilare? Vigilate et orate ut non intretis in tentationem. Spiritus quidem promptus est, caro uero infirma. Et iterum abiens orauit eundem sermonem dicens: Et reuersus, denuo inuenit eos dormientes (erant enim oculi eorum grauati) et ignorabant quid responderent ei. Et uenit tertio, et ait illis: Dormite iam & requiescite. Sufficit, uenit hora, ecce filius hominis tradetur in manus peccatorum. Surgite, eamus, ecce qui me tradet prope est. Et adhuc eo loquente, uenit Iudas Iscariotes unus de duodecim, et cum eo turba multa cum gladiis et lignis, a summis sacerdotibus & scribis et senioribus. Dederat autē traditor eius signum eis, dicens: Quemcun (que) osculatus fuero, ipse est, tenete eum, et ducite caute. Et cum uenisset, statim accedens ad eum, ait: Rabbi et osculatus est eum. At illi manus iniecerūt in IESVM, et tenuerūt eū Vnus autem quidam de circunstantibus, educens gladium, percussit seruum summi sacerdotis, et amputauit illi auriculam. Et respondens IESVS ait illis: Tanquam at latronem existis cum gladiis et lignis comprehendere me. Quotidie eram [...] apud uos▪ in templo docens, et non me tenuistis. Sed [Page 69] ut impleantur scripturae. Tūc discipuli eius relinquētes eum, omnes fugerunt. Adolescens autem quidam sequebatur eum, amictus syndone super nudo, & tenuerunt eum. At ille relicta syndone nudus profugit ab eis. Et tradiderūt IESVM ad summum sacerdotem, & cōuenerunt omnes sacerdotes & scribae & seniores. Petrus aūt a longe secutus est eum, us (que) intro in atrium summi sacerdotis: & sedebat cum ministris ad ignem & calefaciebat se. Summi uero sacerdotes & omne concilium, quaere bant aduersus IESVM testimonium, ut eū morti traderent, nec inueniebant: Multi autem testimonium falsum dicebant aduersus eum, et conuenientia testimonia non erant. Et quidam surgentes, falsum testimonium ferebant aduersus eum, dicentes: Quoniam nos audiuimus eum dicentem: Ego dissoluam templū hoc manufactum, & post triduum aliud non manufactum aedificabo. Et non erat conueniens testimonium illorū. Et exurgens summus sacerdos interrogauit IESVM, dicens: Non respondes quic (quam) ad ea quae tibi obiiciuntur ab his? Ille aūt tacebat, & nihil respondit Rursus summus sacerdos interro gabat eū, et dixit ei: Tu es Christus filius dei benedicti? IESVS aūt dixit illi: Ego sum, & uidebitis filiū hominis sedētē a dextris uirtutis, & uenientem cum nubibus coeli. Sūmus aūt sacerdos [Page] scindens uestimēta sua, ait: Quid adhuc desyderamus testes? Audistis blasphemiam. Quid uobis uidetur? Qui omnes condemnauerunt eum esse reum mortis. Et coeperunt quidam conspuere eum, & uelare faciem eius, & colaphis eum coedere: & dicere ei: Prophetiza: & ministri alapis eum caedebant. Et cum esset Petrus in atrio deorsum, uenit una ex ancillis summi sacerdotis & cum uidisset Petrum calefacientem se, aspiciens illum, ait: Et tu cum IESV Nazareno eras▪ At ille negauit, dicens: Ne (que) scio ne (que) noui quid dicas. Et exiit foras ante atrium, & gallus cantauit. Rursus autem cum uidisset ancilla, coepit dicere circumstā tibus: Quia hic ex illis est. At ille iterum negauit. Et post pusillum rursus qui astabant dicebant Petro: Vere ex illis es, nam & Galilaeus es. Ille autem coepit anathematizare & iurare: Quia nescio hominem istum quem dicitis. Et statim gallus iterum cantauit. Et recordatus est Petrus uerbi quod dixerat ei IESVS: priusquam gallus cantet bis, terme negabis. Et coepit flere.
CAPVT .XV.
ET confestim mane consiliū faciētes summi sacerdotes cum senioribus & scribis & uniuerso cōcilio, uincientes IESVM duxerunt & tradiderūt Pilato. Et interrogauit eū Pilatus: [Page 70] Tu es rex Iudaeorum? At ille respondens, ait illi: Tu dicis. Et accusabant eum summi sacerdotes in multis. Pilatus autem rursum interrogauit eum, dicens: Non respondes quic (quam)? Vide in quantis te accusant. IESVS autem amplius nihil respondit, ita ut miraretur Pilatus. Per diem autem festum solebat dimittere illis unum ex uinctis, quemcun (que) petiissent. Erat autem qui dicebatur Barrabas, qui cum seditiosis erat uinctus, qui in seditione fecerat homicidium. Et cum ascendisset turba, coepit rogare, sicut semper faciebat illis. Pilatus autem respondit eis, & dixit: Vultis dimittam uobis regem Iudaeorum? Sciebat enim quod per inuidiam tradidissent eum summi sacerdotes. Pontifices autem concitauerunt turbam, ut magis Barrabam dimitteret eis. Pilatus autem iterum respondens, ait illis: Quid ergo uultis faciam regi Iudaeorum? At illi iterum clamauerunt: Crucifige eum. Pilatus uero dicebat illis: Quid enim mali fecit? At illi magis clamabant: Crucifige eum. Pilatus autem uolens populo satisfacere, dimisit illis Barrabam: & tradidit IESVM flagellis caesum, ut crucifigeretur. Milites autem duxerunt eum in atrium praetorii, & conuocant totam cohortem, & induunt eum purpura, & imponunt ei plectē tes spineam coronam. Et coeperunt salutare eum: Aue rex Iudaeorum. [Page] Et percutiebant caput eius arundine, & conspuebaneum, & ponentes genua, adorabant eum. Et [...]ost (quam) illuserunt ei, exuerunt illum purpura, & induerunt eum uestimentis suis, & educunt illum ut crucifigerent eum. Et angariauerunt praetereuntem quempiā Simonem Cyrenaeum uenientem de uilla, patrem Alexandri & Rufi, ut tolleret crucem eius. Et perducunt illum in Golgotha locū: quod est interpretatū caluariae locus. Et dabant ei bibere myrrhatum uinum, & non accepit. Et crucifigē tes eum, diuiserunt uestimenta eius: mittentes sortem super eis quis quid tolleret. Erat autem hora tertia, & crucifixerūt eum. Et erat titulus causae eius inscriptus: Rex Iudaeorū. Et cum eo crucifigunt duos latrones: unum a dextris, & alium a sinistris eius. Et impleta est scriptura, quae dicit: Et cum iniquis reputatus est. Et praetereuntes blasphemabāt eum, mouentes capita sua, & dicentes: Vah qui destruis templū dei, & in tribus diebus reaedificas? Saluum fac temetipsum descendens de cruce. Similiter & summi sacerdotes illudentes, ad alterutrum cum scribis dicebant: Alios saluos fecit, seipsum non potest saluum facere. Christus rex Israel, descendat nunc de cruce, ut uideamus & credamus. Et qui cum eo crucifixi erāt conuiciabantur ei. Et facta hora sexta, tenebrae factae sunt [Page 71] per totā terrā us (que) in horā nonam Ethora nona exclamauit IESVS uoce magna, dicens: Eloi, Eloi, lamma a zabathani, quod est interpretatum, Deus meus, deus meus, ut quid dereliquisti me? Et quidam de circūstantibus audientes, dicebant: Ecce Eliam uocat. Currens aūt unus, & implēs spongiā aceto, circūponens (que) calamo potum dabat ei dicens: Sinite, Vidamus si uenit Elias ad deponendum eum. IESVS autem emissa uoce magna, expirauit. Et uelū templi scissum est in duo, a summo us (que) deorsum. Videns autem Centurio qui ex aduerso stabat, quia sic clamans expirasset, ait: Vere, hic homo filius dei erat. Erant autem & mulieres de longe aspicientes, inter quas erat Maria Magdalene, et Maria Iacobi minoris & Ioseph mater, & Salome. Et cum esset in Galilaea, sequebantur eum, & ministrabāt ei, & aliae multae quae simul cum eo ascenderant Hierosolymam. Et cum iam sero esset factum, (quia erat parasceue, quod est ante sabbatum) uenit Ioseph ab Arimathaea nobilis decurio, qui & ipse erat expectans regnum dei, et audacter introiuit ad Pilatum, et petiit corpus IESV. Pilatus autem mirabatur, si iam obiisset. Et accersito Centurione, interrogauit eū, si iam mortuus esset? Et cū cognouisset a cēturione, donauit corpus IESV Ioseph [Page] Ioseph autem mercatus est syndonē, & deponens eum inuoluit syndone, & posuit eum in monumento, quod erat excisum de petra, & aduoluit lapidem ad ostiū monumenti. Maria Magdalene & Maria Ioseph aspicebant ubi poneretur.
CAPVT .XVI.
ET cum transisset sabbatum, Maria Magdalene, & Maria Iacobi, & Salome emerunt aromata, ut uenientes ungerent IESVM. Et ualde mane una sabbatorum, ueniunt ad monumentum orto iam sole, et dicebant ad inuicem: Quis reuoluet nobis lapidem ab ostio monumenti? Et respicientes, uiderunt reuolutum lapidem: Etat quippe magnus ualde. Et introeuntes in monumentum, uiderunt iuuenem se dentē in dextris, coopertū stola candida, et obstupuerūt. Qui dicit illis: Nolite expauescere, IESVM quaeritis Nazarenum crucifixum, surrexit, non est hic: ecce locus ubi posuerūt eum. Sed ite, dicite discipulis eius & Petro, ꝙ praecedet uos in Galilaeam: ibi eum uidebitis, sicut dixit uobis. At illae exeuntes, fugerūt de monumento: Inuaserat enim eas tremor & pauor, & nemini quic (quam) dixerunt, timebant enim. Surgens autem IESVS mane prima sabbati, apparuit primo Mariae Magdalenae, de qua eiecerat [Page 72] septem daemonia. Illa uadens, nunciauit his qui cum eo fuerāt, lugentibus & flentibus. Et illi audientes quia uiueret, & uisus esset ab ea, non crediderunt. Post haec autem, duobus ex his ambulantibus ostensus est in alia effigie euntibus in uillam: & illi euntes nunciauerunt caeteris, nec illis crediderunt. Nouissime autē recumbentibus illis undecim, apparuit, & exprobrauit incredulitatem eorum, & duritiam cordis, quia his qui uiderant eum resurrexisse, non crediderunt. Et dixit eis: Euntes in mundum uniuersum, praedicate euangelium omni creaturae. Qui crediderit & baptizatus fuerit, saluus erit: qui uero non crediderit, condemnabitur. Signa autem eos qui crediderint, haec sequentur: In nomine meo daemonia eiicient, linguis loquentur nouis, serpentes tollent: Et si mortiferum quid biberint, nō eis nocebit: Super aegros manus imponent, & bene habebūt. Et dominus quidem IESVS postquam locutus est eis, assumptus est in coelum, & sedet a dextris dei. Illi autem profecti, praedicauerunt ubique, domino coeperante, et sermonem confirmāte sequentibus signis.
¶ SANCTVM IESV CHRISTI Euangelium secundū Lucā
PRAEFATIO.
QVoniam quiden multi conati sunt ordinare narrationē quae in nobis completae sunt rerum, sicut tradiderunt nobis qui ab initio ipsi uiderunt & ministri fuerunt sermonis: uisum est & mihi assequuto omnia a principio, diligenter ex ordine tibi scribere optime Theophile, ut cognoscas eorum uerborum, de quibus eruditus es ueritatem.
CAPVT PRIMVM.
FVit in diebus Herodis regis Iudeae sacerdos quidā nomie Zacharias deuice Abia, & uxor eius de filiabus Aaron, et nomen illius Elizabeth. Erant autem iusti ambo ante deum, & incedentes in omnibus mandatis et iustificationibus domini sine quaerela: & non erat illis filius, eoquod esset Elizabeth sterilis, & ambo processissent in diebus suis. Factū est aūt cū sacerdotio fungeretur Zacharias, in ordine uicis suae ante deū (secūdū consuetudinē sacerdotii) sorte ex iit [Page 73] vt incensum poneret, ingressus in templum domini: & omnis multitudo populi erat orans foris hora incensi. Apparuit autē illi angelus domini, stans a dextris altaris incensi. Et Zacharias turbatus est videns, & timor irruit super eum. Ait autem ad illū angelus: Ne timeas Zacharia, quoniam exaudita est deprecatio tua, & vxor tua Elizabeth pariet tibi filium, & vocabis nomen eius Ioannem, & erit gaudium tibi & exultatio: & multi in natiuitate eius gaudebunt: erit enim magnus coram Domino. Vinum & siceram nō bibet, & spiritu sācto replebitur adhuc ex vtero matris suae. Et multos filiorū Israel cōuertet ad Dominum Deum ipsorum, & ipse praecedet ante illum in spiritu & virtute Eliae, vt conuertat corda patrum in filios, & incredulos ad prudentiam iustorū, parare Domino plebem perfectam. Et dixit Zacharias ad angelum: Vnde hoc sciam? ego enim sum senex, & vxor mea processit in diebus suis. Et respondens angelus, dixit ei: Ego sum Gabriel, qui asto ante Deum, & missus sum loqui ad te, & haec tibi euā gelizare. Et ecce eris tacēs & nō poteris loquivs (que) in diē quo haec fiāt, pro eo ꝙ no credidisti verbis meis, quae implebūtur in tempore suo. Et erat plebs expectās [Page] Zachariam, & mirabātur quod tardaret ipse in templo. Egressus autem non poterat loqui ad illos, & cognouerunt quod visio nem vidisset in templo. Et ipse erat innuens illis, & permansit mutus. Et factum est, vt impleti sunt dies officii eius, abiit in domum suam. Post hos autem dies cōcepit Elizabeth vxor eius, & occultabat se mensibus quinque dicens: Quia sic fecit mihi dominus in diebus quibus respexit auferre opprobriū meum inter homines. In mēse autem sexto, missus est angelus Gabriel a Deo in ciuitatem Galilaeae, cui nomē Nazareth, ad uirginem desponsatam viro, cui nomen erat Ioseph, de domo Dauid: & nomen virginis Maria. Et ingressus angelus ad eam, dixit: Aue gratia plena dominus tecum, benedicta tu in mulieribus. Que cū audisset, turbata est in sermone eius, & cogitabat qualis esset ista salutatio. Et ait angelus ei: Ne timeas Maria, inuenisti enim gratiam apud deum: Ecce concipies in vtero, & paries filium, & vocabis nomen eius Iesum: hic erit magnus, & filius altissimi vocabitur: & dabit illi dominus deus sedem Dauid patris eius, & regnabit in domo Iacob in aeternum, & regni eius nō erit finis. Dixit autem Maria ad angelum: Quomodo fiet istud quoniam [Page 74] virum non cognosco? Et respōdens angelus dixit ei: Spiritus sanctus superueniet in te, & virtus altissimi obūbrabit tibi. Ideo (que) & quod nascetur ex te sanctum, vocabitur filius Dei. Et ecce Elizabeth cognata tua, & ipsa concepit filium in senectute sua: & hic mēsis sextus est illi quae vocatur sterilis, quia nō erit impossibile apud deum omne uerbum. Dixit autem Maria: Ecce ancilla domini, fiat mihi secundum verbum tuum. Et discessit ab illa angelus. Exurgens autem Maria in diebus illis, abiit in montana cum festinatione in ciuitatem Iuda: & intrauit in domum Zachariae, & salutauit Elizabeth. Et factum est vt audiuit salutatioonem Mariae Elizabeth, exultauit infans in vtero eius, & repleta est spiritu sancto Elizabeth, & exclamauit voce magna, & dixit: Benedicta tu inter mulieres, & benedictus fructus ventris tui. Et vnde hoc mihi, vt veniat mater domini mei ad me? Ecce enim vt facta est vox salutationis tuae in auribus meis, exultauit in gaudio infans in vtero meo: & beata quae credidisti, quoniam perficientur ea quae dicta sunt tibi a Domino. Et ait Maria: Magnificat anima mea dominum. Et exultauit spiritus meus, in Deo salutari meo. Quia respexit humilitatem ancillae suae, ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes. Quia fecit mihi magna [Page] qui potens est, & sanctum nomē eius. Et misericordia eius a progenie in progeniem, timētibus eum. Fecit potētiam in brachio suo, dispersit superbos mēte cordis sui. Deposuit potentes de se de, & exaltauit humiles. Esurientes impleuit bonis, & diuites dimisit inanes. Suscepit Israel puerum suum, recordatus misericordiae suae. Sicut locutus est ad patres nostros, Abraham & semini eius in secula. Māsit autem Maria cum illa quasi mensibus tribus, & reuersa est in domum suam. Elizabeth autem impletum est tempus pariendi, & peperit filium. Et audierunt vicini & cognati eius, quia magnificauit dominus misericordiam suam cum illa, & congratulabantur ei. Et factum est, in die octauo venerunt circuncidere puerum, & vocabant eum nomine patris fui Zachariam. Et respondens mater eius, dixit: Nequaquam, sed vocabitur Ioannes. Et dixerunt ad illam: Quia nemo est in cognatione tua qui vocetur hoc nomine. Innuebant autem patri eius quem vellet vocari eum. Et postulans pugillarem, scripsit dicens: Ioannes est nomē eius. Et mirati sunt uniuersi. Apertum est autem ilico os eius, & lingua eius, et loquebatur benedicens deum. Et factus est timor super [Page 75] omnes uicinos eorum, & super omnia mōtana Iudaeae diuulgabantur omnia uerba haec, & posuerūt omnes qui audierāt in corde suo, dicētes: Quisputas puer iste erit? Etenim manus domini erat cum illo. Et Zacharias pater eius repletus est spiritu sancto, & prophetauit, dicens: Benedictus dominus deus Israel, quia uisitauit & fecit redēptionē plebis suae. Et erexit cornu salutis nobis, in domo Dauid pueri sui. Sicut locutus est per os sanctorū qui a seculo sunt prophetarū eius: Salutē ex inimicis nostris, et de manu oim qui oderūt nos. Ad faciendā misericordiā cū patribus nostris, et memorari testamenti sui sancti. Iusiurandū quod iurauit ad Abraham patrē nostrū daturū se nobis. Vt sine timore de manu inimicorum nostrorū liberati seruiamus illi. In sāctitate et iustitia corā ipso oibus diebus nr̄is. Et tu puerpropheta altissimi uocaberis: praeibisem̄ ante faciē dn̄i parare uias eius. Ad dādā scientiā salutis plebi eius, in remissionē peccatorū eorū. Per uiscera misericordiae Dei nostri, in quibus uisitauit nos o [...]iēs ex alto. Illuminare his qui in tenebris et in umbra mortis sedent, ad dirigendos pedes nostros in uiam pacis. Puer autē o [...]escebat, et confortabatur spiritu, et erat in desertis us (que) in diem ostensionis suae ad Israel.
CAPVT .II.
[Page] FActum est autē in diebus illis, exiit edictum a Caesare Augusto, ut describeretur uniuersus orbis. Haec descriptio prima facta est a praeside Syriae Cyrino. Et ibant omnes ut profiterē tur, singuli in suam ciuitatem. Ascendit autem et Ioseph a Galilaea de ciuitate Nazareth in Iudaeam ciuitatem Dauid, quae uocatur Bethleem, eo quod esset de domo et familia Dauid, ut profiteretur cum Maria desponsata sibi uxore praegnante. Factum est autē cum esset ibi, impleti sunt dies ut pareret. Et peperit filium suum primogenitum, et pannis eum inuoluit, et reclinauit eum in praesepio: quia non erat eis locus in diuersorio. Et pastores erant in regione eadem uigilantes et custodientes uigilias noctis super gregem suum. Et ecce angelus Domini stetit iuxta illos, et claritas dei circumfulsit illos, et timuerunt timore magno. Et dixit angelus: Nolite timere. Ecce, euangelizo uobis gaudium magnū, quod erit omni populo: quia natus est uobis hodie Saluator, qui est Christus Dominus, in ciuitate Dauid. Et hoc uobis signum: Inuenietis infantem pannis inuo [...]utum, et positum in praesepio. Et subito facta est cum angelo multitudo militiae coelestis, laudantium Deum, et [Page 67] dicentium: Gloria in altissimis Deo, et in terra pax hominibus bonae uoluntatis. Et factum est, ut discesserunt ab eis angeli in coelum, pastores loquebantur ad inuicem: Transeamus us (que) ad Bethleem, et uideamus hoc uerbum quod factum est, quod fecit Dominus, et ostendit nobis. Et uenerunt festinantes, et inuenerunt Mariam et Ioseph et infantem positum in praesepio. Videntes autem cognouerunt de uerbo, quod dictum erat illis de puero hoc. Et omnes qui audierant, mirati sūt et de his quae dicta erant a pastoribus ad ipsos. Maria autem conseruabat omnia uerba haec, conferens in corde suo. Et reuersi sunt pastores glorificantes et laudantes Deum in omnibus quae audierāt et uiderant sicut dictum est ad illos. Et postquā consummati sūt dies octo, ut circuncideretur puer, uocatum est nomen eius IESVS, quod uocatū est ab angelo priusquam in utero conciperetur. Et postquam impleti sunt dies purgationis eorum secundum legem Mosi, tulerunt illum in Hierusalem, ut sisterent eum Domino, sicut scriptum est in lege Domini: Quia ōne masculinum adaperiens uuluam, sā ctum Domino uocabitur: et ut darent hostiā secundū quod dictum est in lege Domini, par turturū aut duos pullos colūbarū. Et ecce homo erat in Hierusalē cui nomē Simeon, & homo iste [Page] iustus & timoratus, expectans cō solationem Israel, & spiritus sanctus erat in eo. Et responsum acceperat a spiritu sancto, non uisurum se mortem, nisi prius uideret Christum domini. Et uenit in spiritu in templum. Et cum inducerent puerum Iesum parē tes eius, ut facerent secundum consuetudinem legis pro eo, et ipse accepit eum in ulnas suas, & benedixit deum, & dixit: Nūc dimittis seruum tuū domine, secundum uerbum tuum in pace: Quia uiderūt oculi mei salutare tuum, quod parasti ante faciem omnium populorum. Lumen ad reuelationem gentium, & gloriam plebis tuae Israel. Et erant pater eius & mater eius mirantes super his quae dicebantur de illo. Et benedixit illis Simeon, & dixit ad Mariā matrē eius: Ecce positus est hic in ruinam, & in resurrectionē multorū in Israel, & in signū cui contradicetur: Et tuam ipsius animā pertransibit gladius ut reuelētur ex multis cordibus cogitationes. Et erat Anna prophetissa, filia Phanuel de tribu Aser: haec processerat in diebus multis, & uixerat cum uiro suo annis septem a uirginitate sua. Et haec uidua usque ad annos octoginta quatuor quae non discedebat de tē plo, ieiuniis & obsecrationibus seruiens nocte ac die. Et haec ipsa hora suꝑueniens, cōfitebatus dn̄o, & loq̄batur de illo ōnibus [Page 77] qui expectabant redemptionem Israel. Et ut perfecerunt oīa secū dum legem domini, reuersi sunt in Galilaeam ciuitatem suam Nazareth. Puer autem crescebat & confortabatur spiritu, plenus sapientia, & gratia dei erat in illo. Et ibant parentes eius per omnes annos in Hierusalē in die solemni Paschae. Et cum factus esset ānorum duodecim, ascendē tibus illis Hierosolymam secundum cōsuetudinem diei festi, consūmatis (que) diebus cum redirent, remansit puer IESVS in Hierusalem, & non cognouerunt parentes eius, existimātes autem illum esse in comitatu, uenerunt iter diei, & requirebant eum inter cognatos & notos. Et non inuenientes, regressi sunt in Hierusalem, requirentes eum. Et factū est post trduum inuenerunt illum in tēplo sedentem in medio doctorum, audientem illos, & interrogantem eos. Stupebant autem omnes qui eum audiebant super prudentia & responsis eius. Et uidentes admirati sunt. Et dixit mater eius ad illum: Fili, quid fecisti nobis sic? Ecce pater tuus & ego dolentes quaerebamus te. Et ait ad illos: Quid est quod me quaere batis? nesciebatis quia in his quae patris mei sunt oportet me esse? Et ipsi non intellexrunt uerbum quod locutus est ad eos. Et descendit cum eis et uenit Nazareth, et erat subditus illis. Et mater eius conseruabat omnia uerba haec in corde [Page] suo. Et IESVS proficiebat sapiē tia & aetate & gratia apud deū & homines.
CAPVT .III.
ANno autem quintodecimo imperii Tyberii Cesaris, procurāte Pō tio Pilato Iudaeam, Tetrarcha autem Galilaeae Herode, Philippo autem fratre eius Tetrarcha Ituraeae & Trachonitidi [...] regionis, & Lysania Abilinae Tetrarcha, sub principibus sacerdotum Anna & Caipha factum est uerbum Domini super Ioannem Zachariae filium in deserto. Et uenit in omnem regionem Iordanis praedicans baptismum poenitētiae in remissionem peccatorum, sicut scriptum est in libro sermonum Isaiae prophetae. Vox clamantis in deserto: Parate uiam domini, rectas facite semitas eius. Omnis uallis implebitur, & omnis mons & collis humilia bitur: & erunt praua in directa, & aspera in uias planas: & uidebit omnis caro salutare dei. Dicebat ergo ad turbas quae exibant ut baptizarētur ab ipso: Genimina uiperarū, quis ostendit uobis fugere a uētura ira? Facite ergo fructus dignos poenitentiae, & ne coeperitis dicere: patrē habemus Abraham. Dico enim uobis quia potens est deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahae. Iam [Page 78] enim securis ad radicem arboris posita est. Omnis ergo arbor nō faciens fructum bonum excidetur, & in ignem mittetur. Et inter rogabant eum turbae dicentes: Quid ergo faciemus? Respōdens aūt dicebat illis. Qui habet duas tunicas det nō habenti: & qui habetescas similiter faciat. Venerūt aūt & publicani ut baptizarentur & dixerunt ad illum: Magister, quid faciemus? At ille dixit ad eos: Nihil amplius quam quod constitutum est uobis, faciatis. Interrogabant autem eum & milites, dicentes: Quid faciemus et nos? Et ait illis: Neminem concutiatis, ne (que) calumniam faciatis, et contenti estote stipendiis uestris. Existimante autem populo et cogitātibus omnibus in cordibus suis de Ioanne, ne forte ipse esset Christus, respōdit Ioānes dicens omnibus: Ego quidē aqua baptizo uos, uenit aūt fortior me post me, cuius nō sum dignus soluere corrigiam calciamentorum eius, ipse uos baptizabit in spū sancto & igne, cuius uentilabrū in manu eius, & purgabit aream suā, & congregabit triticū in horreū suū, paleas aūt comburet igni inextinguibili. Multa quidē & alia exhortans euangelizabat populo. Herodes aūt Tetrarcha cū corriperetur ab illo de Herodiade uxore fratris sui, & de omnibus malis quae fecit Herodes: ad iecit & hoc super oīa, inclusit Ioannē in carcerē. Factū est aūt cū baptizaretur oīs populus, & IESV [Page] [...] [Page 78] [...] [Page] baptizato, & orante apertū est coelum, & descendit spiritus sanctus corporali specie sicut columba in ipsum, & uox de coelo facta est: Tu es filius meus dilectus, in te complacuit mihi. Et ipse IESVS erat incipiens quasi an norum triginta, ut putabatur [...]ilius Ioseph,
Qui fuit Heli,
Qui fuit Mathat,
Qui fuit Leui,
Qui fuit Melchi,
Qui fuit Ianne,
Qui fuit Ioseph,
Qui fuit Matthathiae,
Qui fuit Amos,
Qui fuit Naum,
Qui fuit Hesli,
Qui fuit Nagge,
Qui fuit Maath,
Qui fuit Mathathiae,
Qui fuit Semei,
Qui fuit Ioseph,
Qui fuit Iuda,
Qui fuit Ioanna,
Qui fuit Rhesa,
Qui fuit Zorobabel,
Qui fuit Salathiel,
Qui fuit Neri,
Qui fuit Melchi,
Qui fuit Addi,
Qui fuit Cosam,
Qui fuit Helmadam,
Qui fuit Her,
Qui fuit Ieso,
Qui fuit Heliezer,
Qui fuit Ioram,
Qui fuit Mattha,
Qui fuit Leui,
Qui fuit Symeon,
[Page 79]Qui fuit Iuda,
Qui fuit Ioseph,
Qui fuit Ionam.
Qui fuit Eliachim,
Qui fuit Melcha,
Qui fuit Menna,
Qui fuit Mattatha,
Qui fuit Nathan,
Qui fuit Dauid,
Qui fuit Iesse,
Qui fuit Obed,
Qui fuit Booz,
Qui fuit Salmon,
Qui fuit Naasson,
Qui fuit Aminadab,
Qui fuit Aram,
Qui fuit Esrom,
Qui fuit Phares,
Qui fut Iudae,
Qui fuit Iacob,
Qui fuit Isaac,
Qui fuit Abrahae,
Qui fuit Thare,
Qui fuit Nachor,
Qui fuit Saruch,
Qui fuit Ragau,
Qui fuit Phalech,
Qui fuit Heber,
Qui fuit Sale,
Qui fuit Chainan,
Qui fuit Arphaxa [...]
Qui fuit Sem,
Qui fuit Noe,
Qui fuit Lamech,
Qui fuit Mathusala,
Qui fuit Enoch,
Qui fuit Iareth,
Qui fuit Malalehel,
Qui fuit Cainan,
Qui fuit Enos,
Qui fuit Seth,
[Page]Qui fuit Adam,
Qui fuit Dei.
CAPVT .IIII.
IESVS autem plenus spiritu sancto, regressus est a Iordane, & agebatur in spiritu in deserto diebus quadraginta, & tentabatur a diabolo. Et nihil manducauit in diebus illis, & consum matis illis postea esuriit. Dixit autē illi diabolus: Si filius Deies dic lapidi huic, ut panis fiat. iEt respondit ad illū IESVS: Scriptū estem̄: Quia nō in pane solo uiuit homo, sed in omni uerbo dei Et duxit illum diabolus in montem excelsum, & ostendit illi omnia regna orbis terrae in momento temporis, & ait illi: Tibi dabo potestatē hanc uniuersam & gloriam illorum, quia mihi tradita sunt, & cui uolo do illa. Tu ergo procidens si adoraueris coram me, erunt tua omnia. Et respondens IESVS, dixit illi: Scriptum est: Dominum Deum tuum adorabis, & illi soli seruies. Et duxit illū in Hierusalē, & statuit eum super pinnam templi, & dixit illi: Si filius deies, mittetehic deorsū Scriptum est enim: Quod angelis suis mandauit de te, ut cōseruent te, & quia in manibus tollent te: ne forte offendas ad lapidem pedem tuum. Et respondens IESVS, ait illi Dictum est: non tentabis Dominum Deum tuum. [Page 80] Et consummata omni tentatiōe, diabolus recessit ab illo, usque ad tempus Et regressus est IESVS in uirture spiritus in Galilaeam, & fama exiit per uniuersam regionem de illo. Et ipse docebat in synagogis eorum, & magnificabatur ab omnibus. Et uenit Nazareth, ubi erat nutritus, & intra uit secundum cousuetudinem suā die sabbati in synagogam, & surrexit legere. Et traditus est illi liber Isaiae prophetae. Et ut reuoluit librum, inuenit locum, ubi scriptum erat: Spiritus Domini super me, propter quod unxit me, euangelizare pauperibus misit me, sanare contritos corde, praedicare captiuis remissionem, & caecis uisum, dimittere confractos in remissionem, praedicare annum domini acceptum, & diem retributionis. Et cum plicuisset librum, reddidit ministro, et sedit: et omnium in synagoga oculi erant intendentes in eum. Coepit autē dicere ad illos: Quia hodie impleta est haec scriptura in auribus uestris. Et omnes testimonium illi dabant, & mirabā tur in uerbis gratiae, quae procedebant de ore ipsius, & dicebāt: Nonne hic est filius Ioseph? Et ait illis: Vti (que) dicetis mihi hanc similitudinem: Medice, cura teipsum: quanta audiuimus facta in Capernaum, fac & hic in patria tua. Ait autem: Amen dico uobis quia nemo propheta acceptus est in patria sua. In ueritate dico [Page] uobis: Quia nemo propheta acceptus est ī patria sua. In ueritate dico vobis: Multae viduae erāt in diebus Eliae in Israel, quando clausum est coelū annis tribus & mensibus sex, cum facta esset fames magna in omni terra: & ad nullam illarum missus est Elias, nisi in Sarepta Sidonis ad mulierem viduam. Et multi leprosi erant in Israel sub Eliseo propheta, & nemo eorum mundatus est, nisi Naaman Syrus. Et repleti sunt omnes in synagoga ira, haec audientes. Et surrexerunt, & eiecerunt illum extra ciuitatem, & duxerunt illum us (que) ad supercilium montis, super quem ciuitas illorum erat aedificata: vt praecipitarent eum. Ipse autem transiens, per medium illorum ibat. Et descendit in Capernaum ciuitatem Galilaeae, ibique docebat illos sabbatis, & stupebant in doctrina eius, quia in potestate erat sermo ipsius. Et in synagoga erat homo habens daemonium immundum, & exclamauit uoce magna, dicēs: Sine, quid nobis & tibi Iesu Nazarene? Venisti perdere nos? Scio te quia sis sanctus Dei. Et increpauit illum IESVS, dicēs: Obmutesce, & exi ab eo. Et cū proiecisset illum daemonium in medium, exiit ab illo, nihilque illum nocuit. Et factus est pauo [...] in omnibus, & colloquebantur ad inuicem, dicentes: Quod est hoc uerbum? quia in potestate & uirtute imperat immūdis [Page 81] spiritibus, & exeunt. Et diuulgabatur fama de illo in omnem locum regionis. Surgens autem IESVS de synagoga introiuit in domum Simonis. Socrus autem Simonis tenebatur magnis febribus, & rogauerunt illum pro ea. Et stans super illam imperauit febri, & dimisit illam. Et continuo surgens ministrabat illis. Cum autem sol occidisset, ō nes qui habebant infirmos uariis languoribus, ducebant illos ad eum. At ille singulis manus imponens, curabat eos. Exibant autem daemonia a multis clamantia & dicentia: Quia tu es filius Dei. Et increpans non sinebat ea loqui: quia sciebant ipsum esse Christum. Facta autem die egressus ibat in desertū locum: & turbae requirebant eū, & uenerūtusque ad ipsum, & detinebant illum, ne discederet ab eis. Quibus ille ait: Quia & aliis ciuitatibus oportet me euangelizare regnum Dei, quia ideo missus sum. Et erat praedicans in synagogis Galilaeae.
CAPVT .V.
FActum est aūt, cū turbae irruerēt in eū, ut au dirent uerbum Dei, & ipse stabat secus stagnum Genesareth. Et uidit duas naues stantes secus stagnum: piscatores autem descenderant, & lauabant retia. Ascendens aūt [Page] in vnam nauim, quae erat Simonis, rogauit eū a terra reducere pusillū. Et sedēs docebat de nauicula turbas. Vt cessauit autē loqui, dixit ad Simonem: Duc in altum, & laxate retia uestra in capturam. Et respōdens Simon, dixit illi: Praeceptor, per totam noctem laborantes nihil coepimus, in uerbo autem tuo laxabo rete. Et cum hoc fecissent, concluserunt piscium multitudinem copiosam. Rumpebatur autem rete eorum, & annuerūt sociis qui erant in alia naui, ut uenirent & adiuuarent eos. Et uenerunt, & impleuerunt ambas nauiculas, ita ut pene mergerentur. Quod cum uideret Simon Petrus, procidit ad genua IESV, dicens: Exi a me Domine, quia homo peccator sum, Stupor enim circundederat eū, & omnes qui cum illo erant in captura piscium quam ceperant Similiter autem Iacobum & Ioannem filios Zebedaei qui erant socii Simonis. Et ait ad Simonem IESVS: Noli timere, ex hoc iam homines eris capiens. Et subductis ad terram nauibus, relictis omnibus secuti sunt eū. Et factum est cum esset in una ciuitatum, & ecce uir plenus lepra, & uidens IESVM, & procidens in faciē suam, rogauit eū, dicens: Domine, si uis potes me mundare. Et extendens manū, [Page 88] tetigit eum, dicens: Volo, mundare. Et confestim lepra discessit ab illo. Et ipse praecepit illi, ut nemini diceret: sed uade ostende te sacerdoti, & offer pro emundatione tua, sicut praecepit Moses, in testimonium illis. Perābulabat aūt magis sermo de illo, & conueniebant turbae multae ut audirent, & curarē tur ab infirmitatibus suis. Ipse autem secedebat in desertum, & orabat. Et factum est in una dierum, & ipse sedebat docens, et erant pharisaei sedentes & legis doctores, qui uenerūt ex ōni castello Galilaeae & Iudaeae & Hierusalem, & uirtus Dn̄i etat ad sanandum eos. Et ecce uiri portantes in lecto hominem, qui erat paralyticus, & quaerebant eum inferre, & ponere ante eum: & non inuenientes qua parte illū inferrent prae turba, ascenderūt supra tectum, & per tegulas submiserunt eum cum lecto in medium ante IESVM. Quorum fidem ut uidit, dixit: Homo, remit tuntur tibi peccata tua. Et coeperunt cogitare scribae & pharisaei, dicentes: Quis est hic qui loquitur blasphemias? Quis potest dimittere peccata, nisi solus deus? Vt cognouit autem IESVS cogitationes eorum, respondens, dixit ad illos: Quid cogitatis in cordibus uestris? Quid est facilius dicere: Dimittuntur tibi peccata, an dicere: Surge, & ambula? Vt autem sciatis quia filius hominis [Page] habet potestatem in terra dimit tendi peccata, ait paralytico: Tibi dico: surge, tolle lectum tuum & uade in domum tuam. Et confestim consurgens coram illis, tulit lectum in quo iacebat, & abiit in domum suam magnificans Deum. Et stupor apprehendit omnes, & magnificabant Deum, & repleti sunt timore, dicentes: quia uidimus mirabilia hodie. Et post haec exiit, & uidit publicanū noīe Leui, sedentē ad teloniū, & ait illi: Sequere me▪ Et relictis omnibus, surgens secutus est eum. Et fecit ei conuiuium magnum Leui in domo sua, & erat turba multa publicanorum & aliorum qui cum illis erāt discumbentes. Et murmurabant pharisaei & scribae eorum, dicentes ad discipulos eius: Quare cū publicanis & peccatoribus man ducatis & bibitis? Et respōdens IESVS, dixit ad illos: Non egent qui sani sunt medico, sed qui male habent. Non ueni uocare iustos, sed peccatores ad poenitentiam. At illi dixerunt ad eum? Quare discipuli Ioannis ieiunant frequenter, & obsecrationes faciunt: similiter & pharisaeorum, tui autem edunt & bibunt? Quibus ipse ait: Nunquid potestis filios sponsi dum cum illis est sponsus, facere ieiunare? Venient autem dies, & cum ablatus fuerit ab illis sponsus, tunc ieiunabunt in illis diebus. Dicebat autē & similitudinē ad illos: [Page 83] Quia nemo commissuram a uestimento nouo immittit in uestimentum uetus, alioqui & nouū rumpit, & ueteri non conuenit cōmissura a nouo. Et nemo mittit uinum nouum in utres ueteres, alioquin rumpet uinum nouum utres, & uinum effundetur, & utres peribunt: sed uinum nouum in utres nouos mittendum est, & utraque conseruantur. Et nemo bibens uetus, statim vult nouum, dicit enim: uetus meliu [...] est.
CAPVT .VI.
FActum est autē in sabbato secundo primo, cum transiret per sata vellebant discipuli eius spicas, & manducabant confricantes manibus. Quidam autem pharisaeorum dicebant illis: Quid facitis quod non licet in sabbatis? Et respondens IESVS ad eos, dixit: Nec hoc legistis quod fecit Dauid, cum esurisset ipse, & qui cum illo erant: quomodo intrauit in domū Dei, & panes propositionis sumpsit, & manducauit, & dedit his qui cum ipso erant, quos non licebat manducare, nisi tantum sacerdotibus? Et dicebat illis: Quia dominus est filius hominis etiā sabbati. Factum est autē in alio sabbato, ut intraret in synagogam, & doceret. Et erat ibi homo, & manus eius dextra erat arida. Obseruabāt autē scribae & pharisaei, si in sabbato curaret, ut
inuenirent unde accusarent eū. Ipse uero sciebat cogitationes eorum, & ait homini qui habebat manū aridam: Surge, & sta in medium. Et s [...]rgens stetit. Ait autem ad illos IESVS: Interrogo uos: Silicet sabba [...]is benefacere, an male: animam saluam facere, an perdere? Et circunspectis omnibus, dixit homini: Extende manum tuam. Et extēdit, & restituta est manus eius. Ipsi autem repleti sunt insipientia, & colloquebātur ad inuicē quid namfacerent IESV. Factum est autē, in illis diebus exiit in montē orare, & erat pernoctās in oratiōe dei. Et cū dies factus esset uocauit discipulos suos, & elegit duodecim ex ipsis, quos Apostolos nominauit: Simonem quem cognominauit Petrum, & Andream fratrem eius, Iacobum, & Ioannem, Philippum & Bartholomaeum, Matthaeum, & Thomam, Iacobum Alphaei, & Simonem qui uocatur Zelotes, & Iudam Iacobi, & Iudam Iscariotem, qui fuit proditor. Et descendēs cum illis, stetit in loco cāpestri, & turba discipulorum eius, & multitudo copiosa plebis ab omni Iudaea, et Hierusalem, e [...] maritima, et Tyri, et Sidonis, qui uenerant ut audirent eum, et sanarentur a lāguoribus suis, Et qui uexabātur a spiritibus immundis, curabantur. Et omn i [...] turba quaerebat eū tangere, quia [Page 84] uirtus de illo exibat, & sanabat omnes. Et ipse eleuatis oculis in discipulos suos, dicebat: Beati pauperes, quia uestrum est regnū dei. Beati qui nunc esuritis, quia saturabimini. Beati qui nūc fletis, quia ridebitis. Beati eritis cum uos oderint homines, & cū separauerint uos, & exprobrauerint, & eiecerint nomen uestrum tanquam malum propter filium hominis. Gaudete in illa die & exultate, ecce enim merces uestra multa est in coelo. Secundum haec enim faciebāt prophetis patres eorum. Veruntamen uae uobis diuitibus, qui habetis consolationem uestram. Vae uobis qui saturati estis, quia esurietis. Vae uobis qui ridetis nunc, quia lugebitis & flebitis. Vae cum benedixerint uobis omnes homines: secundū haec enim faciebant pseudoprophetis patres eorum. Sed uobis dico, qui auditis: Diligite inimicos uestros, benefacite his qui uos oderunt, benedicite maledicentibus uobis, & orate pro calumniantibus uos. Et qui te ꝑcutit in maxillam unā, praebe illi & alteram. Et ab eo qui aufert tibi uestimētū, etiā tunicā noli prohibere. Omni aūt petēti te tribue: & ꝗ aufert quae tua sūt, ne repetas. Et prout uultis ut faciāt uobis homīes, & uos facite illis similiter. Et si diligitis eos ꝗ uos diligūt, q̄ uobis est gr̄a? nā & pctōres diligētes se diligūt. Et si bn̄feceritis his ꝗ uobis bn̄faciūt, quae uobis [Page] est gratia? siquidem et peccatores hoc faciūt. Et si mutuum dederitis his a quibus speratis recipere, quae gratia est uobis? nā peccatores peccatoribus foenerantur, vt recipiant aequalia. Veruntamen diligite inimicos vestros, benefacite & mutuum date, nihil inde sperantes, & erit merces uestra multa, & eritis filii altissimi: quia ipse benignus est super ingratos & malos. Esto te ergo misericordes, sicut & pater uester misericors est. Nolite iudicare, & non iudicabimini, nolite condemnare, & non condemnabimini. Dimittite, et dimittemini. Date, & dabitur uobis. Mensuram bonam & confertam, & coagitatam, & superflutem dabunt in sinū uestrum. Eadem quippe mensura qua mensi fueritis, remetietur uobis. Dicebat autem illis & similitudinem: Nunquid potest coecus coecum ducere? nonne ambo in foueam cadunt? Non est discipulus super magistrum: perfectus autem omnis erit, si sit sicut magister eius. Quid autem uides festucā in oculo fratris tui, trabem autē quae in oculo tuo est, non consyderas? Aut quomodo potes dicere fratri tuo: Frater, sine, eiiciam festucā de oculo tuo, ipse in oculo tuo trabem non uides? Hypocrita eiice primum trabē de oculo tuo, & tunc perspicies, ut educas festucā de oculo fratris tui. Non est enim arbor bona, quae facit fructus malos, nec [Page 85] arbor mala faciens fructum bonum. Vnaquae (que) enim arbor de fructu suo cognoscitur. Ne (que) em̄ de spinis colligunt ficus, ne (que) de rubo uindemiant uuam. Bonus homo de bono thesauro cordis sui profert bonū, malus homo de malo thesauro profert malum. Ex abūdantia cordis os loquitur. Quid aūt uocatis me Domine Domine, & nō facitis quae dico? Omnis qui uenit ad me, & audit sermones meos, & facit eos, ostendam uobis cui similis sit: Similis est homini aedificanti domum, qui fodit in altum, & posuit fundamentum supra petram: inundatione autem facta, illisum est flumen domui illli, & non potuit eam mouere, fundata enim erat supra petram. Qui autem audit & non facit, similis est homini aedificanti domum suam supra terram sine fundamentis, in quam illisus est fluuius, & continuo cecidit, & facta est ruina domus illius magna.
CAPVT VII.
CVm autem implesset omnia verba sua in aures plebis, intrauit Capernaum. Centurionis autē cuiusdā seruus male habēs erat moriturus, qui illi erat preciosus. Et cum audisset de Iesu, misit ad eum seniores Iudaeorū, rogans eū ut ueniret & saluaret seruū eius. At illi cū uenissēt ad [...] [Page 86] [...]ico [...]ge. Et resedit qui erat mortuus, & coepit loqui. Et dedit illum matri suae. Accepit autem omnes timor, & magnificabant Deum, dicentes: Quia propheta magnus surrexit in nobis, & quia Deus uisitauit plebem suam. Et exiit hic sermo in uniuersam Iudaeam de eo, & omnem circa regionem, Et nunc iauerūt Ioanni discipuli eius de omnibus his. Et conuocauit duos de discipulis suis Ioannes, & misit ad IESVM, dicens: Tu es qui uenturus es? an alium expectamus? Cum autem uenissent ad eum uiri, dixerunt: Ioannes Baptista misit nos ad te, dicens: Tu es qui uenturus es? an alium expectamus? In ipsa autē hora curauit multos a languoribus suis, & plagis, & spiritibus malis, & coecis multis donauit uisum. Et respondens, dixit illis: Euntes renunciate [...]oanni quae audistis & uidistis, quia coeci uident, claudi ambulant, leprosi mūdantur, surdi audiunt, mortui resurgunt, pauperes euangelizātur: & beatus est quicun (que) non fuerit scandalizatus in me. Et cum discessissent nuncii Ioannis, coepit de Ioanne dicere ad turbas: Quid existis in desertum uidere? arundinem uento agitatam? Sed quid existis uidere? hominem mollibus uestimentis indutum. Ecce qui in ueste preciosa sunt & deliciis, in domibus regū sūt. Sed quid existis uidere? prophetam? [Page] Vti (que) dico uobis▪ & plusquā prophetam. Hic est de quo scriptum est: Ecce mitto angelum meum ante faciem tuā, qui praeparabit uiam tuam ante te. Dico enim uobis: Maior internatos mulierum propheta Ioanne baptista nemo est: qui autem minor est in regno dei, maior est illo. Et omnis populus audiens & publicani iustificauerunt deū, baptizati baptismo Ioānis. Pharisaei autem & legisperiti consiliū dei spreuerūt in semetipsos, non baptizati ab eo. Ait autem dominus: Cui ergo similes dicā homines generationis huius, & cui similes sunt? Similes sunt pueris sedentibus in foro, & loquē tibus ad inuicem, & dicentibus▪ Cantauimus uobis tibiis, & non saltastis: lamentauimus, & non plorastis. Venit autem Ioannes Baptista, ne (que) manducans panē, neque bibens uinū, & dicitis: Daemonium habet. Venit filius hominis manducans & bibens, & dicitis: Ecce homo deuorator, & bibens uinum, amicus publicanorum & peccatorum. Et iusti ficata est sapientia ab omnibus filiis suis. Rogabat autem illum quidam de pharisaeis ut manducaret cum illo. Et ingressus domum pharisaei discubuit. Et ecce mulier quae erat in ciuitate peccatrix, ut cognouit ꝙ IESVS accubuit in domo pharisaei, attuli [...] alabastrū unguēti, & stans [...]etro [Page 87] secus pedes eius, lachrymis coepit rigare pedes eius, & capillis capitis sui tergebat, & osculabatur pedes eius, & unguento ungebat. Videns autem pharisaeus qui uocauerat eum, ait intra se, dicens: Hic si esset propheta, sciret utique quae & qualis mulier est, quae tangit eum: quia peccatrix est. Et respondens IESVS dixit ad illum: Simon, habeo tibi aliquid dicere. At ille ait: Magister dic. Duo debitores erant cuidam foeneratori, unus autem debebat denarios quingentos, & alius quinquaginta. Non habentibus uero illis unde redderent, donauit utrisque. Quis ergo eum plus diliget? Et respondēs Simon, dixit: Aestimo quia is cui plus donauit. At ille dixit: Recte iudicasti. Et conuersus ad mulierē, dixit Simoni: Vides hāc mulierem? Intraui in domum tuam, aquam pedibus meis non dedisti, haec autem lachrymis rigauit pedes meos, & capillis suis tersit. Osculum mihi non dedisti, haec autem ex quo intrauit, non cessauit osculari pedes meos. Oleo caput meum non unxisti, haec autē unguento unxit pedes meos. Propter quod dico tibi: Remittuntur ei peccata multa, quoniam dilexit multum. Cui autem minus dimittitur, minus diligit. Dixit autem ad illam: Remittuntur tibi peccata. Et coeperunt qui simul [Page] accumbebant, dicere intra se: Quis est hic, qui etiam peccata dimittit? Dixit autem ad mulierem: Fides tua te saluam fecit, uade in pace.
CAPVT VIII.
ET factū est deince ps, & ipse iter faciebat per ciuitates & castella, praedicās & euāgelizās regnū Dei, & duodecim cū illo, & mulieres aliquae, quae erāt curatae a spiritibus malignis & infirmitatibus: Maria, quae uocabatur Magdalene, de qua septē daemonia eiecerat, & loāna uxor Chusae procuratoris Herodis, & Susanna, & aliae multae, quae ministrabant ei de facultatibus suis. Cum autem turba plurima conueniret & de ciuitatibus properarent ad eum, dixit per similitudinem: Exiit qui seminat seminare semen suum: & dum seminat, aliud cecidit [...]ecus uiam, & conculcatum est, & uolucres coeli comederūt illud. Et aliud cecidit supra petrā, & natum aruit, quia non habebat humorē. Et aliud cecidit inter spin [...]s, & simul exortae spinae suf [...]ocauerunt illud. Et aliud cecidit in terram bonam, & ortum feci [...] fructum centuplum. Haec dicēs, clamabat: Qui habet autes audiendi audiat. Interrogabant au [...]tem eum discipuli eius, quae esset haec parabola. Quibus ipse dixit: Vobis datum est nosse mysteriū regni Dei, caeteris autē in parabolis, ut uidētes nō uide [...]t, [Page 88] & audientes non intelligant. Est autem haec parabola: Semē est uerbum Dei. Qui autem secus uiam, hi sunt qui audiunt, de inde uenit diabolus &, tollit uerbum de corde eorum, ne credentes salui fiant. Nam qui supra petram, qui cum audierint, cum gaudio suscipiunt uerbum, & hi radices non habent, quia ad tempus credunt, & in tempore tentationis recedunt. Quod autem in spinas cecidit, hi sunt qui audierunt, & a sollicitudinibus & diuitiis & uoluptatibus uitae euntes suffocantur, & non referūt fructum. Quod autē in bonam terram, hi sunt qui in corde bono & optimo audiētes uerbū, retinent, & fructum afferunt in patientia. Nemo autem lucernā accendens, operit eam uase, aut subtus lectum ponit, sed supra cā delabrum ponit, ut intrantes uideant lumen. Non est enim occultum, quod non manifestetur: neque absconditum quod non cognoscatur, & in palam ueniat. Videte ergo quid audiatis. Qui enim habet, dabitur illi: & quicunque non habet, etiam quod putat se: habere, auferetur ab illo. Venerunt autem ad illum mater et fratres eius, & non poterant adire eum prae turba. Et nunciatum est illi: Mater tua et fratres tui stant foris, uolentes te uidere. Qui respondens, dixit ad eo [...]: Mater mea et fratres mei hi sunt, qui uerbum Dei audiunt & faciūt. Factum est autem [Page] in una dierum, & ipse ascendit in nauiculam & discipuli eius, & ait ad illos: Trāsiretemus trans stagnum. Et ascenderunt. Et nauigantibus illis, obdormiuit, & descendit procella uēti in stagnū & cōplebātur, & periclitabātur. Accedētes autē suscitauerunt eum, dicentes: Praeceptor, perimus. At ille surgens, increpauit uentum et tempestatem aquae, & cessauit, & facta est trā quillitas. Dixit autem illis: Vbi est fides uestra? Qui timentes mirati sunt, ad inuicem dicentes: Quisputas hic est, quia uentis & mari imperat, & obediunt ei. Et nauigauerūt ad regionem Gerasenorum, quae est cotra Galilaeam. Et cum de naui egressus esset ad terram, occurrit illi uir quidam, qui habebat daemoniū iam temporibus multis, & uestimento non induebatur, neque in domo manebat, sed in monumentis. Is cum uidisset IESVM, procidit ante illum, & exclamans uoce magna, dixit: Quid mihi & tibi est IESV fili Dei altissimi? obsecro te ne me torqueas. Praecipiebat enim spiritui immundo, ut exiret ab homine. Multis enim temporibus arripiebat illum, & uinciebatur catenis, & compedibus custoditus, & ruptis uinculis agebatur a daemonio in deserto. Interrogauit autem illum IESVS dicens: Quod est tibi nomen [...] At ille dixit: Legio, quia intrauerunt daemonia multa in eum. [Page 89] Et rogauerunt ill [...]m, ne imperaret illis, ut in abyssum [...]rent. Erat autem ibi grex por [...]orum multorum pascentium in monte, & rogabant eum ut permitteret eis in illos ingredi: & permisit illis. Exierunt ergo daemonia ab homine & intrauerunt in por cos, & impetu abiit grex perpraeceps in stagnum, & suffocatus est. Quod ut uiderunt factum qui pascebant, fugerunt in ciuitatem & in uillas. Exierunt autē uidere quod factum est, & uenerunt ad IESVM: & inuenerunt hominem sedentem a quo daemonia exierant, uestitum ac sana mente ad pedes eius, & timuerunt. Nunc [...]auerunt autem illis & quiuiderant, quomodo sanus factus fuisset a legione. Et rogauerunt illum omnis multitudo regionis Gerasenorum, ut discederet ab ipsis: quia magno timore tenebantur. Ipse autem ascendens nauim, reuersus est. Et rogauit illum uir a quo daemonia exierant, ut cum eo esset: Dimisit autem eum IESVS, dicens: Redi in domum tuam, & narra quanta tibi fecit Deus. Et abiit per uniuersam ciuitatem, praedicans quanta illi fecisset IESVS. Factū est autē, cum rediisset IESVS, excepit illum turba: erant autem omnes expectātes eū. Et ecce uenit uir cui nomen Iairus, & [Page] ipse princeps synagogae erat, & cecidit ad pedes IESV, rogās eum, ut intraret in domum eius, quia unica filia erat ei fere anno rum duodecim, & haec moriebatur. Et contigit dum iret, a turbis comprimebatur. Et mulier quaedam erat in fluxu sanguinis ab annis duodecim, quae in medicos erogauerat omnem substantiam suam, nec ab ullo potuit cu rari: accessit retro, & tetigit fimbriam uestimenti eius, & confestim stetit fluxus sanguinis eius. Et ait IESVS: Quis est qui me tetigit? Negantibus aūt omnibus, dixit Petrus, & qui cum illo erant: Praeceptor, turbae te com pri [...]unt & affligunt, & dicis: Quis me tetigit? Et dixit IESVS: Tetigit me aliquis: nam & ego noui uirtutem de me exisse. Videns autem mulier quia non latuit, tremens uenit & procidit ante pedes eius, & ob quā causam tetigerit eum, indicauit coram omni populo, & quemadmodum confestim sanata fit. At ipse dixit ei: Filia, fides tua te saluam fecit, uade in pace. Adhuc illo loquente, uenit quidam a principe synagogae, dicens ei: Quia mortua est fil [...]a tua, noliuexare illum. IESVS autem audito hoc uerbo, respondit patri puellae: Nolitime [...]e, crede tantum▪ & salua erit. Et cum uenisset domuni, non permisit intra [...] secum quenquam, nisi Petrum, & Iacobum, [Page 90] & Ioānem, & patrem, & matrem puellae. Flebant autem omnes & plangebant illam. At ille dixit: Nolite flere, Non est mortua puella, sed dormit. Et deridebant eum, scientes quod mortua esset. Ipse autem tenens manum eius, clamauit dicens: Puella, surge. Et reuersus est spiritus eius, & surrexit continuo. Et iussit illi dare manducare. Et stupuerunt parentes eius, quibus praecepit, ne alicuidicerēt, quod factū erat.
CAPVT .IX.
COnu ocatis autem IESVS duodecim Apostolis, dedit illis uirtutem & potestatem super omnia daemonia, & ut languores curarēt▪ Et misit illos praedicare regnum Dei, & sanare infirmos, & ait ad illos: Nihil tuleritis in uia, neque uirgam neque perā, ne (que) panē, ne (que) pecuniā, ne quo duas tunicas habeatis. Et in quācun (que) domū intraueritis, ibi manete, & inde non exeatis. Et quicunque non receperit uos, exeuntes de ciuitate illa, etiam puluerem pedum uestrorum excutite in testimonium supra illos. Egressi autem circumibant per castella, euangelizantes & curantes ubique. Audiuit autem Herodes Tetrarcha omnia quae fiebant ab eo, & haesitabat, eo ꝙ diceretur a quibusdam: Quia Ioannes surrexit a mortuis: a quibusdam uero, quia Elias apparuit: ab aliis autem, quia propheta unus de antiquis surrexit. [Page] Et ait Herodes: Ioannem ego decollaui, quis est aūt iste de quo ego talia audio? Et quaerebat uidere eum. Et reuersi Apostoli narrauerunt illi quaecunque fecerunt. Et assumptis illis secessit seorsum in locum desertum, qui est Bethsaidae. Quod cum cognouissent turbae, secutae sunt illum, & excepit eos, & loquebatur illis de regno Dei, & eos qui cura indigebant, sanabat. Dies autem coeperat declinare. Et accedentes duodecim, dixerunt illi: Dimitte turbas, ut eūtes in castella uillasque quae circa sunt, diuertāt & inueniant escas, quia hic in loco deserto sumus. Ait autem ad illos: Vos date illis manducare. At illi dixerunt: Non sunt nobis plus quam quinque panes & duo pisces, nisi forte nos eamus & [...] mamus in omnem hanc turbam escas. Erant autem fere uiri quin que milia. Ait autem ad discipulos suos: Facite illos discumbere per conuiuia quinquagenos. Et ita fecerunt. Et discubuerunt omnes. Acceptis autem quinque panibus & duobus piscibus, suspexit in coelum, & bene dixit illis, & fregit, & distribuit discipulis sui [...], ut ponerent ante turbas. Et man ducauerunt omnes, & saturati sunt. Et sublatum est quod super fuit illis, fragmentorum cophini duodecim. Et factum est cum solus esset orans, erant cum illo & discipuli, & interrogauit illos, dicens: Quem me dicunt [Page 91] esse turbae? At illi responderunt, & dixerunt: Ioannem Baptistam alii autem Eliam, alii uero quia unus propheta de prioribus surrexit. Dixit autē illis: Vos autem quē me esse dicitis? Respondēs Simō Petrus, dixit: Christū Dei. At ille increpans illos, praecepit ne cui dicerēt hoc, dicen [...]: Quia oportet filiū hominis multa pati, & reprobaria senioribus & principibus sacerdotū & scribis, & occidi, & tertia die resurgere. Dicebat autē ad omnes: Si quis vult post me uenire, abneget se metipsum, & tollat crucē suā quo tidie, & sequatur me. Qui enim uoluerit animā suam saluam facere, perdet illam: nam qui perdiderit animam suā propter me, saluā faciet illā. Quid enim proficit homini, si lucretur uniuersū mundum, seipsum autē perdat, & detrimentū sui faciat? Nā qui me erubuerit & meos sermones hūc filius hominis erubescet cū uenerit in maiestate sua, & patris, & sanctorū angelorum. Dico autem uobis uere, sunt aliqui hic stantes, qui non gustabunt mortem, donec uideāt regnum Dei. Factum est autem post haec uerba fere dies octo, & assūpsit Petrum & Iacobum & Ioannē & ascendit in montem ut oraret. Et factū est dū oraret, species vultus eius altera, & uestitus eius albus & refulgens. Et ecce duo uiri loquebantur cum illo: erant autem Moses & Elias, uisi in maiestate, & dicebant excessum [Page] eius quem completurus erat in Hierusalem. Petrus uero & qui cum illo erant grauati erant somno. Et euigilantes, uiderunt maiestatem eius, & duos uiros qui stabant cum illo. Et factum est cum discederent ab illo, ait Petrus ad IESVM: Praeceptor, bonum est nos hic esse, & faciamus tria tabernacula, unum tibi, & unum Mosi, & unum Eliae, nesciens quid diceret. Haec autem illo loquente facta est nubes, & obumbrauit eos, & [...]imue runt intrantibus illis in nubem. Et uox facta est de nube, dicēs: Hic est filius meus dilectus, ipsum audite. Et dum fieret uox, inuentus est IESVS solus. Et ipsi tacuerunt, & nemini dixerunt in illis diebus quicquam ex his quae uiderant. Factum est autem in sequenti die, descendentibus illis de monte, occurrit illi turba multa. Et ecce uir de turba exclamauit, dicens: Magister, obsecro te, respice in filiū meū, quia unicus est mihi, & ecce, spiritus apprehēdit eū, & subitoclamat, & elidit & dissipat eum cū spuma, & uix discedit dilaniās eū, & rogaui discipulos tuos ut eiicerent illud, & non potuerunt. Respondens autem IESVS, dixit: O generatio infidelis & peruersa, usquequo ero apud uos, & patiar uos? Adduc huc filiū tuum. Et cū accederet, elisit illum daemoniū & dissipauit. Et increpauit IESVS spiritum immundū, & san [...] uit puerum, & reddidit illum patri [Page 92] eius. Stupebāt aūt oēs in magnitudine Dei, oībus (que) mirātibus in oībus quae faciebat, dixit ad discipulos suos: Ponite uos in cordibus uestris sermones istos. Filius enim hominis futurum est ut tradatur in manus hominum. At illi ignorabant uerbum istud, & erat uelatum ante eos, ut non sentirent illud, & timebant eum interrogare de hoc uerbo. Intrauit autem cogitatio in eos, quis eorum maior esset. At IESVS uidens cogitationes cordis illorum, apprehendit puerū, & statuit illum secus se, & ait illis: Quicunque susceperit puerū istum in nomine meo, me recipit: & quicunque me receperit, recipit eum qui me misit. Nam qui minor est inter uos omnes, hic maior est. Respondens autem Ioannes, dixit: Praeceptor, uidimus quēdam in nomine tuo eiicientem daemonia, & prohibuimus eum, quia non sequitur nobiscū. Et ait ad illos IESVS: Nolite prohibere: qui enim non est aduersum uos pro uobis est. Factum est autem, dum comple rentur dies assumptionis eius, & ipse faciem suam firmauit ut iret in Hierusalē. Et misit nūcios āte cōspectū suū, & eūtes intraue runt in ciuitatē Samaritanorum, ut pararēt illi. Etnō receperūt eū quia facies eius erat eūtis in Hierusalē. Cum uidissēt aūt discipuli eius, Iacobus & Ioānes, dixerūt: Dn̄e, uis dicamus, ut ignis descēdat [Page] de coelo & cōsumat illo [...] Et cōuersus increpauit illos▪ dicēs Nescitis cuius spūs estis Fil [...]s hoīs nō uenit aias perdere, sed saluare. Et abierūt in aliud castellū. Factū est aūt ambulātibus illis in uia, dixit quidam ad illū: Sequar te quocun (que) ieris. Dicit illi IESVS: Vulpes foueas habent, & uolucres coeli nidos, filius autē hominis non habetubi caput suum reclinet. Ait autē ad alterū: Sequere me. Ille autē dixit: Domine, permitte me primū ire, & sepelire patrem meū. Dixit (que) ei IESVS: Sine ut mortui se peliāt mortuos suos: tu autēuade, & annunciaregnū Dei. Et ait alter: Sequar te Domine, sed per mitte mihi primū renūciare his qui domi sūt. Ait ad illū IESVS: Nemo mittens manum ad aratrum, & aspiciens retro, aptu [...] est regno Dei.
CAPVT X.
POst haec autem des [...] gnauit Dominu [...] & alios septuaginta duos & misit illos binos ante faciem suam in omnem ciuitatem & locū, quo ipse eratue [...] rus, & dicebat illis: Mess [...] quidē multa, operarii autem pauci: Rogate ergo Dn̄m messis, ut mittat operarios in messem suā. Ite, e [...] ce, ego mitto uos sicut agnos inter lupos. Nolite portare sacculum, ne (que) perā, ne (que) calciamēta, & neminē per uiā salutaueritis. In quācun (que) domū intraueritis, primū dicite: Pa [...] huic do [...]tū ▪ Et [Page 93] si ibi fuerit filius pacis, requiescet super illum pax uestra: sin autem, reuertetur ad uos. In eadē autem domo manete, edētes & bibentes quae apud illos sunt: dignus est enim operarius mercede sua. Nolite transire de domo in domum. Et in quamcun (que) ciuitatē intraueritis, & susceperint uos, manducate quae apponūtur uobis, & curate infirmos qui in illa sunt, & dicite illis: Appropinquauit in uos regnū Dei. In quā cun (que) autem ciuitatem intraueritis, & non susceperint uos, exeū tes in plateas eius, dicite: Etiam puluerem qui adhaesit nobis de ciuitate uestra, extergimus in uos: tamen hoc scitote, quia appropinquauit regnum Dei. Dico uobis, quia Sodomis in illa die remissius erit, quam illi ciuitati. Vae tibi Chorozaim, uae tibi Bethsaida, quia si in Tyro & Sidone factae fuissent uirtutes, quae factae sunt in uobis, olim in cilicio & cinere sedentes poeniterent. Veruntamen Tyro & Sidoni remissius erit in iudicio, quam uobis. Et tu Capernaum usque ad coelum exaltata, usque ad infernum demergeris. Qui uos audit, me audit: & qui uos spernit, me spernit. Qui autem me spernit, spernit eum qui misit me. Reuersi sunt autem septuaginta duo cum gaudio, dicentes: Domine, etiam daemonia nobis subiiciuntur in nomine tuo. Et ait illi [...] ▪ Videbam satanam sicut fulgur de coelo cadentem. [Page] Ecce dedi uobis potestatem cal candi supra serpentes & scorpiones, & super omnem uirtutem inimici, & nihil uobis nocebit. Veruntamen in hoc nolite gaudere, quia spiritus uobis subiiciuntur: gaudete autem quod nomina uestra scripta sunt in coelis. In ipsa hora exultauit in spiritu sancto, & dixit: Confiteor tibi pater Domine coeli & terrae, quod abscondisti haec a sapientibus & prudentibus, & reuelasti ea paruulis. Etiam pater quoniam sic placuit ante te. Omnia mihi tradita sunt a patre meo, & nemo scit quis sit filius, nisi pater: & quis sit pater, nisi filius, & cui uoluerit filius reuelare. Et conuersus ad discipulos suos, dixit: Beati oculi qui uident quae uos uidetis. Dico enim uobis, quod multi prophetae & reges uoluerunt uidere quae uos uidetis, & non uiderunt: & audire quae auditis, & nō audierūt. Et ecce ꝗdā legisperitus surrexit, tentan [...] illum, & dicens: Magister, quid faciendo uitam aeternam possidebo? Ac ille dixit ad eum: In lege quid scriptum est? quomodo legis? Ille respondens, dixit: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, & ex tota anima tua, & ex omnibus uiribus tuis, & ex omni mente tua: & proximum tuum sicut teipsum. Dixitque illi: Recte respondisti, hoc fa [...], & uiues. Ille autem uolun [...] stificare seipsum, dixit ad IESVM: [Page 94] Et [...]s est meus proximus? Suspiciens autē IESVS, dixit: Homo quidā descēdebat ab Hierusalē in Hiericho, & incidit in latrones, qui etiā despoliauerūt eum: & plagis impositis abierūt semiuiuo relicto. Accidit autem ut sacerdos quidam descenderet eadem uia, & uiso illo praeter iuit. Similiter & leuita, cum esset secus locum & uideret eum, pertransiit. Samaritanus autem quidam iter faciens, uenit secus & uidens eum, misericordia motus est. Et appropians, alligauit uulnera eius, infundens oleum & uinum: & imponens illum in iumentum suum, duxit in stabulum, & curam eius egit. Et altera die protulit duos denarios, & dedit stabulario, & ait: Curam illius habe, & quodcunque supererogaueris, ego cum rediero, reddam tibi. Quis horum trium uidetur tibi fuisse proximus illi, qui incidit in latrones? At ille dixit: Qui fecit misericordiam in illum. Et ait illi IESVS: Vade, & tu fac similiter. Factum est autē dum irēt, & ipse intrauit in quod dam castellum, & mulier quaedā Martha· nomine, excepit illum in domum suam: & huic erat soror nomine Maria, quae etiam se dens secus pedes Domini, audiebat uerbum illius. Martha autem satagebat circa frequens ministerium, quae stetit, & ait: Domine, nō est tibi curae ꝙ soror [...]ea relinquit me solam ministrare? [Page] die ergo illi, ut me adi [...] uet. Et respondens, dixit illi Dominus: Martha, Martha solicita es, & turbaris erga plurima. Porro unum est necessarium. Maria optimam partem elegit, quae nō auferetur ab ea.
CAPVT XI.
ET factū est, cū esset in quodā loco orās, ut cessauit, dixit unus ex discipulis eius ad eum: Domine, doce nos orare, sicut docuit Ioannes discipulos suos. Et ait illis: Cum oratis, dicite: Pater, sanctificetur nomen tuum. Adueniat regnum tuum. Fiat uoluntas tua. Panem nostrum quotidianum da nobis hodie. Et dimitte nobis debita nostra, siquidem & nos dimittimus omni de benti nobis. Et ne nos inducas in tentationem. Et ait ad illos: Quis uestrum habebit amicum, & ibit ad illū media nocte, & dicet illi: Amice cōmoda mihi tres panes, quoniā amicus meus uenit de uia ad me, & non habeo quod ponam ante illum: & ille deintus respondens, dicat: Noli mihi molestus esse, iam ostium clausum est, & pueri mei mecum sunt in cubili, non possum surgere, & dare tibi. Et si ille perseuerauerit pulsans, dico uobis: Etsi non dabit illi surgens, eo ꝙ amicus eius sit, propter improbitatem tamen eius surget, & dabit illi quotquot habet necessarios. Et ego dico uobis: Petite, & dabitur uobis: Quaeriquaerite, [Page 95] & inuenietis: pulsate, & aperietur uobis. Omnis enim qui petit, accipit: & qui quaerit, inuenit: & pulsanti, aperietur. Quis autem ex uobis patrem petit panem, nunquid lapidem dabit illi? Aut piscem, nunquid pro pisce serpentem dabit illi? Aut si petierit ouum, nunquidporriget illi scorpionē? Si ergo uos cū sitis mali, nostis bona data dare filiis uestris, quanto magis pater uester coelestis dabit spiritum bonum petentibus se? Et erat eiiciens daemoniū, & illud erat mutum. Et cum eiecisset daemonium locutus est mutus, & admiratae sunt turbae. Quidam autem ex eis dixerunt: In Beelzebub principe daemoniorum eiicit daemonia. Et alii tentantes, signum de caelo quaerebant ab eo. Ipse autem ut uidit cogitationes eorum dixit eis: Omne regnum in se diuisum desolabitur, & domus supra domum cadet. Si autem & satanas in seipsum diuisus est, quomodo stabit regnum eius? quia dicitis in Beelzebub me eiicere daemonia? Si autem ego in Beelzebub eiicio daemonia, filii uestri in quo eiiciunt? Ideo ipsi iudices uestri erunt. Porrosi in digito Dei eiicio daemonia, profecto peruenit in uos regnū Dei. Cum fortis armatus custodit atrium suum, in pace sunt ea quae possidet. Si autem fortior illo superueniens uicerit eum, uniuersa arma eius auferet, [Page] in quibus con [...]debat, & spoli [...] eius distribuet. Qui non est mecum, contra me est: & qui non colligit mecum, dispergit. Cum immundus spiritus exierit ab homine, perambulat per loca inaquosa, quaerens requiem: et non inueniens, dicit: Reuertar in domum meam unde exiui. Et cum uenerit, inuenit eam scopis mundatam. Tunc uadit, & assumit septem alios spiritus secum, nequiores se, & ingressi habitant ibi, & fiunt nouissima hominis illius peiora prioribus. Factum est autem cum haec diceret, extollens uocem quaedam mulier de turba, dixit ill: Beatus uenter qui te portauit, & ubera quae suxisti. At ille dixit: Quinimo beati qui audiunt uerbum Dei, & custodiunt illud, Turbis autem concurrentibus, coepit dicere: Generatio haec, generatio nequam est, signum quaerit & signum nō dabitur ei, nisi signum Ionae prophetae. Nam sicut fuit Ionas signum Niniuitis, ita erit & filius hominis generationi isti. Regina Austri [...]rget in iudicio cum uiris generationis huius, & condemnabit illos: quia uenit a finibus terrae audire sapientiam Salomonis, & e [...]ce plus quam Salomon hic. Viri Niniuitae surgent in iudicio cum generatione hac, & condemnabunt [Page 96] illam, quia poenitentiam egerunt in praedicatione Ionae: & ecce plusquam Ionas hic. Nemo lucernam accēdit, & in abscondito ponit, neque sub modio: sed supra candelabrū, ut qui ingrediuntur lumen uideāt. Lucerna corporis tui, est oculus tuus. Si oculus tuus fuerit simplex, totum corpus tuum lucidum erit: si autem nequam fuerit, etiam corpus tuum tenebrosum erit. Vide ergo ne lumen quod in te est, tenebrae sint. Si ergo corpus tuum totum lucidū fuerit, non habens aliquam partem tenebrarum, erit lucidum totum, & sicut lucerna fulgoris illuminabit te. Et cum loqueretur, rogauit illum quidam pharisaeus ut pranderet apud se. IESVS autem ingressus recubuit. Pharisaeus autē coepit intra se reputās dicere, quare nō baptiza [...]us esset ante prandium. Et ait Dominus ad illū: Nunc uos pharisaei quod deforis est calicis & catini mundatis, quod autem in tus est uestrum, plenum est rapina & iniquitate. Stulti, nōne qui fecit quod foris est, etiā id quod deintus est, fecit? Veruntamen quod superest, date eleemosynā & ecce omnia mūda sunt uobis. Sed uae uobis pharisaei qui decimatis mētā & rutā, & ōne olus, & praeteritis iudiciū & charitatēdei. Haec aūt oportuit facere, & illa nō omittere. Vae uobis pharisaeis, quia diligitis primas cathedras ī synagogis, & salutatiōes in foro. [Page] Vae uobis scribae & pharisaei hypocritae, quia estis ut monumenta quae non parent, & homines ambulantes supra nesciunt. Respondens autem quidam ex legisperitis, ait illi: Magister, haec dicens etiam contumeliam nobis facis. At ille ait: Et uobis legisperitis uae, quia oneratis homines oneribus quae portare non possunt, & ipsi uno digito uestro nō tangitis sarcinas. Vae uobis qui aedificatis monumenta prophetarum, patres autem uestri occiderunt illos. Profecto testificamini quod consentitis operibus patrum uestrorum, quoniam ipsi quidem eos occiderunt, uos autem aedificatis eorum sepulchra. Propterea & sapientia Dei dixit: Mittam ad illos Prophetas & Apostolos, & ex illis occident & persequentur, ut inquiratur sā guis omnium Prophetarum, qui efsusus est a constitutione mundi a generatione ista, a sanguine Abel usque ad sanguinem Zachariae, qui periit inter altare & aedem. Ita dico uobis, requiretur ab hac generatione. Vae uobis legisperitis, qui tulistis clauem scientiae: ipsi non introistis, & eos qui introibant, prohibuistis. Cum haec ad illos diceret, coeperunt pharisaei & legisperiti grauiter insistere, & os eius opprimere de multis, insidiantes ei, & quaerentes aliquid capere ex ore eius, ut accusarent eum.
CAPVT XII.
MVltis autem turbis concurrentibus, ita ut se in uicem conculcarent, coepit dicere ad discipulos suos: Attendite a fermento pharisaeorum, quod est hypocrysis. Nihil enim opertum est, quod non reueletur: neque absconditum, quod nō sciatur. Quo niam quae in tenebris dixistis, in lumine dicentur: & quod in aure locuti estis in cubilibus, praedicabitur in tectis. Dico autē uobis amicis meis: Ne terreamini in his qui occidunt corpus, & post haec non habent amplius quid faciant. Ostendam autem uobis quem timeatis: Timete eum qui postquam occiderit, habet pote statem mittere in gehennam: ita dico uobis, hunc timete. Nō ne quinque passeres uaeneunt di pondio? & unus ex illis non est in obliuione coram Deo. Sed & capilli capitis uestri omnes numerati sunt. Nolite ergo timere, multis passeribus pluris estis. Dico aūt uobis: Omnis quicū (que) confessus fuerit me corā hominibus, & filius hominis confitebitur illū coram angelis Dei: qui aūt negauerit me corā hoībus, negabitur corā angelis Dei. Et omnis qui dicit uerbum in filium hominis, remittetur illi: ei autem qui in spiritum sanctum blasphemauerit, non remittetur. Cum autem inducent uos in synagogas, & ad magistratus & potestates, nolite soliciti esse qualiter [Page] aut quid respondeatis, aut quid dicatis. Spiritus enim sanctus docebit uos in ipsa hora quid oporteat uos dicere. Aitautem ei quidam de turba: Magister, dic fratri meo, ut diuidat mecum haereditatem. At ille dixit ei: Homo, quis me constituit iudicem aut diuisorem supra uos? Dixitque ad illos: Videte, & cauete ab omni auaricia: quia non in abundantia cuiusquam uita eius est ex his quae possidet. Dixit autem similitudinem ad illos, dicens: Hominis cuiusdam diuitis uberes fructus ager attulit, & cogitabat intra se, dicens: Quid faciam, quia non habeo quo congregem fructus meos? Et dixit: Hoc faciam: Destruam horrea mea, & maiora faciam, & illuc congregabo omnia quae nata sunt mihi, & bona mea, & dicam animae meae: Anima, habes multa bona posita in annos plurimos, requiesce, comede, bibe, epulare. Dixit autem illi Deus: Stulte, hac nocte animam tuam repetunt a te, quae autem parasti, cuius erunt? Sic est qui sibi thesaurizat, & non est in Deum diues. Dixitque ad discipulos suos: Ideo dico uobis, nolite soliciti esse animae uestrae quid manduceducetis, neque corpori, quid induamini: anima plus est quam esca, & corpus plus quam uestimentum. Consyderate coruos, quia non seminant, neque [Page 98] neque metunt, quibus non est cellarium, ne (que) horreum, & Deus pascit illos. Quāto magis uos pluris estis? illis? Quis autem uestrum cogitando potest adiicere ad staturam suam cubitum unum? Si ergo neque quod minimum est potestis, quid de caetetis soliciti estis? Consyderate lilia quomodo crescunt, non laborant, neque nent: dico autem uobis, neque Salomon in omni gloria sua uestiebatur sicut unum existis. Si autem foenum quod hodie est in agro, & cras in clibanū mittitur, deus sic uestit, quāto magis uos pusillae fidei? Et uos nolite quaerere quid manducetis, aut quid bibatis, & nolite in sublime tolli: haec autem omnia gentes mundi quaerunt. Pater autem uester scit quoniam his indigetis. Veruntamen quaerite primum regnum Dei, & iustitiam eius, & haec omnia adiicientur uobis. Nolite timere pusillus grex, quia complacuit patri uestro dare uobis regnum. Vendite quae possidetis, & date elcemosynam. Facite uobis sacculos qui non uete rascunt thesaurum non deficientem in coelis, quo fur non appropiat, neque tinea corrumpit. Vbi enim thesaurus uester est, ibi cor uestum erit. Sint lūbi uestri praecincti, & lucernae ardentes in manibus uestris, & uos similes hominibus expectantibus Dominū suū quando reuertatur a nuptiis, ut cū uenerit & pulsauerit, cōfestim aperiant ei. Beati serui illi, quos [Page] cum uenerit Dominus, inuenerit uigilantes: Amen dico uobis quod praecinget se, & faciet illos discumbere, & transiens ministrabit illis. Et si uenerit in secunda uigilia, et si in tertia uigilia uenerit & ita inuenerit, beati sunt serui illi. Hoc autem scitote, quoniam si sciret paterfamilias, qua hora fur ueniret, uigilaret utique, & non sineret perfodi domum suam. Et uos estote parati, quia qua hora non putatis filius hominis ueniet. Ait autem ei Petrus: Domine, ad nos dicis hanc parabolam, an ad omnes? Dixit autem Dominus: Quis putas est fidelis dispensator, & prudens, quem constituit Dominus supra familiam suam, ut det illis in tempore tritici mensuram. Beatus ille seruus, quem cum uenerit Dominus, inuenerit ita facientem: uere dico uobis: quoniam supra omnia quae possidet constituet illum. Quod si dixerit seruus ille in corde suo: Moram facit Dominus meus uenire, & coeperit percutere seruos, & ancillas, & edere, & bibere, & inebriari, ueniet Dominus serui illius in die qua non sperat, & hora qua nescit, & diuidet eum, pa [...] temque eius cum infidelibus ponet. Ille autem seruus qui cognouit uoluntatem Domini sui, & non praeparauit, & non fecit secundū uoluntatē eius, uapulabit [Page 99] multis. Qui autem nō cognouit & fecit digna plagis, uapulabit pancis. Omni autem cui multum datum est, multum quaeretur ab eo: & cui commendauerunt multum, plus petent ab eo. Ignem ueni mittere in terram, & quid uolo, nisi ut accendatur? Baptismo autem habeo baptizari, & quomodo coarctor, usque dum perficiatur? Putatis quia pacem ueni mittere in terram? Non dico uobis, sed separationem. Erunt enim ex hoc quinque in domo una diuisi, tres in duos, & duo in tres: diuidentur pater in filium, & filius in patrem suum, & mater in filiam, & filia in matrem, socrus in nurum suam, & nurus in socrum suam. Dicebat autem ad turbas: Cum uideritis nubem orientem ab occasu, statim dicitis: Nimbus uenit, & ita fit. Et cum austrum flantem, dicitis: Quia aestus erit, & fit. Hypocritae, faciem coeli & terrae nostis probare, hoc autem tempus quo modo non probatis? Quid autem & a uobis ipsis non iudicatis quod iustum est? Cum autem [...]adis cum aduersario tuo ad principem, in uia da operam liberari ab illo, ne forte trahat te ad iudicē, & iudex tradat te exactori, & exactor mittat te in carcerem [Page] Dico tibi non exies inde, donec etiam nouissimum minutum reddas.
CAPVT XIII.
ADerant autem quidā ipso in tempore nunciantes illi de Galilaeis, quorum sanguinem Pilatus miscuit cum sacrificiis eorum. Et respondēs dixit illis: Putatis quod hi Galilaei prae omnibus Galilaeis peccatores fuerint, quia talia passi sunt? Non dico uobis, sed nisi poenitentiam habueritis, omnes similiter peribitis. Sicut illi decem & octo, supra quos cecidit turris in Siloe, & occidit eos: putatis quia & ipsi debitores fuerint praeter oēs hoīes habitantes in Hierusalē? Non dico uobis, sed si poenitentiam nō habueritis, omnes similiter peribitis. Dicebat autem & hanc similitudinem. Arborem fici habebat quidam plantatam in uinea sua, & uenit quaerens fructum in illa, & non inuenit. Dixit autem ad cultorem uineae: Ecce anni tres sunt ex quo uenio quaeren [...] fructum in ficulnea hac, & non inuenio. Succide ergo illam: ut quid etiam terram occupat? At ille respondens dicit illi: Domine, dimitte illam etiam hoc anno, usque dum fodiā circa illā & mittā stercora, & siquidē feceri [...] fructū: sinautē in futurū succides eā. Erat aūt docēs in synagoga eorū sabbatis. Et ecce mulier, qu [...] habebat spūm īfirmitatis ānis decē & octo, & erat īclinata nec oī no [Page 100] poterat sursū respicere: Quā cum uidisset IESVS, uocauit eā ad se, & ait: Mulier, dimissa es ab infirmitate tua. Et imposuit illi manus, & confestim erecta est & glorificabat Deum. Respondens autem archisynagogus, indignans quia sabbato curasset IESVS, dicebat turbae: Sex dies sunt in quibus oportet operari, in his ergo uenite & curamini & non die sabbati. Respondens autem ad illum Dominus, dixit: Hypocritae, unusquisque uestrum sabbato non soluit bouem suum aut asinum a praesepio, & ducit adaquare? Hanc autem filiā Abrahae, quam alligauit satanas, ecce decem & octo annis, num oportuit solui a uinculo isto die sabbati? Et cum haec diceret, eru bescebant omnes aduersarii eius, & omnis populus gaudebat in uniuersis quae gloriose fiebant ab eo. Dicebat ergo: Cui simile est regnum Dei, & cui simile aestimabo illud? Simile est grano sinapis, quod acceptum homo misit in hortum suum, & creuit, & factum est in arborem magnam, & uolucres coeli requieuerunt in ramis eius. Et iterum dixit: Cui simile aestimabo regnum Dei? Simile est fermento, quod acceptum mulier abscondit in farinae sata tria, donec fermentaretur totum. Et ibat per ciuitates & castella docens, & iter faciens in Hierusalem. Ait autem illi quidam: Domine, si [Page] pauci sunt qui saluantur? Ipse autem dixit ad illos: Contendite intrare per angustam portam, quia multi dico uobis quaerent intrare, & non poterunt. Cum aū tem intrauerit paterfamilias, & clauserit ostium, incipietis fori [...] stare, & pulsare ostium, dicentes: Domine, aperi nobis. Etrespondens, dicet uobis: Nescio uos unde sitis. Tunc incipietis dicere: Manducauimus coram te, et bibimus, et in plateis nostris docuisti. Et dicet uobis: Nescio uos unde sitis, discedite a me omnes operarii iniquitatis. Ibi erit fletus & stridor dentium, cum uideritis Abraham, & Isaac, & Iacob, & omnes prophetas in regno Dei, uos autem expelli foras. Et uenient ab oriente, & occidente, & aquilone, & austro, & accumbent in regno Dei. Et ecce, sunt nouissimi qui erant primi, & sunt primi, qui erant nouissimi. In ipsa die accesserunt quidam pharisaeorum dicentes illi: Exi, & uade hinc, quia Herodes vult te occidere. Et ait illis: Ite & dicite vulpi illi: Ecce e [...]icio daemonia, & sanitates perficio hodie & cras, & tertia die consummor. Veruntamen oporte [...] me hodie, & cras, & sequenti di [...] ambulare: quia non capit prophetam perire extra Hierusalē. Hierusalem, Hierusalem, qua [...] occidis prophetas, & lapidas [...]o [...] [Page 101] qui mittuntur ad te, quoties uolui congregare filios tuos, quem admodum auis nidum suum sub pennis, & noluisti. Ecce relinquetur uobis domus uestra deserta. Dico autem uobis, quia non uidebitis me donec ueniat, cum dicetis: Benedictus qui uenit in nomine Domini.
CAPVT .XIIII.
ET factum est cum introisset IESVS in domum cuiusdam principis pharisaeorum sabbato manducare panem, & ipsi obseruabant eum. Et ecce homo quidam hydropicus erat ante illum. Et respondens IESVS, dixit ad legisperitos, & pharisaeos, dicens: Si licet sabbato curare? At illi tacuerunt. Ipse uero apprehensum sanauit eum, ac dimisit. Et respondens ad illos, dixit: Cuius uestrum asinus aut bos in puteum cadet, & non continuo extrahet illum die sabbati? Et non poterant ad haec respondere illi. Dicebat autem & ad inuitatos parabolā, intendens quo modo primos accubitus eligerent, dicens ad illos: Cum inuitatus fueris ad nuptias, non discumbas in primo loco, ne forte honoratior te sit inuitatus ab illo, & ueniens is qui te & illum uocauit, dicat tibi: Da huic locum. Et tunc incipias cum rubore nouissimum locum tenere. Sed cum uocatus fueris, uade [Page] [...] [Page 101] [...] [Page] recumbe in nouissimo loco, ut cum uenerit qui te inuitauit, dicat tibi: Amice, ascende superius. Tunc erit tibi gloria eoram simul discumbentibus. Quia omnis qui se exaltat, humiliabitur: & qui se humiliat, exaltabitur. Dicebat autem & ei qui se inuitauerat: Cum facis prandium aut coenam, noli uocare amicos tuos, neque fratres tuos, neque cognatos, neque uicinos, neque diuites, ne forte & ipsi te reinuitent, & fiat tibi retributio: sed cum facis conuiuium, uoca pauperes, debiles, claudos, & caecos, & beatus eris, quia non habent retribuere tibi: retribuetur enim tibi in resurrectione iustorum. Haec cum audisset quidam de simul discumbentibus, dixit illi: Beatus qui manducabit panem in regno Dei. At ipse dixit ei: Homo quidam fecit coenam magnam, & uocauit multos. Et misit seruum suum hora coenae, dicere inuitatis, ut uenirent, quia iam parata sunt omnia. Et coeperunt simul omnes excusare. Primus dixit ei: Villā emi, & necesse habeo exire, & uidere illam: rogo te, habe me excusatum. Et alter dixit: Iuga boum emi quinque, & eo probare illa, rogo te, habe me excusatum. Et alius dixit: uxorē duxi, & ideo non possum uenire. Et reuersus [Page 102] seruus, nunciauit haec Domino suo. Tunc iratus paterfamilias, dixit seruo suo: Exi cito in plateas, & uicos ciuitatis, & pauperes, ac debiles, & caecos, & claudos introduc huc. Et ait seruus: Domine, factum est ut imperasti, & adhuc locus est. Et ait Dominus seruo: Exi in uias & sepes, & compelle intrare, ut impleatur domus mea. Dico autem uobis: quod nemo uirorum illorum qui uocati sunt, gustabit coenam meam. Ibant autem turbae multae cum eo, & conuersus dixit ad illos: Si quis uenit ad me, & non odit patrem suum, & matrem, & uxorem, & filios, & fratres, & sorores, adhuc autem & animam suam non potest meus esse discipulus. Et qui non baiulat crucem suam, & uenit post me, non potest meus esse discipulus. Quis enim ex uobis uolens turrim aedificare, non prius sedens computat sumptus qui necessarii sūt, si habeat ad perficiendum: ne posteaquam posuerit fundamentum, & non potuerit perficere, omnes qui uident incipiant illudere ei, dicentes: Quia hic homo coepit aedificare, & non potuit consummare. Aut quis rex iturus committere bellum aduersus alium regem, non sedens prius cogitat si possit cū decem millibus occurrere ei, qui cum uiginti millibus uenit ad se? alioquin adhuc illo longe aagente, [Page] legationem mittens, rogat ea quae pacis sunt. Sic ergo oīs ex uobis, qui non renunciat omnibus quae possidet, non potest meus esse discipulus. Bonum est Sal, si autem sal euanuerit, in quo condietur? Neque in terram, neque in sterquilinium utile est, sed foras mittetur. Qui habet aures audiendi, audiat.
CAPVT XV.
ERant autem appropinquantes ei publicani & peccatores, ut audirent illum. Et murmurabant pharisaei & scribae, dicentes: Quia hic peccatores recipit & manducat cum illis. Et ait ad illos parabolam istam, dicens [...] Quis ex uobis homo qui habet centum oues, & si perdiderit unam ex illis, nonne dimittit nonaginta nouem in deserto, & uadit ad illam quae perierat, donec inueniat eam. Et cum inuenerit eam, imponit in humeros suos gaudens, & ueniens domū conuocat amicos & uicinos, dicen [...] illis: Congratulamini mihi, quia inueni oue meam quae perierat. Dico uobis, quod ita gaudiū erit in coelo super uno peccatore poenitentiam agente, quam super nonaginta nouem iustis, qui uo [...] indigent poenitentia. Aut quae mulier habens drachmas decē, si perdiderit drachmam unam, nōne accendit lucernā, & euerrit domū, & quaerit diligēter donec inueniat eā. Et cū inuenerit, conuocat [Page 103] amicas & uicinas, dicens: Congratulamini mihi, quia inueni drachmam meam quam perdideram. Ita dico uobis, gaudium erit coram angelis Dei, super uno peccatore poenitentiam agente. Ait autem: Homo quidam habuit duos filios, & dixit adolescentior ex illis patri: Pater, da mihi portionem substantiae quae me cōtingit. Et diuisit illis substantiam. Et post non multos dies congregatis omnibus, adolescentior filius peregre profectus est in regionem longinquam, & ibi dissipauit substantiam suam uiuendo luxuriose. Et postquam omnia consummasset, facta est fames ualida in regione illa, & ipse coepit egere. Et abiit, & adhaesit uniciuium regionis illius, et misit illum in uillam suam, ut pasceret porcos. Et cupiebat implere uentrem suum de siliquis, quas porci manducabant, & nemo illi dabat. In se autem reuersus, dixit: Quanti mercenarii in domo patris mei abundant panibus, ego autem hic fame pereo? Surgam, & ibo ad patrem meum, & dicam ei: Pater, peccaui in coelum, & coram te, iam non sum dignus uocari filius tuus, fac me sicut unum de mercenariis tuis. Et surgens uenit ad patrem suum. Cum autem adhuc longe esset, uidit illum pater ipsius, & [Page] misericordia motus est, & acc [...] rēs cecidit suꝑ collū eius, & osculatus est eum. Dixit (que) ei filius: Pater, peccaui in coelum, & coram te, iam non sum dignus uocari filius tuus. Dixit autem pater ad seruos suos: Cito proferte stolam primam, & induite illum, & date ānulum in manum eius, & calcia menta in pedes eius, & adducite uitulum saginatum, & occidite, & manducemus, & epulemur, quia hic filius meus mortuus erat, & reuixit: perierat, & inuentus est. Et coeperūt epulari. Erat autem filius eius senior in agro. Et cum ueniret & appropinquaret domū, audiuit symphoniam & chorum, & uocauit unum de seruis, & interrogauit quid haec essent. Isque dixit illi: Frater tuus uenit, & occidit pater tuus uitulum saginatum, quia saluum illum recepit. Indignatus est autem, & nolebat introire. Pater ergo illius egressus, coepit rogare illum. At ille respondens, dixit patri suo: Ecce tot annis seruio tibi, & nunquam mandatum tuum praeteriui, & nunquam dedisti mihi hoedū, ut cum amicis meis epularer: sed postquā filius tuus hic, qui deuorauit substātiā suam cū meretricibus uenit, occidisti uitulum saginatum. At ipse dixit illi: Fili, tu semper mecū es, & omnia mea tua sunt: Epulari autem & gaudere oportebat: quia frater tuus hic mortuus erat [Page 104] & reuixit: perierat, & inuentus est.
CAPVT XVI.
DIcebat autem & ad discipulos suos: Homo quidam erat diues, qui habebat uillicum, & hic diffamatus est apud illum, quasi dissipasset bona ipsius. Et uocauit illum, & ait illi: Quid hoc audio de te? redde rationē uillicationis tuae, iam enim non poteris amplius uillicare. Ait uillicus intra se: Quid faciam, quia Dominus meus aufert a me uillicationem? fodere non ualeo, mendicare erubesco: scio quid faciam, ut cum amotus fuero a uillicatione, recipiant me in domos suas. Conuocatis itaque singulis debitoribus Domini sui, dicebat primo: Quātū debes Dn̄o meo? At ille dixit: Centum cados olei. Dixitque illi: Accipe cautionem tuam, & sede, cito scribe quinquaginta. Deinde alio dixit: Tu uero quantum debes? Qui ait: Centum coros tritici. Ait illi: Accipe litteras tuas, & scribe octoginta. Et laudauit Dominus uillicum iniquitatis, quia prudenter fecisset. Quia filii huius seculi prudentiores filiis lucis in generatione sua sunt. Et ego uobis dico: Facite uobis amicos de mammona iniquitatis, ut cum defeceritis, recipiant uos in aeterna tabernacula. Qui fidelis [Page] est in minimo, & in maiori fidelis est: & qui in modico iniquus est, & in maiori iniquus est. Si ergo in iniquo mammona fideles nō fuistis, quod uerum est, quis credet uobis? Et si in alieno fideles non fuistis, quod uestrum est, quis dabit uobis? Nemo potest duobus dominis seruire, aut enim unū odiet, & alterū diliget: aut uni adhaerebit, & alterū contēnet. Nō potestis Deo seruire & mammonae. Audiebāt autē omnia haec pharisaei qui erant auari, & der idebāt illū. Et ait illis: Vos estis qui iustificatis uos corā hominibus, Deus autem nouit corda uestra: quia quod hominibus altum est, abominatio est ante Deum. Lex & prophetae usque ad Ioannem, ex eo regnū Dei euangelizatur, & omnis in illud uim facit. Facilius est coelum & terram praeterire, quam de lege unum apicem cadere. Omnis qui dimittit uxorem suam, & alteram ducit, moechatur: & qui dimissam a uiro ducit, moechatur. Homo quidam erat diues, qui induebatur purpura & bysso, & epulabatur quotidie splendide. Et erat quidam mendicus nomine Lazarus, qui iacebat ante ianuam eius ulceribus plenus, cupiens saturari de micis quae cadebant de mensa diuitis, & nemo illi dabat: sed & [Page 105] canes ueniebant, & lingebant ulcera eius. Factum est autem, ut moreretur mendicus, & portaretur ab angelis in sinum Abrahae. Mortuus est autem diues, & sepultus est in inferno. Eleuans autem oculos suos cum esset in tormentis, uidit Abraham a longe, & Lazarum in sinu eius, & ipse clamans, dixit: Pater Abraham, miserere mei, & mitte Lazarum, ut intingat extremum digiti sui in aquam, ut refrigeret linguam meā, quia crucior in hac flamma. Et dixit illi Abraham: Fili, recordare quia recepisti bona in uita tua, & Lazarus similiter mala: nunc autem hic consolatur, tu uero cruciaris. Et in his omnibus inter nos & uos chaos magnum firmatū est, ut hi qui uolunt hinc transire ad uos, non possint: ne (que) inde huc transmeare. Et ait: Rogo ergo te pater, ut mittas eum in domum patris mei: habeo enim quinque fratres, ut testetur illis, ne & ipsi ueniant in hunc locum tormentorum. Et ait illi Abraham: Habent Mosen & prophetas, audiant illos. At ille dixit: Non pater Abraham, sed si quis ex mortuis ierit ad eos, poenitentiam agent. Ait autem illi: Si Mosen & prophetas non audiunt, neque si quis ex mortuis resurrexerit, credent.
CAPVT XVII.
ET ait ad discipulos suos: Impossibile est ut non ueniant scandala: Vae autē illi per quem [Page] ueniunt: utilius est illi si lapis molaris imponatur circa collum eius, & proiiciatur in mare, quam ut scandalizet unum de pusillis istis. Attendite uobis. Si peccauerit in te frater tuus, increpa illum: & si poenitentiam egerit, dimitte illi. Et si septies in die peccauerit in te, & si septies in die conuersus fuerit ad te, dicens: Poenitet me, dimitte illi. Et dixerunt apostoli Domino: Adauge nobis fidem. Dixit autem Dominus: Si habuerits fidem sicut granum sinapis: dicetis huic arbori moro: Eradicare, & transplantare in mare, & obediet uobis. Quis autem uestrum habens seruum arantem aut pascentem boues, qui regresso de agro dicat illi: Statim transi, & recumbe: & non dicit: Para quod coenem, & praecinge te, & ministra mihi donec manducem & bibā, & post haec tu manducabis & bibes. Nunquid gratiam habet seruo illi, quia fecit quae ei imperauerat? Non puto. Sic & uos cum feceritis omnia, quae praecepta sunt uobis, dicite: Serui inutiles sumus, quod debuimus facere, fecimus. Et factum est, dum iret Hierusalem, transibat per mediam Samariam & Galilaeam. Et cum ingred eretur quoddam castellum, occurrerunt ei decem uiri leprosi, qui steterunt a longe, & leuauerunt uocem, dicentes: IESV praeceptor miserere nostri. Quos ut uidit, dixit: Ite, ostendi [...]e uo [...] [Page 106] facerdotibus. Et factum est, dum irent, mundati sunt. Vnus autem ex illis, ut uidit quia mundatus est, regressus est cum magna uoce glorificans Deum: & cecidit in faciem ante pedes eius, gratias agens: & hic erat Samaritanus. Respondens autem IESVS, dixit: Nonne decem mundati sunt? & nouem ubi sunt? Nō est inuentus qui rediret, & daret gloriam Deo, nisi hic alienigena. Et ait illi: Surge, uade, quia fides tua te saluum fecit. Interrogatus aūt a pharisaeis, quando uenit regnum Dei, respondens eis, dixit: Non ueniet regnum Dei cum obseruatione, neque dicent: ecce hic, aut ecce illic. Ecce enim regnum Dei intra uos est. Et ait ad discipulos suos: Venient dies quando desyderetis uidere unum diem filii hominis, & non uidebitis. Et dicent uobis: Ecce hic, & ecce illic. Nolite ire, neque sectemini: nam sicut fulgur coruscans de sub coelo, in ea quae sub coelo sunt fulget, ita erit filius hominis in die sua. Primum autem oportet illum multa pati, & reprobari a generatione hac. Et sicut factum est in diebus Noe, ita erit & in diebus filii hominis. Edebant & bibebant, uxores ducebant & dabantur ad nuptias, usque in diem qua intrauit Noe in arcam, & uenit diluuium, & [Page] perdidit omnes. Similiter sicut factū est in diebus Lot, edebāt, & bibebāt, emebāt, & uendebāt, plantabant, & aedificabant: qua die autem exiit Lot a Sodomis, pluit ignem & sulphur de coelo, & omnes perdidit. Secundum haec erit qua die filius hominis reuelabitur. In illa hora qui fuerit in tecto, & uasa eius in do mo, ne descendat tollere illa: & qui in agro, similiter non redeat retro. Memores estote uxoris Lot. Quicunque quaesierit animam suam saluam facere, perdet illam: & quicunque perdiderit illam, uiuificabit eam. Dico uobis: In illa nocte erunt duo in lecto uno, unus assumetur, & alter relinquetur: duae erunt molentes in unum, una assumetur, & altera relinquetur: duo in agro, unus assumetur, & alter relinquetur. Respondentes dicunt illi: Vbi Domine? Qui dixit illis: Vbicunque fuerit corpus, illuc congregabuntur & aquilae.
CAPVT XVIII.
DIcebat autem & parabolam ad illos, quoniam oportet semper orare & non deficere, dicens: Iudex quidam erat in quadam ciuitate, qui Deum non timebat, & hominem non reuerebatur. Vidua autem quaedam erat in ciuitate illa, & ueniebat ad eū, dicens: Vindica me de aduersario meo. Etnolebat ꝑ multū tēpus. Post haec aūt dixit intra se: Et si Deum nō timeo, nec hominē reuereor, tamē quia molesta [Page 107] est mihi haec uidua, uindicabo illam, ne in nouissimo ueniēs suggillet me. Ait autem Dominus: Audite quid iudex iniquitatis dicit. Deus aūt non faciet uin dictam electorū suorū, clamantiū ad se die ac nocte, & patientiam habebit in illis? Dico uobis, quia cito faciet uindictam illorum. Veruntamen filius hominis ueniens, putas inueniet f [...]dē in terra? Dixit autē & ad quosdam qui in se confidebant, tanquam iusti, & aspernabantur caeteros, parabolam istam, dicens: Duo homines ascendebant in templum, ut ora rent, unus pharisaeus, & alter publicanus. Pharisaeus stans haec apud se orabat: Deus gratias ago tibi, quia non sum sicut caeteri hominum, raptores, iniusti, adulteri, uelut etiam hic publicanus. Ieiuno bis in sabbato, decimas do omnium quae possideo. Et publicanus a longe stans, nolebat nec oculos ad coelum leuare, sed per cutiebat pectus suū, dicens: Deus, propitius esto mihi peccatori. Dico uobis: descendit hic iustificatus in domum suam ab illo: quia omnis qui se exaltat, humiliabitur: & qui se humiliat, exaltabitur. Afferebāt autem ad illum & infantes, ut eos tāgere [...]. Quod cum uiderent discipuli, increpabant illos. IESVS autem conuocans illos, dixit: Sinite pueros uenire ad me, & nolite uetare eos: taliū est enim regnū Dei. Amen dico uobis, quicun (que) non acceperit regnū Dei sicut puer, nō [Page] intrabit in illud. Et interrogau [...] eum quidam princeps, dicens: Magister bone, quid faciens uitam eternam possidebo? Dixit autem ei IESVS: Quid me dicis bonum? nemo bonus, nisi solus Deus. Mandata nosti: Non occides, non moechaberis, non furtum facies, non falsum testimonium dices, Honora patrem tuum & matrem? Qui ait: Haec omnia custodiui a inuētute mea. Quo audito, IESVS ait ei: Ad huc unū tibi deest, omnia quaecunque habes uende, & da pauperibus, & habebis thesaurū in coelo, & ueni sequere me. His ille auditis, contristatus est, quia diues erat ualde. Videns autem IESVS illum tristem factum, dixit: Quam difficile qui pecuni as habent, in regnum Dei intrabūt? Facilius est enim camelum per foramen acus transire, quā diuitem intrare in regnum dei. Et dixerunt qui audiebant: Et quis potest saluus fieri? Ait illis: Quae impossibilia sunt apud homines, possibilia sunt apud deū. Ait autem Petrus: Ecce nos dimisimus omnia & secuti sumus te. Qui dixit eis: Amen dico uobis, nemo est qui reliquit domū aut parentes, aut fratres, aut uxorē, aut filios propter regnū Dei, & nō recipiat multo plura in hoc tempore, & in seculo futuro uitā aeternam. Assumpsit autem IESVS duodecim, & ait illis: Ecce [Page 108] ascendimus Hierosolymam, & consummabūtur omnia quae scripta sunt per prophetas de filio hominis: tradetur enim Gentibus, & illudetur, & flagellabitur, & conspuetur: & postquam flagellauerint, occident eum, & tertia die resurget Et ipsi nihil horum intellexerunt, & erat uerbū istud absconditum ab eis, & non intelligebant quae dicebantur. Factum est autem cum appropinquaret Hierico, caecus quidā sedebat secus uiam mendicans. Et cum audiret turbam praetereuntem, interrogabat quid hoc esset. Dixerunt autem ei, quod IESVS Nazarenus transiret. Et clamauit, dicens: IESV fili Dauid, miserere mei. Et qui praeibant increpabant eum ut taceret. Ipse uero multo magis clamabat: Fili Dauid, miserere mei. Stans autem IESVS, iussit illum adduci ad se. Et cum appropinquasset, interrogauit illum, dicens: Quid tibi uis faciam? At ille dixit: Domine, ut uideam. Et IESVS dixit illi: Respice, fides tua te saluum fecit. Et confestim uidit, & sequebatur illum magnificans Deum. Et omnis plebs ut uidit, dedit laudem Deo.
CAPVT. XIX
ET ingressus, perambulabat Hierico. Et ecce, uir nomine Zachaeus, & hic princeps erat publicanorum, & ipse diues, & quaerebat uidere IESVM quis esset, [Page] & nō poterat prae turba: quia statura pusillus erat. Et praecurrēs ascendit in arborē sycomorū, ut uideret eum: quia inde erat transiturus. Et cum uenisset ad locū, suspiciens IESVS, uidit illum, & dixit ad eum: Zachaee, festinans descende, quia hodie in domo tua oportet me manere. Et festinans descendit, & excepit illum gaudens. Et cum uiderent omnes, murmurabant, dicentes: ꝙ ad hominem peccatorem diuer tisset. Stans autem Zachaeus dixit ad Dominum: Ecce dimidium bonorum meorum Domine do pauperibus, & si quid aliquem defraudaui, reddo quadruplum. Ait IESVS ad eum: Quia hodie salus huic domui facta est, eo quod & ipse filius sit Abrahae. Venit enim filius hominis quaerere, & saluum facere, quod perierat. Haec illis audientibus, adiiciens dixit parabolam eo quod esset prope Hierusalem, & quia existimarent, quod cōfestim regnum Dei manifesta retur. Dixit ergo: Homo quidam nobilis abiit in regionem longinquam accipere sibi regnum, & reuerti. Vocatis autem decem seruis suis, dedit eis decem minas. Et ait ad illos: Negotiamini dum uenio. Ciues autem eius oderant eum, & miserunt legationem post illum, dicentes: Nolumus hunc regnare super nos. Et factum est, ut rediret accepto regno & iussit uocariseruos, quibus [Page 109] dedit pecuniam, ut sciret quantū quisque negociatus esset. Venit autem primus, dicens: Domine, mina tua decem minas acquisiuit. Et ait illi: Euge serue bone, quia in modico fuisti fidelis, eris potestatem habens supra decem ciuitates. Et alter uenit. dicens: Domine, mina tua fecit quinque minas. Et huic ait: Et tu esto super quinque ciuitates. Et alter uenit dicens: Domine, ecce mina tua quam habui repositam in sudario: timui enim te, quia homo austerus es: tollis quod non posuisti, & metis quod non seminasti. Dicit ei: De ore tuo teiudico serue nequam, sciebas quod ego homo austerus sum, tollens quod non posui, & metens quod non seminaui: & quare non dedisti pecuniam me am ad mensam, & ego ueniens cum usuris utique exegissem illam? Et astantibus dixit: Auferte ab illo minam, & date illi qui decem minas habet. Et dixerunt ei: Domine, habet decem minas. Dico autem uobis, quia omni habenti dabitur, & abundabit: ab eo autē qui non habet, & quod habet auferetur ab eo. Veruntamē inimicos meos illos qui noluerunt me regnare super se, adducite huc, & interficite ante me. Et his dictis praecedebat ascendens Hierosolymam. Et factum est, cum appropinquasset ad Bethphage & Bethaniā, [Page] ad montem qui uocatur oliueti, misit duos discipulos suos, dicens: Ite in castellum quod contra uos est: in quod introeunres inuenietis pullum asinae alligatum, cui nemo unquam hominū sedit, soluite illum, & adducite. Et si quis uos interrogauerit quare soluitis, sic dicetis ei: Quia Dominus operam eius desyderat. Abierunt autem qui misli erant, & inuenerunt sicut dixit illis, stantem pullum. Soluentibus autem illis pullum, dixerunt domini eius ad illos: Quid soluitis pullum? At illi dixerunt: Quia Dominus eum necessarium habet. Et duxerunt illum ad IESVM. Et iactantes uestimenta sua supra pullum, imposuerunt IESVM. Eunte autem illo, sub sternebant uestimēta sua in uia. Et cum appropinquaret iam ad descensum montis oliueti, coeperunt omnes turbae discipulorum gaudentes laudare Deum uoce magna, super omnibus quas uiderant uirtutibus, dicentes: Benedictus qui uenit rex in nomine Domini, pax in coelo, & gloria in excelsis. Et quidam pharisaeorum de turbis dixerunt ad illum: Magister, increpa discipulos tuos. Quibus ipse ait: Dic [...] uobis, quia si hi tacuerint, lapides clamabunt. Et ut appropinquauit, uidens ciuitatem fleuit super illam, dicens: Quia si cognouisses, & tu, & quidem in hac die tua, quae ad pacem tibi, [Page 110] nunc autem abscondita sunt ab oculis tuis. Quia uenient dies in te, & circundabunt te inimici tui uallo, & circundabunt te, & coangustabunt te undique, & ad terram prosternent te, & filios tuos qui in te sunt, & non relinquēt in te lapidem super lapidē: eo quod non cognoueris tempus uisitationis tuae. Et ingressus in templum, coepit eiicere uendentes & ementes, dicens illis: Scriptum est: Quia domus meadomus orationis est, uos autem fecistis illam speluncam latronum. Et erat docens quotidie in templo. Principes autem sacerdotum & scribae & principes plebis quaerebant illum perdere, & non inueniebant quid facerent illi. Omnis enim populus suspensus erat audiens illum.
CAPVT XX.
ET factū est in una dierum, docente illo populum in templo, & euangelizante, conuenerunt principes sacerdotum, & scribae cum senioribus, & aiunt, dicentes ad illum: Dic nobis in qua potestate haec facis? aut quis est qui dedit tibi hanc potestatem? Respondens autem IESVS, dixit ad illos: Interrogabo uos & ego unum uerbum, respondete mihi: Baptismus Ioannis, de coelo erat, an ex hoībus? At illi cogitabāt intrase, dicētes: Quia si dixerimus de coelo, dicet Quare ergo non credidistis illi? Si autem dixerimus ex hominibus, [Page] plebs uniuersa lapidabit nos: certi sunt enim Ioānem prophetam esse. Et responderunt se nescire unde esset. Et IESVS ait illis: Neque ego dico uobis in qua potestate haec facio. Coepit autem dicere ad plebem parabolam hanc: Homo quidam plantauit uineam, & locauit eam colonis, & ipse peregre fuit multis temporibus. Et in tempore misit ad cultores seruum, ut de fructu uineae darent illi. Qui caesum dimiserunt eum inanem. Et addidit alterum seruum mittere. Illi autem hunc caedentes, & afficientes contumelia, dimiserunt inanem. Et addidit tertium mittere, qui & illum uulnerantes, eiecerunt. Dixit autem Dominus uineae: Quid faciam? mittam filium meum dilectum, forsitan cum hunc uiderint, uerebuntur. Quem cum uidissent coloni, cogitauerunt intra se, dicentes: Hic est haeres, occidamus illum, ut nostra sit haereditas. Et eiectum illum extra uineam occiderunt. Quid ergo faciet illis Dominus uineae? Veniet, & perdet colonos istos, & dabit uineam aliis. Quo audito, dixerunt illi: Absit. Ille autem aspiciens eos, ait: Quid est ergo hoc quod scriptum est: Lapidem quem reprobauerunt aedificantes, hic factus est in caput [Page 111] anguli? Omnis qui ceciderit supra illum lapidem, conquassabitur: supra quem autē ceciderit, comminuet illum. Et quaerebant principes sacerdotum & scribae mittere in illum manus illa hora, & timuerunt populum: cognouerunt enim quod ad ipsos dixerit similitudinem hanc. Et obseruantes miserunt insidiatores qui se iustos simularent, ut caperent eum in sermone, & traderent illum principatui & potestati praesidis. Et interroga [...]erunt eum dicentes: Magister, scimus quia recte dicis & doces, & non accipis personam, sed uiam Dei in ueritate doces: Licet nobis tributum dare Caesari, an non? Consyderans autem dolum illorum, dixit ad eos: Quid me tentatis? ostendite mihi denarium. Cuius habet imaginem & inscriptionem? Respondētes dixerunt ei: Caesaris. Et ait illis: Reddite ergo quaesunt Caesaris, Caesari: & quae sunt Dei, Deo. Et non potuerunt uerbum eius reprehendere corā plebe, & mirati in responso eius, tacuerūt. Accesserunt autem quidam saducaeorū, qui negant esse resurrectionem & inter rogauerūt eū, dicētes: Magister, Moses scripsit nobis: Si frater alicuius mortuus fuerit, habēs uxorem, & hic sine liberis fuerit, ut accipiat eam frater eius uxorē, & suscitet semen fratri suo. Septem ergo fratres erant, & primus accepit uxorem, & mortuus est sine filiis. Et sequens accepit illam, [Page] & ipse mortuus est sine filio. Et tertius accepit illam, similiter & omnes septē, & nō reliquerunt semen, & mortui sunt. Nouissime omnium mortua est & mulier. In resurrectione ergo, cuius eorum erit uxor? siquidem septem habuerunt eā uxorē. Et ait illis IESVS: Filii huius seculi nubunt, & traduntur ad nuptias: illi uero qui digni habebuntur seculo illo & resurrectione ex mortuis, ne (que) nubent, ne (que) ducent uxores, ne (que) ultra mori poterunt, aequales enim angelis sunt & filii Dei, cum sint filii resurrectionis. Quia uero resurgant mortui, & Moses ostē dit secus Rubū, sicut dicit Dominū Deū Abrahā, & Deū Isaac, & Deū Iacob. Deus aūt nō est mortuorū sed uiuorū: oēs em̄ uiuūt ei. Respondentes autē quidā scribarum dixerunt ei: Magister, bene dixisti. Et amplius non audebāt eum quicquā interrogare. Dixit autē ad illos: Quomodo dicunt Christum filiū esse Dauid? Et ipse Dauid dicit in libro Psalmorum: Dixit Dominus Domino meo sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorū? Dauid ergo Dn̄m illum uocat, & quomodo filius eius est? Audiente autem omni populo, dixit discipulis suis: Attendite a scribis, qui uolunt ambulare in stolis, & amant salutationes in foro, & primas cathedras in synagogis, & primos discubitus in conuiuiis, qui deuorant domos uiduatum, [Page 112] simulantes longam orationem, hi accipient damnationem maiorem.
CAPVT XXI.
REspiciens autem uidit eos qui mittebant munera sua in Gazophila cium diuites. Vidit autem & quandam uiduam pauper culam, mittentem aera minuta duo, & dixit: Vere dico uobis, quia uidua haec pauper, plusquā omnes misit: nam omnes hi, ex abundanti sibi miserunt in munera Dei: haec autem ex eo quod deest illi, omnem uictum suum quem habuit misit. Et quibusdā dicentibus de templo, quod bonis lapidibus & donis ornatum esset, dixit: Haec quae uidetis, uenient dies in quibus non relinquetur lapis super lapidem, qui non destruatur. Interrogauerunt autem illum, dicentes: Praeceptor, quando haec erunt? & quod signum cum fieri incipient? Qui dixit: Videte ne seducamini: multi enim uenient in nomine meo, dicentes, quia ego sum, & tempus appropinquauit: nolite ire post eos. Cum autem audietitis praelia & seditiones, nolite terreri, oportet primum haec fieri, sed nondum statim finis. Tunc dicebat illis: Surgetgens contra gentem, & regnum aduersus regnum, & terraemotus magni erunt per loca, & pestilentiae, & fames, terroresque, & signa de coelo magna erunt. Sed ante haec omnia miicien [...] uobis manus [Page] suas, & persequentut, tradentes in synagogas & custodias, trahentes ad reges & praesides propter nomen meum: continget autem uobis in testimonium. Ponite ergo in cordibus uestris, non praemeditari quē admodum respondeatis: ego enim dabo uobis os & sapientiam, cui non poterunt resistere & contradicere omnes aduersarii uestri. Trademini autem a parentibus, & fratribus, & cognatis, & amicis, & morte afficient ex uobis, & eritis odio omnibus propter nomen meum, & capillus de capite uestro non peribit. In patientia uestra possidebitis animas uestras. Cum autem uideritis circundari ab exercitu Hierusalem, tunc scitote quia appropinquauit desolatio eius. Tunc qui in Iudaea sunt, fugiant ad mō tes, & qui in medio eius, discedant: & qui in regionibus, non intrent in eam: quia dies ultionis hi sunt, ut impleantur omnia quae scripta sunt. Vae autem praegnantibus & nutriētibus in illis diebus: erit em̄ pressura magna super terram, & ira populo huic. Et cadent in ore gladii, & captiui ducentur in omnes gentes, & Hierusalem calcabitur a gentibus: donec impleantur tempora nationum. Et erunt signa in sole, & luna, & stellis, & in terris pressura gētium prae confusione [Page 113] sonitus maris & [...]uctu [...], arescētibus hoībus p̄ timore & expectatione, q̄ suꝑuenient uniuerso orbi. Nā uirtutes coelorū mouebuntur & tūc uidebūt filiū hois uenientē ī nube cū potestate magna & maiestate. His aūt fieri incipiētibus, suspicite, & leuate capita ur̄a, qm̄ appropinquat redemptio ur̄a. Et dixit illis similitudinē: Videte fioulneā & oēs arbores, cū producūt iā ex se fructū, scitote quoniā prope est estas. Ita & uos cū uideritis haec fieri, scitote quoniā prope est regnū Dei. Amen dico uobis, quia nōpraeteribit generatio haec, donec omnia fiant. Coelum & terra transibunt, uerba autem mea non transibunt. Attendite autem uobis, ne forte grauentur corda uestra in crapula & ebrietate, & curis huius uitae, & superueniat in uos repentina dies illa: tanquam laqueus enim super ueniet in omnes, qui sedent super faciem omnis terrae. Vigilate itaque, omni tempore orantes, ut digni habeamini fugere ista omnia quae futura sunt, & stare ante filiū hois. Erat autē diebus docēs ī tēplo noctibus uero exiēs, morabatur inmōte ꝗ uocatur Oliueti. Et oīs populus mane ibat ad eū in tēplo audire eum.
CAPVT XXII.
APpropinquabat autem dies festus azymorum, qui dicitur pascha, & quaerebāt principes sacerdotum & scribae, quomodo eum interficerent, timebant uero [Page] plebem. Intrauit autem satanas in Iudam, qui cognominaur Iscariotes, unum de duodecim, & abiit & locutus est cum principibus sacerdotum & magistratibus, quemadmodum illum traderet eis. Et gauisi sunt, & pacti sunt pecuniam illi dare. Et spopondit. Et quaerebat oportunitatem, ut traderet illum sine turbis. Venit autē dies azymorum, in qua necesse erat occidi pascha. Et misit Petrum & Ioānem, dicens: Euntes parate nobis pascha, ut manducemus. At illi dixerunt: Vbi uis paremus? Et dixit ad eos: Ecce introeuntibus uobis iu ciuitatem, occurret uobis homo amphoram aquae portans, sequimini eum in domum in quā intrat, & dicetis patrifamilias domus: Dicit tibi magister: Vbi est diuersorium ubi pascha cum discipulis meis manducē? Et ipse ostēdet uobis coenaculū magnū stratum, & ibi parate. Euntes autem inuenerunt sicut dixit illis, & parauerunt pascha. Et cum facta esset hora, discubuit, & duodecim Apostoli cum eo, & ait illis: Desyderio desyderaui hoc pascha manducare uobiscum antequam patiar. Dico enim uobis, quia ex hoc non man ducabo illud, donec impleatur in regno Dei. Et accepto calice gratias egit & dixit: Accipite & diuidite inter uos. Dico enim uobis ꝙ nō bibā de generatione [Page 114] uitis, donec regnum Dei ueniat. Et accepto pane, gratias egit, & fregit, & dedit eis, dicens: Hoc est corpus meū, quod pro uobis daturhoc facite in meā cōmemorationē. Similiter & calicem post quam coenauit, dicēs: Hic est calix nouum testamentū in sanguine meo, qui pro uobis fundetur. Veruntamen ecce manus tradentis me mecū est in mensa. Et quidem filius hominis secūdū quod definitū est uadit: ueruntamē uae homini illi per quē tradetur. Et ipsi coeperunt quaerere inter se, quis esset ex eis qui hoc facturus esset. Facta est aūt contentio inter eos, quis eorum videretur esse maior. Dixit aūt eis: Reges gē tium dominantur eorum, & qui potestatē habēt super eos, benifici uocantur. Vos aūt nō sic. Sed qui maior est in uobis, fiat sicut iunior: & qui praecessor est, sicut ministrator. Nam quis maior est, qui recumbit, an qui ministrat? nonne qui recumbit? Ego autem in medium uestrum sum, sicut qui ministrat: uos autem estis qui permansistis mecum in tentationibus meis. Et ego dispono uobis sicut disposuit mihi pater meus regnum, ut edatis & bibatis super mensam meam in regno meo, & sedeatis suꝑ thronos iudicantes duodecim tribus Israel. Aut autem Dominus Simoni: Simon, ecce satanas expetiuit uos, ut cribraret sicut triticum, ego aūt rogaui pro te, ut nō [Page] deficiat fides tua, & tu aliquādo conuersus, cōfirma fratres tuos. Qui dixit ei: Domine, tecū paratus sum & in carcerem & in mortem ire. Et ille dixit: Dico tibi Petre, non cātabit hodie gallus, donec ter abneges nosse me. Et dicit eis: Quando misi uos sine sacculo & pera, & calciamentis, nunquid aliquid defuit uobis? At illi dixerunt: Nihil. Dixit ergo eis: Sed nunc qui habet sacculum, tollat, similiter & peram: & qui non habet, uendat tunicam suam, & emat gladium. Dico enim uobis, quoniam adhuc hoc quod scriptum est oportet impleri in me: Et cum iniquis deputatus est. Etenim ea quae sunt de me, finem habent. At illi dixerunt: Domine, ecce duo gladii hic. At ille dixit eis: Satis est. Et egressus ibat secundum consuetudinem in montem Oliuarum. Secuti sunt autem illum & discipuli. Et cū peruenisset ad locū, dixit illis: Orate ne intretis in tentationē. Et ipse auulsus est ab eis, quantū iactus est lapidis, & positis genubus orabat, dicēs: Pater, si uis transfer calicē istum a me: ueruntamē non mea uolū tas, sed tua fiat. Apparuit autem illi angelus de coelo confortans eū. Et factus in agonia, prolixius orabat. Et factus est sudor eius sicut guttae sāguinis decurrētis ī terrā. Et cū su [...]rexisset ab oratiōe, & uenisset ad discipulos suos, inuenit eos dormientes prae tristitia. Et ait illis: Quid dormitis? surgite, orate, ne ītretis in tētationē. [Page 115] Adhuc eo loquente, ecce turba, & qui uocabatur Iudas, unus de duodecim, antecedebat eos, & appropinquauit IESV, ut oscula retur eum. IESVS autem dixit illi: Iuda, osculo filium hominis tradis? Videntes autem hi qui circa ipsum erant, quod futurū erat, dixerunt ei: Domine, si percutimus in gladio? Et percussit unus ex illis seruū principis sacerdotū, & amputauit auriculam eius dextram. Respōdens aūt IESVS ait: Sinite us (que) huc. Et cum tetigisset auriculam eius, sanauit eū. Dixit autem IESVS ad eos qui uenerant ad se, principes sacerdotū & magistratus templi & seniores: Quasi ad latronē existis cum gladiis & fustibus, cū quotidie uobiscum fuerim in templo, non extēdistis manus in me: sed haec est hora uestra, & potestas tenebrarum. Cōprehendentes aūt eū, duxerunt ad domū principis sacerdotū. Petrus uero sequebatur eū a longe. Accenso aūt igne in me dio atrii, & circūsedentibus illis, erat Petrus in medio eorū. Quē eum uidisset ancilla quaedā sedē tem ad lumen, & eū fuisset intuita, dixit: Et hic cū illo erat. At ille negauit eū, dicens: Mulier nō noui illū. Et post pusillū alius uidens eum, dixit: Et tu de illis es. Petrus uero ait: O homo nō sum. Et interuallo facto quasi horae unius, alius quidam affirmabat, dicens: Vere & hic cum illo erat, nam & Galilaeus est. Et ait Petrus: Homo, nescio quid dicis. [Page] Et continuo adhue illo loquente cantauit gallus. Et conuersus Dominus respexit Petrum. Et recordatus est Petrus uerbi Domini, sicut dixerat: Quia priusquam gallus cantet, ter me negabis. Et egressus foras Petrus, fleuit amare. Et uiri qui tenebant illū, illudebant ei caedentes. Et uelauerunt eum, & percutiebant faciem eius, & interrogabant eum dicentes: Prophetiza, quis est qui te percussit? Et alia multa blasphemantes, dicebant in eū. Et ut factus est dies, conuenerunt seniores plebis & principes sacerdotum & scribae, & duxerunt illum in conciliū suum, dicē tes: Si tu es Christus, dic nobis. Et ait illis: Si uobis dixero, non credetis mihi, si aūt interrogauero uos, nō respōdebitis mihi, neque dimittetis: ex hoc autē erit filius hominis sedens a dextris uirtutis Dei. Dixerunt autem omnes: Tu ergo es filius Dei? Qui ait: Vos dicitis, quia ego sum. Ac illi dixerunt: Quid adhuc desyderamus testimonium? Ipsi enim audiuimus de ore eius.
CAPVT XXIII.
ET surgens omnis multitudo eorum, duxerunt illum ad Pilatum. Coeperunt autē illū accusare, dicētes: Hūc inuenimus subuertentē gentē nostrā. & prohibentē tributa dare Caesari, & dicētem se Christū regem esse. Pilatus autem interrogauit eum, dicens: Tu es rex Iudaeorum? [Page 116] At ille respondens, ait: Tu dicis. Ait autem Pilatus ad principes sacerdotum & turbas: Nihil inuenio causae in hoc homine. At illi mualescebant, dicentes: Commouit populum, docens per uniuersam Iudaeam, incipiens a Galilaea usque huc. Pilatus autem audiens Galilaeam, interrogauit si homo Galilaeus esset. Et ut cognouit quod de Herodis potestate esset, misit eum ad Herodem, qui & ipse Hierosolymis erat illis diebus. Herodes autem uiso IESV, gauisus est ualde: erat em̄ cupiens ex multo tempore uidere eum, eo quod audiret multa de eo, & sperabat signum aliquod uidere ab eo fieri. Interrogabat autem eum multis sermonibus. At ipse nihil illi respō debat. Stabant autem principes sacerdotum & scribae constanter accusantes eum. Spreuit autem illū Herodes cū exercitu suo, & illusit indutū ueste alba, & remisit ad Pilatū. Et facti sunt amici Pilatus & Herodes in ipsa die. nā antea inimici erant adinuicē. Pilatus autem conuocatis principibus sacerdotū & magistratibus & plebe, dixit ad illos: Obtulistis mihi hunc hominem quasi auertentem populū, & ecce ego corā uobis interrogans, nullam causam inuenio in hoie isto, ex his in quibus eū accusatis, sed ne (que) Herodes. Nā remisi uos ad illū, & ecce nihil dignū morte actū est ei. Emēdatū ergo illū dimittā. Necesse aūt habebat dimittere eis [Page] per diem festum unum. Exclamauit autem simul uniuersa turba dicens: Tolle hunc, & dimitte nobis Barrabam: qui erat propter seditionem quandam factam in ciuitate, & homicidium missus in carcerem. Iterum autem Pilatus locutus est ad eos, uolens dimittere IESVM. At illi succlamabant, dicentes: Crucifige, crucifige eum. Ille autem tertio dixit ad illos: Quid enim mali fecit iste? nullam causam mortis inuenio in eo: corripiam ergo illum, & dimittam. At illi instabant uocibus magnis, postulantes ut crucifigeretur, & inualescebant uoces eorum. Et Pilatus adiudicauit fieri petitionem eorum. Dimisit autem illis eum, qui propter homicidium & seditionem missus fuerat in carcerem quem petebant: IESVM uero tradidit uoluntati eorū. Et cum ducerēt eū, apprehenderūt Simonem quendam Cyrenensem uenientem de uilla, & imposuerunt illi crucem portare post IESVM. Seq̄batur aūt illū multa turba populi & mulierū quae plā gebant & lamentabantur eū. Cō uersus autem ad illas IESVS, dixit: Filiae Hierusalem, nolite flere super me, sed super uosipsas flete, & super filios uestros: quoniam ecce uenient dies in quibus dicent: Beatae steriles, & uentres qui non genuerunt, & ubera quae nō lactauerūt. Tūc incipient dicere mōtibus: Cadite suꝑ nos, & collibus, oꝑite nos. Quia si in [Page 117] uiridi ligno haec faciunt, in arido quid fiet? Ducebantur autem & alii duo nequam cum eo, ut interficerentur, Et postquam uenerunt in locum, qui uocatur Caluariae, ibi crucifixerunt eum, & latrones, unum a dextris, & alterum a sinistris. IESVS autem dicebat: Pater, dimitte illis: non enim sciunt quid faciunt. Diuidentes uero uestimenta eius, miserunt sortes. Et stabat populus spectans, & deridebant eum principes cum eis, dicentes: Alios saluos fecit, se saluum faciat, si hic est Christus Dei electus. Illudebant autem ei & milites accedentes & acetum offerentes ei, & dicentes: Si tu es rex Iudaeorum, saluum te fac. Erat autem & superscriptio scripta super eum literis Graecis, & Latinis, & Hebraicis: Hic est rex Iudaeorum. Vnus autem de his qui pendebant latronibus, blasphemebat eum, dicēs: Si tu es Christus, saluum fac teipsum & nos. Respondens autem alter, increpabat eum, dicens: Neque tu times Deum, quod in eadem dam natione es? Et nos quidem iuste: nam digna factis recipimus: hic uero nihil mali gessit. Et dicebat ad IESVM: Domine, memento mei cū ueneris in regnū tuū. Et dixit illi IESVS: Amē dico tibi, hodie mecū eris in paradiso. Erat aūt fere horasexta, & [Page] tenebrae factae sunt in uniuersam terram usque in horam nonam. Et obscuratus est sol, & uelum templi scissum est medium. Et clamans uoce magna IESVS, ait: Pater, in manus tuas commendo spiritum meum. Et haec dicens, expirauit. Videns autem Centurio quod factum fuerat, glorificauit Deum, dicens: Vere hic homo iustus erat. Et omnis turba eorum qui simul aderant ad spectaculum istud, & uidebant quae fiebant, percutientes pectora sua, reuertebantur. Stabant autem omnes noti eius a longe, & mulieres quae se [...]utae eum erant a Galilaea, haec uidentes. Et ecce uir nomine Ioseph, qui erat decurio, uir bonus & iustus, hic non consenserat cō silio & actibus eorum, ab Arimathaea ciuitate Iudaeae, qui expectabat & ipse regnum Dei: hic accessit ad Pilatum, & petiit corpus IESV. Et depositum inuoluit sindone, & posuit illud in monumento exciso, in quo nondum quisquam positus fuerat. Et dies erat Parasceues, & sabbatum illucescebat. Subsecutae autem mulieres, quae cum eo uenerant de Galilaea, uiderunt monumentum, & quemadmodum positum erat corpus eius, & reuertentes, parauerunt aromata & unguenta: & sabbato quidem siluerunsecundum mandatum.
CAPVT XXIIII.
[Page 118] VNa autem sabbati ualde diluculo, ueniunt ad monumentum, portantes quae parauerant aromata, & inuenerunt lapidem reuolutum a monumento. Et ingressae nō inuenerunt corpus Domini IESV. Et factum est, dum mente consternatae essent de isto, ecce duo uiri steterunt secus illas in ueste fulgenti. Cum timerent autem, & declinarent uultum in terram, dixerunt ad illas: Quid quaeritis uiuentem cum mortuis? non est hic, sed surrexit, Recordamini qualiter locutus est uobis, cum adhuc in Galilaea esset, dicēs: Quia oportet f [...]lium hominis tradi in manus hominū peccatorum, & crucifigi, & tertia die resurgere. Et recordatae sunt uerborum eius. Et egressae a monumento, nunciauerunt haec omnia illis undecim, & caeteris omnibus. Erat autem Maria Magdalene, & Ioanna, & Maria Iacobi, & caeterae quae cum eis erant, quae dicebāt ad Apostolos haec. Et uisa sunt ante illos sicut deliramentum uerba ista, & non crediderunt illis. Petrus autem surgens cucurrit ad monumentum, & procumbens uidit linteamina sola posita, & abiit secum mirans quod factum fuerat. Et ecce duo ex illis ibant ipsa die in castellū, quod erat spatio stadiorum sexaginta ab Hierusalem, nomine Emaus: & ipsi loquebantur adinuicē de oībus quae acciderant. Et [Page] factum est dum fabularentur; & secum quaererent, & ipse IESVS appropinquans ibat cum illi [...]: oculi autem illorum tenebantur ne eum agnoscerent. Et ait ad illos: Qui sunt hi sermones, quos confertis adinuicē, ambulātes, & estis tristes? Et respondens unus cui nomē Cleophas, dixit ei: Tu solus peregrinus es in Hierusalem, & non cognouisti quae facta sunt in illa his diebus? Quibus ille dixit: Quae? Et dixerunt: De IESV Nazareno, qui fuit uir proph [...]ta, potens in opere & sermone corā Deo & omni populo, & quomodo eum tradiderūt summi sacerdotes & principes nostri in damnationē mortis, & crucifixerunt eum. Nos autem sperabamus quia ipse esset redempturus Israel: & nunc super haec omnia, tertia dies est hodie ꝙ hae facta sunt. Sed & mulieres quaedam e [...] nostris terruerunt nos, quae ante lucem fuerunt ad monumentum & non inuento corpore eius, uenerunt dicentes se etiam uisionem angelorum uidisse, qui dicunt eū uiuere. Et abierūt quidā ex nostris ad monumentū, & ita inuenerūt sicut mulieres dixerūt, ipsū uero nō inuenerunt. Et ipse dixit ad eos: O stulti & tardi corde ad credēdū ī oībus his, quae locuti sūt prophetae: none haec oportuit pati Christū, & ita ītrare ī gloriā suā? Et īcipiēs a Mose & oībus prophetis, interp̄tabatur ill [...]s in oībus scripturis quae de ipso erāt. Et appropinquauerunt castello [Page 119] quo ibant, & ipse se finxit longius ire. Et coegerunt illum, dicentes: Mane nobiscum, quoniam aduesperascit, & inclinata est iam dies. Et intrauit cum illis. Et factum est dum recumberet cum eis, accepit panem, & benedixit, ac fregit, & porrigebat illis. Et aperti sunt oculi eorum, & cognouerunt eum, & ipse euanuit ex oculis eorum. Et dixerunt adinuicem: Nonne cor nostrum ardens erat in nobis, dum loqueretur in uia, & aperiret nobis scripturas? Et surgentes, eadem hora regressi sunt in Hierusalem, & inuenerunt congregatos undecim, & eos qui cum illis erant, dicentes: quod surrexit Dominus uere, & apparuit Simoni. Et ipsi narrabant quae gesta erant in uia, & quomodo cognouerunt eum in fractione panis. Dum autem haec loquuntur, stetit IESVS in medio eorum, & dixit: Pax uobis, ego sum, nolite timere. Conturbati uero & conterriti, existimabant se spiritum uidere. Et dixit eis: Quid turbati estis, & cogitationes ascendunt in corda uestra? Videte manus meas & pedes meos, quia ego ipse sum: palpate & uidete, quia spiritus carnem & ossa non habet, sicut me uidetis habere. Et cum hoc dixisset, ostendit eis manus & pedes. Adhuc autem illis non credentibus, & mirantibus prae gaudio, dixit: Habetis hic aliquid quod manducetur? At illi obtulerunt ei partem [Page] piscis assi, & fauum mellis. Et cum manducasset coram eis, sumens reliquias, dedit eis. Et dixit ad eos: Haec sunt uerba quae loquutus sum ad uos, cum adhuc essem uobiscum, quoniam necesse est impleri omnia, quae scripta sunt in lege Mosi, & prophetis, & in psalmis de me. Tunc aperuit illis sensum, ut intelligerent scipturas, & dixit eis: Quoniam sic scriptum est, & sic oportebat Christum pati, & resurgere a mortuis tertia die, & praedicari in nomine eius poenitentiam & remissionem peccatorum in omnes gentes, incipientibus ab Hierosolyma. Vos autem testes estis horum. Et ego mittam promissum patris mei in uos, uos autem sedete in ciuitate, quoad usque induamini uirtute ex alto. Eduxit autem eos foras in Bethaniam, & eleuatis manibus suis▪ benedixit eis. Et factum est, dum benediceret illis, recessit ab eis, & ferebatur in coelum. Et ipsi adorantes regressi sunt in Hierusalem cū gaudio magno: & erant semper in templo laudantes & benedicentes Deum Amen.
¶SANCTVM IESV CHRISTI Euangelium secundum Ioannem.
CAPVT PRIMVM.
IN principio erat uerbū, & uerbum erat apud Deum, & Deus erat uerbum. Hoc erat in prīcipio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt, & sine ipso factū est nihil, quod factum est. In ipso uita erat, & uita erat lux hominum, & lux in tenebris lucet, & tenebrae eam nō comprehenderunt. Fuit homo missus a Deo, cui nomen erat Ioannes. Hic uenit in testimonium, ut testimonium perhiberet de lumine, ut omnes crederent per illum. Non erat ille lux, sed ut testimonium perhiberet de lumine. Erat lux uera, quae illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. In mundo erat, & mundus per ipsum factus est, & mundus eum nō cognouit. In propria uenit, & sui eum non receperunt. Quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatē filios Dei fieri, his qui credunt in nomine eius: qui nō ex sanguinibus, ne (que) ex uoluntate carnis, ne (que) ex uolūtate uiri, sed ex Deo nati sunt. Et uerbū carofactū est, [Page] & habitauit in nobis. Et uidim [...] gloriam esus, gloriam quasi unigeniti a patre, plenum gratiae & ueritatis. Ioannes testimonium perhibet de ipso, & clamat, dicens: Hic erat quem dixi: Qui post me uenturus est, ante me factus est, quia prior me erat. Et de plenitudine eius nos omnes accepimus, & gratiam pro gratia. Quia lex per Mosen data est, gratia & ueritas per IESVM Christum facta est. Deum nemo uidit unquam. Vnigenitus filius qui est in sinu patris, ipse enarrauit. Et hoc est testimonium Ioannis, quando miserunt Iudaei ab Hierosolymis sacerdotes & leuitas ad eum, ut interrogarent eum: Tu quis es? Et confessus est & non negauit. Et confessus est: Quia non sum ego Christus. Et interrogauerunt eum: Quid ergo? Elias es tu? Et dixit: Nō sum. Propheta es tu? Et respondit: Non. Dixerunt ergo ei: Quis es, ut responsum demus his qui miserunt nos? quid dicis de te [...]pso? Ait: Ego uox clamantis in deserto▪ Dirigite uiā Domini, sicut dixit Isaias propheta. Et qui missi fuerant, erant ex pharisaeis. Et interrogauerunt eum, & dixerūt ei: Quid ergo baptizas, si tu non es Christus, neque Elias, neque propheta? Respondit eis Ioannes, dicens: Ego baptizo in aqua, medius autem uestrum stetit, quē uos nescitis. Ipse est qui post me uēturus est, qui ante me [Page 121] factus est, cuius ego non sum dignus ut soluam corrigiam calcia menti. Haec in Bethabara facta sunt trans Iordanem, ubi erat Ioannes baptizans. Altera die uidit Ioannes IESVM uenientem ad se, & ait: Ecce agnus Dei, ecce qui tollit peccata mundi: Hic est de quo dixi: Post me uenit uir, qui ante me factus est, quia prior me erat: & ego nesciebam eum: sed ut manifestaretur in Israel, propterea ueni ego in aqua baptizans. Et testimonium perhibuit Ioannes, dicens: Quia uidi spiritum descendentem qua si columbam de coelo, & mansit super eum, & ego nesciebam eum: sed qui misit me baptizare in aqua, ille mihi dixit: Super quem uideris spiritum descendentem & manentem super eum, hic est qui baptizat in spiritu sancto. Et ego uidi, & testimonium perhibui, quia hic est filius Dei. Altera die iterum stabat Ioannes, & ex discipulis eius duo. Et respiciens IESVM ambulantem, dicit: Ecce agnus Dei. Et audierunt eum duo discipuli loquentem, & secuti sunt IESVM. Conuersus autem IESVS & uidens eos sequentes se, dicit eis: Quid quaeritis? Qui dixerūt ei: Rabbi (qd dicitur īter p̄tatū magister) ubi habitas? Dicit eis: Venite & uidete. Venerūt & uiderūt ubi maneret, & apud [Page] eum manserunt die illo: hora autem erat quasi decima. Erat autem Andreas frater Simonis Petri unus ex duobus qui audierāt a Ioanne, & secuti fuerant eum. Inuenit hic primum fratrem suum Simonem, & dicit ei: Inuenimus Messiam, quod est interpretatum Christus. Et adduxit eum ad IESVM. Intuitus autem eum IESVS, dixit: Tu es Simō filius Iona, tu uocaberis Cephas, quod interpretatur Petrus. In crastinum uoluit exire in Galilaeam, & inuenit Philippum, & dicit ei IESVS: Sequere me. Erat autem Philippus a Bethsai [...]da ciuitate Andreae & Petri. Inuenit Philippus Nathanael, & dicit ei: Quem scripsit Moses in lege & prophetae, inuenimus IESVM filium Ioseph a Nazareth. Et dixit ei Nathanael: A Nazareth potest aliquid boni esse? Dicit ei Philippus: Veni, & uide. Vidit IESVS Nathanael uenientem ad se, & dicit de eo: Ecce uere Israelita, in quo dolus non est. Dicit ei Nathanael: Vnde me nosti? Respondit IESVS, & dixit ei: Priusquam te Philippus uocaret, cum esses sub ficu, uidi te. Respondit ei Nathanael & ait: Rabbi, tu es filius Dei, tu es rex Israel. Respondit IESVS, & dixit ei: Quia dixi tibi: Vidi te sub ficu, credis, maius hi [...] [Page 122] uidebis. Et dicit ei: Amen amen dico uobis, uidebis coelum apertum, & angelos Dei ascendentes & descedentes supra filium hominis.
CAPVT II.
ET die tertia nuptiae factae sunt in Chana Galilaeae, & erat mater IESV ibi: uocatus est autem & IESVS & discipuli eius ad nuptias. Et deficiente uino, dicit mater IESV ad eū: Vinū non habent. Et dicit ei IESVS: Quid mihi & tibi est mulier? nondum uenit hora mea. Dicit mater eius ministris: Quodcunque dixerit uobis, facite. Erant autem ibi lapidaeae hydriae sex positae secundum purificationem Iudaeorum, capientes singulae metretas binas uel ternas. Dicit eis Iesus: Implete hydrias aqua. Et impleuerunt eas usque ad summum. Et dicit eis Iesus: Haurite nunc, & ferte architriclino. Et tulerunt. Vt autem gustasset architriclinus aquam uinum factum, & non sciebat unde esset: (ministri autem sciebant qui hauserant aquam), uocat sponsum architriclinus, & dicit ei: Omnis homo primum bonum uinum ponit, & cum inebriati fuerint, tunc id quod deterius est. Tu autē seruasti bonum uinū usque adhuc. Hoc fecit initium [Page] signorum Iesus in Chana Galilaeae, & manifestauit gloriam suā, & crediderūt in eū discipuli eius▪ Post haec descendit Capernaum ipse & mater eius, & fratres eius, & discipuli eius, & ibi manserunt non multis diebus. Et prope erat pascha Iudaeorum, & ascendit Iesus Hierosolymam, & inuenit in templo uendētes oues & boues & columbas, & numulalarios sedentes. Et cum fecisset quasi flagellum de funiculis, oēs eiecit de templo: oues quo (que) & boues, & numulariorum effudit aes, & mensas subuertit. Et his qui columbas uendebant, dixit: Auferte ista hinc, & nolite facere domum patris mei, domum negociationis. Recordati sunt uero discipuli eius, quia scriptū est: Zelus domus tuae comedit me. Responderunt ergo Iudaei & dixerunt ei: Quod signū ostendis nobis, quia haec facis? Respō dit Iesus, & dixit eis: Soluite tē plum hoc, & in tribus diebus excitabo illud. Dixerunt ergo Iudaei. Quadraginta & sex annis aedificatum est templum hoc, & tu in tribus diebus excitabis illud? Ille autem dicebat de templo corporis sui. Cum ergo resurrexisset a mortuis, recordati sunt discipuli eius quia hoc dicebat, & crediderūt scripturae, & sermoni quē dixit Iesus. Cum aūt esset Hierosolymis in pascha in die festo, multi crediderūt ī noīe eius, [Page 123] uidentes signa eius quae faciebat. Ipse autem IESVS nō credebat semet ipsum eis, eo quod ipse nosset omnes, & quia opus ei non erat, ut quis testimonium perhiberet de homine. Ipse em̄ sciebat quid esset in homine.
CAPVT III.
ERat autem homo ex pharisaeis Nicodemus nomine, princeps Iudaeorum. Hic uenit ad IESVM nocte, & dixit ei: Rabbi, scimus quia a Deo uenisti magister: nemo enim potest haec signa facere quae tu facis, nisi fuerit Deus cum eo. Respondit IESVS, & dixit ei: Amen amen dico tibi, nisi quis renatus fuerit denuo, non potest uidere regnū Dei. Dicit ad eum Nicodemus: Quomodo potest homo nasci, cum sit senex? nunquid potest in uentrem matris suae iterato introire & renasci? Respondit IESVS: Amen amen dico tibi, nisi quis renatus fuerit ex aqua & spiritu sancto, non potest introire in regnum Dei. Quod natum est ex carne, caro est: & quod natū est ex spiritu, spiritus est. Non mireris quia dixi tibi, oportet uos nasci denuo. Spiritus ubi vult spirat, & uocem eius audis, sed nescis unde ueniat, aut quo uadat, sic est omnis qui natus est ex spiritu. Respōdit Nicodemus & dixit ei: Quomō possūt haec fieri? Respōdit Iesus, & dixit ei: Tu es magister in Israel & haec ignoras? [Page] Amen amē dico tibi, quia quod scimus loquimur, & quod uidimus testamur, & testimonium nostrum non accipitis. Si terrena dixi uobis & non creditis, quomodo si dixero uobis coelestia credetis? Et nemo ascendit in coelum, nisi qui descendit de coelo, filius hominis qui est in coelo. Et sicut Moses exaltauit serpentem in deserto, ita exaltari oportet filium hominis, ut omnis qui credit in ipso nō pereat, sed habeat uitam aeternam. Sic enim Deus dilexit mundum, ut filium suum unigenitum daret, ut omnis qui credit in eum, non pereat, sed habeat uitam aeternam. Non enim misit Deus filium suum in mundum, ut iudicet mundum, sed ut saluetur mū dus per ipsum. Qui credit in eum, non iudicatur: qui autem non credit, iam iudicatus est: quia non credidit in nomine uni geniti filii Dei. Hoc est aūt iudicium, quia lux uenit in mundum, & dilexerunt homines magis tenebras quam lucem: erant enim eorum mala opera. Omnis enim qui mala agit, odit lucem, & non uenit ad lucem, ut non arguantur opera eius. Qui autem facit ueritatem, uenit ad lucem, ut manifestentur opera eius: quia in deo sunt facta. Post haec uenit IESVS & discipuli eius in Iudaeam terrā, & illic morabatur cum eis, & baptizabat. [Page 124] Erat autem & Ioannes baptizās in Ennon iuxta Salim, quia aquae multae erant illic, & ueniebant & baptizabantur. Nondum enim missus fuerat Ioannes in carcerem. Facta est autem quaestio ex discipulis Ioannis cum Iudaeis de purificatione. Et uenerunt ad Ioannem, & dixerunt ei: Rabbi, qui erat tecum trans Iordanem, cuitu testimonium perhibuisti, ec [...]e hic baptizat, & omnes ueniunt ad eum. Respondit Ioannes, & dixit: Non potest homo accipere quicquam, nisi fuerit ei datū de coelo. Ipsi uos mihi testimonium perhibetis quod dixerim: Non sum ego Christus, sed quia missus sum ante illum. Qui habet sponsam, sponsus est: amicus autem sponsi qui stat, & audit eum, gaudio gaudet propter uocem sponsi. Hoc ergo gaudium meum impletum est. Illum oportet crescere, me autem minui. Qui de sursum uenit, super omnes est. Qui est de terra, de terra est, & de terra loꝗtur. Qui de coelo uenit, super omnes est: & quod uidit & audiuit, hoc testatur, & testimonium eius nemo accipit. Qui autem accipit eius testimonium, signauit, quia Deus uerax est. Quem enim misit Deus, uerba Dei loquitur: nō enim ad mēsuram dat Deus spiritū. Pater diligit filiū, & omnia dedit in manu eius. Qui credit in filium, habet uitam aeternam: qui autem incredulus est filio, non uidebit uitam, sed ira [Page] Dei manet super eum.
CAPVT IIII.
VT ergo cognouit IESVS quia audierunt pharisaei, quod IESVS plures discipulos facit & baptizat quam Ioannes (quanquam IESVS non baptizare [...], sed discipuli eius) reliquit Iudaeam, & abiit iterum in Galilaeam: oportebat autem eum transire per mediam Samariam. Venit ergo in ciuitatem Samariae, quae dicitur Sychar, iuxta praedium quod dedit Iacob Ioseph filio suo. Erat autem ibi fons Iacob. IESVS autem fatigatus ex itinere, sedebat sic supra fontem. Hora autem erat quasi sexta. Venit mulier de Samaria, haurire aquam. Dicit ei IESVS: Da mihi bibere. Discipuli enim eius abierant in ciuitatem, ut cibos emerent. Dicit ergo ei mulier illa Samaritana: Quomodo tu Iudaeus cum sis, bibere a me poscis, quae sum mulier Samaritana? non enim coutuntur Iudaei Samaritanis. Respondit IESVS, & dixit ei: Si scires donum Dei, & quis est qui tibi dicit: Da mihi bibere, tu forsitan petisses ab eo, & dedisset tibi aquam uiuam. Dicit ei mulier: Domine, neque in quo haurias habes, & puteus altus est, unde ergo habes aquam uiuam? Nūquid tu maior es patre nostro Iacob, qui dedit nobis puteum, & ipse ex eo bibit & filii [Page 125] eius & pecora eius? Respondit IESVS, & dixit ei: Omnis qui bibit ex aqua hac, sitiet iterum, qui autem biberit ex aqua quam ego dab o ei, non sitiet in aeternum: sed aqua quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in uitam aeternam. Dicit ad eum mulier: Domine, da mihi hanc aquam, ut non sitiam, neque ueniam huc haurire. Dicit ei IESVS: Vade, uoca uirum tuum, & ueni huc. Respondit mulier, & dixit: Non habeo uirum. Dicit ei IESVS: Bene dixisti, quia non habeo uirum: quinque enim uiros habuisti, & nunc quē habes, non est tuus uir, hoc uere dixisti. Dicit ei mulier: Domine, uideo quia propheta es tu. Patres nostri in monte hoc adorauerunt, & uos dicitis, quia Hierosolymis est locus ubi adorare oportet. Dicit ei IESVS: Mulier, crede mihi, quia ueniet hora quando neque in monte hoc, neque in Hierosolymis adorabitis patrem. Vos adoratis quod nescitis, nos adoramus quod scimus: quia salus ex Iudaeis est. Sed uenit hora & nunc est, quando ueri adoratores adorabunt patrem in spiritu & ueritate: nā & pater tales quaerit, qui adorent eum. Spiritus est Deus, & eos qui adorant eum, in spiritu & ueritate oportet adorare. [Page] dicit ei mulier: Scio quia Messias uenit qui dicitur Christus, cū ergo uenerit, ille annūciabit nobis omnia. Dicit ei IESVS: Ego sum qui loquor tecum. Et continuo uenerunt discipuli eius, & mirabantur quia cum muliere loquebatur: nemo tamen dixit: Quid quaeris, aut quid loqueris cum ea? Reliquit ergo hydriam suam mulier, & abiit in ciuitatem, & dicit illis hominibus: Venite, & uidete hominem, qui dixit mihi omnia quaecunque feci, nunquid ipse est Christus? Exierunt ergo de ciuitate, & ueniebant ad eum. Interrogabant eum discipuli, dicentes: Rabbi, manduca. Ille autem dixit eis: Ego cibum habeo manducare quem uos nescitis. Dicebant ergo discipuli adinuicem: Nunquid aliquis attulit ei manducare? Dicit eis IESVS: Meus cibus est, ut faciam uoluntatem eius qui misit me, ut perficiam opus eius. Nonne uos dicitis, quod adhuc quatuor mēses sunt, & messis uenit? Ecce dico uobis: Leuate oculos uestros, & uidete regiones, quia albae sunt iam ad messem. Et qui metit, mercedem accipit, & congregabit fructum in uitam aeternam, ut & qui seminat, simul gaudeat, & qui metit. In hoc enim uerbum uerum: Quia alius est qui seminat, & alius est qui metit. Ego misi uos metere quod uos nō laborastis. Alii laborauerūt, & uos in labores eorū introistis. Ex ciuitate [Page 126] autem illa multi crediderunt in eum Samaritanorum, propter uerbum mulieris testimonium perhibētis: Quia dixit mihi omnia quaecunque feci. Cum uenissent ergo ad illum Samaritani, rogauerunt eum ut ibi maneret. Et mansit ibi duos dies. Et multo plures crediderunt propter sermonem eius, & mulieri dicebant: Quia iam non propter tuam loquelam credimus: ipsi enim audiuimus & scimus, quia hic est uere saluator mundi. Post duos autem dies exiit inde, & abiit in Galilaeam. Ipse enim IESVS testimonium perhibuit, quia propheta in sua patria honorem non habet. Cum ergo uenisset in Galilaeam, exceperunt eum Galilaei, cum omnia uidissent quae fecerat Hierosolymis in die festo: & ipsi enim uenerant ad diem festum. Venit ergo iterum in Chana Galilaeae, ubi fecerat aquam uinum. Et erat quidam regulus, cuius filius infirmabatur Capernaum. Hic cum audisset quia IESVS adueniniret a Iudaea in Galilaeam, abiit ad eū, & rogabat eū ut descēderet & sanaret filiū eius: īcipiebat em̄ mori. Dixit ergo IESVS ad eū: Nisi signa & prodigia uideritis, nō creditis. Dicit aūt ad eū regulus: Dn̄e descēde prius (quam) mori atur filius meus. Dicit ei IESVS: Vade, filius tuus uiuit. Credidit homo sermoni quē dixit ei Iesus, & ibat. Iā aūt eo descēdente, serui occurrerūt ei, & nūciauerunt, dicentes, [Page] ꝗa filius eius uiueret. Interrogabat ergo horam ab eis in qua melius habuerit. Et dixerunt ei: Quia heri hora septima reliquit eum febris. Cognouit ergo pater quia illa hora erat, in qua dixit ei IESVS: Filius tuus uiuit, & credidit ipse, & domus eius tota. Hoc iterum secundum signum fecit IESVS, cum uenisset a Iudaea in Galilaeam.
CAPVT V.
POst haec erat dies festus Iudaeorum, & ascendit IESVS Hierosolymam. Est autem Hierosolymis probatica piscina quae cognominatur Bethseda, quinque porticus habens. In his iacebat multido magna languē tium, caecorum, claudorum, aridorum, expectantium aquae motum. Angelus autem Domini descendebat secundum tempus in piscinam & mouebatur aqua. Et qui primus descendisset in piscinam post motionem aquae, sanus fiebat a quacunque detinebatur infirmitate. Erat autem quidam homo ibi, triginta & octo annos habens in infirmitate sua. Hūc cum uidisset IESVS iacentem, & cognouisset, quia iā multū tēpus haberet, dicit ei: Vis sanus fieri? Respōdit ei languidus: Dn̄e, hoīem nō habeo, ut cum turbata fuerit aqua, mittat me ī piscinā: dū uenio em̄ ego▪ alius ante me descēdit. Dicit ei Iesus: Surge, tolle grabatum tuum & ambula. Et statim sanus [Page 127] factus est homo ille, & sustulit grabatum suum, & ambulabat. Erat autem sabbatum in die illo. Dicebant ergo Iudaei illi qui sanatus fuerat: Sabbatum est, nō licet tibi tollere grabatum tuū. Respondit eis: Qui me sanum fecit, ille mihi dixit: Tolle grabatum tuum, & ambula. Interrogauerunt ergo eum: Quis est ille homo, qui dixit tibi: Tolle grabatum tuum, & ambula? Is autem qui sanus fuerat effectus, nesciebat quis esset. IESVS enim declinauit a turba constituta in loco. Postea inuenit eum Iesus in tēplo, & dixit illi: Ecce sanus factus es, iam noli peccare, ne deterius aliquid tibi contingat. Abiit ille homo, & nunciauit Iudaeis, quia Iesus esset qui fecit eum sanum. Propterea persequebātur Iudaei Iesum, quia haec faciebat in sabbato. Iesus autem respondit eis: Pater meus usque modo operatur, & ego operor. Propterea ergo magis quaerebant eum Iudaei interficere, quia non solum soluebat sabbatum, sed & patrem suum dicebat Deum, aequalem se faciens Deo. Respondit itaque Iesus, & dixit eis: Amen amen dico uobis, non potest filius a se facere quicquam, nisi quod uiderit patrem facientem: quaecunque enim ille facit, haec & filius similiter facit. Pater enim diligit filium, & omnia demōstrat ei quae ipse facit, & maiora his demonstabit ei opera, ut uos miremini. [Page] Sicut enim pater suscitat mortuos & uiuificat, sic & filius quo [...] uult, uiuificat. Neque enim pater iudicat quenquam, sed omne iudicium dedit filio, ut omnes honorificent filium, sicut honorificant patrem. Qui non honorificat filium, non honorificat patrem, qui misit illum. Amen amē dico uobis, quia qui uerbum meum audit, & credit ei qui misit me, habet uitam aeternam, & in iudicium non uenit, sed transit a morte in uitam. Amen amen dico uobis, quia uenit hora & nūc est, quando mortui audientuocem filii Dei, & qui audierint, uiuent. Sicut enim pater habet uitam in semetipso, sic dedit & filio habere uitā in semetipso: & potestatem dedit ei iudicium facere, quia filius hominis est. Nolite mirari hoc: quia uenit hora, in qua omnes qui in monumentis sunt, audient uocem filii Dei, & procedent qui bona fecerunt in resurrectionem uitae: qui uero mala egerunt, in resurrectionem iudicii. Non possum ego a meip so facere qui [...]quam. Sicut audio, iudico, & iudicium meum iustum est: quia non quaero uoluntatem meam, sed uoluntatem eius qui misit me. Si ego testimonium perhibeo de me, testimonium meum non est uerum. Alius est qui testimonium perhibet de me, & scio quia uerum est testimoniū eius, quod perhibet de me. Vos misistis ad Ioannem, & [Page 128] testimonium perhibuit ueritati. Ego autem non ab homine testimonium accipio: sed haec dico, ut uos salui sitis. Ille erat lucerna ardens & lucens: uos autem uoluistis ad horam exultare in luce eius. Ego autem habeo testimonium maius Ioanne. Opera enim quae dedit mihi pater, ut perficiam ea, ipsa opera quae ego facio testimonium perhibēt de me, quia pater misit me: & qui me misit pater, ipse testimonium perhibuit de me, neque uocem eius unquam audistis, ne (que) speciem eius uidistis: & uerbum eius non habetis in uobis ma [...]ens, quia quem misit ille, huic uos non creditis. Scrutamini scripturas, quia uos putatis in ipsis uitam aeternam habere: Et ille funt quae testimonium perhibent de me, & non vultis uenire ad ad me, ut uitā habeatis. Claritatatem ab hoībus nō accipio, sed cognouiuos, ꝗa dilectionē Dei non habetis in uobis. Ego ueni in noīe patris mei, & nō accepistis me: si alius uenerit in nomīe suo, illū accipietis. Quomō uos potestis credere, qui gloriā abin uicē accipitis, & gloriā quae a solo Deo est, non quaeritis? Nolite putare ꝗa ego accusaturus sum uos apud patrem: est qui accusat uos Moses, in quo sꝑatis. Si em̄ crederetis Mosi, crederetis forsitan & mihi: de me em̄ ille scripsit. Si aūt illius literis nō creditis, quomodo uerbis meis credetis?
CAPVT VI.
[Page] POst haec abiit IESVS trans mare Galilaeae quod est Tyberiadis, & sequebabatur eum multitudo magna: quia uidebant signa quae faciebat super his qui infirmabantur. Subiit ergo in montem IESVS, & ibi sedebat cum discipulis eius. Erat autem proximum pascha dies festus Iudaeorum. Cum subleuasset ergo oculos IESVS, & uidisset quia multitudo maxima uenit ad eū, dicit ad Philippum: Vnde ememus panes, ut manducent hi? Hoc autem dicebat tentans eum: Ipse enim sciebat quid esset facturus. Respondit ei Philippus: Ducentorum denariorum panes non sufficiūt eis, ut unusquis (que) modicum quid accipiat. Dicit ei unus ex discipulis eius Andreas, frater Simonis Petri: Est puer unus hic, qui habet quinque panes hordeaceos & duos pisces, sed haec ꝗd inter tantos? Dicit ergo Iesus: Facite homines discumbere. Erat autem foenum multum in loco. Discubuerunt ergo uiri, numero quasi quinque milia. Accepit ergo IESVS panes, & cum gratias egisset, distribuit discum bentibus: similiter & ex piscibus quantum uolebāt. Vt autem impleti sūt, dixit discipulis suis. Colligite quae superauerunt fragmē ta, ne pereant. Collegerunt ergo, & impleuerūt duodecim cophinos fragmētorū ex quin (que) panibus hordeaceis, qui superfuerunt [Page 129] his qui manducauerant. Illi ergo homines, cum uidis [...]ent quod IESVS fecerat signum, dicebant: Quia hic est uere propheta, qui uenturus est in mundum. IESVS ergo cum cognouisset quia uenturi essent ut raperent eum, & facerēt eū regē, fugit iterum in mō tem ipse solus. Vt autem sero factum est, ascenderunt discipuli eius ad mare. Et cum ascēdissent nauim, uenerunt trans mare in Capernaum: & tenebrae iam factae erant, & non uenerat ad eos IESVS, mare autem uento magno flāte, exurgebat. Cum remigassent ergo quasi stadia uiginti quinque aut triginta, uident IESVM ambulantem supra mare, & proximum naui fieri, & timuerunt. [...]lle autē dicit eis: Ego sum, nolite timere. Voluerunt ergo eū accipere in nauim, & statim nauis fuit ad terrā ad quā ibāt. Altera die, turba quae stabat trāsmare uidit quia nauicula alia nō erat ibi, nisi una, & quia non introiisset cum discipulis suis in nauim, sed soli discipuli eius abiissēt (aliae uero superuenerunt naues a Tyberiade, iuxta locum ubi man ducauerant panem gratias agentes Deo.) Cum ergo uidisset turba quia IESVS non esset ibi, neque discipuli eius, ascenderūt in nauiculas, & uenerunt in Capernaum, quaerentes IESVM. Et cum inuenissent eum trans mare, dixerūt ei: Rabbi, quando [Page] huc uenisti? Respondit eis IESVS, & dixit: Amen amen dico uobis, quaeritis me, non quia uidistis signa, sed quia manducastis ex panibus & saturati estis. Operamini non cibum qui perit, sed qui permanet in uitam aeternam, quem filius homini [...] dabit uobis, hunc enim pater signauit Deus. Dixerunt ergo ad eum: Quid faciemus ut operemur opera Dei? Respondit IESVS, & dixit eis: Hoc est opus Dei, ut credatis in eum quem misit ille. Dixerunt ergo ei: Quod ergo tu facis signum, ut uideamus & credamus tibi? quid operaris? Patres nostri manducauerunt man na in deserto sicut scriptum est: Panem de coelo dedit eis manducare. Dixit ergo eis IESVS: Amen amē dico uobis, non Moses dedit uobis panem de coelo, sed pater meus dat uobis panē de coelo uerum. Panis enim uerus est, qui de coelo descendit, & dat uitam mundo. Dixerunt ergo ad eum: Domine, semper da nobis panem hunc. Dixit autem eis IESVS: Ego sum panis uitae, qui uenit ad me, non esuriet: & qui credit in me, non sitiet in aeternum. Sed dixi uobis, quia uidistis me, & non credidistis. Omne quod dat mihi pater, ad me ueniet: & eum qui uenit ad me non eiiciam foras. Quia descēdi de coelo, non ut faciam uoluntatem [Page 130] meam, sed uoluntatē eius qui misit me. Haec est em̄ uoluntas eius qui misit me patris, ut omne quod dedit mihi, non perdam ex eo, sed resuscitem illud in nouissimo die. Haec est autem uoluntas patris mei, qui misit me, ut omnis qui uidet filium, & credit in eum, habeat uitam aeternam, & ego resuscitabo eū in nouissimo die. Murmurabant ergo Iudaei de illo, quia dixisset: Ego sum panis uiuus, qui de coelo descendi, & dicebant: Nonne hic est filius Ioseph, cuius nos nouimus patrem & matrem? Quomodo ergo dicit hic: Quia de de coelo descendi? Respondit ergo IESVS, & dixit eis: Nolite murmurare in inuicem: nemo potest uenire ad me, nisi pater qui misit me, traxerit eum, & ego resuscitabo eum in nouissimo die. Est scriptum in prophetis: Et erūt omnes docibiles Dei. Omnis qui audiuit a patre, & didicit, uenit ad me. Non quia patrem uidit quisquam, nisi is qui est a Deo, hic uidit patrem. Amen amen dico uobis, qui credit in me, habet uitam aeternam. Ego sum panis uitae. Patres uestri mā ducauerunt Manna in deserto, & mortui sunt. Hic est panis de coelo descēdēs, ut si quis ex ipso māducauerit, nō moriatur. Ego sū panisuiuus, qui de coelo descē dit. Si quis māducauerit ex hoc [Page] pane, uiuet in aeternum: & pani [...] quē ego dabo, caro mea est pro mūdi uita. Litigabant ergo Iudaei ad inuicē, dicentes: Quomodo potest hic nobis carnē suam dare ad manducandum? Dixit ergo eis IESVS: Amen amen dico uobis, nisi manducaueritis carnem filii hominis, & biberitis eius sanguinem, non habebitis uitam in uobis. Qui manducat meam carnem, & bibit meum sanguinem, habet uitam aeternam, & ego resuscitabo eum in nouissimo die. Caro enim mea uere est cibus, & sanguis meus uere est potus: qui manducat meam carnem, & bibit meum sanguinem, in me manet, & ego in illo. Sicut misit me uiuēs pater, & ego uiuo propter patrem: & qui manducat me, & ipse uiuet propter me. Hic est panis qui de coelo descendit. Nō sicut manducauerunt patres uestri māna & mortui sunt. Qui mā ducat hūc panē, uiuet in aeternū. Haec dixit in synagoga docēs in Capernaū. Multi ergo audientes ex discipulis eius dixerūt: Durus est hic sermo, & quis potest eū audire? Sciēs aūt Iesus apud semetipsū, quia murmurarēt de hoc discipuli eius, dixit eis: Hoc uos scā dalizat? Si ergo uideritis filiū hominis ascendentē ubi erat prius? Spiritus est qui uiuificat, caro nō prodest quic quā: Verba quae ego locutus sum uobis, spiritus & uita sunt: sed sunt quidam ex uobis qui non credūt. Sciebat enim ab [Page 131] initio IESVS, qui essent credē tes, & quis traditurus esset eum. Et dicebat: Propterea dixi uobis, quia nemo potest uenire ad me, nisi fuerit ei datum a patre meo. Ex hoc multi discipulorum eius abierunt retro, & iam non cum illo ambulabant. Dicit ergo IESVS ad duodecim: Nunquid & uos vultis abire? Respondit ergo ei Simon Petrus: Domine, ad quem ibimus? uerba uitae aeternae habes, & nos credimus & cognouimus, quia tu es Christus filius Dei. Respōdit eis IESVS: Nonne ego uos duodecim elegi & ex uobis unus diabolus est? Dicebat autem de Iuda Simonis Iscariotis: hic enim erat traditurus eum, cū esset unus ex duodecim.
CAPVT VII.
POst haec autem ambulabat IESVS in Galilaeam, non enim uolebat in Iudaeam ambulare, quia quaerebant eum Iudaei in terficere. Erat antem in proximo dies festus Iudaeorum scenopegia. Dixerunt autem ad eum fratres eius: Transi hinc, & uade in Iudaeam, ut & discipuli tui uideāt opera tua quae facis. Nemo quippe in occulto quid facit, & quaerit ipse in palā esse: si haec facis manifesta teipsū mūdo: Ne (que) em̄ fratres eius credebāt in eū. Dixit ergo eis Iesus: Tēpus meū nondū aduenit, tēpus aūt uestrū semper est paratum. Non potest mundus odisse uos, me autem odit, quia ego testimonium perhibeo [Page] de illo, quod opera eius mala sunt. Vos ascendite ad diem festum hunc, ego em̄ nō ascendam ad diem festum, quia meum tempus nondū impletū est. Haec cum dixisset, ipse māsit in Galilaea. Vt autē ascenderūt fratres eius, tūc & ipse ascendit ad diē festum, nō manifeste, sed quasi in occulto. Iudaei ergo quaerebant eū in die festo, & dicebant: Vbi est ille? Et murmur multū erat in turba de eo. Quidā enim dicebant: Quia bonus est. Alii autem dicebant: Non, sed seducit turbas. Nemo tamen palā loquebatur de illo, propter metū Iudaeorum. Iam autem die festo mediante, ascendit IESVS in tēplū & docebat. Et mirabantur Iudaei, dicentes: Quomodo hic literas scit, cū nō didicerit? Respōdit eis IESVS, & dixit: Mea doctrina nō est mea, sed eius qui misit me. Si quis uoluerit uoluntatem eius facere, cognoscet de doctrina, utrum ex Deo sit, an ego a meipso loquar. Qui a semetipso loquitur, gloriā propriā quaerit: qui autem quaerit gloriā eius ꝗ misit eū, hic uerax est, & iniustitia in illo non est. Nōne Moses dedit uobis legem? & nemo ex uobis facit legē. Quid me quaeritis īterficere? Respōdit turba, & dixit: Daemoniū habes, ꝗs te quaerit interficere? Respondit IESVS, & dixit eis: Vnum opus feci, & omnes miramini. Propterea Moses dedit uobis circuncisionem, non quia ex Mose est, sed ex patribus: [Page 132] & in sabbato circunciditis hominem. Si circuncisionem accipit homo in sabbato, ut nō soluatur lex Mosi: mihi indignamini quia totū hominem saluum feci in sabbato? Nolite iudicare secundum faciem, sed iustum iudicium iudicate. Dicebant ergo quidam ex Hierosolymitis: Non ne hic est quem quaerunt interficere? Ecce palam loquitur, & nihil ei dicunt. Nunquid uere cognouerūt principes, quia hic est Christus? Sed hunc scimus unde sit: Christus autem cum uenerit, nemo scit unde sit. Clamabat ergo IESVS in templo docens, & dicens: Et me scitis, & unde sim scitis, & a meipso non ueni: sed est uerus qui misit me, quem uos nescitis. Ego scio eum: & si dixero quia nescio eū, ero similis uobis mendax: sed scio eum, quia ab ipso sum, & ipse me misit. Quaerebant ergo eum apprehendere, & nemo misit in eū manus: quia nondum uenerat hora eius. De turba autem multi crediderunt in eū, & dicebant: Christus cum uenerit, nunquid plura signa faciet quam quae hic facit? Audierūt phrisaei turbā murmurā tem de illo haec, & miserūt principes & pharisaei ministros ut apprehēderēt Iesum. Dixit ergo Iesus: Adhuc modicū tēpus uobiscū sum, & uado ad eū qui me misit. Quaeretis me, & nō īuenietis, & ubi ego sū uos nō potestisuenire. Dixerūt ergo Iudaei ad semet ipsos: Quo hic iturus est, quia nō [Page] inueniemus eū? nūquid in dispersionem gentiū iturus est, & docturus gentes? Quis est hic sermo quē dixit: Quaeretis me, & nō inuenietis: & ubi ego sū, uos nō potestisuenire? In nouissimo aūt die magno festiuitatis stabat Iesus, & clamabat dicens: Si quis sitit, ueniat ad me, & bibat. Qui credit in me (sicut dicit scriptura) flumina de uētre eius fluēt aquae uiuae. Hoc autem dixit de spiritu, quem accepturi erant credentes in eum: nondum enim erat spiritus datus, quia IESVS nondum erat glorificatus. Ex illa ergo turba cū audissent hos sermones eius, dicebant: Hic est uere propheta. Alii dicebant: Hic est Christus. Quidam autē dicebāt: Nunquid a Galilaea uenit Christus? Nonne scriptura dicit: quia ex semine Dauid & de Bethleem castello, ubi erat Dauid, uenit Christus? Dissensio ita (que) facta est in turba propter eū. Quidā autē ex ipsis uolebant apprehendere eum, sed nemo misit super eū manus. Venerūtergo ministri ad pō tifices & pharisaeos, & dixerunt eis illi: Quare non adduxistis illum? Respōderunt ministri: Nū (quam) sic locutus est homo sicut hic hō. Responderunt ergo eis pharisaei: Nūquid & uos seducti estis? nūꝗd ex principibus aliꝗa credidit in eum, aut ex pharisaeis? Sed turba haec quae non nouit legē, maledicti sunt. Dixit Nicodemus ad eos, ille qui uenit ad eum nocte, qui unus erat ex ipsis: Nunquid [Page 133] lex nostra iudicat hoīem, nisi prius audierit ab ipso, & cognouerit ꝗd faciat? Respōderūt & dixerunt ei: Nūquid & tu Galilaeus es? Scrutare scripturas, & uide, quia a Galilaea propheta non surgit. Et reuersi sunt unusquisque in domum suam.
CAPVT VIII.
IESVS autem perrexit in montem oliueti, & diluculo iterum uenit in templum, & omnis populus uenit ad eum, & sedens docebat. Adducunt autem scribae & pharisaei mulierem in adulterio deprehensam, & statuerunt eam in medio, & dicunt ei: Magister, haec mulier modo deprehensa est in adulterio. In lege autem Moses mandauit nobis huiusmodi lapidare. Tu ergo quid dicis? Hoc autem dicebant tentantes eum, ut possint accusare eum. IESVS autem inclinans se deorsum, digito scribebat in terram. Cum ergo perseuerarent interrogantes eum, erexit se, & dixit eis: Qui sine peccato est uestrum, primus in illam lapidē mittat. Et iterū se inclinans scribebat in terram. Audientes autem haec, unus post unum exibant, incipientes a senioribus, & remansit solus IESVS, & mulier in medio stans. Erigens autem se IESVS, dixit ei: Mulier, ubi sunt qui te accusabant? nemo te condemnauit? Quae dixit: Nemo Dn̄e. Dixit autē Iesus: Nec ego te condemnabo. Vade, [Page] & iam amplius noli peccare. Iterum ergo locutus est eis IESVS dicens: Ego sum lux mundi. Qui sequitur me, non ambulat in tenebris, sed habebit lumen uitae. Dixerūt ergo ei pharisaei: Tu de teipso testimoniū perhibes, testimonium tuū non est uerū. Respō dit IESVS, & dixit eis: Etsi ego testimoniū perhibeo de meipso, uerū est testimoniū meū, ꝗa scio unde ueni, & quo uado: uos autē nescitis unde uenio, aut quo uado. Vos secundū carnē iudicatis, ego non iudico quēquā: & si iudico ego, iudiciū meū uerū est, ꝗa solus nō sum, sed ego & qui misit me pater. Et in lege uestra scriptū est: Quia duorū hominū testimoniū uerū est. Ego sū qui testimonium perhibeo de meipso, & testimonium perhibet de me qui misit me pater. Dicebant ergo ei: Vbi est pater tuus? Respō dit IESVS: Ne (que) me scitis, ne (que) patrem meū. Si me sciretis, for [...] tan & patrem meū sciretis. Haec uerba locutus est IESVS in gazophilacio, docens in templo, & nemo apprehendit eū, quia nec dum uenerat hora eius. Dixit ergo iterū eis Iesus: Ego uado, & quaeretis me, & in peccato uestro moriemini. Quo ego uado uos nō potestis uenire. Dicebāt ergo Iudaei: Nunquid interficiet semet ipsū, quia dicit: Quo ego uado, uos nō potestis uenire. Et dicebat eis: Vos de deorsū estis, ego de suꝑnis sū, uos de mūdo hoc estis, ego nō sū de hoc mūdo. Dixi [Page 134] ergo uobis, quia moriemini in peccatis uestris: si enim non credideritis quia ego sum, moriemini in peccato uestro. Dicebāt ergo ei: Tu quis es? Dixit eis IESVS: Principium qui & loquor uobis. Multa habeo de uobis loqui & iudicare, sed ꝗ me misit uerax est, & ego quae audio ab eo, haec loquor in mundo. Et non cognouerunt, quia patrē eius dicebat Deū. Dixit ergo eis IESVS: Cum exaltaueritis filiū hominis, tunc cognoscetis quia ego sum, & a meipso facio nihil, sed sicut docuit me pater, haec loquor. Et qui me misit, mecū est, & non relinquit me solum: quia ego quae placita sūt ei, facio semper. Haec illo loquente, multi crediderunt in eum. Dicebat ergo IESVS ad eos qui crediderunt ei Iudaeos: Si uos manseritis in sermone meo, uere discipuli mei eritis, & cognoscetis ueritatem, & ueritas liberabituos. Responderunt ei: Semen Abrahae sumus, & nemini seruiuimus unquam, quomodo tu dicis liberi eritis? Respondit eis IESVS: Amen amen dico uobis, quia omnis qui facit peccatum, seruus est peccati: seruus autem non manet in domo in aeternum, filius manet in aeternum. Si ergo uos filius liberauerit, uere liberi eritis. Scio quia filii Abrahae estis, sed quaeritis me interficere, quia sermo meus non capit in uobis. Ego quod uidi apud patrem, loquor: & uos quae [Page] uidistis apud patrem uestrū facitis. Responderunt & dixerunt: Pater noster Abraham est. Dicit eis IESVS: Si filii Abrahae estis: opera Abrahae facite. Nūc autē quaeritis me interficere, hominē qui ueritatē uobis locutus sum, quā audiu [...] a Deo, hoc Abraham non fecit. Vos facitis opera patris uestri. Dixerunt itaque ei: Nos ex fornicatione non sumus nati, unum patrē habemus Deū. Dixit ergo eis Iesus: Si Deus pater uester esset, diligeritis utique me, ego enim ex Deo processi & ueni: ne (que) em̄ a meipso ueni, sed ille me misit. Quare loquelā me [...] ̄ non cognoscitis? Quia non potestis audire sermonē meū. Vos ex patre diabolo estis, & desyderia patris uestri vultis facere. Ille homicida erat ab initio, & in ueritate non stetit: quia non est ueritas in eo. Cum loquitur mendacium, ex propriis loꝗtur: quia menda [...] est, & pater eius. Ego aūt ueritatē dico, nō creditis mihi. Quis ex uobis arguet me de pctō? Si ueritatē dico uobis, quare nō creditis mihi? Qui ex Deo est, uerba Dei audit. Propterea uos nō auditis, ꝗa ex deo nō estis. Respōderūt ergo Iudaei, & dixerūt: Nōne bn̄ dicimus nos ꝗa Samaritanus es tu▪ & daemoniū habes? Respōdit Iesus: Ego daemoniū nō habeo, sed honorifico patrē meū, & uos īhonorastis me. Ego aūt nō quaero gloriam meam, est qui quaerat & iudicet. Amen amen dico uobis: Si quis sermonem meum seruauerit, [Page 137] non uidebit mortem in aeternum. Dixerunt ergo Iudaei: Nunc cognouimus quia daemonium habes. Abraham mortuus est, & prophetae, & tu dicis si quis sermonem meum se ruauerit, mortem non uidebit in aeternum. Nū quid tu maior es patre nostro Abraham? Quem teipsum facis? Respondit IESVS: Si ego glorifico meipsum, gloria mea nihil est. Est pater meus qui glorificat me, quem uos dicitis: quia Deus noster est, & non cognouistis eum, ego autem noui eum. Et si dixero quia non noui eum, ero similis uobis mēdax. Sed scio eū, & sermonē eius seruo. Abraham pater uester exultauit ut uideret diem meū, & uidit, & gauisus est. Dixerūt ergo Iudaei: Quinquaginta ānos nōdū habes, & Abrahā uidisti? Dixit eis Iesus: Amē amē dico uobis, ante (quam) Abrahā fieret, ego sū. Tulerūt ergo lapides ut iacerēt ī eū. Iesus aūt abscōdit se, & exiuit de tēplo.
CAP .IX.
ET praeteriens IESVS, uidit hominem coecū a natiuitate. Et interrogauerunt eum discipuli eius: Rabbi, quis peccauit, hic, aut parentes eius, ut coecus nasceretur? Respondit IESVS: Neque hic peccauit, neque parentes eius: sed ut manifestentur oꝑa dei ī illo. Me oportet oꝑari opera eius ꝗ misit me, donec dies est. Venit nox, quando nemo potest oꝑari. Quādiu sū in mūdo, [...]ux sum mūdi. Hoc cum dixisset, [Page] expuit in terram, & fecit lutu [...] ex sputo, & liniuit lutum super oculos eius, & dixit ei: Vade, laua in natatoria Siloe, quod interpretatur missus. Abiit ergo & lauit, & uenit uidens. Ita (que) uicini & qui uiderāt prius, quia mendicus erat, dicebāt: Nōne hic est qui se debat & mendicabat? Alii dicebāt: Quia hic est. Alii aūt: Nequa quam, sed similis est ei. Ille uero dicebat: Quia ego sum. Dicebāt ergo ei: Quomodo aperti sunt tibi oculi? Respondit: Ille homo qui dicitur IESVS, lutum fecit, & unxit oculos meos, & dixit mihi: Vade ad natatoria Siloe, & laua. Et abii, & laui, & uideo. Et dixerunt ei: Vbi est ille? Ait: Nescio. Adducunt ad pharisaeos eū, qui coecus fuerat. Erat autē sabbatum quando lutum fecit IESVS, & aperuit oculos eius. Iterum ergo interrogabant eū pharisaei, quomodo uidisset. Ille autē dixit eis: Lutū mihi posuit super oculos, & laui, & uideo. Dicebātergo ex pharisaeis quidā: Non est hic hō a Deo, qui sabbatū nō custodit. Alii autē dicebāt: Quō potest hō pctōr haec signa facere: Et scisma erat īter eos. Dicūt ergo coeco iterū: Tu (quam)d dicis de illo qui aꝑuit oculos tuos? Ille aūt dixit: Quia propheta est. Nō crediderunt ergo Iudaei de illo, quia coecus fuisset & uidisset, donec uocauerūt parētes eius, ꝗuiderat, & īterrogauerūt eos dicētes: Hic est filius uester, quē uos dicitis, (quam)a coecus natus est? quomō [Page 136] ergo nunc uidet? Responderunt eis parentes eius, & dixerūt: Scimus quia hic est filius noster, & quia coecus natus est: quomodo autem nūc uideat, nescimus: aut quis eius aperuit oculos, nos nescimus: ipsum interrogate, aetatē habet, ipse de se loquatur. Haec dixerunt parētes eius, quoniam timebant Iudaeos. Iam enim conspirauerant Iudaei, ut si quis eum confiteretur esse Christum, extra synagogam fieret. Propterea parentes eius dixerunt: Quia aetatē habet, ipsum interrogate. Vocauerunt ergo rursum hominē, qui fuerat coecus, & dixerunt ei: Da gloriā Deo, nos scimus quia hic homo peccator est. Dixit ergo eis ille. Si peccator est nescio: unum scio, quia coecus cū essem, modo uideo. Dixerunt ergo illi: Quid fecit tibi? Quomodo aperuit tibi oculos? Respondit: Dixi uobis iam, & audistis, quid iterū vultis audire? Nūquid & uos vultis discipuli eius fieri? Maledixerunt ergo ei, & dixerunt: Tu discipulus illius sis, nos autem Mosi discipuli sumus. Nos scimus, quia Mosi locutus est Deus, hūc autē nescimus unde sit. Respondit ille homo, & dixit eis: In hoc enim mirabile est, quia uos nescitis unde sit, & aperuit meos oculos. Scimus aūt quia peccatores Deus nō audit: sed si quis Dei cultor est, & uolūtatē eius facit, hūc exaudit. A seculo nō est auditū, quia quis aperuit oculos coeci nati. [Page] Nisi esset hic a Deo, nō poterat facere quicquam. Responderunt & dixerunt ei: In peccatis natus es totus, & tu doces nos? Et eiecerunt eum foras. Audiuit IESVS quia eiecerunt eum foras, & cum inuenisset eum, dixit ei: Tu credis in filium Dei? Respondit ille, & dixit: Quis est Domine, ut credam in eum? Et dixit ei IESVS: Et uidisti eum, & qui loquitur tecum ipse est. At ille ait: Credo Domine. Et procidēs adorauit eū. Et dixit ei IESVS: In iudicium ego in hunc mundum ueni, ut qui non uident, uideant: & qui uident, coeci fiant. Et audierunt quidam ex pharisaeis qui cum ipso erant, & dixerunt ei: Nunquid & nos coeci sumus? Dixit eis IESVS: Si coeci essetis, non haberetis peccatum: nunc uero dicitis, quia uidemus, peccatum ergo uestrum manet.
CAPVT X.
AMen amen dico uobis, qui non intrat per ostium in ouile ouium, sed ascendit aliunde, ille fur est & latro. Qui aūt intrat pe [...] ostium, pastor est ouiū. Huic ostiarius ap erit, & oues uocem eius audiunt, & proprias oues uoca [...] nominatim, & educit eas. Et cum proprias oues emiserit, ante eas uadit, & oues illum sequuntur▪ quia sciunt uocem eius. Alienum autem non sequuntur, sed [Page 137] effugiunt ab eo, quia non nouerunt uocem alienorum. Hoc prouerbium dixit IESVS. Illi autem non cognouerunt quid loqueretur eis. Dixit ergo eis iterum IESVS: Amen amen dico uobis, quia ego sum ostium ouium. Omnes quotquot uenerūt, fures sunt & latrones, sed non audierunt eos oues. Ego sum ostium, per me si quis introierit, saluabitur, & ingredietur & egredietur, & pascua inueniet. Fur non uenit, nisi ut furetur, & mactet, & perdat: ego ueni ut uitam habeant, & abū dantius habeāt. Ego sum pastor bonus. Bonus pastor animam suam ponit pro ouibus suis. Mercenarius autem, & qui non est pastor, cuius nō sunt oues propriae, uidet lupum uenientem, & dimittit oues, & fugit, & lupus rapit, & dispergit oues, mercenarius autē fugit quia mercenarius est, & nō pertinet ad eum de ouibus. Ego sum pastor bonus, & cognosco oues meas, & cognoscūt me meae. Sicut nouit me pater, & ego agnosco patrē, & animā meam pono pro ouibusmeis. Et alias oues habeo, quae nō sunt ex hoc ouili, & illas oportet me adducere, & uocem meam audiēt, & fiet unū ouile & unus pastor. Propterea me diligit pater, ꝗa ego pono animā meā, ut iterūsumā eā: nemo tollit eam a me, sed ego pono eam a meipso. Potestatem habeo ponendi eam, & potestatem habeo iterū sumēdi eā. Hoc mandatum accepi a patre meo. [Page] Dissensio iterū facta est inter Iudaeos propter sermones hos. Dicebant autem multi ex ipsis: Daemonium habet & insanit, quid eum auditis? Alii dicebant: Haec uerba non sunt daemonium habentis. Nunquid daemonium potest coecorum oculos aperire? Facta sunt autem Encaenia in Hierosolymis, & hyems erat. Et ambulabat IESVS in tēplo in porticu Salomonis. Circundederunt ergo eum Iudaei, & dicebant ei [...] Quousque animam nostram tollis? Si tu es Christus, dic nobis palam. Respondit eis IESVS: Loquor uobis, & non creditis: opera quae ego facio in nomine patris mei, haec testimonium perhibent de me: sed uos non creditis, quia non estis ex ouibus meis. Oues meae uocem meam audiunt, & ego cognosco meas, & sequuntur me, & ego uitā aeternā do eis, & non peribunt in aeternum, & non rapiet eas quisquam de manu mea. Pater meus qui dedit mihi maior omnibus est, & nemo potest rapere de manu patris mei. Ego & pater unū sumus. Sustulerūt ergo iterū lapides Iudaei, ut lapidarēt eū. Respōdit eis Iesus: Multa bona opera ostēdi uobis ex patre meo, propter qd eorū opus me lapidatis? Responderūt ei Iudaei: De bono oꝑe non lapidamus te, sed de blasphemia & quia tu homo cū sis, facis teipsū deū. Respōdit eis Iesus: Nonne scriptū est in lege uestra: Ego dixi dii estis? Si illos dixit deo [...] [Page 183] ad quos sermo Dei factus est, & non potest solui scriptura, quem pater sanctificauit, & misit in mū dum, uos dicitis: Quia blasphemas, quia dixi filius Dei sum. Si non facio opera patris mei, nolite credere mihi, si autem facio, & si mihi non vultis credere, operibus credite, ut cognoscatis, & credatis, quia pater in me est, & ego in patre. Quaerebant ergo eum apprehendere, & exiuit de manibus eorum. Et abiit iterū trans Iordanē in eum locū ubi erat Ioānes baptizans primum, & mansit illic. Et multi uenerunt ad eum, & dicebant: Quia Ioannes quidem signum fecit nullum: omnia autē quaecun (que) dixit Ioannes de hoc, uera erant. Et multi crediderunt in eum.
CAPVT XI.
ERat autem quidam lā guens Lazarus a Bethania, de castello Mariae & Marthae sororū eius. Maria autē erat quae unxit Dominum unguento, & extersit pedes eius capillis suis, cuius frater Lazarus infirmabatur. Miserūt ergo sorores eius ad eū, dicē tes: Domine, ecce quem amas, infirmatur. Audiēs aūt IESVS, dixit eis: Infirmitas haec non est ad mortem, sed pro gloria dei, ut glorificetur filius Dei per eā. Diligebat aūt IESVS Marthā, & sororem eius Mariam, & Lazarum. Vt ergo audiuit quia infirmabatur, tunc quidem mansit in eodem loco duobus diebus. [Page] Deinde post haec dixit discipuli [...] suis: Eamus in Iudaeam iterum. Dicunt ei discipuli: Rabbi, nunc quaerebant te Iudaei lapidare, & iterum uadis illuc? Respondit IESVS: Nonne duodecim sunt horae diei? Si quis ambulauerit in die, non offendit, quia lucem huius mundi uidet: si autem ambulauerit in nocte, offendit, quia lux non est in eo. Haec ait, & post haec dicit eis: Lazarus amicus noster dormit, sed uado ut a somno suscitem eum. Dixerunt ergo discipuli eius: Domine, si dormit, saluus erit. Dixerat autē IESVS de morte eius, illi autem putauerunt quod de dormitione somni diceret. Tunc ergo IESVS dixit eis manifeste: Lazarus mortuus est, & gaudeo propter uos, ut credatis quia non eram ibi, sed eamus ad eum. Dixit ergo Thomas (qui dicitur Didymus) ad condiscipulos: Eamus & nos, moriamur cum eo. Venit ita (que) IESVS & inuenit eum quatuor dies iam in monumento habentem. Erat autem Bethania iuxta Hierosolymam quasi stadiis quindecim. Multi autem ex Iudaeis uenerant ad Martham & Mariam, ut consolarentur eas de fratre suo. Martha ergo ut audiuit quia Iesus uenit, occurrit illi, Maria autem domi sedebat. Dixit ergo Martha: ad Iesum: Dn̄e, si fuisses hic, frater meus nō fuisset mortuus. Sed & nunc scio, quia quaecunque poposceris a Deo, dabit tibi deus. Dicit ei Iesus: Resurget frater [Page 139] tuus. Dicit ei Martha: Scio quod resurget in resurrectione in nouis [...]imo die. Dicit ei IESVS: Ego sum resurrectio & uita. Qui credit in me, etiā si mortuus fuerit, uiuet. Et omn [...]s qui uiuit & credit in me, non morietur in aeternum. Credis hoc? Ait illi: Vti (que) Domine. Ego credidi quia tu es Christus filius Dei uiui, qui in hunc mundum uenisti. Et cum haec dixisset, abiit & uocauit Mariam sororem suam silentio didens: Magister adest, & uocatte. Illa ut audiuit, surrexit cito, & uenit ad eum: nondum enim uenerat Iesus in castellum, sed erat adhuc in eo loco, in quo occurrerat ei Martha. Iudaei ergo qui erant cum ea in domo, & consolabantur eam, cum uidissent Mariam quia cito surrexit & exiuit, secuti sunt eam, dicentes: Quia uadit ad monumentum, ut ploret ibi. Maria ergo cum uenisset ubi erat IESVS, uidens eum cecidit ad pedes eius, & dicit ei: Domine, si fuisses hic, non esset mortuus frater meus. IESVS ergo ut uidit eam plorantem, & Iudaeos qui cum ea uenerant, infremuit spiritu, & turbauit seipsum, & dixit: Vbi posuistis eum? Dicunt ei: Domine, ueni, & uide. Et lachrymatus est Iesus. Dixerunt ergo Iudaei: Ecce quomodo amabat eū. Quidam autē ex ipsis dixerunt: Non poterat hic [Page] qui aperuit oculos coeci nati, facere ut hic non moreretur? IESVS ergo rursum fremens in semetipso, uenit ad monumētum: erat autem spelunca, & lapis superpositus erat ei. Ait IESVS: Tollite lapidem. Dicit ei Martha, soror eius, qui mortuus fuerat: Domine, iā foetet, quatriduanus est enim. Dicit ei IESVS: Nonne dixi tibi, quoniam si credideris, uidebis gloriam Dei? Tulerunt ergo lapidem. IESVS autem eleuatis sursum oculis, dixit: Pater, gratias ago tibi, quoniam audisti me. Ego enim sciebam quia semper me audis, sed propter populum qui circunstat, dixi: ut credant quia tu me misisti. Haec cum dixisset, noce magna clamauit: Lazare, ueni foras. Et statim prodiit qui fuerat mortuus, ligatus manus & pedes institis, & facies eius sudario erat ligata. Dixit eis IESVS: Soluite eum, & sinite abire. Multi ergo ex Iudaeis qui uenerāt ad Mariam & Martham, & uiderant quae fecit, crediderunt in eum: quidam autem ex ipsis abierunt ad pharisaeos, & dixerunt eis quae fecit IESVS. Collegerunt ergo pontifices & pharisaei concilium, & dicebant: Quid facimus? quia hic homo multa signa facit. Si dimittimus eum sic, omnes credent in eum, & uenient Romani, & tollent nostrum locum & gentem. Vnus autem ex ipsis Caiphas nomine, [Page 140] cum esset pontifex anni illius, dixit eis: Vos nescitis quicquam, nec cogitatis, quia expedit uobis, ut unus moriatur homo pro populo, & non tota gens pereat. Hoc autem a semetipso non dixit, sed cum esset pontifex anni illius, prophetauit quod IESVS moriturus erat pro gente: & non tantum pro gente, sed ut filios Dei qui erant dispersi, congregaret in unum. Ab illo ergo die cogitauerunt ut interficerent eum. IESVS ergo non in palam ambulabat apud Iudaeos, sed abiit in regionem iuxta desertum, in ciuitatem quae dicitur Ephrem, & ibi morabatur cum discipulis suis. Proximum erat autem pascha Iudaeorum, & ascenderunt multi Hierosolymam de regione ante pascha, ut sanctificarent seipsos. Quaerebant ergo IESVM, & colloquebantur adinuicem, in templo stantes: Quid putatis, quia non uenit ad diem festum? Dederunt autem pōtifices & pharisaei mandatum, ut si quis cognouerit ubi sit, indicet, ut apprehendant eum.
CAPVT XII.
IESVS ergo ante sex dies paschae uenit Bethaniam, ubi Lazarus fuerat mortuus, quem suscitauit IESVS. Fecerunt autem ei coenam ibi, & Martha ministrabat: Lazarus uero unus erat ex discumbentibus cum eo. Maria ergo accepit libram unguenti [Page] nardi pisticae preciosi, & unxit pedes IESV, & extersit pedes eius capillis suis, & domus impleta est ex odore ungenti. Dixit ergo unus ex discipulis eius, Iudas Iscariotes qui erat eū traditurus: Quare hoc unguentum non uaeniit trecentis denariis, & datum est egenis? Dixit autem hoc, non quia de egenis pertinebat ad eum, sed quia fur erat, & loculos habens, ea quae mittebātur portabat. Dixit ergo IESVS: Sine illā, ut in diē sepulturae meae seruet illud. Pauperes enim semper habetis uobiscum, me autē non semper habebitis. Cognouit ergo turba multa ex Iudaeis quia illic est, & uenerunt non propter IESVM tantum, sed ut Lazarum uiderent, quem suscitauit a mortuis. Cogitauerunt autem principes sacerdotum ut & Lazarum interficerēt: quia multi propter illum ibant ex Iudaeis, & credebant in IESVM. In crastinum autem turba multa quae uenerat ad diē festum, cū audissen [...] quia uenit IESVS Hierosolymam, acceperunt ramos palmarum, & processerunt obuiam ei, & clamabant: Hosanna, benedictus qui uenit in nomine Domini rex Israel. Et inuenit IESVS asellū, & sedit super eum, sicut scriptum est: Noli timere filia Sion, ecce rex tuus uenit, sedens super pullum asinae. Haec non cognouerunt discipuli eius primum, sed quando glorificatus est IESVS, tunc recordati [Page 141] sunt, quia haec scripta erant de eo, & haec fecerūt ei. Testimoniū ergo perhibebat turba, quae erat cū eo quādo Lazarū uocauit de monumento, & suscitauit eum a mortuis. Propterea obuiam uenit ei turba, quia audierunt eum fecisse signum. Pharisaei ergo dixerunt ad semetipsos: Videtis quia nihil proficimus? ecce mundus totus post eum abiit. Erant autem quidam gentiles ex his qui ascenderant, ut adorarent in die festo. Hi ergo accesserunt ad Philippum, qui erat a Bethsaida Galilaeae, & rogabant eum, dicentes: Domine, uolumus IESVM uidere. Venit Philippus, & dicit Andreae. Andreas rursum & Philippus dixerunt IESV. IESVS autem respōdit eis, dicens: Venit hora, ut clarificetur filius hominis. Amen amen dico uobis, nisi granum frumēti cadens in terram mortuum fuerit, ipsum solum manet: si autem mortuum fuerit, multum fructum affert. Qui amat animam suam, perdet eam: qui odit animam suam in hoc mundo, in uitam aeternam custodit eam. Si quis mihi ministrat, me sequatur: & ubi sum ego, illic & minister meus erit. Si quis mihi ministrauerit, honorificabit eum pater meus. Nunc anima mea turbata est, & quid dicam? Pater, saluifica me ex hac hora. Sed propterea ueni in horam hanc. Pater, clarifica nomen tuum. Venit ergo uox de [Page] coelo, dicens: Et clarificaui, & iterum clarificabo. Turba ergo quae stabat & audiebat, dicebat tonitruum esse factum. Alii autem dicebant: Angelus ei locutus est. Respondit IESVS, & dixit: Non propter me haec uox uenit, sed propter uos. Nunc iudicium est mundi, nunc princeps huius mundi e [...]cietur foras. Et ego si exaltatus fuero a terra, omnia trahā ad meipsum: hoc autem dicebat significans qua morte esset moriturus. Respondit ei turba: Nos audiuimus ex lege, quia Christus manet in aeternum, & quomodo tu dicis: Oportet exaltari filium hominis? & quis est iste filius hominis? Dixit ergo eis IESVS: Adhuc modicum lumen in uobis est. Ambulate dum lucem habetis, ut uos non tenebrae comprehendant. Et qui ambulat in tenebris, nescit quo uadat. Dum lucem habetis, credite in lucem, ut filii lucis sitis. Haec locutus est IESVS, & abiit, & abscondit se ab eis. Cum autem tanta signa fecisset coram eis, non credebant in eum: ut sermo Isaiae impleretur, quem dixit: Domine, quis credidit auditui nostro? & brachium Domini cui reuelatum est? Propterea non poterant credere, quia iterum dixit Isaias: Excoecauit oculos eorum, & indurauit co [...] eorum, ut non uideant oculis, & non intelligant corde, & conuertantur, & sanem [Page 142] eos. Haec dixit Isaias, quando uidit gloriam eius, & locutus est de eo. Veruntamen & ex principibus multi crediderunt in eum. Sed propter pharisaeos non confitebantur, ut e synagoga non eiicerentur: dilexerunt enim glo, riam hominum magis, quam gloriam Dei. IESVS autem clamauit & dixit: Qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me. Et qui uidet me, uidet eum qui misit me. Ego lux in mū dum ueni, ut omnis qui credit in me, in tenebris non maneat. Et si quis audierit uerba mea, & non custodierit, ego non iudico eum: non enim ueni ut iudicem mundum, sed ut saluificem mundum. Qui spernit me, & non accipit uerba mea, habet qui iudicet eum: sermo quem locutus sum, ille iudicabit eum in nouissimo die. Quia ego ex meipso non sum locutus, sed qui misit me pater, ipse mihi mādatum dedit quid dicam, & quid loquar: & scio quia mandatum eius uita aeterna est. Quae ergo loquor, sicut dixit mihi pater, sic loquor.
CAPVT XIII.
ANte diem festum paschae sciens IESVS quia uenit hora eius, ut transeat ex hoc mū do ad patrem, cum dilexisset suos, qui erant in mundo, in finem dilexit eos. Et coena facta, [Page] cum diabolus iam misisset in cor ut traderet eum Iudas Simonis Iscariotes, sciens quia omnia dedit ei pater in manus, & quia a Deo exiuit, & ad Deum uadit, surgit a coena, & ponit uestimenta sua: & cum accepisset linteum, praecinxit se. Deinde misit aquam in peluim, & coepit lauare pedes discipulorum, & extergere linteo quo erat praecinctus. Venit ergo ad Simonem Petrum, & dicit ei Petrus: Domine, tu mihi lauas pedes? Respondit Iesus, & dixit ei: Quod ego facio, tu nescis modo, scies autem postea. Dicit ei Petrus: Non lauabis mihi pedes in aeternum. Respondit ei Iesus: Si non lauero te, non habebis partem mecum. Dicit ei Simon Petrus: Domine, non tantum pedes meos, sed & manus & caput. Dicit ei Iesus: Qui lotus est, non indiget nisi ut pedes lauet, sed est mundus totus. Et uos mundi estis, sed non omnes. Sciebat enim quisnam esset qui traderet eum, propterea dixit: Non est is mundi omnes. Postquam ergo lauit pedes eorum, accepit uestimenta sua, & cum recubuisset iterum, dixit eis: Scitis quid fecerim uobis? Vos uocatis me magister & Domine, & bene dicitis: sum etenim. Si ergo ego laui pedes uestros, Dominus & magister, & uos debetis alter [Page 143] alterius lauare pedes. Exemplū enim dedi uobis, ut quemadmodum ego feci, ita & uos faciatis. Amen amen dico uobis, non est seruus maior domino suo, neque Apostolus maior est illo qui misit illum. Si haec scitis, beati eritis si feceritis ea. Non de omnibus uobis dico: ego scio quos elegerim. Sed ut impleatur scriptura: Qui manducat mecum panem, [...]euabit contra me calcaneum suum. Amodo dico uobis, priusquā fiat, ut cum factum fuerit, credatis, quia ego sum. Amen amen dico uobis: Qui accipit si quem misero, me accipit: qui autem me accipit, accipit eū qui me misit. Cum haec dixisset IESVS, turbatus est spiritu, & protestatus est, & dixit: Amen amen dico uobis, quia unus ex uobis tradet me. Aspiciebant ergo adinuicem discipuli, haesitantes de quo diceret. Erat ergo recumbens unus ex discipulis in sinu IESV quem diligebat IESVS. Innuit ergo huic Simon Petrus, & dixit ei: Quis est de quo dicit? Itaque cum recubuisset ille supra pectus IESV, dixit ei: Domine quis est? Respondit IESVS: Ille est cui ego intinctū panem porrexero. Et cum intinxisset panem, dedit Iudae Simonis Iscariotae. Et post buccellam introiuit in eū satanas. Et dicit ei IESVS: Quod facis, fac citius. [Page] Hoc autem nemo sciuit discumbentium, ad quid dixerat ei. Quidā enim putabant, (quia loculos habebat Iudas) quod dixisset ei IESVS: Eme ea quae opus sunt ad diem festum, aut egenis ut aliquid daret. Cum ergo accepisset ille buccellam, exiuit continuo. Erat autem nox. Cum ergo exiisset, dixit IESVS: Nunc clarificatus est filius hominis, & Deus clarificatus est in eo. Si Deus clarificatus est in eo, & Deus clarificabit eum in semetipso, & cō tinuo clarificabit eum. Filioli, adhuc modicum uobiscum sum. Quaeretis me, & sicut dixi Iudaeis, quo ego uado, uos non potestis uenire, & uobis dico modo. Mandatum nouum do uobis, ut diligatis inuicaem, sicut dilexi uos: ut & uos diligatis inuicem. In hoc cognoscent omnes, quia discipuli mei estis, si dilectionem habueritis adinuicem. Dicit ei Simon Petrus: Domine, quo uadis? Respondit IESVS: Quo ego uado, non potes me modo sequi, sequeris autem post ea. Dicit ei Petrus: Quare non possum te sequi modo? Animam meam pro te ponam. Respondit IESVS: Animam tuam pro me pones? Amen amen dico tibi, non cantabit gallus, donec ter me neges.
CAPVT XIIII.
ET ait discipulis suis: Non turbetur coru estrum. Creditis in Deum, & in me [Page 144] credite. In domo patris mei mansiones multae sunt. Si quomi nus, dixissem uobis: quia uado parare uobis locum. Et si abiero & praeparauero uobis locum, iterum uenio, & accipiam uos ad meipsū: ut ubi sum ego, & uos sitis: & quo ego uado scitis, & uiam scitis. Dicit ei Thomas: Domine, nescimus quo uadis, & quo modo possumus uiam scire? Dicitei IESVS: Ego sum uia, & ueritas, & uita: nemo uenit ad patrem, nisi per me. Si cognouissetis me, & patrem meum utique cognouissetis, & am odo cognoscitis eum, & uidistis eum. Dicit ei Philippus: Domine, ostende nobis patrem, & sufficit nobis. Dicit ei IESVS: Tanto tempore uobiscum sum, & non cognouistis me? Philippe, qui uidet me, uidet & patrem. Quomodo tu dicis: Ostende nobis patrem? Non credis quia ego in patre, & pater in me est? Verba quae ego loquor uobis, a meipso non loquor, pater autem in me manens, ipse facit opera. Non creditis quia ego in patre, & pater in me est? Alioquin propter opera ipsa credite. Amen amen dico uobis, qui credit in me, opera quae ego facio, & ipse faciet, & maiora horū faciet, quia ego ad patrem uado: & quodcū (que) petie [...]itis patrem in nomine meo, hoc faciam, ut glorificetur pater in filio. Si ꝗd petieritis me in nomine [Page] meo, hoc faciā. Si diligiti [...] me, mandata mea seruate. Et ego rogabo patrem, & alium paracletum dabit uobis, ut maneat uobiscum in aeternum, spiritum ueritatis, quem mundus non potest accipere, quia non uidet eum, nec scit eum. Vos autem cognoscetis eum, quia apud uos manebit, & in uobis erit. Non relinquam uos orphanos, ueniam ad uos. Adhuc modicum, & mundus me iam non uidet. Vos autem uidetis me, quia ego uiuo, & uos uiuetis. In illo die uos cognossetis quia ego sum in patre meo, & uos in me, & ego in uobis. Qui habet mandata mea, & seruat ea, ille est qui diligit me: qui autem diligit me, diligetur a patre meo, & ego diligam eum, & manifestabo ei meipsum. Dicit ei Iudas, non ille Iscariotes: Domine, quid factum est, quia manifestaturus es nobis teipsum & non mundo? Respondit IESVS, & dixit ei: Si quis diligit me, sermonem meum seruabit, & pater meus diliget eum, & ad eum ueniemus, & mansionem apud eum faciemus. Qui non diligit me, sermones meos non seruat. Et sermonem quem audistis, non est meus, sed eius qui misit me patris. Haec locutu [...] sum uobis apud uos manens. Paracletus aūt spiritus sanctus, quē mittet pater in nomine meo, ille uos docebit omnia, & suggeret uobis omnia quaecunque dixer [...] uobis. Pacem relinquo uobis, [Page 145] pacem meam do uobis: non quo modo mundus dat, ego do uobis. Non turbetur cor uestrum, ne que formidet. Audistis quia ego dixi uobis: Vado & uenio ad uos. Si diligeretis me, gauderetis utique quia uado ad patrem, quia pater maior me est. Et nunc dixi uobis priusquam fiat, ut cum factum fuerit, credatis. I am non multa loquar uobiscum: uenit enim princeps mundi huius, & in me non habet quicquam. Sed ut cognoscat mundus, quia diligo patrem, & sicut mandatum dedit mihi pater, sic facio. Surgite eamus hinc.
CAPVT XV.
EGo sum uitis uera, & pater meus agricola est. Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollet eum, & omnem qui fert fructum, purgabit eum, ut fructum plus afferat. Iam uos mundi estis propter sermonem quem locutus sum uobis. Manete in me, & ego in uobis. Sicut palmes non potest ferre fructum a semet ipso, nisi manserit in uite: sic nec uos nisi in me manseritis. Ego sum uitis, uos palmites: qui manet in me, & ego in eo, hic fert fructum multum: quia sine me nihil potestis facere. Si quis in me non manserit: mittetur foras sicut palmes, & arescet, & colligent eum, & in ignem mittent, & ardet. Si manseritis [Page] in me, & uerba mea in uobis mā serint, quodcunque uolueritis petetis, & fiet uobis. In hoc clarificatus est pater meus, ut fructum plurimum afferatis, & efficiamini mei discipuli. Sicut dilexit me pater, & ego dilexi uos. Manete in dilectione mea. Si praecepta mea seruaueritis, mane bitis in dilectione mea, sicut & ego praecepta patris mei seruaui, & maneo in eius dilectione. Haec locutus sum uobis, ut gaudium meum in uobis sit, & gaudium uestrum impleatur. Hoc est praeceptum meum, ut diligatis in uicem sicut dilexi uos. Maiorem hac dilectionem nemo habet, quam ut animam suā ponat quis pro amicis suis. Vos amici mei estis, si feceritis quae ego praecipio uobis. Iam non dicam uo [...] seruos: quia seruus nescit quid faciat Dominus eius. Vos autem dixi amicos: quia omnia quaecun que audiui a patre meo, nota feci uobis. Non uos me elegistis, sed ego elegi uos, & posui uos ut eatis & fructum afferatis, & fructus uester maneat: & quodcunque petieritis patrem in nomine meo, det uobis. Haec mando uobis, ut diligatis inuicem. Si mū dus uos odit, scitote quia me priorem uobis odio habuit. Si de mundo fuissetis, mundus quod suū erat diligeret. Quia uero de mūdo nō estis, sed ego elegiuo [...] de mūdo, propterea odit uos mū dus. Memētote sermōis mei quē [Page 146] ego dixi uobis: Nō est seruus maior dn̄o suo. Si me persecuti sunt, & uos ꝑsequētur: si sermonē meū seruauerunt, & uestrum seruabunt. Sed haec omnia facient uobis propter nomen meum, quia nesciunt eum qui misit me. Si non uenissem, & locutus non fuissem eis, peccatum non haberent: nunc autem excusationem non habent de peccato suo. Qui me odit, & patrem meum odit. Si opera non fecissem in eis quae nemo alius fecit, peccatum non haberent: Nunc autem & uiderunt & oderunt, & me & patrem meū. Sed ut adimpleatur sermo qui in lege eorum scriptus est: Quia odio habuerunt me gratis. Cum autem uenerit paracletus (quem ego mittam uobis a patre) spiritus ueritatis qui a patre procedit, ille testimonium perhibebit de me, & uos testimonium perhibebitis, quia ab initio mecum estis.
CAPVT XVI.
HAec locutus sum uobis, ut non scandalizemini. Abs (que) synagogis facient uos. Sed uenit ho [...]a, ut omnis qui interficit uos, arbitretur obsequium se praestare Deo. Et haec facient uobis, quia non nouerunt patrem, neque me. Sed haec locutus sum uobis, ut cum uenerit hora, eo [...]ū reminiscamini, ꝗa dixi uobis. [Page] Haec autem uobis ab initio nō dixi, quia uobiscum erā. Et nunc uado ad eū qui misit me, & nemo ex uobis interrogat me: Quo uadis? Sed quia haec locutus sum uobis, tristitia impleuit cor uestrū. Sed ego ueritatem dico uobis, expedit uobis ut ego uadam. Si enim non abiero, paracletus non ueniet ad uos. Si autem abiero, mit [...]am eū ad uos: & cum uenerit ille, arguet mundū de peccato, & de iustitia, & de iudicio: de peccato quidē, quia non crediderunt in me: de iustitia uero, quia ad patrem uado, & iam non uidebitis me: de iudicio aūt, quia princeps huius mundi iam iudicatus est. Adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis portare modo. Cū aūt uenerit ille spiritus ueritatis, docebit uos omnē ueritatem. Non enim loquetur a semet ipso, sed quaecunque audiet loquetur, & quae uentura sunt annunciabit uobis. Ille me clarificabit, quia de meo accipiet, & annunciabit uobis. Omnia quaecunque habet pater, mea sunt. Propterea dixi, quia de meo accipiet, & annunciabit uobis. Modicum & iam non uidebitis me, & iterum modicum, & uidebitis me, quia uado ad patrē. Dixerunt ergo ex discipulis eius ad inuicem: Quid est hoc qd dicit nobis: Modicū & non uidebitis me, & iterū modicum, & uidebitis me, & quia uado ad patrem? Dicebant ergo: [Page 147] Quid est hoc quod dicit modicum? Nescimus quid loquitur. Cognouit autem IESVS quia uolebant eum interrogare, & dixit eis: De hoc quaeritis inter uos, quia dixi: Modicum & non uidebitis me, & iterum modicum & uidebitis me. Amen amen dico uobis, quia plorabitis & flebitis uos, mundus autē gaudebit: uos autē cōtristabimini, sed tristitia uestra uertetur in gaudiū. Mulier cum parit tristitiam habet, quia uenit hora eius: cum autem peperit puerum, iam non meminit pressurae propter gaudiū, quia natus est homo in mundum. Et uos igitur nunc tristitiam habetis: iterum autem uidebo uos, & gaudebit cor uestrum, & gaudium uestrum nemo tollet a uobis. Et in illo die me non rogabitis quicquam. Amen amen dico uobis: Si quid petieritis patrē in nomine meo, dabit uobis. Vsque modo nō petistis quicquam in nomine meo. Petite, & accipietis, ut gaudium uestrum sit plenū. Haec in prouerbiis locutus sū uobis. Venit hora cū iā nō in prouerbiis loquar uobis, sed palā de patre annunciabo uobis. In illo die in nomine meo petetis. Et nō dico uobis, quia ego rogabo patrē de uobis: ipse enim pater amat uos, ꝗa uos me amastis, & credidistis, (quam)a a Deo exiui. Exiui a [Page] patre, & ueni in mundum, iterum relinquo mundum, & uado ad patrem. Dicunt ei discipuli eius: Ecce nunc palam loqueris, & prouerbium nullum dicis. Nunc scimus quia scis omnia, & non opus est tibi, ut quis te interroget: In hoc credimus quod a Deo existi. Respondit eis IESVS: Modo creditis? Ecce uenit hora & iam uenit, ut dispergamini unusquisque in propria, & me solum relinquatis: & tamen non sum solus, quia pater mecum est. Haec locutus sum uobis, ut in me pacem habeatis. In mundo pressuram habebitis, sed confidite, ego uici mundum.
CAPVT XVII.
HAec locutus est IESVS, & subleuatis oculis in coelum, dixit: Pater, uenit hora, clarifica filium tuum, ut filius tuus clarificet te, sicut dedisti ei potestatem omnis carnis: ut omn [...] quod dedisti ei, det eis uitam aeternam. Haec est autem uita aeterna, ut cognoscant te solum Deum uerum, & quem misisti IESVM Christum. Ego te glorificaui super terram, opus consummaui, quod dedisti mihi, ut faciam. Et nunc clarifica me tu pater apud temetipsum, claritate quam habui prius quam mundus fieret apud te. Manifestaui nomen tuum hominibus, quos dedisti mihi de mūdo. [Page 148] Tui erant, & mihi eos dedisti, & sermonem tuū seruauerunt. Nunc cognouerunt quia omnia quae de disti mihi abs te sunt: quia uerba quae dedisti mihi, dedi eis, & ipsi acceperunt, & cognouerunt uere, quia a te exiui, & crediderunt quia tu me misisti. Ego pro eis rogo. Non pro mundo rogo, sed pro his quos dedisti mihi, quia tui s [...]nt. Et mea omnia tua sunt, & tua, mea sunt, & clarificatus sum in eis. Et iam non sum in mū do, & hi in mundo sunt, & ego ad te uenio. Pater sancte, serua eos in nomine tuo, quos dedisti mihi, ut sint unum sicut & nos. Cum essem cum eis, ego seruabam eos in nomine tuo. Quos dedisti mihi, ego custodiui, & nomo ex eis periit, nisi filius perditionis, ut scriptura impleatur. Nunc autem ad te uenio, & haec loquor in mundo, ut habeant gaudium meum impletum in semetipsis. Ego dedi eis sermonem tuum, & mundus eos odio habuit, quia non sunt de mundo, sicut & ego non sum de mundo. Non rogo ut tollas eos de mundo, sed ut serues eos a malo. De mundo non sunt, sicut & ego nō sum de mundo. Sanctifica eos in ueritate. Sermo tuus ueritas est. Sicut tu me misisti in mundum, ita & ego misi eos in mundum: et pro eis ego sanctifico meipsum, ut sint & ipsi sanctificati in [...]eritate. Non pro eis autē rogo [Page] tantum, sed & pro eis qui credituri sunt per uerbum eorum in me: ut omnes unum sint, sicut tu pater in me, & ego in te, ut & ipsi in nobis unum sint: ut credat mundus, quia tu me misisti. Et ego claritatem quam tu dedisti mihi, dedi eis, ut sint unum sicut & nos sumus: Ego in eis, & tu in me, ut sint consummati in unum, & cognoscat mundus quia tu me misisti, & dilexisti eos, sicut & me dilexisti. Pater, quos dedisti mihi, uolo ut ubi sum ego, et ipsi sint mecum: ut uideant claritatem meam quam dedisti mihi: quia dilexisti me ante constitutionem mundi. Pater iuste, mundus te non cognouit, ego autem te cognoui, & hi cognouerunt, quia tu me misisti. Et notum feci eis nomen tuum, & notum faciam, ut dilectio qua dilexisti me, in ipsis sit, & ego in ipsis.
CAPVT XVIII.
HAec cum dixisset IESVS, egressus est cū discipulis suis trans torrentem Cedron, ubi erat hortus, in quem introiuit ipse & discipuli eius. Sciebat autem & Iudas qui tradebat eum locum: quia frequenter IESVS conuenerat illuc cum discipulis suis. Iudas ergo cum accepisset cohortem, & a pontificibus, & pharisaeis ministros, uenit illuc cum laternis & facibus & armis. IESVS itaque sciens omnia [Page 150] quae uētura erant super eum processit, & dixit eis: Quem quaeritis? Responderunt ei: IESVM Nazarenū. Dicit eis IESVS: Ego sum. Stabat autē & Iudas, qui tra debat eum cū ipsis. Vt ergo dixit eis: Ego sū, abierūt retrorsum, & ceciderunt in terrā. Iterū ergo in terrogauit eos: Quē quaeritis? Illi dixerūt IESVM Nazarenū: Respōdit IESVS: Dixi uobis quia ego sum: si ergo me quaeritis sinite hos abire. Vt impleretur sermo quē dixit: Quia quos dedisti mihi, nō perdidi ex eis quenquā. Simon ergo Petrus habens gladiū, eduxit eū, & percussit pontificis seruum, & abscidit auriculā eius dexteram. Erat autē nomē seruo Malchus. Dixit ergo IESVS Petro: Mitte gladiū tuū in uaginā. Calicem quem dedit mihi pater, non uis ut bibam illum? Cohors autem & tribunus & ministri Iudaeorum comprehēderunt IESVM, & ligauerunt eum, & adduxerunt eum ad Annam primum, erat enim socer Caiphae, qui erat pontifex anni illius: erat aūt Caiphas qui consiliū dederat Iudaeis: Quia expedit unū hominem moripro populo. Sequebatur autem IESVM Simon Petrus & alius discipulus. Discipulus autem ille erat notus pontifici, & introiuit cum IESV in atrium pontificis: Petrus autem stabat ad ostium foras. Exiuit ergo discipulus alius, qui erat notus pontifici, et dixit ostiari [...]e, et introduxit Petrum. [Page] Dicit ergo Petr [...] ancilla ostiaria: Nunquid & tu ex discipulis es hominis istius? Dicit ille: Non sum. Stabant autem serui & ministri ad prunas (quia frigus erat) & calefaciebant se. Erat autem & cum eis Petrus stans & calefaciens se. Pontifex ergo interrogauit IESVM de discipulis suis, & de doctrina eius. Respondit ei IESVS: Ego palam locutus sum mundo, ego semper docui in synagoga, & in templo, quo omnes Iudaei conueniunt, & in occulto locutus sum nihil. Quid me interrogas? Interroga eos qui audierunt quid locutus sum ipsis, ecce hi sciunt quae dixerim ego. Haec omnia cum dixisset, unus assistens ministrorum dedit alapam IESV, dicens: Sic respondes pontifici? Respondit IESVS: Si male locutus sum, testimonium perhibe de malo: si autem bene, quid me caedis? Et misit eum Annas ligatum ad Caipham pontificem. Erat antem Simon Petrus stans & calefaciens se. Dixerunt ergo ei: Nun quid & tu ex discipulis eius es? Negauit ille, & dixit: Non sum. Dixit ei unus ex seruis pontificis, cognatus eius, cuius abscidit Petrus auriculam: Nonne ego te uidi in horto cum illo? Iterum ergo negauit Petrus, & statim gallus cantauit. Adducunt ergo IESVM a Caipha in praetorium. Erat autem mane. Et ipsi non introierunt in praetorium, ut non contaminarentur, sed ut [Page 140] manducarent pascha. Exiuit ergo Pilatus ad eos foras, & dixit: Quam accusationem affertis ad uersus hominem hunc? Responderunt, & dixerunt ei: Si non esset hic malefactor, non tibi tradidissemus eum. Dixit ergo eis Pilatus: Accipite eum uos, & secundum legem uestram iudicate eum. Dixerunt ergo ei Iudaei: No bis non licet interficere quenquam. Vt sermo IESV impleretur, quem dixit, significans qua morte esset moriturus. Introiuit ergo iterum in praetorium Pilatus, & uocauit IESVM, & dixit ei: Tu es rex Iudaeorum? Respondit IESVS: A temetipso hoc dicis, an alii tibi dixerunt de me? Respondit Pilatus: Nunquid ego Iudaeus sum? Gens tua & pontifices tradiderunt te mihi. Quid fecisti? Respondit IESVS: Regnum meum non est de hoc mundo. Si ex mundo esset regnum meum, ministri mei utique decertarent, ut non traderer Iudaeis: nunc autem regnum meum non est hinc. Dixit itaque ei Pilatus: Ergo rex es tu? Respondit IESVS: Tu dicis quia rex sum ego. Ego in hoc natus sum, & ad hoc ueni in mundum, ut testimonium perhibeam ueritati. Omnis qui est ex ueritate, audit uocem meam. Dicit ei Pilatus: Quid est ueritas? Et cum hoc dixisset, iterum exiuit ad Iudaeos, & dixit eis: Ego nullam inuenio in eo causam. Est autē cō suetudo [Page] uobis, ut unum Zdimitt [...] uobis in Pascha. Vultis ergo dimittam uobis regem Iudaeorum [...] Clamauerunt rursum omnes dicentes: Non hūc, sed Barrabam. Erat autem Barrabas latro.
CAPVT XIX.
TVnc ergo apprehendit Pilatus IESVM, & flagellauit eum. Et milites plectentes coronā de spinis imposuerunt capiti eius, & ueste purpurea circūdederūt eū, & ueniebant ad eum, & dicebant: Aue rex Iudaeorū. Et dabant ei alapas. Exiuit iterum Pilatus, & dicit eis: Ecce adduco uobis eum foras, ut cognoscatis quia in eo nullam inuenio causam. Exiuit ergo IESVS foras, portans coronam spineam, & purpureum uestimentum. Et dicit eis: Ecce homo. Cum ergo uidissent eū pontifices & ministri, clamabant dicentes: Crucifige, crucifige eum. Dicit eis Pilatus: Accipite eum uos & crucifigite, ego enim non inuenio in eo causam. Responderūt ei Iudaei: Nos legem habemus, & secundum legem debet mori, quia filium Dei se fecit. Cum ergo audisset Pilatus hunc sermonem, magis timuit. Et ingressus est paetorium iterum, & dicit ad IESVM▪ Vnde es tu? IESVS aūt respōsum nō dedit ei. Dicit ergo ei Pilatus: Mihi nō loqueris? Nescis quia potestatem habeo crucifigere te, et potestatem habeo dimittere te? Respondit IESVS: Non [Page 151] haberes potestatem aduersus me ulllam, nisi tibi datum esset desuper. Propterea qui me tradidit tibi, maius peccatum habet. Et exinde quaerebat Pilatus dimittere eum. Iudaei autem clamabant, dicentes: Si hunc dimittis, non es amicus Caesaris. Omnis enim qui se regem facit, contradicit Caesari. Pilatus autem cum audisset hos sermones, adduxit foras IESVM, & sedit pro tribunali, in loco qui dicitur Lithostrotos, Hebraice autem Gabbatha. Erat autem parasceue Paschae, hora quasi sexta, & dicit Iudaeis: Ecce rex uester. Illi autem clamabant: Tolle, tolle, crucifige eum. Dicit eis Pilatus: Regem uestrum crucifigam? Responderunt pontifices: Nō habemus regem, nisi Caesarem. Tunc ergo tradidit eis illum, ut crucifigeretur. Susceperunt autem IESVM, & eduxerunt eum. Et baiulans sibi crucem, exiuit in eum qui dicitur Caluariae locum, Hebraice autem Golgotha, ubi crucifixerūt eum, & cū eo alios duos hinc & hinc, medium autem IESVM. Scripsit autem & titulum Pilatus, & posuit super crucem. Erat autem scriptum: IESVS Nazarenus rex Iudaeorum. Hunc ergo titulum multi Iudaeorum legerunt, quia prope ciuitatem erat locus ubi crucifixus erat IESVS. Et erat scriptum Graece, Latine, & Hebraice. Dicebant ergo Pilato pontifices Iudaeorum: Noli scribere rex Iudaeorum: sed [Page] quia ipse dixit, rex sum Iudaeorum. Respondit Pilatus: Quod scripsi scripsi. Milites ergo cum crucifixissent eum, acceperunt uestimenta eius, & fecerunt qua tuor partes, unicuique militi partem, & tunicam. Erat autem tunica inconsutilis, desuper contexta per totum. Dixerunt ergo ad inuicem: Non scindamus eam, sed sortiamur de illa cuius sit. Vt scriptura impleretur dicens: Partiti sunt uestimenta mea sibi, & super uestem meam miserunt sortem. Et milites quidem haec fecerunt. Stabant autem iuxta crucem IESV mater eius, & soror matris eius Maria Cleophae, & Maria Magdalene. Cum uidisset ergo IESVS matrem, & discipulum stantem quem diligebat, dicit matri suae: Mulier, ecce filius tuus. Deinde dicit discipulo: Ecce mater tua. Et ex illa hora accepit illā discipulus in sua. Postea sciens IESVS quia omnia consūmata sunt, ut cōsumma retur scriptura, dicit: Sitio. Vas autem erat positum aceto plenum, illi autem spongiam plenam aceto, hysopo, circumponentes, obtulerunt ori eius. Cum ergo accepisset IESVS acetum, dixit: Consummatum est. Et inclinato capite tradidit spiritum. Iudaei ergo (quoniam Parasceue erat) ut non remanerent in [Page 152] cruce corpora sabbato (erat enim magnus dies ille sabbati) rogauerunt Pilatum, ut frangerentur eorum crura, & tollerentur. Venerunt ergo milites, & primi quidē fregerunt crura, & alterius qui crucifixus est cum eo. Ad IESVM autem cum uenissent, & uiderunt eum iam mortuum, non fregerunt eius crura, sed unus militum lancea latus eius aperuit, & continuo exiuit sanguis & aqua. Et qui uidit, testimonium perhibuit, & uerum est testimonium eius. Et ille scit quia uera dicit, ut & uos credatis. Facta sunt enim haec, ut scriptura impleretur, quae dicit: Os nō comminuetis ex eo. Et iterum alia scriptura dicit: Videbunt in quem transfixerunt. Post haec autem rogauit Pilatum Ioseph ab Arimathia (eo quod esset discipulus IESV, occultus autem propter metum Iudaeorum) ut tolleret corpus IESV. Et permisit Pilatus. Venit ergo, & tulit corpus IESV. Venit autem & Nicodemus qui uenerat ad IESVM nocte primum, ferens mixturam myrrhae & aloes, quasi libras centum. Acceperunt autem corpus IESV, & ligauerunt illud linteis cum aromatibus, sicut mos est Iudaeis sepelire. Erat autem in loco ubi crucifixus est hortus, & in horto monumentum nouum, in quo nondum quisquam positus erat. Ibi ergo propter parasceuē Iudaeorum, [Page] quia iuxta erat monumentum, posuerunt IESVM.
CAPVT XX.
VNa autem sabbati Maria Magdalene uenit mane, cum adhuc tene brae essent, ad monumentum, & uidic lapidem sublatum a monumēto. Cucurrit ergo & uenit ad Simonē Petrū, ad aliū discipulū, quē amabat IESVS, & dicit illis: Tulerūt Dominū de monumento, & nescimus ubi posuerunt eū. Exiit ergo Petrus, & ille alius discipulus, & uenerūt ad monumentū. Currebant autē duo simul, & ille alius discipulus praecucurrit citius Petro, & uenit primus ad monumentū. Et cum se in clinasset, uidit posita linteamina, non tamē introiuit. Venit ergo Simon Petrus sequens eū, & introiuit in monumentū, & uidit lintea mina posita, & sudariū quod fuerat super caput eius, non cū linte aminibus positū, sed separatim in uolutum in unum locū. Tūc ergo introiuit & ille discipulus, qui uenerat primus ad monumentum, & uidit, & credidit: nondum enim sciebāt scripturam, quia oportuit eum a mortuis resurgere. Abierunt ergo iterum discipuli ad semetipsos. Maria autem stabat ad monumentum foris plorans. Dum ergo fleret, inclinauit se, & prospexit in monumentum, & uidit duos angelos in albis sedentes, unum ad caput, et unum ad pedes, ubi positum erat corpus IESV. [Page 153] Dicunt ei illi: Mulier, quid ploras? Dicit eis: Quia tulerunt Dominum meum, & nescio ubi posuerunt eum. Haec cum dixisset, conuersa est retrorsum, & uidit IESVM stantem, & non sciebat quia IESVS est. Dicit ei IESVS: Mulier, quid ploras? Quem quaeris? Illa autem existimans quia hortulanus esset, dicit ei: Domine, si tu sustulist [...] eum, dicito mihi ubi posuisti eum, & ego eum tollam. Dicit ei IESVS: Maria. Cōuersa illa dicit ei: Rabboni, quod dicitur magister. Dicit ei IESVS: Noli me tangere: nondum enim ascendi ad patrē meum. Vade autem ad fratres meos, & dic eis: Ascendo ad patrem meum, & patrem uestrum, Deum meum, & Deum uestrum. Venit Maria Magdalene annuncians discipulis: quia uidi Dominum, & haec dixit mihi. Cum ergo sero esset die illo una sabbatorum, & fores essent clausae ubi erant discipuli propter metum ludaeorum, uenit IESVS, & stetit in medio, & dixit eis: Pax uobis. Et cū haec dixisset, ostēdit eis manus, & pedes, & latus eius. Gauisi sunt ergo discipuli uiso Domino. Dixit ergo eis iterum: Pax uobis, sicut misit me pater, & ego mitto uos. Haec cum dixisset, insufflauit, & dicit eis: Accipite spiritum sanctum. Quorū remiseritis [Page] peccata, remittuntur eis: & quorū retinueritis, retenta sunt. Thomas autem unus ex duodecim, qui dicitur Didymus, non erat cū eis quando uenit IESVS. Dixerunt ergo ei alii discipuli: Vidimus Dominum. Ille autem dixit eis: Nisi uidero in manibus eius fixuram clauorum, & mittam digitum meum in locum clauorum, & mittam manum meam in latus eius, non credam. Et post dies octo, iterum erant discipuli eius intus, & Thomas cum eis, uenit IESVS ianuis clausis, & stetit in medio, & dixit eis: Pax uobis. Deinde dicit Thomae: Infer digitum tuum huc, & uide manus meas, & affer manū tuam, & mitte in latus meum, & noli esse incredulus, sed fidelis. Respondit Thomas, & dixit ei: Dominus meus, & Deus meus. Dicit ei IESVS: Quia uidisti me Thoma, credidisti: Beati qui non uiderunt, & crediderunt. Multa quidem & alia signa fecit IESVS in conspectu discipulorum suorū, quae non sunt scripta in libro hoc. Haec autem scripta sunt, ut credatis quia IESVS est Christus filius Dei, & ut credentes uitam habeatis in nomine eius.
CAPVT XXI.
POstea manifestauit se iterum IESVS ad mare Tyberiadis. Manifestauit autem sic: Erant simul Simon Petrus & Thomas qui dicitur Didymus, & Nathanael qui erat a Cana Galilaeae, [Page 154] & filii Zebedaei, & al [...]i ex discipulis suis duo. Dicit eis Simon Petrus: Vado piscari. Dicunt ei: Venimus & nos tecum. Et exierunt, & ascenderunt in nauim, & in illa nocte nihil prendiderunt. Mane autem facto, stetit IESVS in littore: non tamen cognouerunt discipuli quia IESVS est. Dicit ergo eis IESVS: Pueri, nunquid pulmentum habetis? Responderunt ei: Non. Dixit eis: Mittite in dexteram nauigii rete, & inuenietis. Miserunt ergo, & iam non ualebant illud trahere prae multitudine piscium. Dicit ergo discipulus ille quem diligebat IESVS Petro: Dominus est. Simon Petrus cum audisset quia Dominus est, tunica succinxit se (erat enim nudus) & misit se in mare. Alii autem discipuli nauigio uenerunt (non enim longe erat a terra, sed quasi cubitis ducentis) trahentes rete piscium. Vt ergo descenderunt in terram, uiderunt prunas positas, & piscem superpositum, & panem. Dicit eis IESVS: Afferte de piscibus quos prēdidistis nūc. Ascendit Simon Petrus, & traxit rete in terram plenum magnis piscibus centum quinquaginta tribus. Et cum tot essent, non est scissum rete. Dicit eis IESVS: Venite, prandete. Et nemo audebat discumben [...]ium interrogare eum: Tu quis e [...]? scientes quia Dominus est. Et [Page] uenit IESVS, & accepit panem, & dabat eis, & piscem similiter. Hoc iam tertio manifestatus est IESVS discipulis suis, cum surrexisset a mortuis. Cum ergo prandissent, dicit Simoni Petro IESVS: Simon Iona diligis me plus his? Dicit ei: Etiam Domine, tu scis quia amo te. Dicit ei: Pasce agnos meos. Dicit ei iterum: Simō Iona diligis me? Ait illi: Etiam Domine tu scis, quia amo te. Dicit ei: Pasce agnos meos. Dicit ei tertio Simō Iona, amas me? Contristatus est Petrus, quia dixit ei tertio: Amas me? & dixit ei: Domine, tu omnia scis, tuscis quia amo te. Dicit ei: Pasce oues meas. Amen amen dico tibi, cum esses iunior, cinge bas te, & ambulabas ubi uolebas: cum autem senueris, extendes manus tuas, & alius cinget, & ducet quo tu non uis. Hoc autem dixit, significans qua morte clarificaturus esset Deum. Et cum hoc dixisset, dicit ei: Sequere me. Conuersus Petrus uidit il [...]um discipulum, quem diligebat IESVS, sequentem, qui & recubuit in coena super pectus eius, & dixit: Domine, quis est qui tradet te? Hunc ergo cum uidisset Petrus, dicit IESV: Domine, hic autem quid? Dicit ei [Page 155] IESVS: Si eum uolo manere donec ueniam, quid ad te? tu me sequere. Exiuit ergo sermo iste inter fratres, quia discipulus ille non moritur. Et non dixit ei IESVS: Non moritur, sed: Si eum uolo manere donec ueniā, quid ad te? Hic est discipulus ille qui testimonium perhibet de his, & scripsit haec, & scimus quia uerum est testimonium eius. Sunt autem & alia multa, quae fecit IESVS, quae si scribantur per singula, nec ipsum arbitror mundum capere posse eos qui scribendi sunt libros.
¶ACTA Apostolorum qui est liber secundus Euangelii S. Lucae.
CAPVT PRIMVM.
PRimum quidē sermonem feci de omnibus o Theophile, quae coepit IESVS facere & docere usque in diem qua (praecipiēs Apostolis per spiritū sanctū quos elegit) assūptus est: quibus & praebuit seipsum uiuum post passionem suam [Page] in multis argumentis; per die [...] quadraginta apparens eis, & loquens de regno Dei. Et conuescens praecepit eis, ab Hierosolymis ne discederent, sed expectarent promissionem patris quam audistis (inquit) per os meū. Quia Ioannes quidem baptizauit aqua, uos autem baptizabimini spiritu sancto non post multos hos dies. Igitur qui conuenerant, interrogabant eum, dicentes: Domine, si in tempore hoc restitues regnum Israel? Dixit autem eis: Non est uestrum nosse tempora uel momenta, quae pater posuit in sua ipsius potestate: sed accipietis uirtutem superueniētis spiritus sancti in uos, & eritis mihi testes in Hierusalem, & in omni Iudaea, & Samaria, & usque ad ultimum terrae. Et cum haec dixisset, uidentibus illis eleuatus est: & nubes suscepit eum ab oculis eorum. Cumque intuerentur in coelum euntem illum, ecce duo uiri astite runt iuxta illos in uestibus albis, qui & dixerunt: Viri Galilaei quid statis aspicientes in coelum? hic IESVS qui assumptus est a uobis in coelum, sic ueniet, quē admodum uidistis eum euntem in coelum. Tunc reuersi sunt Hierosolymam a monte qui uocatur Oliueti, qui est iuxta Hierusalem, sabbati habens iter. Et cum intro issent in coenaculum, ascenderūt ubi manebat Petrus & Ioānes, & Iacobus, & Andreas, Philippus & Thomas, [Page 156] Bartholemaeus, & Matthaeus, Iacobus Alphaei, & Simon Zelores, & Iudas Iacobi. Hi omnes erant perseuerantes unanimiter in oratione, & obsecratione cum mulieribus & Maria matre IESV, & fratribus eius. In diebus his exurgens Petrus in medio fratrum, dixit: (Erat autem turba hominum simul fere centum & uiginti) Viri fratres, oportet impleri scripturam quam praedixit spiritus sanctus per os Dauid de Iuda, qui fuit dux eorum, qui comprehenderunt IESVM: qui connumeratus erat in nobis, & sortitus erat sortē ministerii huius. Et hic quidem possedit agrum de mercede iniquitatis, & suspensus crepuit medius, & diffusa sunt omnia uiscera eius. Et notum factum est omnibus habitantibus Hierusalem, ita ut appellaretur ager ille lingua eorum Aceldema, hoc est ager sanguinis. Scriptum est enim in libro psalmorum: Fiat cō moratio eorum deserta, & non sit qui inhabitet in ea. &: Episcopatum eius accipiat alter. Oportet ergo ex his uiris qui nobiscum sūt cōgregati in omni tempore, quo intrauit & exiuit inter nos Dominus IESVS, incipiens a baptismate Ioannis, usque in diem qua assūptus est a nobis, testē resurrectionis eius nobiscū fieri unū ex istis. Et statuerūt duos, Ioseph, ꝗ [Page] uocatur Barsabas, qui cognominatus est Iustus, & Mathiam. Et orantes dixerunt: Tu Domine qui corda nosti hominum, ostende quem elegeris ex his duobus unum, accipere locum ministerii huius & apostolatus, de quo praeuaricatus est Iudas, ut abiret in locum suum. Et dederunt sortes eis, & cecidit sors super Mathiam, & annumeratus est cum undecim Apostolis.
CAPVT II.
ET cum complerentur dies pentecostes, erāt omnes pariter in eodē loco. Et factus est repē te de coelo sonus, tanquam aduenientis spiritus uehementis, & repleuit totam domum ubi erant sedentes. Et apparuerunt illis dispertitae linguae, tanquam ignis, seditque supra singulos eorum, & repleti sunt ōnes spiritu sancto, & coeperūt loqui uariis linguis, prout spiritus sanctus dabat eloqui illis. Erāt aūt in Hierusalē habitantes Iudaei, uiri religiosi, ex ōni natione, quae sub coelo est. Facta autem hac uoce, conuenit multitudo, & mente confusa est, quoniā audiebat unusquisque lingua sua illos loquentes. Stupebāt autem omnes, & mirabantur, dicentes: Nōne ecce oēs isti qui loquuntur, Galilaei sūt? & quomō nos audiuimus unusqui (que) linguam nostrā, in qua nati sumus, Parti, & Medi, & Elamitae, & ꝗ habitant Mesopotamiā, Iudaeā & Cappadociā, Pōtū, & Asiā, Phrygiā, & Pāphyliā, Aegyptū, [Page 157] & partes Lybiae q̄ est circa Cyrenem, & aduenae Romani, Iudaei quoque & Proselyti, Cretes, & Arabes, audiuimus eos loquentes nostris linguis magnalia Dei. Stupebant autem omnes & mirabantur, adinuicem dicentes: Quidnam uult hoc esse? Alii autem irridentes, dicebant: Musto pleni sunt isti. Stans autē Petrus cum undecim, leuauit uocem suam, & locutus est eis: Viri Iudaei & qui habitatis Hierusalem uniuersi, hoc uobis notum sit, & auribus percipite uerba mea. Non enim sicut uos aestimatis, hi ebrii sunt, cum sit hora diei tertia, sed hoc est quod dictum est per prophetam Ioel: Et erit in nouissimis diebus, dicit Dominus, effundam de spiritu meo super omnē carnem, & prophetabunt filii uestri & filiae uestrae, & iuuenes uestri uisiones uidebunt, & seniores uestri somnia somniabunt. Et quidem super seruos meos, & super ancillas meas in diebus illis effundam de spiritu meo, & prophetabunt, & dabo prodigia in coelo sursum, & signa in terra deorsum, sanguinem, & ignem, & uaporem fumi. Sol conuertetur in tenebras, & luna in sanguinem, antequam ueniat dies Domini magnus & manifestus. Et erit, omnis quicunque inuocauerit nomen Domini, saluus erit. Viri Israelitae audite uerba haec: IESVM Nazarenum, uirum probatum a Deo in uobis uirtutibus, prodigiis, & signis quae fecit Deus [Page] per illum in medio uestri, sicut uos scitis: hunc (definito consilio & praescientia Dei traditum) per manus iniquorum affligentes, interemistis: quem Deus suscitauit solutis doloribus inferni, iuxta quod impossibile erat teneri illum ab eo. Dauid enim dicit in eum: Prouidebam Dominum in conspectu meo semper, quoniam a dextris est mihi ne commouear. Propter hoc laetatum est cormeum, & exultauit lingua mea: insuper & caro mea requiescet in spe. Quoniam non derelinques animam meam in inferno, nec dabis sanctum tuum uidere corruptionem. Notas mihi fecisti uias uitae, replebis me iocunditate cum facie tua. Viri fratres, liceat audenter dicere ad uos de patriarcha Dauid, quoniam & defunctus est & sepultus est: & sepulchrum eius est apud nos usque in hodiernum diem. Propheta igitur cum esset, & sciret quia iurei [...] rando iurasset illi Deus, de fructu lumbi eius sedere super sedem eius, prouidens locutus est de resurrectione Christi. Quia neque derelictus est in inferno, neque caro eius uidit corruptionem. Hunc IESVM resuscitauit Deus, cuius nos testes sumus. Dextera igitur Dei exaltatus, & promissione spiritus sancti accepta a patre, effudit hoc donum, quod uos uidetis & auditis. Non enim Dauid ascendit in coelum, [Page 158] dicit autem ipse: Dixit Dominus Domino meo, sede a dextris me is: Donec ponam inimicos tuos scabellun pedum tuorum. Certissime sciat ergo omnis domus Israel, quia & Dominum & eum Christum fecit Deus, hunc IESVM quem uos crucifixistis. His autem auditis, compuncti sunt corde, & dixerunt ad Petrum & ad reliquos Apostolos: Quid faciemus uiri fratres? Petrus autem ad illos: Poenitentiam (inquit) agite, & baptizetur unusquisque uestrum in nomine IESV Christi in remissionem peccatorum uestrorum, & accipietis donum spiritus sancti. Vobis enim est pomissio & filiis uestris, & omnibus qui longe sunt, quoscunque aduocauerit Dominus Deus noster. Aliis etiam uerbis plurimis testificatus est, & exhortabatur eos, dicens: Saluamini a generatione ista praua. Qui ergo receperunt sermonem eius, baptizati sunt, & appositae sunt in die illa animae credentium circiter tria milia. Erant autē perseuerātes in doctrina Apostolorum, & communicatione, & fractione panis, & orationibus. Fiebat autem omni animae timor. Multa quoque prodigia & signa per Apostolos fiebant in Hierusalem, & metus erat magnus in uniuersis. Omnes etiam qui credebant erant pariter & habebant omnia communia. Possessiones & substantias uendebant, & diuidebant illa omnibus, [Page] prout cuique opus erat. Quotid [...]e quoque perdurantes unanimiter in templo, & frangentes circa do mos panem, sumebant cibum cū exultatione, & simplicitate cordis, collaudantes Deum, & habentes gratiam ad omnem plebem. Dominus autem augebat qui salui fier [...]t quotidie in idipsū.
CAPVT III·
PEtrus autem & Ioannes ascendebant in tē plum ad horam orationis nonam. Et quidam uir qui erat claudus ex utero matris [...]uae baiulabatur, quem ponebant quotidie ad portam templi, quae dicitur Speciosa, ut peteret eleemosynam ab introeuntibus in templum. Is cum uidisset Petrum & Ioannem incipientes introire in templum, rogabat ut eleemosynam acciperet. Intuens autem in eū Petrus cū Ioanne, dixit: Respice in nos. At ille intendebat in eos, sperans se aliquid recepturū ab eis. Petrus autē dixit: Argentum & aurū non est mihi, quod autē habeo hoc tibi do: In nomine IESV Christi Nazarae ni surge, & ābula. Et app̄hēsa manu eius dextera, alleuauit eū. Et protinus cōsolidatae sūt bases eius & plātae, & exiliēs stetit, & ambulabat, & intrauit cū illis in tēplū ambulās, & exiliēs, & laudās Deū. Et uidit oīs populus eū ambulātē & laudantē Deū. Cognoscebāt autē illū, ꝙ ipse erat (quam) ad eleemosynā sedebat ad speciosam portā tēpli, & impleti sūt stupore & extasi, in [Page 159] eo quod contigerat illi. Cum uiderent autem Petrum & Ioannem, cucurrit omnis populus ad eos ad porticum, qui appellatur Salomonis, stupentes. Videns autem Petrus, respondit ad populum, Vi [...]i Israelitae, quid miramini in hoc, aut nos quid intuemini, quasi nostra uirtute, aut potestate fecerimns hunc ambulare? Deus Abraham, & deus Isaac: & deus Iacob, deus patrum nostrorum glorificauit filium suum IESVM, quem uos quidem tradidistis, & negastis ante faciem Pilati, iudicante illo dimitti. Vos autem sanctum & iustum negastis, & petistisu [...]rum homicidam donari uobis: authorem uero uitae interfecistis, quem deus suscitauit a mortuis, cuius nos testes sumus. Et in fide nominis eius, hunc quem uos uidetis & nostis, confirmauit nomen eius, & fides quae per eum est, dedit integram sanitatem istam in conspectu omnium uestrum. Et nunc fratres scio, quod per ignorantiam fecistis, sicut & principes uestri. Deus autem quae praenunciauit per os omnium prophetarum pati Christum suum, sic impleuit Poenitemini igitur, & conuertimini, [...]t deleantur peccata uestra, ut cum uenerint tempora refrigerii a conspectu Domini, et miserit eum qui praedicatus est uobis IESVM Christum, quem oportet quidem coelum suscipere us (que) in [Page] tempora restitutionis omnium, quae locutus est Deus per os sanctorum suorum a seculo prophetarum. Moses quidem dixit: Quoniam prophetam suscitabit uobis Dominus Deus uester, de fratribus uestris, tanquam me: ipsum audietis iuxta omnia quaecun (que) locutus fuerit uobis. Erit autem, omnis anima quae non audierit prophetam illum, exterminabitur de plebe. Et omnes prophetae a Samuele & deinceps, quotquot locuti sunt, etiam annunciauerunt dies istos. Vos estis filii prophetarum & testamenti, quod disposuit Deus ad patres nostros, dicens ad Abraham: Et in semine tuo benedicentur omnes familiae terrae. Vobis primum Deus suscitauit filium suum, misit eum bendicentem uobis, ut conuertat se unusquisque a nequitia sua.
CAPVT IIII.
LOquētibus aūt illis ad populū, suꝑuenerūt sacerdotes & magistratus tēpli & Sadducaei, doletes ꝙ docerēt populū, & ānū ciarēt ī Iesu resurrectionē ex mortuis, & iniecerūt in eos manus, & posuerūt eos in custodiā us (que) in crastinū: erat aūt iā uespera. Multi autē eorū qui audierant uerbū, crediderūt: & factus est numerus uirorū quin (que) milia. Factū est aūt in crastinum, ut congregarentur principes eorum, & seniores, & scribae in Hierusalem, & Anna [...] princeps sacerdotū, & Caiphas [Page 160] & Ioannes, & Alexander, & quot quot erant de genere sacerdotali. Et statuentes eos in medio interrogabant: In qua uirtute, aut in quo nomine fecistis hoc uos? Tunc Petrus repletus spiritu sancto, dixit ad eos: Principes populi & seniores Israel audite, si nos hodie d [...]iudicamur in bn̄facto hominis īfirmi, in quo iste saluus factus est: notum sit omnibus uobis, & omni plebi Israel, quod in nomine Domini nostri IESV Christi Nazareni, quem uos crucifixistis, quem Deus suscitauit a mortuis, in hoc astat hic coram uobis sanus. Hic est lapis qui reprobatus est a uobis aedificantibus, qui factus est in caput anguli, & non est in aliquo alio salus: Nec enim aliud nomen est sub coelo datum hominibus, in quo oporteat nos saluos fieri. Videntes autem Petri constantiam & Ioannis, comperto quod homines essent sine litteris & idiotae, admirabantur, & cognoscebant eos, quoniam cum IESV fuerant: hominem quoque uidentes stantem qui curatus fuerat, nihil poterant contradicere. Iusserunt autem eos foras extra cōcilium secedere, & conferebant ad inuicem, dicentes: Quid faciemus hominibus istis? quoniam quidem notum signum factum est per eos oībus habitantibus Hierusalem manifestū est, & nō possumus negare. Sed ne āplius diuulgetur in populū, cōminemur eis [...]e ultra loquātur in nomine hoc [Page] ulli hominum. Et uocantes eos, denunciauerunt ne omnino loquerentur neque docerent in nomine IESV: Petrus uero & Ioannes respondentes dixerunt ad eos: Si iustum est in conspectu dei, uos potius audire quam deum, iudicate: non enim possumus quae uidimus & audiuimus non loqui. At illi cōminantes dimiserunt eos, non inuenientes quomodo punirent eos, propter populum: quia omnes glorificabant deum in eo quod acciderat. Annorum enim erat amplius quadraginta homo, in quo factū fuerat signum illud sanitatis. Dimissi autem uenerunt ad suos, & annunciauerunt eis quanta ad eos principes sacerdotum & seniores dixissent. Qui cum audissent, unanimiter leuauerunt uocem ad deum, & dixerunt: Domine, tues qui fecisti coelum & terram, mare, & ōnia quae in eis sunt, qui spiritu sancto per os patris nostri Dauid pueri tui dixisti: Quare fremuerunt gentes, & populi me ditati sunt mania? Astiterunt reges terrae, & principes conuenerunt in unum aduersus dominum, & aduersus Christum eius. Conuenerunt enim uere in ciuitate ista (aduersus sanctum puerum tuum IESVM, quem unxisti) Herodes, & Pontius Pilatus cum gentibus & populis Israel, facere quae manus tua & consilium tuum decreuerunt fieri. Et nūc dn̄e respice in minas eorum, & da seruis [Page 161] tuis cum of fiducia loqui uerbum tuum, in eo quod manum tu am extēdas ad sanitates, signa, & prodigia fieri per nomen sancti filii tui Iesu. Et cum orassent, motus est locus in quo erant cō gregati, & repleti sunt ōnes spiritu sancto, & loquebantur uerbum dei cum fiducia. Multitudinis autem credētium erat cor unum & anima una: nec quisquā eorum quae possidebat, aliquid suum esse dicebat, sed erant illis omnia communia. Et uirtutē magna reddebant Apostoli testimonium resurrectiōis Iesu Christi domini nostri, & gratia magna erat in oībus illis. Ne (que) em̄ quis (quam) egēs erat inter illos. Quot enim possessores agrorū aut domorū erant, uendētes afferebant precia eorū quae uendebāt, & ponebant ante pedes Apostolorū: diuidebatur autē singulis prout cui (que) opus erat. Ioseph autē qui cognominatus est Barnabas ab Apostolis (quod est intepretatum filius cōsolationis) Leuites, Cyprius genere, cum haberet agrum, uēdidit eum, & attulit precium, & posuit ante pedes Apostolorum.
CAPVT V.
VIr autem quidam nomine Ananias, cū Saphira uxore sua uendidit agrum, & fraudauit de precio agri, conscia uxore sua: et afferēs partem quandam, ad pedes Apostolorū posuit. Dixit aūt Petrus ad Ananiam: Anania, cur tētauit satanas cor tuum [Page] mentiri te spiritui sancto, & fra [...] dare de precio agri? Nonne manens tibi manebat, & uenundatum in tua erat potestate? Quare posuisti hanc rem in corde tuo? Non es mentitus hominibus, sed Deo. Audiens autem haec uerba Ananias, cecidit, & expirauit Et factus est timor magnus super omnes qui audierūt. Surgentes autem iuuenes amouerunt eum, & efferentes eum, sepelierunt. Factum est autem quasi horarum trium spacium, & uxor ipsius nesciens quod factū fuerat, introiuit. Dixit autem ei Petrus: Dic mihi si tanti agrum uendidistis? At illa dixit: Etiam, tanti. Petrus autem ait ad eam: Quid utique cōuenit uobis tentare spiritum Domini? Ecce pedes eorum qui sepel [...]erūt uirum tuum ad ostium, & efferent te. Confestim cecidit ante pedes eius, & expirauit. Intrantes autem iuuenes inuenerunt illam mortuam, & extulerunt, & sepelierunt ad uirum suum. Et factus est timor magnus in uniuersa ecclesia, & in omnes qui audierūt. Per manus autem Apostolorum fiebant signa & prodigia multa in plebe. (Et erant unanimiter omnes in porticu Salomonis. Caeterorum autem nemo audebat se coniungere illis, sed magnificabat eos populus. Magis autem augebatur credentium in Domino multitudo uirorum ac mulierū,) ita ut in plateas eiicerent infirmos, & ponerēt in [Page 162] lectulis & grabatis, ut ueniente Petro saltem umbra illius obum braret quenquam eorum, & liberarētur omnes ab infirmitatibus suis. Cōcurrebat autē multitudo uicinarum ciuitatum Hierusalē, afferentes aegros, & uexatos a spiritibus immundis, qui curabā tur omnes. Exurgēs autem princeps sacerdotum, & omnes qui cum illo erant, (quae est haeresis Sadducaeorū), repleti sunt zelo, & iniecerunt manus in Apostolos, & posuerunt eos in custodia publica. Angelus autem Domini per noctem aperiens ianuas carceris, & educens eos, dixit: Ite, & stantes loquimini in templo plebi omnia uerba uitae huius. Qui cum audissent, intrauerunt diluculo in templum, & docebant. Adueniens autem princeps sacerdotum & qui cum eo erant, conuocauerunt cōcilium, & omnes seniores filiorum Israel, & miserunt ad carcerem ut adducerentur. Cū autē uenissent ministri, & aperto carcere nō in uenissent illos, reuersi nunciauerunt, dicentes: Carcerem quidē inuenimus clausum cū ōm diligentia, & custodes stantes ante ianuas, aperientes autem neminē intus inuenimus. Vt aūt audierunt hos sermones magistratus tēpli & principes sacerdotū, ambigebāt de illis quidnā fieret. Adueniens aūt quidā nunciauit eis: Quia e [...]ce uiri quos posuistis in carcerē sūt in tēplo stātes, & docentes populū. Tunc abiit [Page] magistratus cum ministris, & ad duxit illos sine ui: timebant enim populum, ne lapidarentur. Et cum adduxissent eos, statuerunt in concilio. Et interrogauit illos princeps sacerdotū, dicēs: Praecipiendo praecepimus uobis, ne doceretis in nomie isto, & ecce replestis Hierusalem doctrina uestra, & uultis inducere super nos sanguinē hominis istius. Respōdens aūt Petrus, & Apostoli dixerunt: Obedire oportet deo magis quā hominibus. Deus patrum uestrorum suscitauit IESVM, quem uos interemistis suspendentes in ligno. Hūc principem, & saluatorem Deus exaltauit dextera sua, ad dandā poenitentiam Israel, & remissionem peccatorum, & nos sumus testes horum uerborum, & spiritus sanctus quē dedit deus omnibus obedientibus sibi. Haec cum dixissent dissecabantur, & cogitabāt interficere illos. Surgens autem quidam in concilio pharisaeus nomine Gamaliel, legis doctor honorabilis uniuersae plebi, iussit foras modicum Apostolos secedere, dixit (que) ad illos: Viri Israelitae, attēdite uobis super homimbus istis, quid acturi sitis. Ante hos enim dies extitit Theudas, dicens se esse aliquē, cui consensit numerus uirorū circiter quadringētorū, qui occisus est, & oēs qui credebant ei, dissipati sunt & redacti ad nihilum. Post hūc extitit Iudas Galilaeus in diebus professiōis, & auertit [Page 163] populum post se, & ipse periit & omnes, quotquot consenserunt ei, disper [...]i sunt. Et nunc dico uobis, discedite ab hominibus istis & sinite illos. Quoniam si est ex hominibus consilium hoc aut opus, dissoluetur: si uero ex deo est, non poteritis dissoluere, ne forte & deo repugnare uideamini. Consenserūt autē illi: & cōuocantes Apostolos, caesis denūcia uerunt ne oino loquerētur in nomine IESV, & dimiserūt eos. Et illi quidē ibant gaudentes a conspectu concilii, quia digni habiti sunt pro noīe Iesu cōtumeliā pati. Omni aūt die nō cessabāt in tē plo, & circa domos docētes, & euāgelizantes IESVM Christū.
CAPVT VI.
IN diebus aūt illis, crescente numero discipulorū, factū est murmur Graecorū aduersus Hebraeos, eo ꝙ despicerētur in ministerio quotidiano uiduae eorum. Cōuocātes aūt duodecim multitudinē discipulorū, dixerūt: Non est aequū nos derelinquere uerbū dei, & ministrare mēsis. Cōsidera te ergo fr̄es, uiros ex uobis boni testimonii septē, plenos spiritu sancto, & sapientia, quos constituamus super hoc opus: Nos uero orationi & ministerio uerbi instantes erimus. Et placuit sermo coram omni multitudine. Et elegerunt Stephanum, uirum plenum fide & spiritu sancto, & Philippum, & Prochorum, & Nicanorem, & Timonē, Parmenā, & [Page] Nicolaū aduenam Antiochenū. Hos statuerunt ante conspectum Apostolorum, & orantes imposuerunt eis manus. Et uerbum Dei crescebat, & multiplicabatur numerus discipulorum in Hierusalem ualde: multa etiam turba sacerdotum obediebat fidei. Stephanus autem plenus gratia & fortitudine, faciebat signa & prodigia magna in populo. Surrexerunt autem quidam de synagoga, quae appellatur Lybertinorum, & Cyrenensium, & Alexandrinorum, & eorum qui erant a Cilicia, & Asia, disputantes cum Stephano: & non poterant resistere sapientiae & spiritui qui loquebatur. Tunc submiserunt uiros, qui dicerent se audiuisse dicentē uerba blasphemiae in Mosen & Deum. Commouerunt itaque plebem, seniores, & scribas, & concurrentes rapuerunt eum, & adduxerunt in conciliū, & statuerūt falsos testes, qui dicerent: Homo iste nō cessat loqui uerba aduersus locū sāctū & legē. Audiuimus em̄ eū dicentē, quoniā Iesus Nazarenus hic destruet locū istū, mutabit traditiōes, quas tradidit nobis Moses. Et intuētes in eū oēs ꝗ sedebāt in cōcilio, uiderunt faciē eius tan (quam) faciē angeli.
CAPVT VII.
DIxit aūt princeps sacerdotum: Si haec ita se habēt? Qui ait: Virifr̄es & patres audite: Deus gloriae apparuit patri nostro Abrahae, cum esset in Mesopotamia, prius quā moraretur in terra Charran, [Page 164] & dixit ad illū: Exi de terra tua, & de cognatione tua, & ueni in terram quam monstrauero tibi. Tunc exiit de terra Chaldaeorū, & habitauit in Charran. Et inde postquam mortuus est pater eius, transtulit eum in terram istā, in qua nunc uos habitatis. Et nō dedit illi haereditatem in ea, nec passum pedis: sed repromisit dare illi eam in possessionem, & semini eius post ipsum, cum non haberet filium. Locutus est autē illi deus, quia erit semen eius accola in terra aliena, & seruituti eos subiicient, & male tractabunt eos annis quadringentis: & gentem cui seruierint, iudicabo ego dicit dominus: & post haec exibunt, & seruient mihi in loco isto. Et dedit illi testamentum circuncisionis, & sic genuit Isaac, & circuncidit eum die octauo, & Isaac Iacob, & Iacob duodecim patriarchas. Et patriarchae aemulantes Ioseph, uendiderūt in Aegyptū: & erat deus cum eo, & eripuit eū ex oībus tribulatiōibus eius, & dedit ei gratiā & sapientiā in conspectu Pharaonis regis Aegyptiorū. Et cōstituit eū praepositū suꝑ Aegyptū, & super omnē domū suam. Venit autem fames in uniuersam Aegyptum, & Chanaan, & tribulatio magna, & non inuenerunt cibos patres nostri. Cum audisset autem Iacob esse frumētum in Aegypto, misit patres nostros primum: & in secundo cognitus est Ioseph a fratribus suis, & manifestatum est Pharaoni [Page] genus eius. Mittens autem Ioseph accers [...]uit Iacob patrem suum, & omnem cognationem suam, in animabus septuaginta quinque. Et descendit Iacob in Aegyptum, & defunctus est ipse & patres nostri. Et translati sunt in Sychem, & positi sunt in sepulchro quod emit Abraham precio argenti a filiis Emor filii Sychem. Cum autem appropinquaret tempus promissionis, quā cō fessus erat deus Abrahae, creuit populus, & multiplicatus est in Aegypto quoadus (que) surrexit alius rex in Aegypto, qui non sciebat Ioseph. Hic circūueniens genus nostrum, afflixit patres nostros, ut exponerent infantes suos, ne uiuificarentur. Eodem tē pore natus est Moses, & fuit gratus deo, qui nutritus est tribus mensibus in domo patris sui. Exposito autem illo, sustulit eum filia Pharaonis, & nutriuit eū sibi in filiū. Et eruditus est Moses oī sapiētia Aegyptiorū, & erat potēs in uerbis & oꝑibus suis. Cū autē impleretur ei quadraginta annorū cepus, ascēdit in cor eius ut uisitaret fr̄es suos filios Israel. Et cū uidisset quēdā iniuriā patiētē, uindicauit illū, & fecitultionē ei qui iniuriā sustinebat, ꝑcusso Aegyptio. Existimabat aūt fratres intelligere, quoniam deus per manum ipsius daret salutem illis. At illi non intellexerunt. Se quenti uero die apparuit illis litigantibus, & reconciliabat illos in pace, dicēs: Viri, fr̄es estis, [Page 165] ut quid nocetis alterutrum? Qui autem faciebat iniuriam proximo, repulit eum, dicens: Quis te constituit principem & iudicem super nos? Nunquid interficere tu me uis, quemadmodum heri Aegyptium interfecisti? Fugit Moses in uerbo isto, & factus est aduena in terra Madian, ubi generauit filios duos. Et expletis annis quadraginta, apparuit illi in deserto montis Sina angelus in igne flammae rubi. Moses autem uidens, admiratus est uisum. Et accedente illo ut consyderaret, facta est ad eum uox domini, dicens: Ego sum Deus patrū tuorum, Deus Abraham Deus Isaac, & Deus Iacob. Tremefactus autem Moses, non audedebat consyderare. Dixit illi Dominus: Solue calciamentum pedum tuorum: locus enim in quo stas, terra sancta est. Videns uidi afflictionem populi mei, qui est in Aegypto, & gemitum eorum audiui, & descendi liberare eos. Et nunc uenito, & mittam te in Aegyptum. Hunc Mosen, quem negauerunt, dice [...] Quis te constituit principem & [...]udicem, hunc Deus constituit principem, & redemptorem misit cum manu angeli, qui apparuit illi in rubo. Hic eduxit illos, faciens prodigia & signa magna in terra Aegypti, et in rubro mari, et in deserto annis quadraginta. Hic est Moses, qui dixit filiis Israel: Prophetā suscitabit uobis Deus de fratribus ur̄is, [Page] quem tanquam me ipsum audietis. Hic est qui fuit in ecclesia in solitudine cum angelo, in monte Sina, & cum patribus nostris, qui accepit uerba uitae dare uobis, cui noluerunt obedire patres nostri, sed repulerunt & auersi sunt cordibus suis in Aegyptum, dicentes ad Aaron: Fac nobis deos, qui praecedant nos: Mosi enim huic, qui eduxit nos de terra Aegypti, nescimus quid factum sit ei. Et uitulum fecerunt in diebus illis, & obtulerunt hostiam si mulachro, & laetabantur in operibus manuum suarum. Conuertit autem deus, & tradidit eos militiae coeli, sicut scriptum est in libro prophetarum: Nunquid uicti mas & hostias obtulistis mihi an nis quadraginta in deserto domus Israel? Et suscepistis tabernaculum Moloch, & sydus dei uestri Rempham, figuras quas fecistis adorare eas. Et transferam uos trans Babylonem. Tabernaculum testimonii fuit patribus nostris in deserto, sicut disposuit illis deus loquens ad Mosen, ut faceret illud secundum formam quam uiderat. Quod & induxerunt suscipientes patres nostri, cum Iesu in possessionem Gentium, quas expulit deus a facie patrum nostrorum usque in diebus Dauid, qui inuenit gratiam apud Deum, & petiit ut inueniret tabernaculum Deo Iacob, [Page 166] Salomon autem aedificauit illi domum. Sed excelsus non habitat in templis manufactis, sicut per prophetam dicit: Coelum sedes mihi est, terra autem subpedaneum pedum meorum. Quam domum aedificabitis mihi, dicit dominus, aut quis locus requietionis meae est? Nonne manus mea haec fecit omnia? Dura ceruice & incircuncisi cordibus, & auribus, uos semper spiritui sancto restitistis: sicut patres uestri, ita & uos. Quem prophetarum non sunt persecuti patres uestri? Et occiderunt eos qui praenunciabant de aduentu iusti, cuius uos nunc proditores & homicidae fuistis: qui accepistis legem in dispositione angelorum, & non custodistis. Audientes autem haec, dissecabantur cordibus suis, & stridebant dentibus in eum. Cum autem esset plenus spiritu sancto, intendens in coelum, uidit gloriam dei, & IESVM stantem a dextris uirtutis dei. Et ait: Ecce, uideo coelos apertos, & filium hominis stantem a dextris uirtutis dei. Exclamantes autem uoce magna, continuerunt aures suas, & impetum fecerunt unanimiter in eum, & eiicientes eum extra ciuitatem, lapidabāt. Et testes deposuerunt uestimenta sua circa pedes adolescentis, qui uocabatur Saulus, et lapidabant Stephanum clamantem, & dicētem: Domine IESV, accipe [Page] spiritum meum. Positis autem genubus, exclamauit uoce magna: Domīe, ne statuas illis hoc peccatum. Et cum hoc dixisset, obdormiuit. Saulus autem erat consentiens neci eius.
CAPVT VIII.
FActa est autem in illa die persecutio magna in ecclesia quae erat Hierosolymis, & omnes dispersi sunt per regiones Iudaeae & Samariae praeter Apostolos. Curauerunt autem Stephanum uiri timorati, & fecerūt planctum magnum super eum. Saulus autem deuastabat ecclesiam, per domos intrans, & trahens uiros ac mulieres tradebat in custodiam. Igitur qui dispersi erant, pertransibant euangelizantes uerbum dei. Philippus autem descendens in ciuitatem Samariae, praedicabat illis Christum. Intendebant autem turbae his quae a Philippo dicebantur, unanimiter audientes & uidentes signa quae faciebat. Multorum enim habentium spiritus immundi clamantes uoce magna exibant. Multi autem paralytici & claudi curati sunt. Factum est ergo gaudium magnū in illa ciuitate. Vir autem quidam nomine Simon, qui ante fuerat in ciuitate Magus, seducens gentem Samariae, dicens se esse aliquem magnum, cui aus cultabant oēs a minimo us (que) ad [Page 169] maximū, dicētes: Hic est uirtus dei q̄ uocatur magna Attēdebāt aūt eū propterea (que) multo tp̄e magiis suis demētasset eos. Cū uero credidissēt Philippo euāge lizāti de regno dei, in noīe Iesu Christi baptizabantur uiri & mulieres. Tūc Simon & ipse credidit, & cū baptizatus esset, adherebat Philippo. Vidēs etiā signa & uirtutes maximas fieri, stupēs admirabatur. Cum autē audissēt Apostoli qui erant Hierosolymis, ꝗa recepisset Samaria uerbum dei, miserunt ad eos Petrū & Ioannē. Qui cū uenissent ora uerunt pro ipsis, ut acciperent spiritum sanctum. Nondum em̄ in quenquam illorum uenerat, sed baptizati tātum erant in nomine domini Iesu. Tūc imponebant manus super illos, & accipiebant spiritum sanctum. Cum uidisset autē Simon quia per impositionē manus Apostolorum daretur spiritus sanctus, obtulit eis pecuniā dicēs: Date & mihi hanc potestatem, ut cuicunque imposuero manus, accipiat spiritum sactū. Petrus autē dixit ad eū: Pecunia tua tecū sit in perditionem, quoniā donum dei existimasti pecunia possideri. Non est tibi pars ne (que) sors in sermone isto: cor em̄ tuū non est rectū coram deo. Poenitentiam itaque age ab hac nequitia tua, & roga Deum, si forte remittatur tibi haec cogitatio cordis tui. In felle enim amaritudinis & obligatiōe iniquitatis uideo te esse. [Page] Respō dens aūt Simō, dixit: Pre camin i uos pro me ad d [...]m, ut nihil u eniat super me horū, quae dixistis. Et illi quid em testificati & locuti uerbum Domini, redibant Hierosolymam, & multis regionibus Samaritanorum euangelizabant. Angelus autem Domini locutus est ad Philippum, dicens: Surge, & uade cōtra meridiem, ad uiam quae descendit ab Hierusalem in Gazam, haec est deserta. Et surgens abiit. Et ecce uir Aethiops, eunuchus, potens, Candaces reginae Aethiopum, qui erat super omnes gazas eius, uenerat adorate Hierusalem, & reuertebatur sedens super currum suum, legensque Isaiam prophetam. Dixit autem spiritus Philippo: Accede, & adiunge te ad currum istum. Accurrens autem Philippus, audiuit eum legentem Isaiam prophetam, & dixit: Putas ne intelligis quae legis? Qui ait: Et quomodo possum, si non aliquis ostenderit mihi? Rogauitque Philippum, ut ascenderet & sederet secum. Locus autem scripturae quem legebat, erat hic: Tanquam ouis ad occisionem ductus est, & sicut agnus coram tondente se sine uoce, sic non aperuit os suum. In humilitate iudicium eius sublatum est. Generationem eius quis enarrabit? quoniam de terra tolletur uita eius. Respondens autem eunuchus Philippo dixit: Obsecro [Page 170] te, de quo propheta dicit hoc, de se, an de aliquo alio? Aperiēs aūt Philippus os suū, & incipiens a scriptura ista, euangeli [...]auit illi IESVM. Et dum [...]rēt per uiam, uenerunt ad quandam aquam. Et ait eunuchus: Ecce aqua, quid prohibet me baptizari? Dixit aūt Philippus: Si credis ex toto corde, licet. Et respōdēs ait: Credo filium Dei esse Iesum Christum. Et iussit stare currū: & descenderūt uter (que) in aquā. Philippus & eunuchus, & baptizauit eum. Cum aūt ascēdissent de aqua, spiritus Domini rapuit Philippum, & amplius non uidit eum eunuchus. Ibat autem per uiam suam gaudens. Philippus autem inuentus est in Azoto, & pertransiens euangelizabat ciuitatibus cunctis, donec ueniret Caesaream.
CAPVT IX.
SAulus autem adhuc spirās minarū & caedis in discipulos dn̄i accessit ad principem sacerdotum, & p [...]tiit ab eo epistolas in Damascum ad synagogas, ut si quos inuenisset huius uiae, uiros ac mulieres, uinctos perduceret in Hierusalem. Et cum iter faceret, contigit ut appropinquaret Damasco, & subito circumfulsit eum lux de coelo, & cadens in terram, audiuit uocem dicētem sibi: Saule, Saule, [Page] quid me persequeris? Qui dixit: Quis es Domine? Et ille: Ego sum IESVS, quem tu persequeris. Durum est tibi contra stimulum calcitrare. Et tremens ac stupens dixit: Domine, quid me uis facere? Et Dominus ad eum: Surge, & ingredere ciuitatem, & dicetur tibi quid te oporteat facere. Viri autem illi qui comitabantur cum illo stabant stupefacti, audientes quidem uocem, neminem autem uidentes. Surrexit autem Saulus de terra, apertisque oculis, nihil uidebat. Ad manus autem illum trahentes, introduxerūt Damascum, Et erat ibi tribus diebus nō uidēs, & non manducauit, neque bibit. Erat autem quidam discipulus Damasci, nomine Ananias, & dixit ad illum in uisu Dominus: Anania. At ille ait: Ecce ego Domine. Et Dominus ad eum: Surge, & uade in uicum qui uocatur Rectus, & quaere in domo Iudae Saulū nomine Tarsensem: ecce em̄ orat. Et uidit uirū Ananiā nomine introeuntem, & imponentem sibi manus, ut uisum recipiat. Respōdit autem Ananias: Domine, audiui a multis de uiro hoc, quanta mala fecerit sanctis tuis in Hierusalem: & hic habet potestatem a principibus sacerdotum, alligandi omnes qui inuocant nomen tuum. Dixit autem ad eū Dominus: Vade, quoniam uas electionis est mihi iste, ut portet nomen meum coram Gentibus et regibus et filiis [Page 161] Israel: ego enim ostendā illi quanta oporteat eum pro nomine meo pati. Et abiit Ananias, & introiuit in domum, & imponēs ei manus, dixit: Saule frater, Dominus misit me Iesus, qui appatuit tibi in uia qua ueniebas, ut uideas, & implearis spiritu sancto. Et confestim ceciderunt ab oculis eius tanquam squamae, & uisum recepit, & surgens, baptizatus est. Et cum accepisset cibum, confortatus est. Fuit autem cum discipulis, qui erant Damasci, per dies aliquot. Et continuo ingressus in synagogas, praedicabat Iesum, qm̄ hic est filius dei. Stupebāt aūt oēs qui eū audiebāt, & dicebāt: Nōne hic est ꝗ expugnabat in Hierusalē eos qui inuocabāt nomē illud, & huc ad hoc uenit, ut uinctos illos duceret ad principes sacerdotum? Saulus autem multo magis conualescebat & cōfundebat Iudaeos, qui habitabant Damasci, affirmans quoniam hic est Christus. Cum autem implerentur dies multi, cōsilium fecerunt in unum Iudaei, ut eum interficerēt. Notae autem factae sunt Saulo insidiae eorum. Custodiebāt aūt & portas die ac nocte, ut eum interficerent. Accipientes autē eum discipuli nocte, per murum demiserunt eum, submittē tes in sporta. Cum autem uenisset in Hierusalem, tentabat se iungere discipulis, & oēs timebant [Page] eum, non credentes quod esset discipulus. Barnabas autem apprehensum illum duxit ad Apostolos, & narrauit illis, quomodo in uia uidisser dominum, & quod locutus est ei, & quomodo in Damasco fiducialiter egerit in nomine IESV. Et erat cum illis intrās & exiens in Hierusalem, fiducialiter agēs in nomine Domini. Loquebatur quo (que) Gētibus, & disputabat cum Graecis: illi autem quaerebant occidere eum. Quod cum cognouissent fratres, deduxerunt eum Caesaream, & dimiserunt Tharsum. Ecclesia quidem per totā Iudaeam & Galilaeam & Samariā habebat pacē, & aedificabatur ambulās in timore Domini, & consolatione sancti spiritus replebatur. Factum est autem ut Petrus dum transiret uniuersos, deueniret ad sanctos, qui habitabant Lyddae. Inuenit autem ibi hominem quendam nomine Aeneā, ab annis octo iacentem in grabato, qui erat paralyticus. Et ait illi Petrus: Aenea, sanet te Dominus Iesus Christus, surge, & sterne tibi, et continuo surrexit. Et uiderūt eū oēs qui habitabāt Lyddae, & Sarone, qui conuersi sunt ad dn̄m. In Ioppe aūt fuit quaedā discipula nomine Thabita, quae interpretata dicitur Dorcas. Haec erat plena operibus bonis & eleemosynis quas faciebat. Factū est aūt in diebus illis, ut infirmata moreretur. Quā cū lauissent, [Page 162] posuerunt eam in coenaculo. Cū autē prope esset Lydda ab Ioppe, discipuli audiētes ꝙ Petrus esset in ea, miserunt duos uiros ad eū rogātes: Ne pigriteris uenire us (que) ad nos. Exurgens autē Petrus uenit cū illis. Et cū aduenisset, duxerūt illū in coenaculū, & circumsteterunt illum oēs uiduae flētes, ostēdētes ei tunicas & uestes, quas faciebat illis Dorcas. Eiectis autē ōnibus foras, Petrus ponens genua orauit. Et cōuersus ad corpus, dixit: Thabita, surge. At illa aperuit oculos, & uiso Petro, resedit. Dans aūt illi manū, erexit eā. Et cū uocasset sanctos & uiduas, assignauit eam uiuā. Notum autē factum est per uniuersam Ioppen, & crediderunt multi in Domino. Factum est autem ut dies multos moraretur in Ioppe apud Simonē quendam coriariū.
CAPVT X.
VIr autem quidam erat in Caesarea nomine Cornelius, Centurio cohortis quae dicitur Italica, religiosus & timens Deum cum omni domo sua, faciens eleemosynas multas plebi, & deprecans Deum semper. Isuidit in uisu manifeste, quasi hora diei nona angelum Dei in troeuntem ad se, & dicentem sibi. Corneli. At ille intuens eum, timore correptus, dixit: Quis es Domine? Dixit aūt illi: Oratiōes tuae & eleemosynae tuae [Page] ascederunt in memoriam in cō spectu dei. Et nūc mitte uiros in Ioppen, & accersi Simonē quendā ꝗ cognominatur Petrus: hic hospitatur apud Simonē quēdā coriariū, cuius est domus iuxta mare, hic dicet tibi, (quam)d te oporteat facere. Et cū discessisset angelus qui loquebatur illi, uocauit duos domesticos suos, & militem metuentē dn̄m ex his qui illi parebant. Quibus cū narrasset oīa, misit illos in Ioppen. Postera autē die iter illis facientibus, & appropinquantibus illis ciuitati, ascendit Petrus in superiora, ut oraret circa horā sextā. Et cū esuriret, uoluit gustare. Parantibus, aūt illis, cecidit suꝑ eū mentis excessus, & uidit coelum apertū, & descēdēs uas quoddā uelut linteum magnum, quatuo [...] initiis submitti de coelo in terrā, in quo erāt oīa quadrupedia & serpentia terrae, & uolatilia coeli. Et facta est uox ad eū: Surge Petre, occide, & manduca. Ait aūt Petrus: Absit dn̄e, quia nunquā māducaui omne comune & immundū. Et uox iterū secundo ad eū: Quod deus purificauit, tu cōmune ne dixeris. Hoc factum est per ter. Et statim receptū est uas in coelū. Et dū intra se haesitaret Petrus, quidnam esset haec uisio quā uidisset, ecce uiri ꝗ missi erant a Cornelio, inquirente [...] domum Simonis, astiterunt ad ianuam. Et cum uocassent, interrogabant, si Simon qui cognominatur Petrus, illic haberet [Page 163] hospitiū. Petro aūt cogitāte de uisione, dixit spiritus ei: Ecce uiri tres quaerūt te. Surge ita (que) & descēde, & uade cū eis nihil dubitans, quia ego misi illos. Descendēs autē Petrus ad uiros dixit: Ecce ego sum quē quaeritis, quae causa est propter quā uenistis? Qui dixerūt: Cornelius centurio, uir iustus & timens deū, & testimonium habēs ab uniuersagēte Iudaeorū, respōsum accepit ab angelo sācto accersi [...]e te in domum suā, & audire uerba abs te. Introducēs ergo eos recepit hospitio. Sequenti autē die surgens, profectus est cum illis, & quidā ex fratribus ab Ioppe comitati sunt eū. Alt [...]ra autē die introiuit Caesaream. Cornelius uero expectabat illos, conuocatis cognatis suis & necessariis amicis. Et factum est, cum intro isset Petrus, obuius uenit ei Cornelius, & procidens ad pedes eius, adorauit eum. Petrus uero leuauit eū, dicēs: Surge, & ego ipse homo sum. Et loquēs cū illo, intrauit, & inuenit multos qui conuenerāt, dixit (que) ad illos: Vos scitis quomodo abominatū sit uiro Iudaeo, cōiungi aut accedere ad al [...]en [...]genā: Sed mihi ostē dit deus, neminē communē aut immundū dicere hominē, propter qd sine dubitatione ueni accersitus. Interrogo ergo quā ob causā ace [...]rsisti [...] me? Et Cornelius ait: A nudius quarta die ieiunab [...] ̄ us (que) ad hāc horā, & orās erā hora nona ī domo mea, & ecce [Page] uir stetit ante me in ueste candida, & ait: Corneli, exaudita est oratio tua, & eleemosynae tuae cōmemoratae sunt in conspectu dei. Mitte ergo in Ioppen, & accersi Simonē qui cognominatur Petrus, hic hospitatur in domo Simonis coriarii iuxta mare. Confestim ergo misi ad te, & tu bene fecisti ueniendo. Nunc ergo ōnes nos in conspectu tuo adsumus audire omnia quaecū (que) tibi praecepta sunt a domino. Aperiens autē Petrus os suum, dixit: In ueritate comperi, quia non est personarū acceptor deus▪ sed in omni gente qui timet eum, & operatur iustitiam, acceptus est illi. Verbū misit deus filiis Israel, annuncians pacem per Iesum Christum, hic est omnium Dominus. Vos scitis, quod factum est uerbū per uniuersam Iudaeam, incipiens enim a Galilaea post baptismū, quod praedicauit Ioannes, Iesū a Nazareth, quomodo unxit eum deus spiritu sāncto, & uirtute, qui pertransiit benefaciendo, & sanando ōnes oppressos a diabolo: quoniam deus erat cū illo. Et nos testes sumus omnium quae fecit in regione Iudaeorum & Hierusalē. quē occiderūt suspēdentes in ligno. Hunc deus suscitauit tertia die, & dedit eum manifestū fieri, non omni populo, sed testibus praeordinatis a deo nobis, qui manducauimus & bibimus cū illo post (quam) resurrexit a mortuis. Et praecepit nobis praedicare [Page 164] populo, & testificari, quia ipse est cōstitutus a deo patre iudex uiuorum & mortuorū. Huic oēs prophetae testimoniū perhibēt, remissionem peccatoū accipere per nomē eius oēs qui credūt in eū. Adhuc loquēte Petro, uerba haec, cecidit spiritus sanctus super oēs qui audiebant uerbū. Et obstupuerunt ex circūcisione fideles, qui uenerant cū Petro: quia & in nationes gatia spiritus sancti effusa est: Audiebant enim illos loquentes linguis & magnificantes deum. Tunc respondit Petrus: Nunquid aquam (quam)s prohibere potest, ut nō baptizentur hi, qui spiritū sanctū acceperunt sicut & nos? Et iussit eos baptizari in noīe dn̄i Iesu Christi. Tūc rogauerūt eū, ut maneret apud eos aliquot diebus.
CAPVT XI.
AVdierūt aūt Apostoli & fr̄es ꝗ erāt ī Iudaea, qm̄ & gentes receperūt uerbū dei. Cū autē ascēdisset Petrus Hierosolymā, disceptabāt aduersus illū qui erāt ex circūcisione, dicētes: Quare introisti ad uiros praeputiū habētes, & māducasti cū illis? Incipiēs aūt Petrus, exponebat illis per ordinē, dicēs: Ego erā in ciuitate Ioppe orās, & uidi in excessu mētis meae uisionē: descendēs uas quoddā uelut linteū magnū quatuor initiis submitti de coelo, & uenit us (que) ad me. In qd intuens cōsiderabā & uidi quadruꝑedia terrae, & bestias, & reptilia, [Page] & uolatilia coeli. Audiu [...] autē & uocem dicentem mihi [...] Surge Petre, occide, & manduca. Dixi autem: Nequaquam Domine, quia cōmune aut immundum nunquam introiuit in os meum. Respōdit autem uox secundo de coelo: Quae Deus mundauit, tu ne cōmune dixeris. Hoc autē factū est per ter, & recepta sunt omnia rursum in coelum. Et ecce uiri tres confestim astiterunt in domo in qua erā, missi a Caesarea ad me. Dixit aūt spūs mihi, ut irē cū illis, nihil haesitans. Venerūt autē mecū & sex fratres isti, & ingressi sumus in domū uiri. Narrauit autē nobis quomodo uidisset angelum in domo sua stantē, & dicentem sibi Mitte in Ioppen, & accersi Simonē qui cognominatur Petrus, qui loquetur tibi uerba in quibus salu [...]s eris tu & uniuersa domus tua. Cū aūt coepissem loqui, cecidit spiritus sanctus suꝑ eos, sicut & in nos in intio. Recordatus sum aūt uerbi dn̄i sicut dicebat: Ioānes quidē baptizauit aqua, uos aūt baptizabimini spiritu sācto. Si ergo eādē gratiā dedit illis deus, sicut & nobis ꝗ credimus in dn̄m Iesū Christū, ego quis erā, qui possem prohibere deum? His auditis, tacue [...]runt, & glorificauerunt Deum, dicentes: Ergo & Gentibus poenitentiam dedit Deus ad uitam. Et illi quidem qui dispersi fuerant a tribulatione, quae facta fuerat sub Stephano, [Page 167] perambulauerūt us (que) ad Phoenicen & Cyprum & Antiochiam, nemini loquentes uerbum, nisi solis Iudaeis: Erant autē quidam ex eis uiri Cyprii & Cyrenaei, qui cum introissent Antiochiam, loquebantur ad Graecos, annunci antes Dominū IESVM· Et erat manus dn̄i cum eis, multus (que) numerus credētiū cōuersus est ad dn̄m. Peruenit aūt sermo ad aures ecclesiae quae erat Hierosolymis super istis, & miserunt Barnabā us (que) ad Antiochiā. Qui cū ꝑuenisset, & uidisset gratia dei, gauisus est, & hortabatur ōnes in proposito cordis permanere in dn̄o, ꝗa erat uir bonus, & plenus spiritu sancto & fide. Et apposita est multa turba dn̄o. Profectus est aūt Tharsum, ut quaereret Saulum: quem cum inuenisset, perduxit Antiochiam. Et an num totum conuersati sunt ibi in ecclesia, & docuerūt turbam multam, ita ut cognominarētur primū Antiochiae discipuli, Christiani. In his autē diebus superuenerunt ab Hierosolymis prophetae Antiochiam, & surgens unus ex eis nomine Agabus, significabat per spiritum famem magnam futuram in uniuerso orbe terrarum, quae facta est sub Claudio. Discipuli autem prout quisque habebat, proposuerunt in ministerium mittere habitantibus in Iudaea fratribus, quod & fecerunt, mittentes ad seniores per manus Barnabae & Sauli.
CAPVT XII.
EOdem autem tempore, misit Herodes rex manus, ut affligeret quosdam de ecclesia. Occidit autem Iacobū fratrem Ioannis gladio. Videns autem quia placeret Iudaeis, apposuit apprehendere & Petrum: E [...]āt autem dies azymorum. Quem cum apprehēdisset, misit in carcerem, tradens quatuor quaternionibus militum ad custodiendum, uolens post Pascha eum producere populo. Et Petrus quidem seruabatur in carcere. Oratio aūt fiebat sine intermissione ab ecclesia ad deū pro eo. Cum autē producturus eum esset Herodes, in ipsa nocte, erat Petrus dormiens inter duos milites, uinctus ca [...]enis duabus, & custodes ante ostium custodiebant carcerē. Et ecce angelus domini astitit, & lumē refulsit in habitaculo, percussoque latere Petri, excitauit eū, dicēs: Surge uelociter. Et ce ciderūt catenae de manibus eius. Dixit aūt angelus ad eū: Praecingere, & calcia te caligas tuas. Et Petrus fecit sic. Et dicit illi: Circunda tibi uestimentū tuū, & sequere me. Et exiēs sequebatur eū, & nesciebat ꝗa uerū est quod fiebat per angelum: existi mabat autem se uisum uidere. Transeūtes autē primam & secundam custodiam uenerūt ad portam ferreā, quae ducit ad ciuitatem, quae ultro aperta est [Page 168] eis. Et exeuntes, processerunt [...]icum unum, & continuo discessit angelus ab eo. Et Petrus ad se reuersus, dixit: Nunc scio uere quia misit dominus angelum suum, & eripuit me de manu Herodis, & de omni expectatione plebis Iudaeorum. Consyderansque uenit ad domum Mariae matris Ioannis, qui cognominatus est Marcus, ubi erant multi congregati & orantes. Pulsante autem eo ad ostium Ianuae, processit puella ad uidendum nomine Rhode, Et ut cognouit uocem Petri, prae gaudio non aperuit ianuam, sed intro currēs, nunciauit▪ stare Petrum ante ianuam. Illi autem dixerunt ad eam: Insanis. Illa autem affirmabat se sic habere. Illi autem dicebant: Angelus eius est. Petrus autem perseuerabat pulsans. Cum autem aperuissent ostium, uiderunt eum, & obstupuerunt. Annuens autem eis manu, ut tacerent, narrauit quomodo Dominus eduxisset eum de carcere, dixitque: Nunciate Iacobo & fratribus haec. Et egressus abiit in alium locum. Facta autem die, erat non parua turbatio inter milites, quidnam factum esset de Petro. Herodes autem cum requisisset eum, & non inuenisset, inquisitione facta de custodibus, iussit eos duci: descendēs (que) a Iudaea in Caesaream, ibi cōmoratus est. Erat autē iratus [Page] Tyriis & Sidoniis. At illi unanimes uenerunt ad eum, & persuaso Blasto, qui erat super cubiculum regis, postulabant pacem: eo quod alerentur eorum regiones ab illo. Statuto autem die Herodes uestitus ueste regia, sedit pro tribunali, & concionabatur ad eos. Populus autem acclamabat: Dei uoces, & non hominis. Confestim autem percussit eum angelus Domini, eo quod non dedisset honorem Deo, & consumptus auermibus, expirauit. Verbum autem Domini crescebat & multiplicabatur. Barnabas autem & Saulus reuersi sunt ab Hiero solymis expleto ministerio, assumpto Ioanne qui cognominatus est Marcus.
CAPVT XIII.
ERant autem in ecclesia, quae erat Antiochiae, prophetae & doctores, in quibus Barnabas, & Simon qui uocabatur Niger, & Lucius Cytenensis, & Manahen, qui erat Herodis t [...] tra [...]chae collactaneus, & Saulus. Ministrantibus. autem illis Domino & ieiunantibus, dixit illis spiritus sanctus: Segregate mihi Saulum & Barnabam in opus ad quod assumpsi eos. Tunc orantes & ieiunan [...]es, imponentesque eis manus, dimi [...]e [...]nt [...]llos. Et ipsi quidem missi [...] spiritu sancto abierunt Seleuciā, & inde nauigauerūt Cyprū. [Page 169] Et cum uenissent Salaminam, praedicabant uerbum Dei in synagogis Iudaeorum. Habebant autem & Ioānem in ministerio. Et cum perambulassent uniuersam insulam usque ad Paphum, inuenerunt quendam uirum magum pseudoprophetam, Iudaeum, cui nomen erat Barieu, qui erat cum proconsule Sergio Paulo uiro prudente. Hic accersitis Barnaba & Paulo, desiderabat audire uerbum Dei. Resistebat autem illis Elymas magus (sic enim interpretatur nomen e [...]us) quaerens auertere procon [...]ulem a fide. Saulus autem qui & Paulus, repletus spiritu sancto, intuens in eum dixit: O plene omni dolo & omni fallacia, fili diaboli, inimice omnis iustitiae, non desinis subuertere uias Domini rectas? Et nunc ecce manus Domini super te, & eris caecus non uidens solem usque ad tempus. Et confestim cecidit in eum caligo & tenebrae, & circumiens quaerebat qui ei manum daret. Tunc proconsul cum uidisset factum credidit, admirans super doctrina Domini. Et cum a Papho nauigasset Paulus, & qui cum eo erant, uene [...]unt Pergen Pamphyliae. Ioannes autem discedens ab eis reuersus est Hierosolymam. Illi uero pertrāseuntes Pergen uenerunt Antiochiam Pisidiae, & ingressi synagogā die sabbatorum, sederunt. Post lectionē aūt legis & prophetarum, miserunt [Page] principes synagogae ad eos, dicentes: Viri fratres, si quis est in uobis sermo exhortationis ad plebem, dicite. Surgens autem Paulus, & manu silentium indicans, ait: Viri Israelitae, & qui timetis Deum, audite: Deus plebis Israel elegit patres nostros, & plebem exaltauit, cum essent incolae in terra Aegypti, & in brachio excelso eduxit eos ex ea, & per quadraginta annorū tempus mores eorum sustinuit in deserto. Et destruens gentes septem in terra Chanaan, sorte distribuit eis terram eorum. Et post haec quasi quadringētos & quinquaginta annos, dedit iudices us (que) ad Samuelem prophetam. Et exinde postulauerunt regem, & dedit illis Saul filium Cis, uirum de tribu Beniamin annis quadraginta. Et amoto illo, suscitauit illis Dauid regem, cui testimonium perhibens, dixit: Inueni Dauid filium Iesse, uirum secundum cor meum, qui faciet omnes uoluntates meas. Huius ex semine Deus secundum promissionem, eduxit Israeli saluatorem IESVM, praedicante Ioāne ante faciem aduentus eius baptismum poeninitentiae omni populo Israel. Cum compleret autem cursum suum, dicebat: Quem me arbi: tramini esse, non sum ego, sed ecce uenit post me, cuius non sum dignus calciamēta pedu [...] soluere. Viri fratres, filii generis [Page 170] Abraham, & qui in uobis timēt deum, uobis uerbū salutis huius missum est. Qui em̄ habitāt Hierusalem, & principes eius hunc ignorantes, & uoces prophetarum, quae per omne sabbatum leguntur, iudicantes impleuerunt: & nullam causam mortis inuenientes in eo, petierunt a Pilato ut interficerent eum. Cū que consummassent omnia quae de eo scripta erant, deponentes eum de ligno, posuerunt eum in monumēto. Deus autem suscitauit eum a mortuis tertia die, qui uisus est per dies multos his, qui simul ascenderant cum eo de Galilaea in Hierusalem, qui usque nunc sunt testes eius ad plebē. Et nos uobis annunciamus eā, quae ad patres nostros repromissio facta est, quoniam hanc Deus adimpleuit filiis uestris, resuscitans IESVM, sicut in psalmo secundo scriptum est: Filius meus es tu, ego hodie genui te. Quod autem suscitauit eum a mortuis, amplius iam nō reuersurum in corruptionem, ita dicit: Quia dabo uobis sancta Dauid fidelia. Ideoque & alias dicit: Nō dabis sanctum tuum uidere corruptionē. Dauid enim in sua generatione cum administrasset uoluntati dei, dormiuit, & appositus est ad patres suos, & uidit corruptionem. Quem uero Deus suscitauit a mortuis, non uidit corruptionem. Notum igitur [...]it uobis uiri fratres, quod per [Page] hunc uobis remissio peccato [...]rum annunciatur, & ab omnibus, quibus non potuistis in lege Mosi iustificari, in hoc omnis qui credit, iustificatur. Videte ergo ne superueniat uobis, quod dictum est in prophetis: Videte contemptores, & admiramini, & dispergimini: quia opus operor ego in diebus uestris, opus quod non creditis, si quis enarrauerit uobis. Exeuntibus autem illis, rogabāt ut sequenti sabbato loquerentur sibi uerba haec. Cumque dimissa esset synagoga, secuti sunt multi Iudaeorum, & colentium Deum aduenarum Paulum & Barnabam: qui loquentes suadebant eis, ut permanerent in gratia Dei. Sequenti uero sabbato pene uniuersa ciuitas conuenit audire uerbum Dei. Videntes autē turbas Iudaei, repleti sunt zelo, & cōtradicebant his quae a Paulo dicebantur, blasphemantes. Tunc constanter Paulus & Barnabas dixerunt: Vobis oportebat primum loqui uerbum Dei, sed qm̄ repellitis illud, & indignos uos iudicatis aeternae uitae, ecce conuertimur ad Gentes. Sic enim praecepit nobis dominus: Posui te in lucē Gentiū, ut sis in salutem us (que) ad extremum terrae. Audiētes autem Gentes, gauisae sunt, & glorificabant uerbū Domini: & crediderunt quo [...] quot erant praeordinati ad uit [...] aeternam. Disseminabatur aut [...] [Page 179] uerbum Domini per uniuersam regionem. Iudaei autem concitauerūt mulieres religiosas & honestas, & primos ciuitatis, & excitauerunt persecutionē in Paulum & Barnabam, & eiecerunt eos de finibus suis. At illi excusso puluere pedum in eos, uenerunt Iconium. Discipuli quoque replebātur gaudio & spū sancto.
CAPVT XIIII.
FActum est autem in Iconio ut simul introirent in synagogam Iudaeorum, & loquerentur, ita ut crederet Iudaeorū & Graecorum copiosa multitudo. Qui uero increduli fuerunt Iudaei suscitauerunt & ad iracundiam concitauerunt animas Gentium aduersus fratres. Multo igitur tempore demorati sūt, fiducialiter agentes in domino, testimonium perhibente uerbo gratiae suae, dante signa & prodigia fieri per manus eorum. Diuisa est autem multitudo ciuitatis: & quidam quidem erant cū Iudaeis, quidam uero cum apostolis. Cum autem factus esset impetus Gentiliū & Iudaeorū cū principibus suis, ut contumeliis afficerēt & lapidarēt eos, intelligētes cōfugerūt ad ciuitates Lycaoniae▪ Lystrā & Derben, & uniuersā in circuitu regionē, & ibi euangelizantes erāt. Et cōmota est oīs multitudo in doctrina eorū: Paulus aūt & Barnabas morabantur Lystris. Et quidā uir Lystris infirmus pedibus sedebat, [Page] claudus ex utero matris suae, qui nunquam ambulauerat. Hic audiuit Paulum loquentē. Qui intuitus eū, & uidens quia fidē haberet, ut saluus fieret, dixit magna uoce: Surge super pedes tuos rectus. Et exiliit, & ambulabat. Turbae autem cum uidissent quod fecerat Paulus, leuauerunt uocem suam Lycaonice dicentes: Dii similes facti hominibus descenderunt ad nos. Et uocabant Barnabam Iouem, Paulum uero Mercurium: quoniam ipse erat dux uerbi. Sacerdos quoque Iouis, qui erat ante ciuitatem, tauros & coronas ante ianuas afferens, cum populis uolebat sacrificare. Quod ubi audierunt Apostoli, Barnabas & Paulus, cōscissis tunicis suis, exilierunt in turbas, clamantes & dicentes: Viri quid haec facitis [...] Et nos mortales sumus simile [...] uobis homines, annunciante [...] uobis ab his uanis conuerti ad Deum uiuum, qui fecit coelum & terram, & mare, & omnia quae in eis sunt, qui in praeteritis generationibus dimisit omnes Gē tes ingredi uias suas. Et quidem non sine testimonio semetipsum reliquit, benefaciens de coelo, dans pluuias, & tempora fructifera, implens cibo & laetitia corda eorum. Et haec dicentes: uix sedauerunt turbas, ne sibi immolarent. Superuenerunt autem quidā ab Antiochia & Iconio Iudaei, & persuasis turbi [...], [Page 180] lapidantes Paulum, traxerunt extra ciuitatem existimantes eum mortuum esse. Circundantibus autem eum discipulis, surgens intrauit ciuitatem. Et postera die profectus est cum Barnaba in Derben. Cumque euangelizassent ciuitati illi, & docuissent multos, reuersi sunt Lystram, & Iconium, & Antiochiam, confirmantes animas discipulorum, exhortātesque ut permanerent in fide, & quoniam per multas tribulationes oportet nos intrare in regnum Dei, Et cum constituissent illis per singulas ecclesias presbyteros, & orassent cum ieiuniis, commendauerunt eos Domino in quem crediderunt. Transeuntesque Pisidiam, uenerunt in Pamphyliam, & loquentes uerbum Domini in Perge, descenderunt in Attaliam, & inde nauigauerunt Antiochiam, unde erant traditi gratiae Dei, in opus quod compleuerunt. Cum autem uenissent, & congregassent ecclesiam, retulerunt quanta fecisset Deus cum illis, quia aperuisset Gentibus ostium fidei. Morati sunt autem tempus non modicum cum discipulis.
CAPVT XV.
ET quidam descendentes de Iudaea docebāt fratres: Quia nisi circuncidaminisecūdum morē Mosi, non potestis saluari. Facta ergo seditiōe nō nimima [Page] Paulo & Barnab [...]e aduersus illos, statuerunt ut ascenderent Paulus & Barnabas, & quidam alii ex illis ad Apostolos & presbyteros in Hierusalem super hac quaestione. Illi ergo deducti ab ecclesia, pertransibant Phoenicen & Samariam, narrantes conuersionem Gentium, & faciebant gaudium magnum omnibus fratribus. Cum autem uenissent Hierosolyma [...], suscepti sunt ab ecclesia, & Apostolis, & Senioribus, annunciantes quanta Deus fecisset cum illis. Surre xerunt autem quidam de haeresi pharisaeorum, qui crediderunt, dicentes: Quia oportet circuncidi eos, praecipere quoque seruare legem Mosi. Conuenerūtque Apostoli & Seniores uidere de uerbo hoc. Cum autem magna cōquisitio fieret, surgen [...] Petrus, dixit ad eos: Viri fratres, uos scitis quoniā ab antiquis di ebus Deus in nobis elegit per os meū audire Gētes uerbū euā gelii, & credere. Et qui nouit corda Deus, testimoniū perhibuit, dans illis spiritum sanctum sicut & nobis: & nihil discreuit inter nos & illos, fide purificās corda eorum. Nunc ergo quid tentati [...] Deum, imponere iugum supe [...] ceruices discipulorum, quod ne que nos neque patres nost [...]i portare potuimus? Sed per gratiā Dn̄i nostri IESV Christi credimus saluari, quēadmodū & illi. Tacuit autem omnis multitud [...] [Page 181] & audiebant Barnabam & Paulum narrantes, quanta Deus fecisset signa & prodigia in Gentibus per eos. Et postquam tacuerunt, respondit Iacobus dicens: Viri fratres, audite me: Simon narrauit, quemadmodum primum Deus uisitauit sumere ex Gentibus populum nomini suo. Et huic concordant uerba propheta [...]um, sicut scriptum est: Post haec reuertar, & reaedificabo tabernaculum Dauid, quod decidit, & diruta eius reaedificabo: & erigam illud, ut requirant caeteri hominum Dominum, & omnes gentes, super quas inuocatum est nomen meum, dicit Dominus faciens haec. Notum a seculo est Domino opus suum. Propter quod ego iudico, non inquietari eos qui ex Gentibus conuertuntur ad Deum, sed scribere ad eos, ut abstineant se a contaminationibus simulachrorum, & fornicatione, & suffocatis, & sanguine. Moses enim a temporibus antiquis habet in singulis ciuitatibus, qui eum praedicent in synagogis, ubi per omne sabbatum legitur. Tunc placuit Apostolis & senioribus cum omni ecclesia, eligere uiros ex eis, & mittere Antiochiam cum Paulo & Barnaba, Iudam qui cognominabatur Barsabas, & Silam, uiros primos in fr̄ibus, scribentes per manus eorū: Apostoli & seniores [Page] fratres, his qui sunt Antiochiae, & Syriae & Ciliciae fratribus ex G [...]ntibus salutem. Quoniam au diuimus quod quidam ex nobis exeuntes, turbauerunt uos uerbis, euertentes aias uestras, iubētes uos circūcidi & seruare legem, quibus nō mandauimus: placuit nobis collectis in unum eligere uiros, & mittere ad uos, cum charissimis nostris Barnaba & Paulo, hominibus qui tradiderunt animas suas pro nomine Domini nostri IESV Christi. Misimus ergo Iudam & Silā, qui & ipsi uobis uerbis referrēt eadem. Visum est em̄ spiritui sancto & nobis nihil ultra imponere uobis oneris quam haec necessaria, ut abstineatis uos ab immolatis simulachrorū, & sanguine, & suffocato, & fornicatione, a quibus custodientes uos, bene agetis. Valete. Illi ergo dimissi descenderunt Antiochiam, & congregata multitudine, tradiderunt epistolam. Quam cum legissent, gauisi sunt super consolatione. Iudas autem & Silas, & ipsi cum essent prophetae, uerbo plurimo consolati [...]unt fratres, & confirmauerunt. Facto autem ibi aliquanto tempore, dimissi sunt cum pace a fratribus ad eos qui miserunt illos. Visum est autem Silae ibi remanere. Iudas autem solus abiit Hierusalem: Paulus autem [Page 182] & Barnabas demorabantur Antiochiae, docentes & euangelizantes cum aliis pluribus uerbum Domini. Post aliquot autem dies dixit ad Barnabam Paulus: Reuertentes uisitemus fratres per uniuersas ciuitates, in quibus praedicauimus uerbum Domini, quomodo se habeant. Barnabas autem uolebat secum assumere & Ioannem, qui cognominatur Marcus. Paulus autem rogabat eum (ut qui discessisset ab eis de Pamphylia, & non isset cum eis in opus) non debere recipi. Facta est autem dissentio, ita ut discederent ab inuicem, & Barnabas quidē assumpto Marco nauigaret Cyprū, Paulus uero electo Sila profectus est, traditus gratiae Dei a fratribus. Perambulabat autem Syriā & Ciliciam, confirmans ecclesias, praecipiens custodire praecepta Apostolorum & Seniorum.
CAPVT XVI.
PEruenit autē in Derben & Lystram. Et ecce discipulus quidam erat ibi nomine Timotheus, filius mulieris Iudaeae fidelis, patre Gentili. Huic testimonium bonum reddebant, qui in Lystris erāt & Iconio fratres. Hunc uoluit Paulus secum proficisci, & assumens circuncidit eum propter Iudaeos, qui erant in illis locis. Sciebant enim omnes, ꝙ pater eius erat Gentilis. [Page] Cum autem pertransirent ciuitates, tradebant eis custodire dogmata, quae erāt decreta ab Apostolis & senioribus, qui erant Hierosolymis. Et ecclesiae quidem confirmabantur fide, & abundabant numero quotidie. Transeuntes autem Phrygiam, & Galatiae regionem, uetati sunt a spiritu sancto loqui uerbum Dei in Asia. Cum uenissent autem in Mysiam, tentabant ire in Bithyniam, & non permisit eos spiritus IESV. Cum autem pertransissent Mysiam, descenderunt Troadem, & uisio per noctem Paulo ostensa est: Vir Macedo quidam erat stans & deprecans eum, & dicens: Transiens in Macedoniam, adiuua nos. Vt autem uisum uidit, statim quaesiuimus proficisci in Macedoniam, certi facti quod uocasset nos Deus euangelizare eis. Nauigātes autem a Troade, recto cursu uenimus Samothracem, & sequenti die Neapolim, & inde Philippos, quae est prima partis Macedoniae ciuitas, colonia. Eramus autem in hac urbe diebus aliquot consistentes. Die autem sabbatorum egressi sumus foras portam iuxta flumen, ubi uidebatur oratio esse, & sedentes loquebamur mulieribus quae conuenerant. Et quaedam mulier nomine Lydia purpuraria ciuitatis Thyatirorum colens Deum, audiuit, cuius Dominus aꝑuit cor [Page 183] intendere his quae dicebantur a Paulo. Cum autem baptizata esset, & domus eius, dep [...]ecata est, dicens: Si iudicastis me fidelem Domino esse, introite in domum meam, & manete. Et coegit nos. Factum est autem euntibus nobis ad orationem, puellam quandam habentem spiritum Pythonem obuiare nobis, quae quaestum magnum praestabat dominis suis diuinando. Haec subsecuta Paulum & nos, clamabat dicens: Isti homines serui Dei excelsi sunt, qui annunciant uobis uiam salutis. Hoc autem faciebat multis diebus. Dolens autem Paulus & conuersus, spiritui dixit: Praecipio tibi in nomine IESV Christi exire ab ea. Et exiit eadem hora. Videntes autem domini eius, quia exiuit spes quaestus eorum, apprehendentes Paulum & Silam, perduxerunt in forum ad principes: & offerentes eos magistratibus, dixerunt: Hi homines conturbant ciuitatem nostram, cum sint Iudaei, & annunciant morem quem non licet nobis suscipere neque facere, cum simus Romani. Et cucurrit plebs aduersus eos, & magistratus scissis tunicis suis, iusserunt eos uirgis caedi. Et cum multas plagas eis imposuissent, miserunt eos in carcerem, praecipientes custodi, ut diligenter custodiret eos. Qui cum tale [Page] praeceptū accepisset misit eos [...] interiorē carcerē, & pedes eorū strinxit ligno. Media aūt nocte Paulus & Silas adorātes laudabāt deū. Et audiebāt eos ꝗ in custodia erant. Subito uero terraemotus factus est magnus, ita ut mouerētur fundamēta carceris. Et statim aperta sunt omnia ostia, & uniuersorum uincula soluta sunt. Expergefactus autem custos carceris, & uidēs ianua [...] apertas carceris, euaginato gladio, uolebat se interficere, existi mans fugisse uinctos. Clamauit autem▪ Paulus uoce magna dicens: Nihil tibi mali feceris: uniuersi enim hic sumus. Petitoque lumine introgressus est, & tremefactus, procidit Paulo & Silae ad pedes, & producens eos foras, ait: Domini, quid me oportet facere, ut saluus fiam? At illi dixerunt: Crede in Dominum IESVM, & saluus eris t [...] & domus tua. Et locuti sunt ei uerbum Domini, cum omnibus qui erant in domo eius. Et tollens eos in illa hora noctis, lauit plagas eorum, & baptizatus est ipse, & omnis domus eius continuo. Cumque perduxisset eos in domum suam, apposuit eis mensam, & laetatus est cum omni domo sua credens Deo. Et cum dies factus esset, miserunt magistratus lictores, dicentes: Dimitte homines illos. Nunciauit autem custos carceris uerba haec Paulo: Quia miserūt magistratus ut dimittamini, [Page 184] nunc igitur exeuntes, ite in pace. Paulus autem dixit eis: Caesos nos publice indemnatos homines Romanos miserunt in carcerem, & nunc occulte nos eliciunt? Non ita, sed ueniant ipsi, & nos eiiciant. Nunciauerunt autem magistratibus lictores uerba haec, timueruntque audito quod Romani essent. Et uenientes deprecati sunt eos, & educentes rogabant ut egrederentur de urbe. Exeuntes autem de carcere, introierunt ad Lydiam, & uisis fratribus, consolati sunt eos, & profecti sunt.
CAPVT XVII.
CVm autem perambulassent Amphipolim & Apoloniam, uenerunt Thessalonicam, ubi erat synagoga Iudaeorum. Secundum consuetudinem autem Palus introiuit ad eos, & per sabbata tria disserebat eis de scripturis, adaperiens & insinuans, quia Christum oportuit pati, & resurgere a mortuis, & quia hic est IESVS Christus, quem ego annuncio uobis. Et quidam ex eis crediderunt, & adiuncti sunt Paulo & Silae & de colentibus Gentibus multitudo magna, & mulieres nobiles non paucae. Zelantes autem Iudaei, assumentesque de uulgo uiros quosdam malos: & turba facta, concitauerunt ciuitatē, & assistentes domui Iasonis, quaerebant eos producere [Page] in populum. Et cum non inuenissent eos, tradebant Iasonem & quosdam fratres ad principes ciuitatis, clamantes: Quoniam hi qui orbem concitant, & huc uenerunt, quos suscepit Iason, & hi omnes contra decreta Caesaris faciunt, regem alium dicē tes esse IESVM. Concitauerunt autem plebem & principe [...] ciuitatis audientes haec. Et accepta satisfactione a Iasone & caeteris, dimiserunt eos. Fratres uero confestim per noctem dimiserunt Paulum & Silam in Berrhoeam. Qui cum uenissent, in synagogam Iudaeorum introierunt. Hi autem erant nobiliores eorum, qui sunt Thessalonicae, qui susceperūt uerbum cum omni auiditate, quotidie scrutantes scripturas, si haec ita se haberent. Et multi quidem crediderunt ex eis: & mulierum Gentilium honestarum & uiri non pauci. Cum autem cognouissent in Thessalonica Iudaei, quia & Berrhoeae praedicatum est a Paulo uerbum Dei, uenerunt & illuc, commouentes, & turbantes multitudinē. Statim (que) tunc Paulū dimiserūt fratres, ut iret us (que) ad mare: Silas autē & Timotheus remanserunt ibi. Qui autem deducebant Paulum, perduxerunt eum usque ad Athenas. Et accepto mandato ab eo ad Silam & Timotheum, ut quam celeriter uenirent ad se, profecti sunt. Paulus autem cum Athenis eos expectaret, [Page 185] incitabatur spiritus eius in ipso, uidens idololatriae deditā ciuitatem. Disputabat igitur in synagoga cum Iudaeis, & colentibus & in foro per omnes dies ad eos qui adierant. Quidam autem Epicurei & Stoici philosophi disserebant cum eo, & quidam dicebant: Quid uult seminiuerbius hic dicere? Alii uero, nouorum daemoniorum uidetur annū ciator esse: quia IESVM & resurrectionem annunciabat eis. Et apprehensum eum ad Areopagū duxerunt, dicentes: Possumus scire quae est haec noua, quae a te dicitur doctrina? Noua em̄ quaedam infers auribus nostris. Volumus ergo scire quidnā uelint haec esse. Athenienses autem omnes & aduenae hospites ad nihil aliud uacabant, nisi aut dicere aut audire aliquid noui. Stans autem Paulus in medio Areopagi, ait: Viri Athenienses, per omnia quasi superstitiosiores uos uideo. Praeteriens enim, & uidens simulachra uestra, inueni & aram in qua scriptum erat: Ignoto Deo. Quod ergo ignorantes colitis, hoc ego annuncio uobis. Deus qui fecit mundum, & omnia quae in eo sunt. Hic coeli & terrae cū sit Dominus, non in manufactis templis habitat, nec manibus humanis colitur, indigens aliquo, cum ipse det omnibus uitam, & inspirationē, & omnia, fecit (que) ex uno [Page] omne genus hominum inhabitare super uniuersam faciem tertae: definiens statuta tempora, & terminos inhabitationis eorum, quaerere Deum si, forte attrectent eum, aut inueniant, quamuis non longe sit ab uno quoque nostrum. In ipso enim uiuimus, & mouemur, & sumus, sicut & quidam uestrorum poetarum dixerunt: Ipsius enim & genus sumus. Genus ergo cum simus dei, nō debemus existimare auro & argento, aut lapidi sculpturae artis & cogitationis hominis, diuinum esse simile. Et tempora quidē huius ignorantiae despiciens deus, nunc annū ciat hominibus, ut omnes ubi (que) poenitentiā agant, eo ꝙ statuit diem, in quo iudicaturus est orbem in aequitate, in uiro in quo statuit, fidem praebens omnibus, suscitans eū a mortuis. Cum audissent autē resurrectionē mortuorum, quidā quidē irridebant, quidam uero dixerunt: Audiemus te de hoc iterum. Sic Paulus exiuit de medio eorum. Quidam uero uiri adhaerentes ei, crediderunt, in quibus & Dionysius Areopagita, & mulier nomine Damaris, & alii cum eis.
CAPVT XVIII.
POst haec egressus ab Athenis, uenit Corinthū, & inueniēs quēdā Iudaeū, noīe Aquilam Ponticum genere, qui nuper uenerat ab Italia, & Priscilla [...]xorē eius. Eo ꝙ praecepisset Claudius [Page 186] discedere omnes Iudaeos, a Roma, accessit ad eos. Et ꝗa eiusdem erat artis, manebat aapud eos, & operabatur, (erant autem scenofactoriae artis) & disputabat in synagoga per omne sabbatū, interponensnomē Domini IESV, suade batque Iudaeis & Graecis. Cum uenissent autem de Macedonia Silas & Timotheus, instabat uerbo Paulus, testificans Iudaeis esse Christum IESVM. Contra dicentibus autem eis, & blasphemantibus, excutiens uestimenta sua, dixit ad eos: Sanguis uester super caput uestrū. Mundus ego ex hoc ad Gentes uadam. Et migrans inde, intrauit in domum cuiusdam, nomine Titi iusti, colentis Deum, cuius domus erat coniuncta synagogae. Chryspus autē archisynagogus credidit Domino, cum omni domo sua, & multi Corinthiorum audientes credebant, & baptizabantur. Dixit autem Dominus nocte per uisionem Paulo: Noli timere, sed loquere, ne taceas, propterea quod ego sum tecum, & nemo apponetur tibi, ut noceat te: quoniam populus est mihi multus in hac ciuitate. Sedit autem ibi annum & sex menses, docens apud eos uerbum Dei. Gallione aūt procōsule Achaiae, insurrexerunt uno animo Iudaei in Paulū, & adduxerunt eum ad tribunal, dicentes: Contra legem hic [Page] persuadet hominibus colere Deum. Incipiente autem Paulo aperire os, dixit Gallio ad Iudae os: Si quidem esset iniquum ali quid, aut facinus pessimum, o uiri Iudaei, recte uos sustinerem: si uero quaestiones sunt de uerbo & nominibus legis uestrae, uosip si uideritis, iudex ego horum nolo esse. Et minauit eos a tribunali. Apprehendentes autem omnes Sosthenem principem synagogae, percutiebant eum ante tribunal, & nihil horum Gallioni curae erat. Paulus uero cum adhuc sust [...]nuisset dies multos, fratribus ualefaciens, nauigauit in Syriā ▪ & cū eo Priscilla & Aquila, qui sibi totonderat in Ce [...] chreis caput: habebat enim uotum. Deuenit (que) Ephesum, & illos ibi reliquit. Ipse uero ingressus synagogam, disputabat cum Iudaeis. Rogantibus autem eis, ut ampliori tempore maneret, non consensit, sed ualefaciens, & dicens: Oportet omnino mefestum quod instat agere Hierosolymis, sed iterum reuertat ad uos Deo uolente, profectus est ab Epheso. Et descendens Caesaream, ascendit & salutauit ecclesiam, & descendit Antiochiam. Et facto ibidem aliquāto tē pore, profectus est, perambulās ex ordine Gallaticā regionē, & Phrygiā confirmās ōnes discipulos. Iudaeus aūt quidā Apollos nom [...]e, Alexādrinus genere, ui [...] [Page 187] eloquēs, deuenit Ephesum, potens in scripturis. Hic erat edoctus uiam Domini, & feruēs spiritu loquebatur, & docebat diligenter ea quae suut IESV, sciens tantum baptisma Ioannis. Hic ergo coepit fiducialiter agere in synagoga. Quem cum audissent Priscilla & Aquila, assumpserunt eum, & diligētius exposuerunt ei uiam Domini. Cum autem uellet ire in Achaiam, exhortati fratres scripserunt discipulis, ut susciperent eum. Qui cum uenisset, contulit multum his qui crediderunt. Vehementer enim Iudaeos reuincebat, publice ostendens per scripturas esse Christum IESVM.
CAPVT XIX.
FActum est aūt cū Apollos esset Corinthi, ut Paulus peragratis superioribus partibus ueniret Ephesum, & inueniret quosdam discipulos, dixitque ad eos. Si spiritum sanctum accepistis credentes? At illi dixerunt ad eum: Sed neque si spiritus sanctus est, audiuimus. Ille uero ait: In quo ergo baptizati estis? Qui dixerunt: In Ioannis baptismate. Dixit autem Paulus: Ioannes baptizauit baptismo poenitentiae populum, dicens, in eum qui uenturus esset post ipsū, ut crederēt, hoc est, in IESVM. His auditis, baptizati sunt in nomine Domini IESV. [Page] Et cum imposuisset illis manus Paulus, uenit spiritus sanctus super eos, & loquebantur linguis, & prophetabant. Erant autem omnes uiri fere duodecim. Introgressus autem in synagogā, cum fiducia loquebatur per tres menses, disputans & suadens de regno Dei. Cum aūt quidā indurarentur, & nō crederent, maledicentes uiam domini corā multitudine, discedens ab eis, segre gauit discipulos, quotidie disputans in schola tyrāni cuiusdam. Hoc aūt factum est per biennium, ita ut omnes qui habitabāt in Asia audirent uerbum Domini, Iudaei atque Gentiles. Virtutes (que) non quaslibat faciebat deus per manū Pauli, ita ut etiā super languidos deferrētur a corpore eius sudaria & semicincta, & recedebant ab eis lāguores, & spiritus nequam egrediebantur. Tentauerunt autem quidam & de circumeuntibus Iudaeis exorcistis, inuocare super eos qui habebant spiritus malos nomen Domini IESV, dicentes: Adiuro uos per Iesum quē Paulus praedicat. Erant aūt cuiusdam Iudaei noīe Sceuae, principis sacerdotū septē filii, qui hoc faciebant. Respōdens aūt spūs nequā dixit eis: IESVM noui, & Paulū scio, uos aūt qui estis? Et insiliēs in eos homo in quo erat daemoniū pessimū, & dn̄atus āborū, īualuit cōtra eos, ita ut nudi & uulnerati effugerent de domo illa. Hoc aūt notū factū est omnibus [Page 188] Iudaeis atque Gentibus qui habitabāt Ephesi, & cecidit timor super omnes illos, & magnificabatur nomē Domini IESV. Multique credentiū ueniebant confitentes & annunciantes actus suos. Multi autē ex eis qui fuerant curiosa secuti, contulerunt libros, & cōbusserunt eos coram omnibus, & cōputatis preciis illorum inuenerunt pecuniā denariorum quinquaginta miliū. Ita fortiter crescebat uerbum Dei, & confirmabatur. His autem expletis, proposuit Paulus in spiritu, transita Macedonia & Achaia, ire Hierosolymā: dicens: post quam fuero ibi, oportet me & Romam uidere. Mittens autē in Macedoniā duos ex ministrantibus sibi, Timotheum & Erastū, ipse remāsit ad tempus in Asia. Facta est autē illo tempore turbatio non minima de uia domini. Demetrius em̄ quidam nomine argentarius, faciens aedes argenteas Dianae, praestabat artificibus non modicū quaestū, quos conuocans, & eos qui eiusmodi erant opifices, dixit: Viri, scitis quia de hoc artificio est nobis acꝗsitio, & uidetis & auditis ꝗa non solū Ephesi, sed pene totius Asiae Paulus hic suadens, auertit multā turbā, dicēs: Qm̄ nō sūt dii ꝗ manibus fiunt. Nō solū aūt haec ꝑiclitabitur nobis pars in redar gutionē uenire, sed & magnae Dianae tēplū ad nihilū reputabitur, & destrui incipiet maiestas eius, quā tota Asia & orbis colit. [Page] His auditis, repleti suntira, & exclamauerunt, dicentes: Magna Diana Ephesiorum. Et impleta est tota ciuitas confusione, & impetum fecerunt uno animo in theatrum, rapto Gaio & Aristarcho Macedonibus, comitibus Pauli. Paulo aūt uolēte intrare in populum, nō permiserunt discipuli. Quidam autem & de Asiae principibus, qui erant amici eius miserunt ad eum, rogantes, ne se daret in theatrum. Alii autem aliud clamabant: Erat enim ecclesia confusa, & plures nesciebant, quia ex causa conuenissent. De turba autem detraxerunt Alexandrum propellentibus eum Iudaeis. Alexander autem manu silentio postulato, uolebat reddere rat [...]onem populo. Quem ut cognouerunt Iudaeum esse, uox facta est omnium quasi per horas duas clamantium: Magna Diana Ephsiorum. Et cum sedasset scriba turbas, dixit: Viri Ephesii, quis em̄ est hominum qui nesciat Ephesiorum ciuitatem cultricem esse magnae Dianae Iouisque prolis? Cum ergo his contradici non possit, oportet uos sedatos esse, & nihil temere agere. Adduxistis enim homines istos, neque sacrilegos, neque blasphemantes deam uestram. Quod si Demetrius & qui cum [Page 189] eo sunt artifices habent aduer [...]us aliquem causam, conuentus forenses aguntur, & proconsules sunt, accusent inuicem. Si quid autem alterius rei quaeritis, in legittima ecclesia poterit absolui. Nam & periclitamur argui seditionis hodiernae, cum nullus obnoxius sit, de quo possumus reddere rationem concu [...]sus istius. Et cum haec dixisset, dimisit ecclesiam.
CAPVT XX.
POstquam autem cessauit tumultus, uocatis Paulus discipulis, & exhortatus eos, ualedixit: & profectus est ut iret Macedoniam. Cum autem perambulasset partes illas, & exhortatus eos fuisset multo sermone, uenit ad Graeciam. Vbi cum fuisset menses tres, factae sunt illi insidiae a Iudaeis, nauigaturo in Syriam, habuitque consilium ut reuerteretur per Macedoniam. Comitatus est autem eum Sosipater Pyrrhi Berrhoe ensis: Thessalonicensiū uero Aristarchus, & Secundus, & Gaius, Derbeus, & Timotheus: Asiani uero Tychicus & Trophimus. Hi cum praecessissent, sustinuerunt nos Troade: nos uero nauigauimus post dies azymorum a Philippis, & uenimus ad eos Troadem in diebus quinque, ubi demorati sumus diebus septem. Vna autem sabbati cum cōuenissemus ad frangendum panem, Paulus [Page] disputabat cū eis profecturus in crastinum, protraxitque sermonem usque ad mediam noctem. Erant autem lampades copiosae in coenaculo, ubi eramus congregati. Sedens autem quidam adolescens nomine Eutychus super fenestram, cum mergeretur somno graui, disputante diu Paulo, ductus somno cecidit de tertio coenaculo deorsum, & sublatus est mortuus. Ad quem cū descendisset Paulus, incubuit super eum, & complexus dixit: Nolite turbari, anima enim ipsius in ipso est. Ascendens autem frangensque panem & gustans, satis (que) allocutus usque in lucem, sic profectus est. Adduxe runt autem puerum uiuentem, & consolati sunt non minime. Nos autem ascendentes nauem, nauigauimus in Asson, inde suscepturi Pa [...]lum: sic enim disposuerat, ipse per terram iter facturus. Cum autem conuenissemus in Asson, assumpto eo uenimus Mitylenem. Et inde nauigantes, sequenti die uenimus contra Chium, & alia die applicuimus Samum, & sequenti die uenimus Miletum: proposuerat enim Paulus transmigrare Ephesum, ne qua mora illi fieret in Asia. Festinabat enim, si possibile sibi esset, ut diem Pentecosten faceret Hierosolymis. A Mileto autem mittens Ephesum, uocauit maiores natu ecclesiae. Qui cum uenissent ad eum, & simul essent, [Page 190] dixit eis: Vos scitis a prima die qua ingressus sum in Asiam, qualiter uobiscum per omne tē pus fuerim, seruiens domino cū omni humilitate & lachrymis, et tentationibus, quae mihi acciderunt ex insidiis Iudeorū quomodo nihil subtraxerim uobis utilium, quo minus annunciarē uobis, & docerem uos publice: & per domos, testificans Iudaeis at (que) gentibus in deum poenitetiam, & fidem in dominum nostrum IESVM Christum. Et nunc ecce ego alligatus, spiritu uado in Hierusalem, quae in ea uentura sunt mihi ignorans, nisi quod spiritus sanctus per omnes ciuitates mihi protestatur, dicens: quoniam uincula, & tribulatiōes Hierosolymis me manent. Sed nihil horū uereor, nec facio animā meam preciosiorē quā me, dūmodo ego consummem cursum meum, & ministerium uerbi quod accepi a domino IESV, testificari euangelium gratiae Dei. Et nunc ecce ego scio quia amplius non uidebitis faciem meam uos omnes, per quos transiui praedicans regnum Dei. Quapropter contestor uos hodierna die, quod mundus sum a sanguine omnium. Non enim subterfugi quo minus annunciarem omne consilium Dei uobis. Attendite uobis & uniuerso gregi, in quo uos spiritus sanctus posuit Episcopos regere ecclesiam [Page] Dei, quam acquisiuit suo sanguine. Ego scio quoniam post discessionem meā, intrabūt lupira paces in uos, non parcētes gregi. Et ex uobisipsis exurgent uiri loquentes peruersa, ut abducant discipulos post se. Propter quod uigilate, memoria retinentes, quoniam per triennium nocte & die non cessaui cum lachrymis monere unumquenque uestrum. Et nunc commendo uos Deo, & uerbo gratiae ipsius, qui potens est aedificare, & dare haereditatem in sanctificatis omnibus. Argentum, & aurum, & uestem nullius concupiui, sicut ipsi scitis: quoniam ad ea quae mihi opus erant, & his qui mecum sunt ministrarunt manus istae. Omnia ostendi uobis, quoniam sic laborantes oportet suscipere infirmos, ac meminisse uerbi Domini IESV, quoniam ipse dixit: Beatius est magis dare quam accipere. Et cum haec dixisset, positis genibus suis, orauit cum omnibus illis. Magnus autem fletus factus est omnium. Et procumbentes super collum Pauli, osculabantur eum, dolentes maxime in uerbo quod dixerat, quoniam amplius faciem eius non essent uisuri. Et deducebant eum ad nauem.
CAPVT XXI.
CVm autem factū esset ut nauigaremus, abstracti ab eis, recto cursu uenimus Coum, & sequenti die Rhodum, & inde [Page 191] Pataram. Et cum inuenissemus nauem transfretātem in Phaenicen, ascendentes nauigauimus. Cum apparuissemus aut in Cypro, relinquentes eam ad sinistram, nauigauimus in Syriā, & uenimus Tyrum: ibi enim nauis expositura erat onus. Inuētis autem discipulis, mansimus ibi diebus septē, qui Paulo dicebāt per spiritū ne descēderet Hierosolymam. Et expletis diebus, profecti ibamus, deducētibus nos omnibus cū uxoribus & filiis us (que) foras ciuitatem: & positis genibus in littore, orauimus. Et cum ualefecissemus inuicē, ascendimus nauem, illi autē redierunt in sua. Nos uero nauigatione expleta a Tyro, descendimus Ptolomaidam: & salutatis fratribus, mansimus die una apud illos. Alia autem die profecti, uenimus Caesareā, & intrātes domū Philippi euāgelistae ꝗ erat unus de septem, mansimus apud eum. Huic autem erant quatuor filiae uirgines, prophetātes. Et cum moraremur per dies aliquot, superuenit quidam uir a Iudaea propheta, nomine Agabus. Is cum uenisset ad nos, tulit zonā Pauli, & alligans sibi pedes & manus, dixit: Haec dicit spūs sanctus: Virū cuius est zona haec, sic alligabūt in Hierusalē Iudaei, & tradent in manus Gentium. Quod cum au diuissemus, [...]ogabamus nos & qui loci illius erant ne ascēderet [Page] Hierosolymam. Tunc respondit Paulus, & dixit: Quid facitis flē tes, & affligentes cor meū? Ego autem non solum alligari, sed & mori in Hierusalem paratus sum propter nomen Domini IESV. Et cum ei suadere nō possemus, quieuimus, dicentes: Domini uoluntas fiat. Post dies autē istos, praeparati, ascēdebamus in Hierusalem. Venerunt autem quidam ex discipulis a Caesarea nobiscum adducentes secum apud quem hospitaremur Mnasonem quendam, Cyprium, antiquum discipulum. Et cum uenissemus Hierosolymam, libenter exceperunt nos fratres. Sequenti autem die introibat Paulus nobiscum ad Iacobum, omnesque collecti sunt Seniores. Quos cum salutasset, narrabat per singula quae Deus fecisset in Gentibus per ministerium ipsius. At illi cū audissent, magnificabāt deū, dixeruntque ei: Vides frater quot milia sūt in Iudaeis ꝗ crediderūt, & omnes aemulatores sunt legis. Audierūt autē de te quia discessionem doceas a Mose, eorum qui per Gentes sunt Iudaeorum, dicens: non debere circuncidi filios suos, ne (que) secundum consuetudinē ingredi. Quid ergo est? Vtique oportet conuenire multitudinem: audient enim te superuenisse. Hoc ergo fac quod tibi dicimus: Sunt nobis uiri quatuor, uotumque habentes super se. His assumptis sanctifica te cū illis, & impende in illis, [Page 192] ut radant capita, & sciāt omnes quia quae de te audierunt, falsa sunt, sed ambulas & ipse custodiens legem. De his autē qui crediderunt ex Gentibus, nos scripsimus, iudicantes, ut abstineant se ab idolis immolato, & sanguine, & suffocato, & fornicatione. Tunc Paulus assumptis uitis, postera die purificatus cum illis intrauit in templū, annuncians eis expletionem dierum purificationis, donec offerretur pro unoquoque eorum oblatio. Dum autem septem dies consummarentur, hi qui de Asia erant Iudaei, cum uidissent eum in templo, concitauerunt omnem populum, & iniecerunt ei manus, clamantes: Viri Israelitae, adiuuate: hic est homo qui aduersus populum, & legem, & locum hunc, omnes ubique docens, insuper & Gentiles induxit in templum, & uiolauit sanctum locum istum. Viderant enim Trophimum Ephesium in ciuitate cum ipso, quem existimauerunt quoniam in templum introduxisset Paulus. Commotaque est ciuitas tota, & facta est concursio populi. Et apprehendentes Paulum, trahebant eum extra templum, statim clausae sunt ianuae. Quaerentibus autem eum occidere, nunciatum est tribuno cohortis, quia tota confunditur Hierusalem. Qui statim assumptis militibus, & centurionibus, decurrit ad illos. Qui cum [Page] uidissent tribunum & milites cessauerunt percutere Paulum. Tunc accedens tribunus apprehendit eum, & iussit eum alligati catenis duabus, & interrogabat quis esset, & quid fecisset. Alii autem aliud clamabant in turba. Et cum non posset certum cognoscere prae tumultu, iussit duci eum in castra. Et cum uenisset ad gradus, contigit ut portaretur a militibus propter ui [...] populi: Sequebatur enim multitudo populi clamans: Tolle eum. Et cum coepisset induci in castra, Paulus dicit tribuno: Si licet mihi loqui aliquid ad te? Qui dixit ei: Graece nosti? Nonne tu es Aegyptius qui ante hos dies tumultum concitasti, & eduxisti in desertum quatuor milia uirorum sicariorum? Et dixit ad eum Paulus: Ego homo sum quidem Iudaeus a Tharso Ciliciae non ignotae ciuitatis municeps. Rogo autem te, permitte mihi loqui ad populum. Et cum ille permisisset, Paulus stans in gradibus, annuit manu ad plebem, & magno silentio facto, allocutus est lingua Hebraea dicens:
CAPVT XXII.
VIri fratres & patres, audite quam ad uos nunc reddo rationem▪ Cum audissent autem [Page 193] quia Hebraea lingua loqueretur ad illos, magis praestiterunt silentium. Et dicit: Ego sum uir Iudaeus, natus Tharso Ciliciae, nutritus autem in ista ciuitate secus pedes Gamalielis, eruditus iuxta ueritatem paternae legis, aemulator legis sicut & uos omnes estis hodie, qui hanc uiam persecutus sum usque ad mortem, alligans & tradens in custodias uiros ac mulieres, sicut princeps sacerdotum mihi testimonium reddit, & omnes maiores natu, a quibus & epistolas accipiens ad fratres, Damascum pergebam, ut adducerem inde uinctos in Hierusalem, ut punitentur. Factum est autem eunte me, & appropinquante Damasco, media die subito de coelo circumfulsit me lux copiosa, & decidens in terram, audiui uocem dicentem mihi: Saule, Saule, quid me persequeris? Ego autem respondi: Quis es Domine? Dixitque ad me: Ego sum IESVS Nazarenus quem tu per sequeris. Et qui mecum erant, lumen quidem uiderunt, uocem autem non audierunt eius, qui loquebatur mecum. Et dixi: Quid faciam Domine? Dominus autem dixit ad me: Surgens uade Damascum, & ibi dicetur tibi de omnibus quae te oportet facere. Et cum non uiderem prae claritate luminis istius, ad manum deductus a comitibus, ueni Damascū. Ananias autem quidam uir secundū [Page] legem testimonium habens ab omnibus cohabitātibus Iudaeis ueniens ad me, & stans, dixit mihi: Saule frater, respice. Et ego eadem hora respexi in eum. At ille dixit: Deus patrum nostrorū praeordinauit te, ut cognosceres uolūtatem eius, & uideres iustū, & audires uocē ex ore eius, quia eris testis illius ad omnes homines, eorum quae uidisti & audisti. Et nunc quid moraris? Exurge, & baptizare, & ablue peccata tua inuocato nomine ipsius. Factum est autem reuertenti mihi in Hierusalē, & orāti in templo, fieri me in stupore mētis, & uidere illum dicentem mihi: Festina & exi uelociter ex Hierusalem, quoniam non recipient testimonium tuum de me. Et ego dixi: Domine, ipsi sciunt quia ego erā concludens in carcerē, & caedē [...] per synagogas eos ꝗ credebant in te: & cū fūderetur sanguis Stephani testis tui, ego astabā & cō sentiebā, & custodiebā uestimenta interficentium illum. Et dixit ad me. Vade, quoniam ego in nationes longe mittam te. Audiebant autem eum usque ad hoc uerbum, & leuauerunt uocem suam, dicentes: Tolle de terra huiusmodi. Non enim fas est eum uiuere. Vociferantibus autem eis, & proiicientibus uestimenta sua, & puluerem iactantibus in aerem, iussit tribunus induci eum in castra, & flagellis caedi, & torqueri eum, ut sciret propter quam [Page 194] causam sic acclamarent ei. Et cū astrinxisset eum loris, astanti sibi centurioni Paulus dixit: Si hominem Romanum & indemnatum licet uobis flagellare? Quo audito, Centurio accessit ad Tribunum, & nunciauit ei, dicens: Quid acturus es? Hic enim homo ciuis Romanus est. Accedens autem Tribunus: dixit illi: Dic mihi si tu Romanus es? At ille dixit: Etiam. Et respondit Tribunus: Ego multa summa ciuitatem hanc consecutus sum. Et Paulus ait: Ego autem & natus sum. Protinus ergo discesserunt ab illo, qui eum torturi erant. Tribunus quoque timuit postquam resciuit, quia ciuis Romanus esset, & quia alligasset eum. Postera autem die uolens scire diligentius qua ex causa accusaretur a Iudaeis, soluit eum, & iussit sacerdotes conuenire & omne concilium, & producens Paulum, statuit inter illos.
CAPVT XXIII.
INtendens autem in concilum Paulus, ait: Viri fratres, ego omni conscientia bona conuersatus sum ante Deum usque in hodiernum diem. Princeps autem sacerdotum Ananias, praecepit astantibus sibi, percutere os eius. Tunc Paulus dixit ad eum: Percutiet te Deus, paries dealbate. Et tu sedens iudicas me secundum legem, & contra legem iubes me [Page] percuti? Et qui astabant dixerūt▪ Summum sacerdotem Dei maledicis? Dixit autem Paulus: Nesciebam fratres quia princeps est sacerdotum. Scriptum est enim: Principem populi tui non maledices. Sciens autem Paulus quia una pars esset Sadducaeorum, & altera pharisaeorum, exclamauit in concilio: Viri fratres, ego pharisaeus sum, filius pharisaei: de spe & resurrectione mortuorum ego iudicor. Et cum haec dixisset, facta est dissentio inter Pharisaeos & Sadducaeos, & soluta est multitudo. Sadducaei autem dicunt non esse resurrectionem mortuorum, neque angelum, neque spiritum. Pharisaei autem utraque confitentur. Factus est autem clamor magnus, & exurgentes quidam pharisaeorum, pugnabant dicentes: Nihil mali inuenimus in hoc homine: quid si spiritus locutus est ei aut angelus? Et cum magna dissentio facta esset, timens Tribunus ne discerperetur Paulus ab ipsis, iussit milites descendere, & rapere eum de medio eorum, ac deducere eum in castra. Sequenti autem nocte assistens ei Dominus, ait: Constans esto, sicut enim testificatus es de me in Hierusalem, sic te oportet & Romae▪ testificari. Facta autē die, collegerunt se quidam ex Iudaeis, & deuouerunt se dicente: ne (que) manducaturos, & bibituros, donec occiderēt Paulū. Erāt autē plusquā quadraginta uiri, [Page 195] qui hanc coniurationem fecerant, qui accesserunt ad principem sacerdotum & seniores, & dixerunt: Deuotione deuouimus nos, nihil gustaturos donec occidamus Paulum. Nunc ergo uos notum facite Tribuno cum concilio, ut producat illum ad uos, tanquam aliquid certius cognituri de eo. Nos uero priusquā appropinquet, parati sumus interficere illum. Quod cum audisset filius sororis Pauli insidias, uenit & intrauit in castra, nunciauitque Paulo. Vocans autem Paulus ad se unum ex centurionibus, ait: Adolescentem hunc adduc ad Tribunum: habet enim aliquid indicare illi. Et ille quidem assumens eum, duxit ad Tribunum, & ait: Vinctus Paulus rogauit me hunc adolescentem perducere ad te, habentem aliquid loqui tibi. Appehendēs autem Tribunus manum illius, secessit cum eo seorsum, & interrogauit illum: Quid est quod habes indicare mihi? Ille autem dixit: Iudaeis conuenit rogare te, ut crastina die producas Paulum in concilium, quasi aliquid certius inquisituri sint de illo, tu uero ne credideris illis: insidiantur enim illi ex eis uiri amplius quam quadraginta, qui se deuouerunt non manducare neque bibere, donec interficiant eum, & nunc parati sunt expectantes promissum tum. Tribunus igitur dimisit adolescentē, praecipiēs ei [Page] ne cui loqueretur, quoniam haec nota fecisset. Et uocatis duobus centurionibus, dixit illis: Parate milites ducentos, ut eant usque Caesaream, & equites septuaginta, & lancear̄ios ducentos, a tertia hora noctis, & iumenta praeparate, ut imponentes Paulum saluum producerent ad Felicem praesidem (timuit enim ne forte raperent eum Iudaei, & occiderent, & ipse postea calumniam sustineret, tanquam accepturus pecuniam) scribens ei epistolam continentem haec: Claudius Lysias optimo praesidi Felici salutem. Virum hunc comprehensum a Iudaeis, & incipientem interfici ab eis, superueniens cum exercitu eripui, cognito quod Romanus est, uolensque scire causam quam obiiciebant illi, deduxi eum in concilium eorum, quem inueni accusari de quaestionibus legis ipsorum, nihil uero dignum morte aut uinculis habentem crimen. Et cum mihi perlatum esset de insidiis quas parauerant illi, misi eum ad te, denuncians & accusatoribus, ut dicant apud te. Vale. Milites uero secundum praeceptum sibi assumentes Paulum, duxerunt per noctem in Antipatridem. Et postera die dimissis equitibus qui cū eo irēt, reuersi sūt ad castra. Qui cū uenissent Caesareā, & tradidissēt epistolam [Page 196] praesidi, statuerunt ante illum & Paulū. Cum legisset aūt & interrogasset de qua prouincia esset, & cognoscens quia de Cilicia: Audiam te (inquit) cum accusatores tui uenerint. Iussit (que) in p̄torio Herodis custodiri eū.
CAPVT XXIIII.
POst quin (que) autē dies descēdit princeps sacerdotū Ananias, cū senioribus quibusdā, & Tertullo quodā oratore, qui adierunt praesidē aduersus Paulum. Et citato Paulo, coepit accusare Tertullus, dicēs: Cū in multa pace agamus per te, & multa corrigantur per tuā prouidentiā, semper & ubi (que) suscipimus optime Felix cū omni gratiarū actione. Ne diutius autem te protrahā, oro, breuiter audias nos pro tua clementia. Inuenimus hunc hominem pestiferum, & concitantem seditionem omnibus Iudaeis in uniuerso orbe, & autorem seditionis sectae Nazarenorum, qui etiam templum uiolare conatus est: quem apprehensum uoluimus secundum legem nostram iudicare. Superueniens autem tribunus Lysias, cum ui magna eripuit eum de manibus nostris, iubens accusatores eius ad te uenire, a quo poteris ipse iudicās de ōnibus istis cognoscere, de quibus nos accusamus eū. Adiecerunt autem & Iudaei, dicentes haec ita se habere. Respondit autem Paulus annuente sibi praeside dicere: Ex multis [Page] annis te esse iudicem genti huic sciens, bono animo pro me satisfaciam. Potes enim cognoscere, quia nō plus sunt mihi dies quam duodecim, ex quo ascendi adorare Hirusalem, & neque in templo inuenerūt me cū aliquo disputantē ▪ aut concursum faciē tem turbae, ne (que) in synagogis, ne que in ciuitate, neque probare possunt tibi, de quibus me accusant. Confiteor autem hoc tibi, quod secūdum sectam, quam dicunt haeresim, sic deseruio patri & Deo meo, credēs ōnibus quae in lege & prophetis scripta sunt, spem habens in Deum (quā & hi ipsi expectant) resurrectionē futuram iustorum & iniquorum. In hoc & ipse studeo, sine offendiculo conscientiā habere ad Deum & ad homines semper. Post annos autem plures, eleemosynas facturus in gentem meam ueni, & oblationes & uota, in quibus inuenerunt me purificatum in templo, non cum turba, neque cum tumultu. Et apprehenderunt me clamantes & dicētes: Tolle inimicū nostrū. Quidā aūt ex Asia Iudaei, quos oportebat apud te praesto esse & accusare, si quid haberent aduersū me: aut hi ipsi dicāt si quid inuenerunt in me iniquitatis, cū stem in concilio, nisi de una hac solū modo uoce, qua clamaui inter eos stans: Quoniam de resurrectione mortuorum ego iu dico [...] hodie a uobis. Distulit autem illos Felix, certissime sciens [Page 196] de uia hac, dicens: Cum tribunus Lysias descenderit, audiam uos. Iussitque centurioni custodire eum, & habere requiem, nec quenquam de suis prohibere ministrare ei. Post aliquot autem dies ueniens Felix cū Drusilla uxore sua, quae erat Iudaea, uocauit Paulum, & audiuit ab eo fidē quae est in Christum IESVM. Disputance autem illo, de iustitia, & castitate, & iudicio futuro, tremefactus Felix, respō dit: Quod nunc attinet uade, tē pore autem oportuno accersamte: simul & sperans quod pecunia ei daretur a Paulo, propter quod & frequenter accersens eum, loquebatur cum eo. Biennio autem expleto, accepit successorē Felix Porciū Festū. Volens autē gratiā praestare Iudaeis Felix, reliquit Palum uinctum.
CAPVT XXV.
FEstus ergo cū uenisset in prouinciā, post triduū ascēdit Hierosolymam a Caesarea. Adie runt (que) eū pricipes sacerdotū, & primi Iudaeorū aduersus Paulū, & rogabāt eū, postulātes gratiā aduersus eū, ut iuberet ꝑduci eū in Hierusalē, insidias tendētes, ut interficerēt eum in uia. Festus aūt respōdit seruari quidē Paulū in Caesarea, se aūt maturius profecturū. Qui ergo in uobis (ait) potētes sūt, descendētes simul, si qd est in uiro crimē, accusēt eū. Demoratus autem inter eos dies non amplius quam octo aut [Page] decem, descendit Caesaream. Et altera die sedit pro tribunali, & iussit Paulum adduci. Qui cum perductus esset, circunsteterunt eum, qui ab Hierosolyma descenderant Iudaei, multas & graues causas obiicientes, qua [...] non poterant probare, Paulo rationem reddente. Quoniam ne que in legem Iudaeorum, neque in templum, neque in Caesarem quicquam peccaui. Festus autem uolens gratiam praestare Iudaeis, respodens Paulo, dixit: Vi [...] Hierosolymam ascendere, & ibide his iudicari apud me? Dixit autem Paulus: Ad tribunal Caesaris sto, ibi me oportet iudicari. Iudaeis non nocui, sicut tu melius nosti. Si enim nocui, aut dignum morte aliquid feci, non recuso mori: si uero nihil est eorum quae hi accusant me, nemo potest me illis donare. Caesarem appello. Tunc Festus cum concilio locutus, respondit: Caesarem appellasti, ad Caesarem ibi [...] Et cum dies aliquot transacti essent, Agrippa rex & Bernice descenderunt Caesaream ad salutandum Festum. Et cum dies plures morarentur, Festus regi indicauit de Paulo, dicens: Vi [...] quidam est derelictus a Felice uinctus, de quo cum essem Hierosolymis, adierunt me principes sacerdotum & seniores Iudaeorum, postulantes aduersus illum damnationem. [Page 197] Ad quos respondi, quia non est Romanis consuetudo damnare aliquem hominem, priusquam is qui accusatur praesentes habeat accusatores, locumque defendendi accipiat ad abluenda crimina quae ei ob [...]iciuntur. Cum ergo huc conuenissent, sine ulla dilatione, in sequenti die sedēs pro tribunali, iussi adduci uirum. De quo cum stetissent accusatores, nullam causam deferebant, de quibus ego suspicabar malum: quaestiones uero quasdam de sua superstitione habebant aduersus eum, & de quodam IESV defuncto, quem affirmabat Paulus uiuere. Haesitans autem ego de huiusmodi quaestione, dicebam: si uellet ire Hierosolymam, & ibi iudicari de istis. Paulo autem appellante ut seruaretur Augusti cognitioni, iussi seruari eum, donec mitterem ad Caesarem. Agrippa autem dixit ad Festum: Volebam & ipse hominem audire. Cras, inquit, audies eum. Altera autem die, cū uenisset Agrippa & Bernice cū multa ambitione, & introissent in auditorium cum tribunis, & uiris principalibus ciuitatis, iubente Festo adductus est Paulus. Et dicit Festus: Agrippa rex & omnes qui simul adestis nobiscum uiri, uidetis hunc hominem, de quo omnis multitudo Iudaeorum interpellauit me Hierosolymis, petentes, & acclamā tes, non oportere eum uiuere amplius. Ego uero cōperi nihil [Page] dignum morte eum admisisse: Ip [...]o autem hoc appellante ad Augustum, iudicaui mittere. De quo quid certum scribam domino, non habeo. Propter quod perduxi eum ad uos, & maxime ad te rex Agrippa, ut interrogatione facta, habeam quod scribam. Sine ratione enim mihi uidetur mittere uinctum, & causas eius non significare.
CAPVT XXVI.
AGrippa uero ad Paulum ait: Permittitur tibi loqui pro temetipso. Tunc Paulus extenta manu, coepit rationē reddere: De omnibus quibus accusor a Iudeis rex Agrippa, existimo me beatū, apud te cū sim defensurus hodie, maxime te sciente oīa quae apud Iudaeos sunt cōsue tudines & quaestiones. Propter quod obsecro, patienter me audias. Et quidem uitam meā a iuuentute, quae ab initio fuit in gē tem meam Hierosolymis, nouerunt omnes Iudaei persequentes me ab initio (si uelint testimoniū perhibere) quoniam secundum certissimam sectam nostrae religionis, uixi pharisaeus. Et nunc in spe quae ad patres nostros repromissionis facta est a Deo, sto iudicio subiectus: in quam duodecim tribus nostrae nocte et die deseruientes, sperant deuenire. De qua spe accuso [...] a Iudaeis (rex). Quid incredibile iudicatur apud uos, si Deus mortuos suscitat? Ego quidem [Page 198] aestimaueram me aduersus nomē IESV Nazareni debere multa contraria agere, quod & feci Hierosolymis, & multos sanctorum ego in carceribus inclusi, a principibus sacerdotum potestate accepta: & cum occiderentur, detuli sententiam. Et per omnes synagogas frequenter puniens eos, compellebam blasphemare▪ & amplius insaniens in eos, perse quebar usque in exteras ciuitates. In quibus dum irem Damascum cum potestate, & permissu principum sacerdo [...]um, die media in uia uidi (rex) de coelo supra splendorem solis circumfulsisse me lumen, & eos qui mecum simul erant. Omnesque nos cum decidissemus in terram, audiui uocem loquentem mihi Hebraica lingua: Saule, Saule, quid me persequeris? Durum est tibi contra stimulum calcitrare. Ego autē dixi: Quis es Domine? Dominus aūt dixit: Ego sū IESVS quē tu persequeris. Sed exurge, & sta super pedes tuos. Ad hoc em̄ apparui tibi, ut constituā te ministrū & testem eorum quae uidisti, & eorum in quibus apparebo tibi, eri piens te de populis & Gentibus in quas nunc ego mitto te, aperire oculos eorum, ut conuertantur a tenebris ad lucē, & de potestate sa [...]anae ad deū, & ut accipiant remissionē peccatorū, & sortem inter sanctos per fidem, [Page] quae est in me. Vnde (rex Agrippa) non sui incredulus coelesti uisioni, sed his qui sunt Damasci primum, & Hierosolymis, & in omnem regionem Iudaeae, & Gē tibus annunciabam, ut poenitentiam agerent, & conuerterentur ad Deum, digna poenitentiae opera facientes. Hac ex causa me Iudaei cum essem in templo, comprehensum tentabant inter ficere. Auxilio autem adiutus Dei, usque in hodiernum diem sto, testificans minori atque maiori, nihil extra dicens quam ea quae prophetae locuti sunt futura esse & Moses: si passibilis Christus, si primus ex resurrectione mortuorum, lumen annunciaturus est populo & Gentibus. Haec loquente eo, & rationem reddē te, Festus magna uoce dixit: Insanis Paule, multae te literae ad insaniam conuertunt. Et Paulus: Non insanio, inquit, optime Feste, sed ueritatis & sobrietatis uerba loquor. Scit enim de his rex ad quem constanter loquor. Latere enim eum nihil horum arbitror. Neque enim in angulo quicquam horum gestum est. Credis rex Agrippa prophetis? Scio quia credis. Agrippa autem ad Paulum: In modico suades me Christianum fieri. Et Paulus: Opto apud Deum & in modico & in magno, non tantum te, sed etiam omnes qui audiunt hodie, fieri tales, qualis & ego sum, exceptis uinculis [Page 199] his. Et exurrexit rex & praeses & Benice, & qui assidebant eis. Et cum secessissent, loquebantur ad inuicem, dicentes: Quia nihil morte aut uinculis dignum quid fecit homo iste. Agrippa autem Festo dixit: Dimitti poterat homo hic, si non appellasset Caesarem.
CAPVT XXVII.
VT autem iudicatum est nauigare eum in Italiam, & tradi Paulum cum reliquis custodiis Centurioni nomine Iulio, cohortis Augustae, ascendentes nauim Adramittynam incipientem nauigare circa Asiae lo [...]a, sustulimus, perseuerante nobiscum Aristarcho Macedone Thessalonicensi. Sequenti autem die uenimus Sidonem. Humane autem tractan [...] Iulius Paulum, permisit ad amicos ire, & curam sui agere. Et inde cum sustulissemus, subnauigauimus Cyprum, propterea quod essent uenti contrarii. Et pelagus Ciliciae & Pamphiliae nauigantes, uenimus Lystram, quae est Lyciae, & ibi inueniens Centurio nauem Alexandrinam, nauigantem in Italiam, transposuit nos in eam. Et cum multis diebus tarde nauigaremus, & uix deue nissemus contra Gnidum prohibente nos uento, adnauigauimus Cretae iuxta Salmonem, & uix iuxta nauigantes, uenimus in locum quendam qui uocatur Boniportu [...], cui iuxta erat [Page] ciuitas Thalassa. Multo autem tempore peracto, & cum iā non esset tuta nauigatio, eo quod ie iunium iam praeterisset, consolabatur eos Paulus, dicens eis: Viri, uideo quoniam cum iuiuria & multo damno, non solum oneris & nauis, sed etiam animarū nostrarum incipit esse nauigatio. Centurio autem gubernatori & nauclero magis credebat, quam his quae a Paulo dicebantur. Et cum aptus portus non esset ad hyemandum, plurimi statuerunt consilium nauigare inde, si quomodo possent deuenientes Phoenicen hyemare, portum Cretae respicientem ad Africum & ad Chorum. Aspirante autem Austro aestin antes propositum se tenere, cum sustulissent de Asson, legebāt Cretam. Non post multum autem misit se contra ipsam uentus Typhonicus, qui uocatur Euro aquilo. Cum (que) arrepta esset nauis, & nō posset conari in uentū, data naue flatibus, ferebamur. In insulā autem quandam decurrentes, quae uocatur Clauda, potuimus uix obtinere scapham. Qua sublata adiutoriis utebantur, accingentes nauem, timentes ne in Syrtim inciderent, submisso uase, sic ferebantur. Valida autem nobis tempestate iactatis, sequenti die iactum fecerunt, & tertia die suis manibus armamenta nauis proiecerunt. Neque autem sole ne (que) syderibu [...] apparentibus per plures dies, & [Page 200] tempestate non exigua imminente, iam ablata erat spes omnium salutis nostrae. Et cum multa ieiunatio fuisset, tunc stans Paulus in medio eorum, dixit: Oportebat quidem, o uiri, audito me non tollere a Craeta, lucri que facere iniuriam hanc & iacturam. Et nunc suadeo uobis bono animo esse: amissio enim nullius animae erit ex nobis, praeterquam nauis. Astitit enim mihi hac nocte angelus Dei, cuius sum ego, & cui deseruio, dicens: Ne timeas Paule, Caesari te oportet assistere, & ecce donauit tibi Deus omnes qui nauigant tecum. Propter quod bono animo estote uiri: credo enim Deo qua sic erit, quemadmodum dictum est mihi. In insulam autem quandam oportet nos deuenire, Sed postea quam quarta decima nox superuenerit, nauigantibus nobis in Adria circa mediā noctem, suspicabantur nautae sibi apparere aliquam regionem. Qui & submittentes bolidem, inuenerunt passus uiginti, & pusillum inde separati, inuenerunt passus quindecim. Timentes autem ne in aspera loca incideremus, de puppi mittentes anchoras quatuor, optabant diem fieri. Nautis uero quaerentibus fugere de naui, cū misissēt scaphā in mare, sub obtētu quasi inciperēt a prora āchoras extēdere, dixit Paulus cēturiōi & militibus: Nisi hi ī naui māserint, uos salui fieri nō potestis. Tūc absciderūt [Page] milites funes scaphae, & passi sunt eā excidere. Et cum lux inciperet fieri, rogabat Paulus omnes sumere cibum, dicens: Quartadecima die hodie expectantes ieiuni permanetis, nihil accipientes. Propter quod rogo uos accipere cibum pro salute uestra, quia nullius uestrum capillus de capite peribit. Et cum haec dixisset, sumens panem gratias egit Deo in conspectu omnium: & cum fregisset, coepit manducare. Animaequiores autem facti omnes, & ipsi sumpserunt cibum. Eramus uero uniuersae animae in naui, ducentae septuaginta sex. Et saciati cibo, alleuiabant nauem, iactantes triticum in mare. Cum uero dies factus esset, terram non agnoscebant, sinum uero quendam considerabant habentem littus, in quem cogitabant (si possent) eiicere nauē. Et cum anchoras sustulissent, committebāt se mari, simul laxantes iuncturas gubernaculorum: & leuato artemone secundum aurae flatum, tendebant ad littus. Et cum incidissemus in locum dithalassum impegerunt nauem. Et prora quidem fixa manebat immobilis, puppis uero soluebatur a ui maris. Militum autem consilium fuit, ut custodias occiderent, ne quis cum enatasset, effugeret. Centurio autē uolens seruare Paulū, prohibuit fieri: iussit (que) eos qui possent natare emittere se primos, & euadere, & ad [Page 201] terram exire, & caeteros alios in tabulis ferebant, quosdam super ea quae de naui erant. Et sic factum est, ut omnes animae euaderent ad terram.
CAPVT XXVIII.
ET cū euasissemus, tunc cognouimus quia Melite insula uocabatur. Barbari uero praestabant non modicam humanitatem nobis. Accensa enim pyra reficiebant nos omnes, propter imbrem qui imminebat & frigus. Cum congregasset autem Paulus sarmentorum aliquantā multitudinem, & imposuisset super ignem, uipera a calore cum processisset, inuasit manū eius. Vt uero uiderunt Barbari, pendentem bestiam de manu eius, ad iuuicem dicebant: Vtique homicida est homo hic, qui cum euasit e mari, ultio non sint eum uiuere. Et ille quidem excutiens bestiam in ignem, nihil mali passus est. At illi existimabant eum in tumorem conuertendum, & subito casurum, & mori. Diu autem illis expectantibus, & uidentibus nihil mali in eo fieri, conuertentes se, dicebant eum esse Deum. In locis autem illis erant praedia principis insulae noie Publii, qui nos suscipiens, triduo benigne exhibuit, Cōtigit aūt patrē Publii febribus & dysenteria uexatū iacere. Ad quē Paulus intrauit: & cū orasset & imposuisset ei manus, saluauit eū ▪ Quo facto ōnes qui in insula [Page] habebant infirmitates, accedebant, & curabantur: qui etiam multis honoribus nos honorauerunt, & nauigantibus imposuerunt que necessaria erant. Post menses autem tres, nauigauimus in naui Alexandrina, quae in insula hyemauerat, cui erat insigne Castorum. Et cum uenissemus Syracusas, mansimus ibi tri duo. Inde circumlegentes deuenimus Rhegium, & post unum diem flante Austro, secunda die uenimus Puteolos, ubi inuentis fratribus, rogati sumus manere apud eos dies septem, & sic uenimus Romam. Et inde cum au dissent fratres, occurrerunt nobis usque ad Appii forum, ac tribus tabernis. Quos cum uidisset Paulus, gratias agens Deo, accepit fiduciam. Cum autem uenissemus Romam, permissum est Paulo permanere sibimet cum custodiente se milite. Post tertium autem diem conuocauit primos Iudaeorum. Cumque uenissent, dicebat eis: Ego uiri fratres nihil aduersus plebem faciens aut morem paternum, uinctus ab Hierosolymis traditus sum in manus Romanorum: qui cum interrogationem de me habuissent, uoluerunt me dimittere, eo quod nulla esset causa mortis in me. Contradicentibus autem Iudaeis, coactus sum appellare Caesarem, non quasi gentem meā habens aliquid accusare. Propter hanc igitur causā rogaui [Page 203] uos uidere & alloqui: propter spem enim Israel, catena h [...]c circundatus sum. At illi dixerunt ad eum: Nos neque literas accepimus de te a Iudaea, neque adueniens aliquis fratrum nunciauit, aut locutus est quid de te mali. Rogamus autem a te audire quae sentis: nam de secta hac notum est nobis, quia ubique ei contradicitur. Cum constituissent autem illi diem, uenerunt ad eum in hospitium plutimi, quibus exponebat testificans regnum dei, sua densque eis de IESV ex lege Mosi & prophetis a mane usque ad uesperam. Et quidam credebant his quae dicebantur, quidam uero non credebant. Cumque inuicem non essent consentientes, discedebant, dicente Paulo unum uerbum: Quia bene spiritus sanctus locutus est per Isaiam prophetam ad patres nostros, dicens: Vade ad populum istum, & dic: Aure audietis, & non intelligetis, & uidentes uidebitis, & non perspicietis. Incrassatum est enim cor populi huius, & auribus grauiter audierunt, & oculos suos compresserunt, ne forte uideant oculis, & auribus audiant, & corde intelligant, & conuertantur, & sanem eos. Notum ergo sit uobis, quoniam Gentibus missum est hoc salutare Dei, & ipsi audient. Et cum haec dixisset, exierunt ab [Page] eo Iudaei, multam habētes inte [...] se quaestionē. Mansit aūt biēnio toto in suo conducto, & suscipiebat omnes qui ingrediebantur ad eum, praedicans regnum dei, & docens quae sunt de Domino IESV Christo, cum omni fiducia, sine prohibitione.
EPISTO la Pauli Apostoli ad Rhomanos.
CAPVT PRIMVM.
PAulus seruus IESV Christi, uocatus Apostolus, segregatus in euangeliū dei, quod ante promiserat per prophetas suos inscripturis sanctis, de filio suo, (quam) factus est ei ex semine Dauid secundū carnē, qui praedestinatus est filius dei in uirtute secundū spiritū sāctificationis, ex resurrectiōe mortuorū Iesu Christi dn̄i nostri, per quē accepimus gratiā & Apostolatū ad obediē dū fidei in oībus gētibus pro nomine eius, in quibus estis & uos uocati Iesu Christi: oībus qui sūt Rhomae dilectis dei, uocatis sā ctis, gratia uobis & pax a deo patre nr̄o & dn̄o Iesu Christo. Primū ꝗdē gratias ago deo meo ꝑ Iesū Christū pro oībus uobis, quia fides uestra annunciatur in uniuerso mūdo. Testis em̄ mihi est deus, cui seruio ī spū meo, in euangelio filii eius, ꝙ sine intermissiōe memoriā uestri faciā sē per in oratiōibus meis, obsecrās si quomodo tandem aliquando prosperum iter habeam in uolūtate dei ueniendi ad uos. Desidero em̄ uidere uos, ut aliquid impartiar uobis gratiae spūalis, ad confirmādos uos, id est simul cōsolari in uobis per eā quae inuicem est fidem uestrā at (que) meā. [Page] Nolo autem uos ignorare fratres, quia saepe proposui uenire ad uos (& prohibitus sum usque adhuc) ut aliquem fructum habeam in uobis, sicut & in caeteri [...] gentibus. Graecis, ac Barbaris, sapientibus, & insipientibus debitor sum, ita quod in me promptū est, & uobis qui Romae estis euā gelizare. Non enim erubesco euangelium. Virtus enim dei est in salutē omni credenti, Iudaeo primum & Graeco. Iustitia enim dei in eo reuelatur, ex fide in fidē, sicut scriptū est: Iustus aūt ex fide uiuet. Reuelatur em̄ ira dei de coelo super omnem impietatem & iniustitiam hominum, eorum qui ueritatem dei in iniustitia detinent, quia quod notum est dei, manifestū est in illis: Deus enim illis manifestauit. Inuisibilia em̄ ipsius a creatura mundi per ea quae facta snut intellecta conspiciūtur: Sempiterna quo (que) eius uirtus & diuinitas, ita ut sin [...] inexcusabiles. Quia cum cognouissent deum, non sicut deū glorificauerunt, aut gratias egerūt, sed euanuerunt in cogitationibus suis, & obscuratum est insipiens cor eorum: dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt, & mutauerunt gloriam incorruptibilis dei, in similitudinem imaginis corruptibilis hominis, & uolucrū, & quadrupedū, & serpētiū. Propter quod tradidit illos deus in desideria cordis eorum in immundiciā, ut cōtumeliis afficiant corpora sua in semetipsis, ꝗ [Page 205] commutauerunt ueritatem Dei in mendacium, & coluerunt & seruierunt creaturae potius quā creatori, qui est benedictus in secula. Amē. Propterea tradidit illos Deus in passiones ignominiae. Nam foeminae eorū immuta uerunt naturalē usum, in eū usum qui est contra naturā. Similiter autē & masculi, relicto naturali usu foeminae, exarserūt in desideriis suis in īuicē, masculi in masculos turpitudinē operātes, & mercedē (quā oportuit) erroris sui in semetipsis recipiētes. Et sicut nō probauerūt habere deum in notitia, tradidit illos deus in reprobum sensum, ut facerent ea quae non conueniunt, repletos omni iniquitate, malitia, fornicatione, auaritia, nequitia, plenos inuidia, homicidio, contentione, dolo, malignitate, susurrones, detractores, deo odibiles, cōtumeliosos, superbos, elatos, inuētores malorū, parētibus nō obediē tes, insipientes, incōpositos, sine affectione, abs (que) foedere, sine misericordia. Qui cū iustitiā dei cognouissent, no intellexerunt, qm̄ ꝗ talia agūt, digni sūt morte: nō solū (quam) ea faciūt, sed etiā ꝗ cōsentiūt faciētibus.
CAP .II.
PRopter qd inexcusabilis es o homo ois ꝗ iudicas. In quo em̄ iudicas alterum, teipsum condemnas: eadem enim facis quae iudicas. Scimus enim quoniam iudicium dei est secundum ueritatem in eos qui talia agūt. [Page] Existimas autem haec o homo omnis qui iudicas eos qui talia agunt, & facis ea, quia tu ef [...]ugies iudicium Dei? An diuitias bonitatis eius & patientiae, & longanimitatis centemnis? Ignoras quoniā benignitas Dei ad poenitentiam te adducit? Secundum autem duritiam tuam, & impoenitens cor, thesaurizas tibi iram in die irae, & reuelationis iusti iudicii Dei, qui reddet unicuique secūdum opera eius: iis quidem qui secundum patientiam boni operis, gloriam & honorem & incorruptionem, quaerentibus, uitam aetemam [...]iis autem qui sunt ex contentione, & qui non acquiescunt ueritati, sed credunt iniquitati, ira & indignatio, tribulatio, & angustia in omnem animam hominis operantis malum, Iudaei primum & Graeci. Gloria autē & honor, & pax, omni operanti bonum, Iudaeo primum & Graeco. Non est enim acceptio personarum apud Deum. Quicunque enim sine lege peccauerunt, sine lege peribūt: & quicunque in lege peccauerunt, per legem iudicabuntur. Non enim auditores legis iusti sunt apud Deum, sed factores legis iustificabuntur. Cū enim gentes quae legē non habent, naturaliter ea quae legis sunt faciunt, huiusmodi legē nō habētes, ipsi sibi sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptū in cordibus suis, testimoniū illis reddēte cōscientia ipsorū, & interse inuicē cogitationū accusātiū, aut etiā defendē tium [Page 206] in die cum iudicabit Deus occulta hominum, secundum euangelium meum per IESVM Christum. Si autem tu Iudaeus cognominaris, & requiescis in lege, & gloriaris in Deo, & nosti uoluntatem eius, & probas utiliora instructus per legem, confidis teipsum ducem esse caecorum, lumen eorum qui in tenebris sunt, eruditorem insipientium, magistrum infantium, habentem formam scien tiae, & ueritatis in lege. Qui ergo alium doces, teipsum non doces: qui praedicas non furandū, furaris: qui dicis non moechandū, moecharis: qui abhominaris idola, sacrilegium facis: qui in lege gloriaris, per praeuaricationem legis Deum inhonoras. Nomen enim Dei per uos blasphematur inter Gentes, sicut scriptum est: Circuncisio quidem prodest, si legem obserues: si autem praeuari cator legis sis, circuncisio tua praeputium facta est. Si igitur praeputium iustitias legis custodiat, nonne praeputium illius in circuncisionem reputabitur? & iudicabit id quod ex natura est praeputium, legem consummans te, qui per litteram & circuncisio nem praeuaricatores legis? Non enim qui in manifesto Iudaeus est, neque quae in manifesto in carne est circūcisio, sed qui in abscondito Iudaeus est. Et circuncisio [Page] cordis in spiritu, non litera, cuius laus non ex hominibus, sed ex deo est.
CAPVT III.
QVid ergo amplius Iudaeo est, aut quae utilitas circuncisionis? Multum per omnem modum. Primum quidem quia credita sunt illis eloquia Dei. Quid enim si quidam illorū non crediderunt? Nunquid increduli tas illorū fidē dei euacuauit? Ab sit. Est aūt deus uerax, ōnis autē homo mendax. Sicut scriptū est: Vt iustificeris in sermonibus tuis, & uincas cum iudicaris. Si autem iniquitas nostra iustitiā dei commendat, quid dicemus? Nū quid iniquus est deus qui infert iram? secūdū hoiem dico. Absit, alioqui quomodo iudicabit deus hunc mundum? Si enim ueritas dei in meo mendacio abundauit in gloriam ipsius, quid adhuc & ego tanquam peccator i [...] dicor? & non sicut (blasphemamur, & sicut aiunt quidam nos dicere,) faciamus mala, ut ueniant bona? quorum damnatio iusta est. Quid ergo? praecellimus eos? Nequaquam. Causati enim sumus Iudaeos, & Graecos omnes sub peccato esse, sicut scriptum est: Quia non est iustus quisquā, non est intelligens, non est requirens Deum. Omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt, non est qui faciat bonū non est us (que) ad unū. Sepulchrū patēs est guttur eorum, linguis suis dolose [Page 207] agebant. Venenum aspidum sub labiis eorum. Quorum os maledictione & amaritudine plenum est. Veloces pedes eorum ad effundendum sanguinem. Contritio & infoelicitas in uiis eorum, & uiam pacis non cognouerunt, non est timor Dei ante oculos eorum. Scimus autem quoniam quaecunque lex loquitur, iis qui in lege sunt loquitur, ut omne os obstruatur, & subditus fiat omnis mundus Deo, quia ex operibus legis non iusti ficabitur omnis caro coram illo. Per legem enim cognitio peccati. Nunc autem sine lege iustitia Dei manifestata est, testificata a lege & prophetis. Iustitia autem Dei per fidem IESV Christi in omnes & super omnes qui credunt in eum. Non enim est distinctio. Omnes enim peccauerunt, & egent gratia Dei: iusti ficati gratis per gratiam ipsius, per redemptionem quae est in Christo IESV, quem proposuit Deus propitiatorem per fidem in sanguine ipsius, ad ostensionem iustitiae suae propter remissionem praecedentium delictorum, in sustentatione Dei, ad ostensionem iustitiae eius in hoc tempore, ut sit ipse iustus, & iustificans eū qui est ex fide IESV Christi. Vbi est ergo gloriatio tua? Exclusa est. Per quā legē? Factorum? Non. Sed per legē fidei. [Page] Arbitramur enim iusti [...]icari hominem per fidem sine operibus legis. An Iudaeorum Deus tantum? Nonne & Gentium? Imo & Gentium. Quoniam quidem unus est Deus qui iustificat circuncisionem ex fide, & praeputium per fidem. Legem ergo destruimus per fidem? Absit▪ Sed legem statuimus.
CAPVT IIII.
QVid ergo dicemus inuenisse Abraham patrem nostrum secundum carnem? Si enim Abraham ex operibus iustificatus est, habet gloriam, sed non apud Deū. Quid enim dicit scriptura? Credidit Abraham Deo, & reputatum est illi ad iustitiam. Ei autem qui operatur, merces non imputatur secundum gratiam, sed secundum debitum. Ei uero qui non operatur, credenti autem in eum qui iustificat impium, reputatur fides eius ad iustitiam, secundum propositum gratiae Dei. Sicut & Dauid dicit beatitudinem hominis, cui Deus accepto fert iustitiam sine operibus: Beati quorum remissae sunt iniquitates, & quorum tecta sunt peccata. Beatus uir cui non imputauit Dominus peccatum. Beatitudo ergo haec, in circūcisiōe tantū manet, an etiā in praeputio? Dicimus enim quia reputata est Abrahae fides ad iustitiam. Quomodo ergo reputata est? in circuncisione an in [Page 206] praeputio? Non in circuncisione, sed in praeputio. Et signū accepit circuncisionis, signaculum iustitiae fidei quae est in praeputio, ut sit pater omnium credentium per praeputium, ut reputetur & illis ad iustitiam: & sit pater circuncisionis, non iis tantum qui sunt ex circuncisione, sed iis qui sectantur uestigia fidei, quae est in praeputio patris nostri Abrahae. Non enim per legem promissio Abrahae aut semini eius, ut haeres esset mundi, sed per iustitiam fidei. Si enim qui ex lege haeredes sunt, exinanita est fides, abolita est promissio. Lex enim iram operatur. Vbi enim non est lex, nec praeuaricatio. Ideo ex fide, ut secundum gratiam firma sit promissio omni semini, non ei qui ex lege est solum, sed & ei qui ex fide est Abrahae, qui pater est omnium nostrum, sicut scriptum est: Quia patrem multarum gentium posui te ante Deum, cui c [...]edidisti, qui uiuificat mortuos, & uocat ea quae non sunt, tanquam ea quae sunt: qui contra spem in spem credidit, ut fieret pater multarum gentium, secundum quod dictum est ei: Sic erit semen tuum, sicut stellae coeli & arena maris. Et non infirmatus est in fide, nec considerauit [Page] corpus suum emortuū, cum iam fere centum esset annorum, & emortuam uuluam Sarae. In repromissione etiam Dei non haesitauit diffidentia, sed confortatus est fide, dans gloriam Deo: plenissime sciens, quia quaecunque promisit Deus, potens est & facere. Ideo & reputatum est illi ad iustitiam. Non est autem scriptum tantum propter ipsum: Quia reputatum est illi ad iustitiam, sed & propter nos, quibus reputabitur credentibus in eum, qui suscitauit IESVM Christum Dominum nostrum a mortuis, qui traditus est propter delicta nostra, & resurrexit propter iustificatio nemnostram.
CAPVT V.
IVstificati ergo ex fide pacem habeamus ad deum per dn̄m nostrū IESVM Christū, per quem habemus accessum per fidem in gratiam istam, in qua stamus, & gloriamur in spe gloriae filiorum dei. Non solum autem, sed & gloriamur in tribulationibus, scientes ꝙ tribulatio patiē tiam operatur: patientia autem probationē: probatio uero spē: spes aūt nō cōfundit, quia charitas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritū sanctū qui datus est nobis. Vt ꝗd em̄ Christus cū adhuc infirmi essemus, secūdum tempus pro impiis mortuus est? Vix enim pro iusto quis moritur: [Page 209] nam pro bono forsitan quis audeat mori. Cōmendat aūt charitatē suā deus in nobis: quoniā cū adhuc peccatores essemus, secundū tēpus Christus pro nobis mortuus est. Multo igitur magis nūc iustificati in sāguine ipsius, salui erimus ab ira ꝑ ipsū. Si em̄ cū inimici essemus, recōciliati sumus deo ꝑ mottē filii eius: multo magis recōciliati, salui erimus in uita ipsius. Nō solū aūt, sed & gloriamur in deo ꝑ dn̄m nostrū Iesum Christū, per quē nūc recō ciliationē accepimus. Propterea sicut per unū hoīem pctm̄ in hūc mundū intrauit, & per pctm̄ mors: ita & in oēs hoies mors ꝑ transiit, in quo oēs peccauerūt. Vs (que) ad legē enim peccatū erat in mundo. Peccatum autem non imputabatur, cum lex nō esset. Sed regnauit mors ab Adā us (que) ad Mosē, etiā in eos qui nō peccauerunt, in similitudinē praeuaricationis Adae, qui est forma futuri. Sed non sicut delictum, ita & donum. Si enim unius delicto multi mortui snut: multo magis gratia dei & donum in gratia unius hominis IESV Christi in plures abundauit. Et non sicut per unum peccatum, ita & donum: nam iudicium ex uno in cōdēnationē: gratia aūt ex multis delictis in iustificationē. Si enim unius delicto mors regnauit per unū: multo magis abūdā tiā gratiae, & donationis, & iustitiae accipiētes in uita regnabunt per unum IESVM Christum. [Page] Igitur sicut per unius delictū in omnes homines in cōdemnationem, sic & per unius iustitiam in omnes hoīes in iustificationem uitae. Sicut em̄ per inobedientiā unius hominis peccatores cōstituti sunt multi: ita & ꝑ unius obeditionē, iusti constituētur multi. Lex aūt subintrauit, ut abūdaret delictū. Vbi autē abundauit delictum, superabundauit & gratia: ut sicut regnauit peccatū in mortem, ita & gratia regnet per iustitiā in uitā aeternā per IESVM Christum dominū nostrū.
CAPVT VI.
QVid ergo dicemus? Manebimus in pctō, ut gratia abundet? Absit. Qui enim mortui sumus peccato, quomodo ad huc uiuemus in illo? An ignoratis fratres, quia quicunque baptizati sumus in Christo IESV, in morte ipsius baptizati sumus? Consepulti enim sumus cum illo per baptismum in mortem, ut quomodo Christus surrexit a mortuis per gloriam patris, ita & nos in nouitate uitae ambulemus. Si enim complantati, facti sumus similitudini mortis eius, simul & resurrectionis erimus: hoc sciētes, ꝗa uetus homo noster simul crucifixus est, ut dest [...] atur corpus peccati, ut ultra non senuamus pctō. Qui em̄ mortuus est, iustificatus est a pctō. Si aūt mortui sumus cū Christo, credimus ꝗa simul etiā uiuemus cū Christo, sciētes ꝙ Christus resu [...] [Page 210] gens ex mortuis, iam non moritur, mors illi ultra non dominabitur. Quod enim mortuus est, peccato mortuus est semel, quod autem uiuit, uiuit Deo. Ita & uos existimate uos mortuos quidem esse peccato, uiuentes autem Deo in Christo IESV. Non ergo regnet peccatum in uestro mortali corpore, ut obediatis concupiscentiis eius: sed neque exhibeatis membra uestra arma iniquitatis peccato, sed exhibete uos Deo tanquam ex mortuis uiuentes, & membra uestra iustitiae Deo. Peccatum enim uobis non dominabitur: Non enim sub lege estis, sed sub gratia. Quid ergo? Peccabimus quoniam non sumus sub lege, sed sub gratia? Absit. An nescitis quoniam cui exhibetis uos seruos ad obediendum, serui estis eius cui obeditis, siue peccati ad mortem, siue obeditionis ad iustitiam? Gratias autem Deo quod fuistis serui peccati, obedistis autem ex corde, in eam formam doctrinae, in quam traditi estis. Liberati autem a peccato, serui facti estis iustitiae. Humanum dico propter infirmitatem carnis uestrae: Sicut enim exibuistis membra uestra seruire immunditiae & iniquitati ad iniquitatem, ita nūc exibete mē bra uestra seruire iustitiae in sanctificationem. Cum enim serui essetis peccati, liberi fuistis iustitiae. [Page] Quem ergo fructū habuistis tunc in illis, in quibus nunc erubescitis? Nam finis illorum mors est. Nunc uero liberati a peccato, serui autem facti Deo, habetis fructum uestrum in sanctificationem, finem uero uitam aeternam. Stipendia enim peccati, mors: gratia autem Dei, uita aeterna in Christo IESV Domino nostro.
CAPVT VII.
AN ignoratis fr̄es (sciētibus em̄ legem loquor) ꝗa lex in hoīe dominatur, quanto tempore uiuit? Nam quae sub uiro est mulier, uiuente uiro alligata est legi. Si autem mortuus fuerit uir eius, soluta est a lege uiri. Igitur uiuente uiro, uocabitur adultera, si fuerit cum alio uiro: si autem mortuus fuerit uir eius, liberata est a lege uiri, ut non sit adultera, si fuerit cum alio uiro. Itaque fratres mei, & uos mortificati estis legi per corpus Christi, ut sitis alterius qui ex mortuis resurrexit, ut fructificetis Deo. Cum enim essemus in carne, passiones peccatorum quae per legem erant, operabantur in membris nostris, ut fructificarent morti, nunc autem soluti sumus a lege mortis, in qua detinebamur, ita ut seruiamus in nouitate spiritus, & non in uetustate literae. Quid ergo dicemus? [Page 211] Lex peccatum est? Absit. Sed peccatum non cognoui nisi per legem: nam concupiscentiā nesciebam, nisi lex diceret: Non concupisces. Occasione autē accepta, peccatum per mandatū operatum est in me omnem cō cupiscentiam. Sine lege enim peccatum mortuū erat. Ego autem uiuebam sine lege aliquando: sed cum uenisset mādatum, peccatum reuixit: Ego autem mortuus sum. Et inuētum est mihi mandatum, quod erat ad uitam, hoc esse ad mortem. Nam peccatū occasione accepta per mandatum seduxit me, & per illud occidit. Ita (que) lex quidem sancta, & mandatū sanctum, & iustū, & bonum. Quod ergo bonum est, mihi factum est mors? Absit. Sed peccatum ut appareat peccatum, per bonum operatū est mihi mortem, ut fiat supra modum peccans peccatum per mā datum. Scimus enim quia lex spiritualis est, ego autem carnalis sum, uenundatus sub peccato. Quod enim operor, non intelligo: non enim quod uolo bonum, hoc ago, sed quod odi malum, illud facio. Si autem quod nolo illud facio, consentio legi, quoniam bona est. Nunc autem iā nō ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. Scioem̄ quia non habitat in me, hoc est, in carne mea, bonum. Nam uelle adiacet mihi, perficere autem bonum non inuenio. Non em̄ quod uolo bonū hoc facio, [Page] sed quod nolo malum hoc ago. Si autem quod nolo illud facio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. Inuenio igitur legem, uolenti mihi facere bonum, quoniam mihi malum adiacet. Condelector enim legi Dei secundum in teriorem hominem, uideo autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae, & captiuantem me in lege peccati, quae est in membris meis. Infoelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? Gratia Dei per IESVM Christum Dominum nostrum. Igitur ego ipse mente seruio legi Dei, carne autem legi peccati.
CAPVT VIII.
NIhil ergo nunc damnationis est iis qui sunt in Christo IESV, qui non secundum carnem ambulant. Lex enim spiritus uitae in Christo IESV liberauit me a lege peccati & mortis. Nam quod impossibile erat legi, in quo infirmabatur per carnem, Deus filium suū mittens in similitudinem carnis peccati, & de peccato damnauit peccatum in carne, ut iustificatio legis impleretur in nobis, qui non secundū carnē ambulamus, sed secūdum spm̄. Qui em̄ secūdū carnē sunt, quae carnis sūt sapiūt: ꝗ uero secū dum spiritū sunt, quae sunt spiritus sentiunt. Nam prudentia carnis, mors est: prudentia aūt spiritus, [Page 212] uita & pax: quoniam sapientia carnis inimica est Deo: legi enim Dei non est subiecta, nec enim potest. Qui autem in carne sunt, Deo placere non possunt. Vos autem in carne non estis, sed in spiritu, si tamen spiritus Dei habitat in uobis. Si quis autem spiritum Christi non habet, hic non est eius. Si autem Christus in uobis est, corpus quidem mortuum est propter peccatum, spiritus uero uiuit propter iustificationem. Quod si spiritus eius, qui suscitauit IESVM a mortuis habitat in uobis: qui suscitauit IESVM Christum a mortuis, uiuificabit & mortalia corpora uestra, propter inhabitantē spiritū eius in uobis. Ergo fratres debitores sumus, non carni, ut secundum carnem uiuamus. Si enim secundum carnem uixeritis, moriemini: si autē spiritu facta carnis mortificaueritis, uiuetis. Quicun (que) enim spiritu Dei aguntur, ii sunt filii Dei. Non enim accepistis spiritum seruitutis iterum in timore, sed accepistis spiritum adoptionis filiorum Dei, in quo clamamus: Abba, pater. Ipse enim spiritus testimonium reddit spiritui nostro, quod sumus filii Dei. Si autem filii, & haeredes: haeredes quidem Dei, cohaeredes autem Christi: si tamen cōpatimur, ut & cōglorificemur. Existimo em̄ ꝙ nō sūt cōdignae passiōes huius tēporis ad futurā gloriā, quae reuelabitur in uobis. Nam expectatio [Page] creaturae reuelationem filiorum Dei expectat. Vanitati enim creatura subiecta est, non uolens, sed propter eum qui subiecit eam in spe: quia & ipsa creatura liberabitur a seruitute corruptionis, in libertatem gloriae filiorum Dei. Scimus enim quod omnis cretura ingemiscit, & parturit usque adhuc. Non solum autem illa, sed & nos ipsi primitias spiritus habentes: & ipsi intra nos gemimus adoptionem filiorum Dei, expectantes redemptionem corporis nostri. Spe enim salui facti sumus. Spes autem quae uidetur non est spes: nam quod uidet quis quid sperat? Si autem quod non uidemus, speramus, perpatientiam expectamus. Similiter autem & spiritus adiuuat infirmitatem nostram: nam quid oremus sicut oportet, nescimus: sed ipse spiritus postulat pro nobis gemitibus inenarrabilibus. Qui autem scrutatur corda, scit quid desyderet spiritus, quia secundum Deum postulat pro sanctis. Scimus autem quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, iis qui secundum propositum uocati sunt sancti. Nā quos praesciuit, & praedestinauit cōformes fieri imaginis filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus. Quos autē praedestinauit, hos & uocauit: et quos uocauit, [Page 213] h̄os & iusti [...]icauit: quos autem iustificauit, illos & glorificauit. Quid ergo dicemus ad haec? Si Deus pro nobis, quis cōtra nos? Qui etiam proprio filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum, quomodo non etiam cum illo omnia nobis donauit? Quis accusabit aduersus electos Dei? Deus est qui iustificat. Quis est qui condemnet? Christus IESVS qui mortuus est, imo qui & resurrexit, qui & est ad dexteram Dei, qui etiam interpellat pro nobis. Quis ergo nos separabit a charitate Christi? Tribulatio? an angustia? an fames? an nuditas? an periculum? an persequutio? an gladius? sicut scriptum est: Quia propter te mortificamur tota die, aestimati sumus sicut oues occisionis. Sed in his ōnibus superamus propter eum qui dilexit nos. Certus sum enim quia neque mors, neque uita, neque angeli, neque principatus, neque uirtutes, neque instantia, neque futura, neque fortitudo, neque altitudo, ne (que) profundum, neque creatura alia poterit nos separare a charitate dei quae est in Christo IESV Dn̄o nostro.
CAPVT IX.
VEritatem dico in Christo IESV, non mentior, testimonium mihi perhibente conscientia mea in spiritu sancto, quoniam tristitia mihi magna est, & continuus dolor cordi meo. [Page] Optabam enim ego ipse anathema esse a Christo pro fratribus meis, qui sunt cognati mei secundum carnem, qui sunt Israelitae: quorum adoptio est filiorum▪ & gloria, & testamentum, & legislatio, & obsequium, & promissa, quorum patres, ex qui bus est Christus secundum carnē, qui est super ōnia deus benedictus in secula. Amen. Non autem quod exciderit uerbum Dei. Non enim oēs qui ex Israel sunt, ii sunt Israelitae: neque qui semen sunt Abrahae, omnes filii, sed in Isaac uocabitur tibi semen: id est, non qui filii carnis, hi filii Dei, sed qui filii sunt promissionis aestimantur in semine. Promissionis enim uerbum hoc est: Secundum hoc tempus ueniam, & erit Sarae filius. Non solum autem illa, sed & Rebecca ex uno concubitu habens Isaac patris nostri. Cum enim nōdum nati fuissent, aut aliquid boni egissent, aut mali, ut secundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus, sed ex uocante dictum est ei: Quia maior seruiet minori. Sicut scriptū est: Iacob dilexi, Esau autem odio habui. Quid ergo dicemus? Nūquid iniquitas apud deū? Absit. Mosi enim dicit: Miserebor, cuius misereor: & misericordiā praestabo, cuius miserebor. Igitur non uolentis ne (que) currentis, [Page 214] sed miserentis est Dei. Dicit enim scriptura Pharaoni: Quia in hoc ipsū excitauite, ut ostendā in te u [...]rtutem meam, & annuncletur nomen meum in uniuersa terra. Ergo cui uult, miseretur: & quem uult, indurat. Dicis itaque mihi: Quid adhuc quaeritur? Voluntati enim eius quis resistit? O homo, tu quis es qui respondeas Deo? Nunquid dicit figmentum ei qui se finxit: Quid me fecisti sic? An non habet potestatem figulus luti ex eadē massa facere aliud quidem uas in honorem, aliud uero in contumeliam? Quod si Deus uolens ostendere iram, & notam facere potentiam suam, sustinuit in multa patientia uasa irae apta in interitum, ut ostenderet diuitias gloriae suae in uasa misericordiae, quae praeparauit in gloriam. Quos & uocauit, nos non solum ex Iudaeis, sed etiam ex Gē tibus, sicut in Ose dicit: Vocabo non plebem meam, plebem meam: & non dilectam, dilectam: & non misericordiam consecutam, misericordiam consecutam. Et erit in loco ubi dictum est eis: Non plebs mea uos, ibi uocabuntur filii Dei uiui. Isaias autem clamat pro Israel: Si fuerit numerus filiorum Israel tanquam arena maris, reliquiae saluae fient. Verbum autem consuramans, & abbreuians in aequi [Page] tate, quia uerbum breuiatum faciet Dominus super terram. Et sicut praedixit Isaias: Nisi Dominus sabaoth reliquisset nobis semen, sicut Sodoma facti essemus, & sicut Gomorrha similes fuissemus. Quid ergo dicemus? Quod gentes quae non sectaban tur iustitiam, apprehenderunt iustitiam: iustitiam autem quae ex fide est. Israel uero sectando legem iustitiae, in legem iustitiae non peruenit. Quare? Quia non ex fide, sed quasi ex operibus. Offenderunt enim in lapidem offensionis. Sicut scriptum est: Ecce pono in Sion lapidem offensionis, & petram scandali: & omnis qui credit in eum, non confundetur.
CAPVT X.
FRatres, uoluntas quidem cordis mei, & ob secratio ad Deum, fit pro illis ad salutem. Testimonium enim perhibeo illis, quod aemulationem quidē Dei habent, sed non secundum scientiam. Ignorantes enim iustitiam Dei, & suam quaerentes statuere, iustitiae Dei non sunt subiecti. Finis enim legis Christus, ad iustitiam omni credenti. Moses em̄ scripsit, quoniā iustitiā quae ex lege est, ꝗ fecerit homo, uiuet in ea. Quae aūt ex fide est iustitia, sic dicit: Ne dixeris in corde tuo: Quis ascendet in coelum? id est, Christū deducere. [Page 215] Aut quis descendet in abyssum? hoc est Christum a mortuis reuocare. Sed quid dicit scriptura? Prope est uerbum in ore tuo, & in corde tuo, hoc est, uerbum fidei, quod praedicamus. Quia si confitearis in ore tuo dominum IESVM, & in corde tuo credideris, quod Deus illum suscita uit a mortuis, saluus eris. Corde enim creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. Dicit enim scriptura: Omnis qui credit in illum, non cōfundetur. Non enim est distinctio Iudaei & Graeci. Nam idem Dominus omnium, diues in omnes qui inuocant illum. Omnis enim quicunque inuocauerit nomen Domini, saluus erit. Quomodo ergo inuocabunt eum, in quem nō crediderunt? Aut quomodo credent ei, quem non audierunt? Quomodo autem audient sine praedicante? Quomodo praedicabunt, nisi mittātur? Sicut scriptum est: Quam speciosi pedes euangelizantium pacem, euangelizantium bona. Sed non omnes obediunt euangelio. Isaias enim dicit: Domine, quis credidit auditui nostro? Ergo fides exauditu, auditus autem per uerbum Christi. Sed dico: Nunquid non audierūt? Et quidem in om nem ter [...]am exiuit sonus eorū, & in fines orbis terrae uerba eorum. Sed dico: Nūquid Israel nō cognouit? Primus Moses dicit: Ego ad aemulationem uos addu cam in non gentem, in gentem [Page] insipientem in iram uos mittam. Isaias autem audet, & dicit: Inuentus sum a non quaerentibus me, palam apparui iis, qui me non interrogabant. Ad Israel autem dicit: Tota die expandi manus meas ad populum non credentem & contradicentem.
CAPVT XI.
DIco ergo: Nunꝗd deus repulit populū suum? Absit. Nā & ego Israelita sum, ex semine Abrahā, de tribu Beniamin. Non repulit Deus plebem suam quā praesciuit. An nescitis▪ in Elia quid dicit scriptura, quemadmo dum interpellat Deum aduersum Israel? Domine prophetas tuos occiderunt, & altaria tua suffoderunt, & ego relictus sum solus, & quaerūt animam meam. Sed quid dicit illi diuinum responsum? Reliqui mihi septem milia uirorum, qui non [...]ruauerunt genua ante Baal. Sic ergo & in hoc tempore, reliquiae secundum electionem gratiae saluae factae sunt. Si autem gratia, iam non ex operibus. Alioquin gratia iam non est gratia. Quid ergo? Quod quaerebat Israel, hoc non est consecutus: electio autem consecuta est. Caeteri uero excaecati sunt, sicut scriptum est: Dedit illis Deus spiritum compunctionis, oculos ut non uideant, & aures, ut non audiant usque in hodiernum diem. Et Dauid dicit: Fiat mensa [Page 216] eorum coram ipsis in laqueum, & in captionem, & in scandalum, & in retributionem illis. Obscurentur oculi eorum ne uideant, & dorsum eorum semper incurua. Dico ergo: Nunquid sic offenderunt ut caderent? Absit. Sed illorum delicto salus est Gentibus, ut illos aemulentur. Quod si delictum illorum diuitiae sunt mundi, & diminutio eorum diuitiae Gentium: quanto magis plenitudo eorum? Vobis enim dico Gentibus: Quandiu quidem ego sum Gentium Apostolus, ministerium meum honorificabo, si quo modo ad aemulandum prouocem carnem meam, & saluos faciam aliquos ex illis. Si enim amissio eorum reconciliatio est mundi: quae assumptio, nisi uita ex mortuis? Quod si delibatio sancta est, & massa: & si radix sancta, & rami. Quod si aliqui ex ramis fracti sunt, tu autem cum oleaster esses, insertus es in illis, & socius radicis & pinguedinis oliuae factus es, noli gloriari aduersus ramos. Quod si gloriaris, non tu radicem portas, sed radix te. Dicis ergo: Fracti sunt rami, ut ego inserar. Bene. Propter incredulitatem fracti sunt, tu autem fide stas: noli altum sapere, sed time. Si enim Deus naturalibus ramis non pepercit, ne forte nec tibi parcat. Vide ergo bonitatem & seueritatem Dei. [Page] In eos quidem qui ceciderunt, seueritatem: in te autem bonitatem Dei, si permanseris in bonitate, alioquin & tu excideris. Sed & illi, si nō permanserint in incredulitate, inserētur: potens est enim Deus iterum inserere illos. Nam si & tu ex naturali ex cisus es oleastro, & contra naturam insertus es in bonam oliuam: quanto magis ii, qui secundum naturam inserentur suae oliuae? Nolo enim uos ignorare fratres mysterium hoc, ut non siti [...] uobisipsis sapientes, quia caecitas ex parte contigit in Israel, donec plenitudo gentium intraret, & sic omnis Israel saluus fieret, sicut scriptum est: Veniet ex Sion, qui eripiat, & auertat impietatem a Iacob. Et hoc illis a me testamentum, cum abstulero peccata eorum. Secundū euā geliū quidē, inimici propter uos: secundū electionem aūt, charissimi propter patres. Sine poenitētia em̄ sūt dona & uocatio dei. Sicut em̄ aliquādo & uos nō credidistis deo, nunc aūt misericordiā cōsecuti estis propter incredulitatē illorū: ita & isti nūc non crediderūt ī uestrā misericordiā, ut & ipsi misericordiam cōsequā tur. Cōclusit em̄ deus oīa ī incredulitate, ut oīm misereatur. O altitudo diuitiarū sapiētiae & scientiae dei quā incōprehēsibilia sunt iudicia eius, & inuestigabiles [Page 212] uiae eius? Quis enim cognouit sensum Domini? Aut quis consiliarius eius fuit? Aut ꝗs prior dedit illi, & retribuetur ei? Quoniā ex ipso, & per ipsum, & in ipso sunt omnia, ipsi gloria in secula secul orum. Amen.
CAPVT XII.
OBsecro itaque uos fratres per misericordiā Dei, ut exhibeatis corpora uestra hostiam uiuentem, sanctam, deo placentē, rationabile obsequium uestrum. Et nolite conformari huic seculo, sed reformamini in nouitate sensus uestri, ut probetis quae sit uoluntas Dei bona, & beneplacens, & perfecta. Dico enim per gratiam quae data est mihi, omnibus qui sunt inter uos, non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem, & unicuique sicut Deus diuisit mensuram fidei. Sicut enim in uno corpore multa membra habemus, omnia autem membra non eundem actum habent: ita multi unum corpus sumus in Christo, singuli autem alter alterius membra, habentes donationes secundum gratiam, quae data est nobis, differentes: siue prophetiam, secundum rationem fidei: siue ministeriū, in ministrando: siue qui docet, in doctrina: qui exhortatur, in exhortando: qui tribuit, in simplicitate: qui praeest, in sollicitudine: ꝗ miseretur, in hilaritate. [Page] Dilectio sine simulatione, odientes malum, adhaerentes bono, charitatem fraternitatis inuicē diligentes, honore inuicem praeuenientes, sollicitudine non pigri, spiritu feruentes, Domino seruientes, spe gaudentes, in tribulatione patientes, orationi instantes, necessitatibus sanctorum communicantes, hospitalitatem sectantes. Benedicite per sequentibus uos: benedicite & nolite maledicere. Gaudete cū gaudentibus, flete cum flētibus. Idipsum inuicem sentientes. Nō alta sapientes, sed humilibus cō sentientes. Nolite esse sapientes apud uosmetipsos. Nulli malum pro malo reddentes. Prouidentes bona, non tantum coram deo, sed etiam coram omnibus hominibus: si fieri potest, quod in uobis est cum omnibus hominibus pacē habētes. Non uosmetipsos defendentes charissimi, sed date locū irae. Scriptū est em̄, Mihi uidictā, & ego retri buā dicit dn̄s. Sed si esurierit ini micus tuus, ciba illū: si sitit, potū da illi: hoc em̄ faciēs, carbones ignis congeres super caput eius. Noli uinci a malo, sed uince in bono malum.
CAPVT XIII.
OMnis anima potestati bus sublimioribus subdita sit. Non est em̄ potestas nisi a Deo. Quae autem sunt, a deo ordinatae sunt. Itaque qui resistit potestati, dei ordinationi resistit. Qui autem [Page 218] resistunt, ipsi sibi damnationem acquirunt. Nam principes non sunt timori boni operis, sed mali. Vis autem non timere potestatem? Bonum fac, & habebis laudem ex illa: Dei enim minister est tibi, in bonum. Si autem malum feceris, time: non enim sine causa gladium portat: dei enim minister est, uindex in irā, ei qui malū agit. Ideoque necessitati subditi estote, non solum propter iram, sed etiā propter conscientiam. Ideo enim & tributa praestatis: ministri enim dei sunt, in hoc ipsum seruientes. Reddite ergo omnibus debita: cui tributum, tributum: cui uectigal, uectigal: cui timorem, timorem: cui honorem, honorem. Nemini quicquam debeatis, nisi ut inuicem diligatis. Qui enim diligit proximum, legem impleuit. Nam, non adulterabis, non occides, non furaberis, non falsum testimonium dices, non concupisces, & si quod est aliud mandatum, in hoc uerbo instauratur: Diliges proximum tuum sicut teipsum. Dilectio proximi malum non operatur. Plenitudo ergo legis, est dilectio. Et hoc scientes tempus, quia hora est iam nos de somno surgere: nunc enim propior est nostra salus, quam cum credidimus. Nox praecessit, dies autem appropinquauit. Abiiciamus ergo opera tenebrarum, & induamur [Page] arma lucis, sic ut in die honeste ambulemus, non in comessationibus & ebrietatibus, non in cubilibus & impudicitiis, non in contentione & aemulatione: sed induamini Dominum IESVM Christum, & carnis curam ne feceritis in desideriis.
CAPVT XIIII.
INfirmum autem in fide assumite, non in disceptationibus cogi tationum. Alius enim credit se manducare omnia: qui autem infirmus est, holus manducat. Is qui manducat, non manducantem non spernat: & qui non manducat, manducantem non iudicet: Deus enim illum assumpsit. Tu quis es, qui iudicas alienum seruum? domino suo stat aut cadit: stabit autem. Potens est enim Deus statuere illum. Nam alius iudicat diem inter diem, alius autem iudicat omnem diem. Vnusquisque in suo sensu abundet. Qui sapit diem, Domino sapit. Et qui manducat, domino manducat: gratias enim agit deo. Et qui non manducat, domino non manducat, & gratias agit deo. Nemo enim nostrum sibi uiuit, & nemo sibi moritur. Siue enim uiuimus, domino uiuimus: siue morimur, domino morimur. Siue ergo uiuimus, siue morimur, domini sumus. In hoc enim Christus mortuus est, & resurrexit, ut & [Page 219] uiuorum & mortuorum domine tur. Tu autem, quid iudicas fratrem tuum, aut tu quare spernis fra [...]rem tuum? Omnes enim stabimus ante tribunal Christi. Scriptum est enim: Viuo ego dicit Dominus, quoniam mihi flectetur omne genu, & omnis lingua confitebitur Deo. Itaque unusquisque nostrum pro se rationem reddet Deo. Non ergo amplius inuicem iudicemus. Sed hoc iudicate magis, ne ponatis offendiculum fratri uel scā dalum. Scio & confidoin Domino IESV, quia nihil commune per ipsum, nisi ei qui existimat quid commune esse, illi cō mune est. Si enim propter cibum frater tuus cōtristatur, iam non secundum charitatem ambulas. Noli cibo tuo illum perdere pro quo Christus mortuus est. Non ergo blasphemetur bo num nostrum. Non est enim regnum Dei esca & potus, sed iustitia, & pax, & gaudium in spiritu sancto. Qui enim in hoc seruit Christo, placet Deo, & probatus est hominibus. Itaque quae sunt pacis sectemur, & quae aedificationis sunt, inuicem custodiamus. Noli propter escam destruere opus Dei. Omnia quidē munda sunt, sed malū est homini qui per offendiculū māducat. Bonum est non manducare carnem, & nō bibere uinum, ne (que) in quo frater tuus offenditur, aut [Page] scandalizatur, aut infirmatur. Tu fidem quam habes apud temet ipsum, habe coram deo. Beatus qui non iudicat semetipsum, in eo quod probat. Qui autem discernit, si manducauerit, damnatus est: quia non ex fide. Omne autem quod non est ex fide, peccatum est.
CAPVT XV.
DEbemus autem nos firmiores, imbecillitates infirmorum sustinere, & non nobis placere. Vnusquisque uestrum proximo suo placeat in bonum ad aedificationem. Etenim Christus non sibi placuit, sed sicut scriptum est: Improperia improperantium tibi, ceciderunt super me. Quaecunque enim scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt, ut per patientiam & consolationem scripturarum spem habeamus. Deus autem patientiae & solatii, det uobis idipsum sapere in alterutrum secundum IESVM Christum, ut unanimes, uno ore honorificetis Deum, & patrem Domini nostri IESV Christi. Propter quod suscipite inuicem, sicut & Christus suscepit uos in honorem Dei. Dico enim Christum IESVM ministrum fuisse circuncisionis propter ueritatē Dei, ad confirmandas promissiones patrū: Gētes aūt super misericordia honorare Deum. Sicut scriptū est: Propterea cōfitebor tibi in Gētibus dn̄e & nomini [Page 220] tuo cantabo. Et iterum dicit: Letamini Gentes cum plebe eius. Et iterum: Laudate omnes Gentes Dominum, & magnificate eum omnes populi. Et rursus Isaias ait: Erit radix lesse, & qui exurget regere Gentes, in eo Gentes sperabunt. Deus autem spei repleat uos omni gaudio & pace in credendo, ut abundetis in spe, in uirtute spiritus sancti. Certus sum autem fratres mei & ego ipse de uobis, quoniam & ipsi pleni estis dilectione, repleti omni scientia, ita ut possitis alterutrum monere. Audacius autem scripsi uobis fratres, ex parte, tanquam in memoriam uos reducens, propter gratiā quae data est mihi a Deo, ut sim minister Christi IESV in Gentibus, sanctificans euangelium Dei, ut fiat oblatio Gentium accepta, & sanctificata in spiritu sancto. Habeo igitur gloriam in Christo IESV ad Deum. Non enim audeo aliquid loqui eorum, quae per me non effecit Christus in obedientiam Gē tium, uerbo & factis, in uirtute signorum & prodigiorum, in uirtute spiritus sancti, ita ut ab Hierusalem per circuitum usque ad Illyricum repleuerim euangelium Christi. Sic autem praedicaui euangelium hoc, non ubi nominatus est Christus, (ne super alienum fundamentū aedificarē,) [Page] sed sicut scriptū est: Quibus non est annunciatū de eo, uidebūt: & qui non audierunt de eo, intelligent: Propter quod & impediebar plurimum uenire ad uos, & prohibitus sum us (que) adhuc. Nūc uero ulterius locum non habens in his regionibus, cupiditatem autem habens ueniendi ad uos ex multis iam praecedentibus annis, cum in Hispaniam proficisci coepero, spero quod praeteriens uideam uos, & a uobis deducar illuc, si uobis primum ex parte fruitus fuero. Nunc igitur proficiscor in Hierusalem, ministrare sanctis. Probauerunt enim Macedonia & Achaia collationem aliquam facere in pauperes sanctos, qui sunt in Hierusalem. Placuit enim eis, & debitores sunt eorum. Nam si spiritualium eorum participes facti sunt Gentiles, debent & in carnalibus ministrare illis. Hoc igitur cum consummauero, & assignauero eis fructum hunc, per uos proficiscar in Hispaniam. Scio autem quoniam ueniens ad uos, in abundantia benedictionis euangelii Christi ueniam. Obsecro ergo uos fratres per Dominum nostrum IESVM Christum, & per charitatem sancti spiritus, ut adiuuetis me in orationibus pro me ad Deum, ut liberer ab infidelibus qui sunt in Iudaea, & obsequii mei oblatio [Page 221] accepta fiat in Hierusalem sanctis: ut ueniam ad uos in gaudio per uoluntatem dei, ut refrigerer uobiscum. Deus autem pacis sit cum omnibus uobis. Amen.
CAPVT XVI.
COmmendo autē uobis Phoebē sororē nostrā, quae est in ministerio ecclesiae, quae est Cenchreis, ut eā suscipiatis in domino, digne sanctis: & assistatis ei in quocū (que) negocio uestri indiguerit: etenim ipsa quo (que) astitit multis, & mihi ipsi. Salutate Priscam & Aquilā adiutores meos, in Christo IESV, (qui pro anima mea suas ceruices supposuerūt, ꝗbus nō solus ego gratias ago, sed & cūctae eccclesiae gentium) & domesticā ecclesiā eorū. Salutate Epaenetū dilectū mihi, qui est primitiuus ecclesiae Asiae in Christo IESV. Salutate Mariā, quae multum laborauit in nobis. Salutate Andronicum & Iuniā cognatos meos & concaptiuos meos, qui sūt nobiles in Apostolis, ꝗ & āte me fuerūt in Christo. Salutate Ampliatū dilectissimū mihi in dn̄o. Salutate Vrbanum adiutorē nostrū in Christo Iesu, & Stachyn dilectū meū. Salutate Appellem probum in Christo. Salutate eos qui sunt ex Aristoboli domo. Salutate Herodionem cognatum meum. Salutate eos qui sunt ex Narcissi domo, qui sunt in domino Salutate Tryphaenam & Triphosam, [Page] qui laborant in domino. Salutate Persidem charissimā, quae multum laborauit in domino. Salutate Rufum electū in domino, & matrem eius & meam. Salutate Asyncritum, Phlegontem, Hetmen, Patrobam, Herman, & qui cū eis sunt fratres. Salutate Philologum, & Iuliam, Nereum, & sororem eius, & Olympiadem, & omnes qui cum eis sunt sanctos. Salutate inuicem in osculo sancto. Salutant uos omnes ecclesiae Christi. Rogo autem uos fratres, ut obseruetis eos qui dissensiones & offendicula praeter doctrinam quā uos didicistis faciunt, & declinate ab illis. Huius modi enim Christo domino nostro non seruiunt, sed suo uentri: & per dulces sermones & benedictiones seducunt corda innocētium. Vestra em̄ obediētia in ōni loco diuulgata est. Gaudeo igitur in uobis. Sed uolo uos sapientes esse in bono, & simplices in malo. Deus aūt pacis conterat satanā sub pedibus uestri [...] uelociter. Gratia dn̄i nostri Iesu Christi uobiscū. Salutat uos Timotheus adiutor meus, & Lucius, & Iasō, & Sosipater cognati mei. Saluto uos ego Tertius qui scripsi epistolam in dn̄o. Salutat uos Caius hospes meus, & uniuersae ecclesiae. Salutat uos Erastus arcarius ciuitatis, & Quartus frater. Gratia dn̄i nostri Iesu Christi cū ōnibus uobis. Amen. Ei aūt qui potēs est uos cōfirmare iuxta euangelium meum, & [Page 222] praedicationem IESV Christi, secundum reuelationem mysterii, temporibus aeternis taciti [...]quod nunc patefactum est per scripturas prophetarum, secundum praeceptum aeterni Dei, ad obeditionem fidei) in cunctis g [...] ̄ tibus cogniti, soli sapienti deo per Iesum Christū, cui honor & gloria in secula seculorū. Amen.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Corinthios prima.
CAPVT PRIMVM.
PAulus uocatus Apostolus IESV Christi ꝑ uolūtatē dei, & Sosthenes frater, ecclesiae dei quae est Corinthi, sanctificatis in Christo IESV uocatis sanctis, cum omnibus qui inuocant nomen dn̄i nostri IESV Christi in omni loco ipsorū & nostro, gratia uobis & pax a deo pr̄e nostro, & dn̄o IESV Christo. Gratias ago deo meo sēper pro uobis, in gratia dei quae data est uobis in Christo IESV ꝙ in ōnibus diuites facti estis in illo, in omni uerbo, & in [Page] omni scientia, sicut testimonium Christi confirmatum est in uobis, ita ut nihil uobis desit in ulla gratia, expectātibus reuelationē dn̄i nr̄i IESV Christi, qui & confirmabit uos us (que) in finē sine crimine, in die aduentus domini nostri IESV Christi. Fidelis deus per quem uocati estis in societatē filii eius IESV Christi domini nostri. Obsecro autē uos fratresper nomē domini nostri IESV Christi, ut idipsum dicatis omnes, & non sint in uobis schismata: sitis autem perfecti in eodem sensu, & in eadem sententia. Significatum est enim mihi de uobis fratres, ab iis qui sunt Chloes, quia contentiones sunt inter uos. Hoc aūt dico, qd unusquisque uestrum dicit: Ego quidē sum Pauli, ego autē Apollo, ego uero Cephae, ego autem Christi. Diuisus est Christus? Nū quid Paulus crucifixus est prouobis? aut in nomine Pauli baptizati estis? Gratias ago deo meo, quod neminem uestrum baptizaui, nisi Crispum & Gaium, ne quis dicat ꝙ in nomine meo baptizati estis. Baptizaui autem & Stephanae domum. Caeterum nescio fi quem alium uestrum baptizauerim. Non enim misit me Christus baptizare, sed euangelizare, non in sapientia uerbi ut non euacuetur crux Christi. Verbum enim crucis pereuntibus quidem stultitia est: iis autē qui salui fiunt, id est, [Page 223] nobis, dei uirtus est. Scriptum est enim: Perdam sapientiam sapientium, & prudentiam prudentium reprobabo. Vbi sapiens? ubi scriba? ubi inquisitor huius seculi? Nonne stultam fecit deus sapientiam huius mundi? Nam quia in dei sapientia non cognouit mundus per sapientiam deum, placuit deo per stultitiam praedicationis saluos facere credentes. Quoniā & Iudaei signa petūt, & Graeci sapientiam quaerunt: nos autē praedicamus Christum crucifixū: Iudaeis quidem scādalum, Gentibus autem stultitiam: Ipsis autem uocatis Iudaeis, atque Graecis Christū Dei uirtutem, & Dei sapiētiam. Quia quod stultum est Dei, sapientius est hominibus, & quod infirmum est Dei, fortius est hominibus. Videte enim uocationem uestram fratres, quia non multi sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles: sed quae stulta sunt mundi elegit deus, ut confundat sapientes: & infirma mundi elegit Deus, ut confundat fortia: & ignobilia mundi & contemptibilia elegit Deus, & ea quae non sunt, ut ea quae sunt destrueret, ut non glorietur omnis caro in conspectu eius. Ex ipso autem uos estis in Christo IESV, qui factus est nobis sapientia, & iustitia, & sanctificatio, [Page] & redemptio, ut (quemadmodū scriptum est:) Qui gloriatur, in domino glorietur.
CAPVT II.
ET cum uenissem ad uos fratres, ueni non in sublimitate sermonis aut sapientiae, annuncians uobis testimonium Christi. Non enim iudicaui mescire aliquid inter uos, nisi IESVM Christum, & hunc crucifixum. Et ego in infirmitate & timore & tremore multo fui apud uos, & sermo meus & praedicatio mea non in persuasibilibus humanae sapientiae uerbis, sed in ostensione spiritus & uirtutis, ut fides uestra non sit in sapientia hominum, sed in uirtute dei. Sapiētiam autem loquimur inter perfectos: sapientiam uero non huius seculi, neque principum huius seculi, qui destruun tur, sed loquimur dei sapientiam in mysterio, quae abscondita est, quam praedestinauit deus ante secula in gloriam nostram, quam nemo principum huius seculi cognouit. Si enim cognouis sent, nunquam dominum gloriae crucifixissent. Sed sicut scriptum est: Quod oculus non uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparauit deus iis qui diligunt illum. Nobis autem reuelauit Deus per spiritum suum: spiritus enim omnia scrutatur, etiam profunda Dei. Quis enim hominū scit quae sunt hominis, nisi spiritus [Page 224] hominis, qui in ipso est? Ita & quae dei sunt nemo cognouit, nisi spiritus dei. Nos autē non spiritum huius mundi accepimus, sed spiritum qui ex deo est, ut sciamus quae a deo donata sunt nobis: quae & loquimur, non in doctis humanae sapiētiae uerbis, sed in doctrina spiritus, spiritualibus spiritualia comparantes, Animalis autē homo non perci pit ea quae sunt spiritus dei, stultia enim est illi, & non potest intelligere: quia spiritualiter examinatur. Spiritualis aūt iudicat omnia, & ipse a nemine iudicatur. Sicut scriptum est: Quis enim cognouit sensum Domini? aut quis instruxit eum? Nos autem sensum Christi habemus.
CAPVT III.
ET ego fratres non potui uobis loqui quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus. Tanquā paruulis in Christo lac uobis potum dedi, non escam: nondum em̄ poteratis, sed nec nunc quidem potestis: adhuc enim carnales estis. Cum enim sit inter uos zelus & contentio, nonne carnales estis, & secundum hominem ambulatis? Cū enim quis dicat: Ego quidē sum Pauli, alius autē: Ego Apollo, nonne homines estis? Quid igitur est Apollo? Quid uero Paulus? Ministri eius cui credidistis, & unicui que sicut Dn̄s dedit. Ego plantaui, Apollo rigauit, sed deus in mentum dedit. Itaque neque [Page] qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat deus. Qui autem plantat, & qui rigat unum sunt. Vnusquis (que) autem propriam mercedem accipiet secundum suum laborem. Dei enim sumus adiutores, Dei agricultura estis, Dei aedificatio estis. Secūdū gratiā dei quae data est mihi, ut sapiens architectus fundamentū posui, alius autem superaedificat. Vnusquisque autem uideat quomodo supetae dificet. Fundamentum enim ali ud nemo potest ponere, praeter id quod positū est, quod est Christus IESVS. Si quis autem super aedificat super fundamentū hoc, aurum, argentū, lapides preciosos, ligna, foenum, stipulam, uniuscuius (que) opus manifestum erit. Dies enim dn̄i declarabit, quia in igne reuelabitur, & uniuscuius (que) opus quale sit, ignis probabit. Si cuius opus manserit quod superaedificauit, mercedem accipiet: si cuius opus arserit, detrimentū patietur: ipse autē saluus erit, sic tamē, quasi per ignē. Nes citisquia templū dei estis, & spiritus dei habitat in uobis? Si ꝗs aūt tēplū de [...]uiolauerit, disperdet illū deus. Tēplū em̄ dei sanctū est, quod estis uos. Nemo se seducat. Si ꝗs uidetur inter uos sapiēs esse, in hoc seculo stultus fiat, ut sit sapiens. Sapientia em̄ huius mundi, stultitia est apud deū. Scriptū est em̄: Comprehē dam sapiētes in astutia eorum. [Page 225] Et iterum: Dominus nouit cogitationes sapientium, quoniam uanae sunt. Nemo itaque glorietur in hominibus. Omnia enim uestra sūt, siue Paulus, siue Apollo, siue Cephas, siue mundus, siue uita, siue mors, siue praesentia, siue futura. Omnia enim uestra sunt, uos autē Christi, Christus autem Dei.
CAPVT IIII.
SIc nos existimet homo, ut ministros Christi, & dispēsatores mysteriorum Dei. Hic iā quaeritur inter dispensatores, ut fidelis quis inueniatur. Mihi autem pro minimo est, ut a uobis iudicer, aut ab humano die: sed neque meipsum iudico. Nihil enim mihi conscius sum, sed non in hoc iustificatus sum. Qui autem iudicat me, Dominus est. Itaque nolite ante tempus iudicare, quoadusque ueniat Dominus, qui & illuminabit abscondi ta tenebrarum, & manifestabit consilia cordium: & tunc laus erit unicuique a Deo. Haec autem fratres transfiguraui in me, & Apollo propter uos, ut in nobis discatis, ne supra quam scriptum est, unus aduersus alterum infletur pro alio. Quis enim te discernit? Quid autem habes, quod non accepisti? Si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? Iam saturati estis, iam diuites facti estis, sine nobis regnatis: & utinā [Page] regnetis, ut & nos uobiscum regnemus. Puto enim quod Deus nos Apostolos nouissimos ostē dit tanquam morti destinatos, quia spectaculum facti sumus mundo, & angelis, & hominibus. Nos stulti propter Christū, uos autem prudentes in Christo: nos infirmi, uos autem fortes: uos nobiles, nos autem ignobiles. Vsque in hanc horam & esurimus, & sitimus, & nudi sumus, & colaphis caedimur, & instabiles sumus, & laboramuus operantes manibus nostris, maledicimur, & benedicimus: persequutionem patimur, & sustinemus: blasphemamur, & obsecramus: tanquā purgamenta huius mundi facti sumus, omniū perip sema us (que) adhuc. Non ut confundam uos haec scribo, sed ut filios meos charissimos moneo. Nam si decē milia paedagogorū habeatis in Christo, sed non multos patres. Nā in Christo IESV per euangeliū ego uos genui. Rogo ergo uos, imitatores mei estote sicut & ego Christi. Ideo misi ad uos Timotheū, qui est filius meus charissimus, & fidelis in Dn̄o, qui uos cōmonefaciet uias meas, quae sūt in Christo IESV, sicut ubi (que) in oī ecclesia doceo. Tan (quam) nō uēturus sim ad uos, sic inflati sunt (quam)dā. Veniā aūt ad uoscito, si dn̄s uoluerit, & cognoscā nō sermonē eorū qui inflatisūt, sed uirtutē. Non em̄ in sermone est regnū dei, sed in uirtute. Quid uultis? In uirga ueniā ad uos, an in [Page 226] ch̄aritate & spū mansuetudinis?
CAPVT V.
OMnino auditur inter uos fornicatio: & talis fornicatio, qualis nec inter Gentes, ita ut uxorem patris sui aliquis habeat. Et uos inflati estis, & non magis luctum habuistis, ut tollatur de medio uestrum qui hoc opus fecit. Ego quidem absens corpore, praesens autem spiritu, iam iudicaui ut praesens, eum qui sic operatus est, in nomine Domini nostri IESV Christi, congregatis uobis & meo spiritu, cum uirtute Domini nostri IESV, tradere huiusmodi hominem satanae, in interitum carnis, ut spiritus saluus sit in die Dn̄i nostri IESV Christi. Non est bona gloriatio uestra. Nescitis quia modicū fermentum totam massam corrumpit? Expurgate uetus fermētum, ut sitis noua conspersio, sicut estis azymi. Etenim pascha nostrū immolatus est Christus. Itaque epulemur, non in fermento ueteri, neque in fermento maliciae & nequiciae, sed in azymis synceriatis & ueritatis. Scripsi uobis in epistola ne commisc [...]a mini fornicariis: nō uti (que) fornicariis huius mūdi, aut auaris, aut rapacibus, aut idolis seruientibus: alioquin debueratis de hoc mū do exisse. Nūc aūt scripsi uobis, non commisceri. Si is qui frater nominatur inter uos, est fornicator, aut auarus, aut idolis seruiēs, aut maledicus, aut ebriosus, aut [Page] rapax, cum eiusmodi nec cibum sumere. Quid enim mihi de his qui foris sunt iudicare? Nonne de iis qui intus sunt uos iudicatis? nam eos qui foris sunt, Deus iudicabit. Auferte malum ex uobis ipsis.
CAPVT VI.
AVdet aliquis uestrum habens negocium ad uersus alterum, iudicari apud iniquos, & nō apud sāctos? An nescitis quoniā sancti de hoc mūdo iudicabunt? Et si in uobis iudicabitur mundus, indigni estis qui de minimis iudicetis. Nescitis quoniā angelos iudicabimus? Quāto magis secularia? Secularia igitur iudicia si habueritis, cōtemptibiles ꝗ sunt in ecclesia, illos cōstituite ad iudicandū. Ad uerecundiā uestram dico. Sic non est inter uos sapiēs quisquā, qui possit iudicare inter fratrem suū? Sed frater cum fratre iudicio contendit, & hoc apud infideles. Iam quidem omnino delictū est in uobis, ꝙ iudicia habetis inter uos. Quare non potius iniuriam accipitis? quare non magis fraudem patimini? Sed uos iniuriam facitis & fraudatis, & hoc fratribus. An nescitis quia iniqui regnum Dei non possidebunt? Nolite errare. Neque fornicarii, neque idolis seruientes, ne (que) adulteri, neque molles, neque masculorum concubitores, neque fures, neque auari neque ebriosi, ne (que) maledici, ne (que) [Page 227] rapaces regnum Dei possidebunt. Et haec quidem fuistis, sed abluti estis, sed sanctificati estis, sed iustificati estis in nomine Domini nostri IESV Christi, & in spiritu Dei nostri. Omnia mihi licent, sed nō omnia expediunt. Omnia mihi licent, sed ego sub nullius redigar potestate. Esca uentri, & uenter escis: Deus autem & hunc & has destruet. Corpus autem non fornicationi, sed Domino, & Dominus corpori. Deus uero & Dominum suscitauit, & nos suscitabit per uirtutem suam. Nescitis quoniam corpora uestra membra sunt Christi? Tollens ergo membra Christi, faciam membra meretricis? Absit. An nescitis quoniam qui adhaeret meretrici, unum corpus efficitur? Erunt enim (inquit) duo in carne una. Qui autem adhaeret Domino, unus spiritus est. Fugite fornicationem. Omne enim peccatum quodcunque fecerit homo extra corpus est: qui autem fornicatur, in corpus suum peccat. An nescitis quoniam membra uestra templum sunt spiritus sancti, qui in uobis est, quem habetis a Deo, & non estis uestri? Empti enim estis precio magno. Glorificate & portate Deum in corpore uestro.
CAPVT VII.
DE quibus autem scripsistis mihi: Bonum est homini mulierem non tangere. Propter fornicationem autem unusquisque suam uxorem habeat, & unaquaeque suum uirum habeat. Vxori uir debitum reddat, similiter autem & uxor uiro. Mulier sui corporis potestatem non habet, sed uir. Similiter autem & uir sui corporis potestatem non habet, sed mulier. Nolite fraudare inuicem, nisi forte ex consensu ad tempus, ut uacetis orationi, & iterum reuertimini in idipsum, ne tentet uos satanas propter incontinentiam uestram. Hoc autem dico secundum indulgentiam, non secundum imperium. Volo autem omnes uos esse sicut me ipsum: sed unusquisque proprium donum habet ex Deo, alius quidem sic, alius uero sic. Dico autem non nuptis & uiduis: bonum est illis, si sic permanserint, sicut & ego. Quod si non continent se, nubant: melius est enim nubere, quam uri. Illis autem qui matrimonio iuncti sunt, praecipio nō ego, sed Dominus, uxorē a uiro non discedere. Quod si discesserit, manere innuptam, aut uiro suo recōciliari. Et uir uxorem non dimittat. Nam caeteris ego dico, non Dominus: Si quis frater uxorem habet infidelē, & haec consentit habitare cum illo, nō dimittat illā. [Page 228] Et si qua mulier habet uirum infidelem & hic cōsentit habitare cum illa, non dimittat uirum: sanctificatus est enim uir infidelis per mulierem fidelem, & sanctificata est mulier infidelis peruirum fidelem, alioqui filii uestri immundi eslent, nunc autem sancti sunt. Quod si infidelis discedit, discedat: non enim seruituti subiectus est frater aut so [...]or in huiusmodi. In pace autem uocauit nos Deus. Vnde enim scis mulier, si uirum saluum facies? Aut unde scis uir, si mulierem saluam facies? nisi unicuique sicut diuisit Dominus. Vnū quemque sicut uocauit Deus, ita ambulet, & sic in omnibus ecclesiis doceo. Circuncisus aliquis uocatus est? non adducat praeputium. In praeputio aliquis uocatus est? non circuncidatur. Circuncisio nihil est, & praeputium nihil est, sed obseruatio mandatorum Dei. Vnusquisque in qua uocatione uocatus est, in ea permaneat. Seruus uocatus es? non sit tibi curae, sed & si potes fieri liber, magis utere. Qui em̄ in Domino uocatus est seruus, libertus est Domini. Similiter qui liber uocatus est, seruus est Christi. Precio ēpti estis, nolite fieri serui hominū. Vnusquis (que) ergo in quo uocatus est fratres, in hoc maneat apud Deum. [Page] De uirginibus autem praeceptum Domini non habeo, consilium autem do tanquam misericordiam consequutus a Domino, ut sim fidelis. Existimo enim hoc bonum esse, propter instantem necessitatem, quoniam bonum est homini sic esse. Alligatus es uxori? noli quaerere solutionem. Solutus es ab uxore? noli quaerere uxorem. Si autem acceperis uxorem, non peccasti. Et si nupserit uirgo, non peccauit: tribulationem tamen carnis habebunt huiusmodi. Ego autem uobis parco. Hoc itaque dico fratres: tempus breue est. Reliquum est, ut & qui habent uxores, tanquam non habentes sint: & qui flent, tāquam non flentes: & qui gaudent, tanquam non gaudentes: & qui emunt, tanquam non possidentes: & qui utuntur hoc mundo, tanquam non utantur: praeterit em̄ figura huius mūdi. Volo aūt uos sine sollicitudine esse. Qui sine uxore est, sollicitus est quae Domini sunt, quomodo placeat Deo. Qui autem cum uxore est, sollicitus est quae sunt mundi, quomodo placeat uxori, & diuisus est. Et mulier innupta & uirgo cogitat quae Domini sunt, ut sit sancta, & corpore, & spiritu. Quae autē nupta est cogitat quae sunt mūdi, quō placeat uiro. Porro hoc ad utilitatē uestrā dico, [Page 229] non ut laqueum uobis iniiciam: sed ad id quod honestum est, & quod facultatem praebeat sine impedimento Dominum obsecrandi. Si quis autem turpem se uideri existimat, super uirgine sua, quod sit superadulta, & ita oportet fieri: quod vult faciat, nō peccat, si nubat. Nam qui statuit in corde suo firmus, non habens necessitatem, potestatem autem habens suae uoluntatis, & hoc iudicauit in corde suo, seruare uirginem suam, bene facit. Igitur & qui matrimonio iungit uirginem suā, bene facit: & qui non iungit, melius facit. Mulier alligata est legi, quanto tempore uir eius uiuit: quod si dormierit uir eius, libera est, cui autem vult nubat, tantū in Domino. Beatior autem erit, si sic permanserit, secundum [...]meum consilium. Puto autem quod & ego spiritum Dei habeam.
CAPVT VIII.
DE iis autem quae idolis immolantur, scimus ꝙ omnes scientiam habemus. Sciētia inflat, charitas uero aedificat. Si quis autem se existimat scire aliquid, nondum cognouit quemadmodum oporteat eum scire. Si quis autem diligit Deum, hic cognitus est ab eo. De escis autē quae idolis immolantur, scimus quia nihil est idolum in mundo, & ꝙ nullus est Deus, nisi unus. Nam & si sunt qui iudicātur dii, siue in coelo, siue in terra (siquidē sunt [Page] dii multi, & domini multi) nobis tamen unus Deus pater, ex quo omnia, & nos in illum: & unus Dominus IESVS Christus, per quem omnia, & nos per ipsum. Sed non in omnibus est scientia. Quidā autē cū cōscientia usque nunc idoli, quasi idolothytum manducant, & conscientia ipsorum cum sit infirma, polluitur. Esca aūt nos non cōmendat Deo. Ne (que) enim si manducauerimus, abundabimus: neque si nō manducauerimus, deficiemus. Videte aūt ne forte haec licentia uestra offēdiculū fiat infirmis. Si enim quis uiderit eū qui habet scientiā, in idolo recūbentē, nonne cōscientia eius cū sit infirma, aedificabitur ad māducandū idolothyta? Et peribit infirmus in tua conscientia frater, propter quē Christus mortuus est. Sic aūt peccantes in fratres, & percutiē tes cōscientiam eorū infirmā, in Christum peccatis. Quapropter si esca scandalizat fratrē meum, non manducabo carnē in aeternū, ne fratrem meū scādalizem.
CAPVT IX.
NOn sum liber? Nō sum Apostolus? Nonne Christum IESVM Dominū nostrū uidi? Nonne opus meū uos estis in Domino? Et si aliis non sum Apostolus, sed tamen uobis sum: nam signaculum Apostolatus mei uos estis in Dn̄o. Mea defēsio apud eos qui me interrogant haec est: Nūquid nō habemus potestatē [Page 230] manducandi & bibendi? Nunquid non habemus potestatem mulierem sororem circunducendi, sicut & caeteri Apostoli & fratres Domini, & Cephas? Aut ego solus & Barnabas, non habemus potestatem hoc operandi? Quis militat suis stipendiis unquam? Quis plantat uineam, & de fructu eius non edit? Quis pascit gregem, & de lacte gregi [...] non manducat? Nunquid secundum hominem haec dico? An & lex haec non dicit? Scriptum est enim in lege Mosi: Non alligabis os boui trituranti. Nunquid de bobus cura est Deo? An propter nos utique hoc dicit? Nam propter nos scripta sunt, quoniam debet in spe qui arat, arare: & qui triturat, in spe fructus percipiendi. Si nos uobis spiritualia seminauimus, magnū est si carnalia ur̄a metamus? Si alii potestatis uestrae participes sunt, quare non potius nos? Sed non usi sumus hac potestate, sed omnia sustinemus, ne quod offē diculū demus euāgelio Christi. Nescitis quoniam qui in sacrario operantur, quae de sacrario sunt, edunt: & qui altario deseruiunt, cum altario participant? Ita & Dominus ordinauit iis qui euangelium annunciant, de euangelio uiuere. Ego autem nullo horum usus sum. Non autem scripsi haec, ut ita fiant in me. Bonum est enim mihi magis mori, quā ut gloriam meam [Page] quis eua [...]uet. Nam & si euangelizauero, non est mihi gloria: necessitas enim mihi incumbit. Vae enim mihi si non euangelizauero. Si enim uolens hoc ago, mercedem habeo: si autem inuitus, dispensatio mihi credita est. Quae est ergo merces mea? Vt euangelium praedicans, sine sumptu ponam euangelium, ut non abutar potestate mea in euangelio. Nam cum liber essem ex omnibus, omnium me seruum feci, ut plures lucrifacerem. Et factus sum Iudaeis tanquam Iudaeus, ut Iudaeos lucraret: iis qui sub lege sunt, quasi sub lege essem (cum ipse non essem sublege) ut eos qui sub lege erant, lucrifacerem: iis qui sine lege erant, tanquam sine lege essem, (cum sine lege Dei non essem, sed in lege essem Christi) ut lucrifacerem eos qui sine lege erant. Factus sum infirmis infirmus, ut infirmos lucrifacerem. Omnibus omnia factus sum, ut omnes facerem saluos. Omnia autem facio propter euangelium, ut particeps eius efficia [...]. Nescitis quod ii qui in stadio currunt, omnes quidem currunt, sed unus accipit brauium? Sic currite, ut comprehendatis. Omnis autem qui in agone contendit, ab omnibus se abstinet: & illi quidem ut corruptibilem coronam accipiant, nos autem incorruptam. Ego igitu [...] [Page 231] sic curro, non quasi in incertum: sic pugno, non quasi aerem uerberans: sed castigo corpus meū, & in seruitutem redigo, ne cum aliis praedicauerim, ipse reprobus efficiar.
CAPVT X.
NOlo enim uos ignorare fratres, quoniā patres nostri omnes sub nube fuerūt, & omnes mare transierunt, & ōnes in Mose baptizati sūt in nube & in mari, & omnes eandem escam spiritualem manducauerunt, & omnes eundem potum spiritualem biberunt, (bibebant autē de spirituali consequente eos petra, petra autem erat Christus) sed non in pluribus eorum beneplacitum est Deo, nā prostrati sunt in deserto. Haec autem in figura facta sunt nostri, ut non simus cō cupiscentes malorum, sicut illi concupierunt. Ne (que) idololatrae efficiamini, sicut quidam ex ipsis, quemadmodū scriptum est: Sedit populus manducare & bibere, & surrexerunt ludere. Ne (que) fornicemur, sicut quidā ex ipsis fornicati sunt, & ceciderunt una die uiginti tria milia. Ne (que) tentemus Christum, sicut quidam eorum tentauerūt, & a serpentibus perierūt. Ne (que) murmuraueritis, sicut (quam)dā eorū murmurauerūt, & perierūt ab exterminatore. Haec aūt oīa in figura cōtingebant illis, scripta sunt aūt ad correptionē nostrā, in quos fines seculorū deuenerūt. Ita (que) qui se existimat [Page] stare, uideat ne cadat. Tentatio uos non apprehēdat, nisi humana. Fidelis autem Deus est, qui non patietur uos tentari supra id quod potestis, sed faciet etiam cum tentatione prouentum, ut possitis sustinere. Propter quod charissimi mihi, fugite ab idolorum cultura. Vt prudentibus loquor, uosipsi iudicate qd dico. Calix benedictionis cui benedicimus, nonne communicatio sanguinis Christi est? Et panis quem frangimus, nonne participatio corporis Domini est? Quoniam unus panis & unum corpus multi sumus, omnes qui de uno pane, & de uno calice participamus. Videte Israel secundum carnem. Nonne qui edunt hostias participes sunt altaris? Quid ergo? Dico quod idolis immolatum sit aliquid? aut quod idolum sit aliquid? Sed quod quae immolant Gentes, dae moniis immolant, & non Deo. Nolo autem uos socios fieri daemoniorum. Non potestis calicem Domini bibere, & calicem daemoniorum: non potestis mensae Domini participes esse, & mensae daemoniorum. An aemulamur Domnium? Nunquid fortiores illo sumus? Omnia mihi licent, sed non omnia exdiunt: omnia mihi licent, sed non omnia aedificant. Nemo quod suum est quaerat, sed quod alterius. Omne quod in macello uaenit manducate, nihil interrogantes propter conscientiam. [Page 232] Domini est terra, & plenitudo eius. Si quis uocat uos infidelium ad coenam, & uultis ire, omne quod uobis apponitur, manducate, nihil interrogantes propter conscientiam. Si quis autem dixerit: Hoc immolatum est idolis, no lite manducare propter illum qui indicauit, & propter conscientiam: conscientiam autem dico, non tuam, sed alterius. Vt quid enim libertas mea iudicatur ab aliena consciē tia? Si ego cum gratia participo, quid blasphemor pro eo ꝙ gratias ago? Siue ergo manducatis, siue bibitis, uel aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei facite. Sine offensione estote Iudeis, & Gentibus, & ecclesiae Dei, sicut & ego per omnia omnibus placeo, nō quaerens quod mihi utile est, sed quod multis, ut salui fiant.
CAPVT XI.
IMitatores mei estote, sicut & ego Christi. Laudo aūt uosfr̄es, quod per omnia mei memores estis, & sicut tradidi uobis praecepta mea tenetis. Volo autem uos scire quod omnis uiri caput Christus est, caput autem mulieris, uir: caput uero Christi, Deus. Omnis uir orans aut prophetans uelato capite, deturpat caput suum. Omnis au-, tem mulier orans, aut prophetans nō uelato capite, deturpat caput suum: unum enim est, ac [Page] si decaluetur. Nam si non uelatur mulier, tondeatur. Si uero turpe est mulieri tonderi aut decaluari, uelet caput suum. Vir quidem non debet uelare caput suum, qnoniam imago & gloria Dei est: mulier autem gloria uiri est. Non enim uir ex muliere est, sed mulier ex uiro. Etenim non est creatus uir propter mulierem, sed mulier propter uirum. Ideo debet mulier uelamen habere supra caput suum, & propter angelos. Veruntamen neque uir sine muliere, neque mulier sine uiro in Domino. Nam sicut mulier de uiro, ita & uir per mulierem. Omnia autem ex Deo. Vosipsi iudicate, decet mulierem non uelatam orare Deum? Nec ipsa natura docet uos, quod uir quidem si comam nutriat, ignominia est illi: mulier uero si comam nutriat, gloria est illi: quoniam capilli pro uelamine ei dati sunt. Si quis autem uidetur contentiosus esse, nos talem consuetudinem non habemus, neque ecclesia Dei. Hoc autem praecipio non laudans, quod non in melius, sed in deterius conuenitis. Primum quidem conueniētibus uobis in ecclesiam, audio scissuras esse inter uos, & ex parte credo. Nā oportet & haereses esse, ut & qui probati sunt, manifesti fiant in uobis. Conuenientibus ergo uobis in unum, iam non est [Page 233] dominicam coenam manducare. Vnuquis (que) em̄ suā coenā praesu mit ad manducandum. Et alius quidem esurit, alius autē ebrius est. Nunquid domos non habetis ad manducandum & bibendum? Aut ecclesiam Dei cōtemnitis, & confunditis eos qui non habent? Quid dicam uobis? Laudo uos? In hoc non laudo. Ego enim accepi a Domino quod & tradidi uobis, quoniā Dominus IESVS in qua nocte tradebatur, accepit panem, & gratias agens, fregit, & dixit: Accipite, & māducate, hoc est corpus meum quod pro uobis tradetur: hoc facite in meam commemorationem. Similiter & calicem postquam coenauit, dicens: Hic calix nouum testamentum est in meo sāguine, hoc facite, quotiescun (que) bibetis in meam commemorationem. Quotiescun (que) enim manducabitis panē hunc, & calicem bibetis, mortem Domini annunciabitis donec ueniat. Ita (que) quicun (que) manducauerit panem, & biberit calicem Domini indigne, reus erit corporis & sanguinis Domini. Probet autē seipsum homo, & sic de pane illo edat, & de calice illo bibat. Qui enim māducat & bibit indigne, iudiciū sibi manducat & bibit, non diiudicans corpus Dn̄i. Ideo inter uos multi īfirmi & imbecilles, & dormiūt multi. Quod si nosmetipsos diiudicaremus, nō uti (que) diiudicaremur. Dū iudicamur aūt a dn̄o corripimur, ut [Page] non cum hoc mundo damnemur. Itaque fratres mei cum conuenitis ad manducandum, inuicem expectate. Si quis esurit, domi manducet, ut non in iudicium conueniatis. Caetera autem cum uenero disponam.
CAPVT XII.
DE spiritualibus autē nolo uos ignorare fratres. Scitis autem qu oniam cum Gentes essetis, ad simulachra muta prout ducebamini euntes. Ideo notum uobis facio, quod nemo in spiritu Dei loquens, dicit ana thema IESV. Et nemo potest dicere Dominus IESVS, nisi in spiritu sancto. Diuisiones uero gratiarum sunt, idem autem spiritus. Et diuisiones ministrationum sunt, idem autem Dominus. Et diuisiones operationum sunt, idem uero Deus, qui operatur omnia in omnibus. Vnicuique autem datur manifestatio spiritus, ad utilitatem: Alii quidem per spiritum datur sermo sapientiae: alii autem sermo scientiae, secundum eundem spiritum: alteri fides in eodem spiritu: alii gratia sanitatum in uno spiritu: alii operatio uirtutum: alii prophetia: alii discretio spirituum: alii genera linguarum: alii interpretatio sermonum. Haec autem omnia operatur unus atque idem spiritus diuidens singulis prout uult. Sicut enim corpus [Page 234] unum est, & membra habet multa: omnia autē membra corporis cū sint multa, unum tamen corpus sunt, ita & Christus. Etenim in uno spiritu omnes nos in unum corpus baptizati sumus, siue Iudaei, siue Gētiles, siue serui, siue liberi: & omnes in uno spiritu potati sumus. Nā & corpus nō est unum membrū, sed multa. Si dixerit pes: Quoniā nō sum manus, nō sum de corpore, nū ideo non est de corpore? Et si dixerit auris: Quoniā nō sum oculus, nō sum de corpore, nū ideo non est de corpore? Si totū corpus oculus, ubi auditus? Si totū auditus, ubi odoratus? Nunc autē posuit Deus membra, unūquod (que) eorū in corpore sicut uoluit. Quod si essent oīa unū membrū, ubi corpus? Nūc aūt multa ꝗdē mēbra, unū aūt corpus. Nō potest dicere oculus manui: Opera tua non indigeo. Aut iterum caput pedibus: Non estis mihi necessarii. Sed multo magis quae uidentur mēbra corporis infirmiora esse, necessariora sūt: & quae putamus ignobiliora mēbra esse corporis, his honorē abūdantiorē circūdamus: & quae inhonesta sunt nostra, abundantiorē honestatē habent. Honesta aūt nostra nullius egent. Sed Deus tēperauit corpus, ei cui deerat, abūdātiorem tribuēdo honorem, ut nō sit schisma in corpore, sed in idipsū pro inuicem sollicita sint membra. Et si quid patitur unū membrū, cōpatiuntur ōnia membra: [Page] siue gloriatur unum membrum, congaudent omnia mēbra. Vos autē estis corpus Christi, & mē bra de mēbro. Et quosdā quidē posuit deus in ecclesia: primum Apostolos, secundo prophetas, tertio doctores, deīde uirtutes, exinde gratias curationum, opitulationes, gubernationes, genera linguarū, interpretationes sermonū. Nūquid oēs Apostoli▪ nūquid oēs prophetae? nūꝗd oēs doctores? nūquid ōnes uirtutes? nūquid oēs gratiā habēt curatio nū? nūquid oēs linguis loquūtur? nūquid oēs interprerātur? Aem [...] lamini aūt charismata meliora. Et adhuc excellētiorē uiā uobis demonstro.
CAP .XIII.
SI linguis hominum loquar & angelorū, charitatem autem nō habeam, factus sum uelut aes sonans, aut cymbalum ti [...] niens. Et si habuero prophetiā, & nouerim mysteria omnia, & omnem sciētiam: & si habuero omnem fidem, ita ut montes transferam, charitatem autem non habuero, nihil sum. Et si distribuero in cibos pauperū omnes facultates meas, & si tradidero corpus meum, ita ut ardeam, charitatem autem non habuero, nihil mihi prodest. Charitas patiens est, benigna est, charitas nō aemulatur, non agit perperā, nō inflatur, nō est ambi [...]iosa, non quaerit quae sua sunt, non irritatur, non cogitat malū, non gaudet super iniquitate, cō gaudet [Page 235] autem ueritati, omnia suffert, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet. Charitas nū quam excidit, siue prophetiae euacuabuntur, siue linguae cessabunt, siue scientia destruetur. Ex parte enim cognoscimus, & ex parte prophetamus. Cum autē uenerit quod perfectum est, euacuabitur quod ex parte est. Cum essem paruulus, loquebar ut paruulus, sapiebam ut paruulus, cogitabam ut paruulus. Quando autem factus sum ui [...], euacuaui quae erant paruuli. Videmus nūc per speculum in enigmate, tunc autem facie ad faciem. Nunc cognosco ex parte, tunc autem cognoscam sicut & cognitus sum. Nūc aūt manēt fides, spes, charitas, haec tria: maior autem horum est charitas.
CAPVT XIIII.
SEctamini charitatem, aemulamini spiritualia, magis autē ut prophetetis. Qui enim loquitur lingua, non hominibus loquitur, sed Deo, nemo enim audit: spiritu autem loquitur mysteria. Nā qui prophetat, hoībus loꝗtur ad aedificationē, & exhortationē, & cōsolationē. Qui loquitur lingua, semetipsū aedificat: qui autē prophetat, ecclesiam Dei aedificat. Volo autem omnes uos loqui linguis, magis aūt prophetate. Nam maior est qui prophetat, quā qui loquitur linguis, nisi interpretetur, ut ecclesia aedificationem accipiat. Nunc autem [Page] fratres, si uenero ad uos linguis loquens, quid uobis prodero, nisi uobis loquar aut in reuelatione, aut in scientia, aut in prophetia, aut in doctrina? Tamen quae sine anima sunt uocem dantia, siue tibia, siue cithara, nisi distinctionem sonituū dederint, quomodo scietur id quod canitur? aut citharizatur? Etenim si incertam uocem det tuba, quis parabit se ad bellum? Ita & uos per lingam nisi manifestum sermonem dederitis, quomodo scietur id quod dicitur? Eritis enim in aera loquentes. Tam multa utputa genera linguarum sunt in hoc mundo, & nihil sine uoce est. Si ergo nesciero uirtutem uocis, ero ei cui loquor barbarus, & qui loquitur, mihi barbarus. Sic & uos quoniam aemulatores estis spirituum, ad aedificationem ecclesiae quaerite, ut abundetis. Et ideo qui loquitur lingua, oret, ut & interpretetur. Nam si orem lingua, spiritus me u [...] orat, mens autem mea sine fructu est. Quid ergo est? Orabo spiritu, orabo & mente. Psallam spiritu, psallam & mente. Caeterum si benedixeris spiritu, qui supplet locum idiotae, quomodo dicet amen super tuam benedictionem? quoniam quid dicas nescit. Nam tu quidē bene [Page 236] gratias agis, sed alter non aedificatur. Gratias ago Deo, quod omnium uestrum lingua loquor. Sic in ecclesia uolo quin (que) uerba sensu meo loqui, ut & alios instruam, quam decem milia uerborum in lingua. Fratres, nolite pueri effici sensibus, sed malitia paruuli estote, sensibus autem perfecti estote. In lege enim scriptum est: Quoniam in aliis linguis, & labiis aliis loquar populo huic, & ne sic exaudient me, dicit Dominus. Itaque linguae in signum sunt, non fidelibus, sed infidelibus. Prophetiae autem non infidelibus, sed fidelibus. Si ergo conueniat uniuersa ecclesia in unū, & ōnes linguis loquantur, intrent autē idiotae aut infideles, nonne dicent quod insanitis? Si autem omnes prophetent, intret autem quis infidelis uel idiota, cō uincitur ab omnibus, diiudicatur ab omnibus: occulta enim cordis eius manifesta fiunt, & ita cadens in faciem adorabit Deum, pronuncians quod uere Deus in uobis sit. Q [...]id ergo est fratres? Cū conuenitis, unusquis que uestrum psalmum habet, doctrinam habet, apocalypsim habet, linguam habet, interpretationem habet, omnia ad aedificationē fiāt. Siue lingua quis loquitur, secundum duos, aut ut multum tres, & per partes, & unus interpretetur. Si aūt nō fuerit interpres, taceat in ecclesia, [Page] sibi autem loquatur & Deo. Prophetae autem duo aut tres dicant, & caeteri diiudicent. Quod si alii reuelatum fuerit sedenti, prior taceat. Potestis enim omnes per singulos prophetare, ut omnes discant, & omnes exhortentur: & spiritus prophetarum prophetis subiecti sunt. Non enim est dissensionis Deus, sed pacis, sicut & in omnibus ecclesiis sanctorum doceo. Mulieres in ecclesia taceant: non enim permittitur eis loqui, sed subditas esse, sicut & lex dicit. Si quid autem uolunt discere, domi uiros suos interrogent: Turpe enim est mulieri loqui in ecclesia. An a uobis uerbum Dei processit? aut in uos solos peruenit? Si quis uidetur propheta esse, aut spiritualis, cognoscat quae scribo uobis, quod Domini sunt mandata. Si quis autem ignorat, ignorabitur. Itaque fratres aemulamini prophetare, & loqui linguis nolite prohibere. Omnia autem honeste & secundum ordinem fiant in uobis.
CAPVT XV.
NOtum autem uobis facio fratres euangelium quod praedicaui uobis, quod & accepistis, in quo & statis, per quod & saluamini, qua ratione praedicauerim uobis, si tenetis, nisi frustra credidistis. Tradidi enim uobis in primis quod & accepi, quod Christus mortuus est pro [Page 237] peccatis nostris secundum scripturas, & quia sepultus est, & quia resurrexit tertia die secundum scripturas, & quia uisus est Cephae & post haec undecim. Deinde uisus est plusquam quingentis fratribus simul, ex ꝗbus multi manent us (que) adhuc, quidā autē dormierunt. Deinde uisus est Iacobo, deinde Apostolis omnibus. Nouissime autem omnium tanquā abortiuo uisus est & mihi. Ego em̄ sū minimus Apostolorū, qui non sum dignus uocari Apostolus, quoniam persecutus sum ecclesiam Dei. Gratia autē Dei sum id quod sum, & gratia eius in me uacua non fuit, sed abundantius illis omnibus laboraui: non ego, sed gratia dei me cum. Siue enim ego, siue illi, sic praedicauimus, & sic credidistis. Si aūt Christus praedicatur quod resurrexit a mortuis, quomodo quidam dicunt in uobis, quoniā resurrectio mortuorum non est? Si autem resurrectio mortuorū non est, ne (que) Christus resurrexit. Si autē Christus non resurrexit, inanis est praedicatio nostra, inanis & fides uestra: inuenimur autem & falsi testes Dei, quoniam testimonium diximus aduersus Deum, quod suscitauerit Christum, quem non suscitauit, si mortui non resurgunt. Nam si mortui nō resurgunt, ne (que) Chistus resurrexit. Quod si Christus nō resurrexit, uana est fides uestra, ad huc em̄ estis ī pctīs ur̄is. Ergo & ꝗ dormierūt ī Christo, perierūt. [Page] Si in hac uita tantum in Christo sperantes sumus, miserabiliores sumus omnibus hominibus. Nūc auten Christus resurrexit a mortuis primitiae dormientium: qm̄ quidem per hominem mors, & per hominē resurrectio mortuorum. Et sicut in Adam ōnes moriuntur, ita & in Christo omnes uiuificabuntur, unusquis (que) autem in suo ordine: Primitiae Christus, deinde ii qui sunt Christi, qui in aduentū eius crediderunt, deinde finis cum tradiderit regnum Deo & patri, cum euacuauerit omnem principatum, & potestatem, & uirtutem. Oportet autem illum regnare donec ponat inimicos eius sub pedibus eius. Nouissime autē inimica destruetur mors. Omnia enim subiecit sub pedibus eius. Cum autem dicat: Omnia subiecta sunt ei, sine dubio praeter eum qui subiecit ei omnia. Cum autem subiecta fuerint illi omnia, tunc & ipse filius subiectus erit ei, qui sibi subiecit omnia, ut sit Deus omnia in omnibus. Alioqui quid facient qui baptizantur pro mortuis, so omnino mortui non resurgunt? Vt quid & baptizantur pro illis? Vt quid & nos periclitamur omni hora? Quotidie morior propter uestram gloriam fratres, quam habeo in Christo IESV Domino nostro. Si secundum hominem ad bestias pugnaui Ephesi, quid mihi prodest, si mortui non resurgunt? [Page 238] Manducemus & bibamus, cras enim moriemur. Nolite seduci. Corrumpunt mores bonos colloquia mala. Euigilate iuste, & nolite peccare: ignorantiam enim Dei quidam habent. Ad reuerentiam uobis loquor. Sed dicit aliquis: Quo modo resurgunt mortui? Quali autē corpore uenient? Insipiens tu, quod seminas nō uiuificatur, nisi prius moriatur. Et quid seminas? non corpus quod futurum est seminas, sed nudum granum, utputa tritici, aut alicuius caeterorum. Deus autē dat illi corpus sicut vult, & unicui (que) seminū proprium corpus. Nō oīs caro eadē caro, sed alia hominum, alia pecorum, alia uolucrum, alia pisciū. Et corpora coelestia, & corpora terrestria: sed alia quidem coelestium gloria, alia terrestrium. Alia claritas solis, alia claritas lunae, & alia claritas stellarum. Stella enim a stella differt in claritate: sic & resurrectio mortuorum. Seminatur in corruptione, surget in incorruptione. Seminatur in infirmitate, surget in uirtute. Seminatur corpus animale, surget corpus spirituale. Si est corpus animale, est & corpus spirituale. Sicut scriptum est: Factus est primus homo Adam in animam uiuentem, nouissimus Adam in spiritum uiuificantem, Sed non prius quod spirituale est, sed quod animale, deinde quod spirituale. Primus homo [Page] de terra, terrenus: secundus homo de coelo, coelestis. Qualis terrenus, tales & terreni: & qualis coelestis, tales & coelestes. Igitur sicut portauimus imaginē terreni, portemus & imaginem coelestis. Hoc autem dico fratres, quia caro & sanguis regnū Dei possidere non possunt, neque corruptio incorruptelā possidebit. Ecce mysterium uobis dico: Omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur. In momento, in ictu oculi, in nouissima tuba. Canet enim tuba, & mortui resurgent incorrupti, & nos immutabimur. Oportet enim corruptibile hoc induere incorruptionem, & mortale hoc induere immortalitatem. Cum autem mortale hoc induerit immortalitatem, tunc fiet sermo qui scriptus est: Absorpta est mors in uictoria. Vbi est mors uictoria tua? Vbi est mors stimulus tuus? Stimulus autem mortis, peccatum est: uirtus uero peccati, lex. Deo autē gratias, qui dedit nobis uictoriam per dominum nostrum IESVM Christum. Itaque frates mei dilecti, stabiles estote & immobiles, abundantes in opere Domini semper, scientes quod labo [...] uester nō est inanis in Domino.
CAPVT XVI.
DE collectis autem quae fiunt in sanctos, sicut ordinaui ecclesiis Galatiae, ita & uos facite. Per unam sabbati unusquisque [Page 239] apud se seponat, recōdens quod ei bene placuerit: ut nō cum uenero, tunc collectae fiant. Cum autē praesens fuero, quos proba ueritis per epistolas, hos mittā perferre gratiā uestrā in Hierusalem. Quod si dignum fuerit ut ego eam, mecum ibunt. Veniam autem ad uos, cum Macedoniā pertrāsiero: nam Macedoniam pertransibo. Apud uos autē forfitan manebo, uel etiam hyemabo, ut uos me deducatis quocunque iero. Nolo enim uos modo in trāsitu uidere: spero enim me aliquantulum temporis manere apud uos, si Dominus permiserit. Permanebo autē Ephesi us (que) ad pentecosten. Ostiū enim mihi apertum est magnum & euidens, & aduersarii multi. Si autē uenerit Timotheus, uidete ut sine timore sit apud uos: opus em̄ Domini operatur, sicut & ego. Ne quis ergo illū spernat: deducite aūt illum in pace, ut ueniat ad me: Expecto enim illū cum fratribus. De Apollo autem fratre, uobis notū facio, quoniam multum rogaui eū, ut ueniret ad uos, cū fratribus, & uti (que) non fuit uoluntas eius ut nūc ueniret: ueniet aūt cū ei uacuū fuerit. Vigilate, state ī fide, uiriliter agite, & cōfortamini, oīa ur̄a ī charitate fiāt. Obsecro uos fr̄es, nostis domū Stephanae, & Fortunati, & Achaici, qm̄ sūt primitiae Achaiae, & in ministeriū sanctorum ordinauerunt seipsos, ut & uos subditi sitis eiusmodi, & oī cooperāti [Page] & laboranti. Gaudeo autem in praesentia Stephanae & Fortunati & Achaici, quoniam id quod uobis deerat ipsi suppleuerunt. Refecerunt enim & meum spiritum & uestrum. Cognoscite ergo qui eiusmodi sunt. Salutant uos omnes ecclesiae Asiae. Salutant uos in Domino multum Aquila & Prisca cum domestica sua ecclesia, apud quos & hospitor. Salutant uos omnes fratres. Salutate inuicem in osculo sancto. Salutatio mea manu Pauli. Si quis non amat Dominum nostrū IESVM Christum, sit anathema maranatha. Gratia Domini nostri IESV Christi uobiscum. Charitas mea cum omnibus uobis in Christo IESV. Amen.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Corinthios secunda.
CAPVT PRIMVM.
PAulus Apostolus IESV Christi per uoluntatem Dei, & Timotheus frater, ecclesiae Dei quae est Corinthi cum omnibus sanctis, qui [Page 240] sunt in uniuersa Achaia, gratia uobis & pax a deo patre nostro & domino IESV Christo. Benedictus deus & pater domini nostri IESV Christi, pater misericordiarum, & deus totius cō solationis, qui consolatur nos in omni tribulatione nostra, ut possimus & ipsi consolari eos, qui in omni pressura sunt, per exhortationem qua exhortamur & ipsi a deo. Quoniam sicut abundant passiones Christi in nobis, ita & per Christum abundat & consolatio nostra. Siue autem tribulamur, pro uestra exhortatione & salute: siue consolamur pro uestra consolatione: siue exhortamur pro uestra exhortatione & salute, quae operatur tolerātiam earūdem passionū, quas & nos patimur, ut spes nostra firma sit pro uobis, sciētes quod sicut socii passionum estis, sic eritis & consolationis. Non enim uolumus ignorare uos fratres, de tribulatione nostra quae facta est in Asia, quoniam supra modum grauati sumus supra uirtutem, ita ut taederet nos etiam uiuere. Sed ipsi in nobispsis responsum mortis habuimus, ut nō simus fidentes in nobis, sed in deo, qui suscitat mortuos, qui de tantis periculis nos eripuit & eruit, in quē speramus, quoniā & adhuc eripiet adiuuātibus & uobis in oratione pro nobis, ut ex multarum personis facierū, eius quae in nobis est donatiōis ꝑ multos gratiae agātur pro nobis. Nā [Page] gloria nostra haec est, testimonium conscientiae nostrae, quod in simplicitate cordis, & synceritate Dei, & non in sapientia carnali, sed in gratia Dei conuersati sumus in hoc mundo, abundantius autem ad uos. Nō enim alia scribimus uobis, quam quae legistis & cognouistis. Spero autem quod us (que) in finem cognoscetis, sicut & cognouistis nos ex parte, quod gloria uestra sumus, sicut & uos nostra, in die Domini nostri IESV Christi. Et hac confidentia uolui prius uenire ad uos, ut secundam gratiam haberetis: & per uos transire in Macedoniam, & iterum a Macedonia uenire ad uos, & a uobis deduci in Iudaeam. Cum ergo hoc uoluissem, nunquid leuitate usus sum? Aut quae cogito, secundum carnem cogito? ut sit apud me, est, & non. Fidelis autem Deus, quia sermo noster qui fuit apud uos, non est in illo, est, & non, sed est in illo est. Dei enim filius IESVS Christus qui in uobis per nos praedicatus est, per me, & Syluanum, & Timotheum, non fuit in illo est, & nō, sed est in illo fuit. Quotquot enim promissiones dei, sunt in illo est. Ideo & per ipsū dicimus amen deo, ad gloriam nostram. Qui autē confirmat nos uobiscū in Christū, & qui unxit nos, Deus, qui & signauit nos, & dedit pignus spiritus incordibus n [...]i [...]. [Page 241] Ego autem testem Deum inuoco in animam meam, quod parcens uobis, non ueni ultra Corinthum: non quia dominamur fidei uestrae, sed adiutores sumus gaudii uestri. Nam fide statis.
CAPVT II.
STatui autem hoc ipsum apud me, ne iterum in tristitia uenirē ad uos. Si enim ego contristo uos, & quis est qui me laetificet, nisi qui contristatur ex me? Et hoc ipsū scripsi uobis, ut nō cū uenero tristitiā suꝑ tristitiā habeā, de quibus oportuerat me gaudere, confidens in omnibus uobis, quia meum gaudium omnium uestrum est. Nam ex multa tribulatione & angustia cordis scripsi uobis per multas lachrymas, non ut contristemini, sed ut sciatis quam charitatem habeam, habundantius in uobis. Si quis autem contristauit me, non me contristauit, sed ex parte, ut non onerem omnes uos. Sufficit illi qui eiusmodi est, obiurgatio haec quae fit a pluribus, ita ut e contrario magis donetis & consolemini, ne forte abundantiori tristitia absorbeatur qui eiusmodi est. Propter quod obsecro uos, ut confirmetis in illum charitatem. Ideo enim & scripsi uobis, ut cognoscam experimentum uestrum, an in omnibus obedientes sitis. Cui autem aliquid donastis, & ego. Nam & ego quod donaui, si quid donaui, propter uos [Page] in persona Christi, ut non circū ueniamur a satana: non enim ignoramus cogitationes eius. Cum uenissem autem Troadem propter euangelium Christi, & ostium mihi apertum esset in Domino, non habui requiem spiritui meo, eo quod non inuenerim Titum fratrē meum, sed ualefaciens eis, profectus sum in Macedoniam. Deo autem gratias, qui semper triumphat nos in Christo IESV, & odorem notitiae suae manifestat per nos in omni loco: quia Christi bonus odor sumus Deo, in iis qui salui fiunt, & in iis qui pereunt: Aliis quidē odor mortis in mortem, aliis odor uitae in uitam. Et ad haec quis tam idoneus? Non enim sumus (sicut plurimi) adulterantes uerbum Dei, sed ex synceritate, sicut ex Deo coram Deo, in Christo loquimur.
CAPVT III.
INcipimus iterum nosmetipsos commendare? Aut nunquid egemus (sicut quidā) cōmē daticiis epistolis ad uos, aut ex uobis? Epistola nostra uos estis scripta ī cordibus nr̄is, quae scitur & legitur ab oībus hoībus, manifestati ꝙ epistola estis Christi, ministrata a nobis, & scripta nō atramēto, sed spū dei uiui: nō in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus. Fiduciā aūt talē habemus ꝑ Christū ad deū, nō quod sufficiētes simus cogitare aliquid a nobis, quasi ex nobis, sed sufficiētia nr̄a ex deo est, qui [Page 242] & idoneos nos fecit ministros noui testamenti, non litierae, sed spiritus: litera enim occidit, spiritus autem uiuificat. Quod si ministratio mortis literis deformata in lapidibus fuit in gloria, ita ut non possent intendere filii Israel in faciem Mosi, propter gloriam uultus eius, quae euacuatur: quomodo non magis ministratio spiritus erit in gloria? Nam si ministratio damnationis in gloria est: multo magis abundat ministerium iustitiae, in gloria. Nam nec glorificatum est quod claruit in hac parte, propter excellentem gloriam. Si enim quod euacuatur per gloriā, est: multo magis quod manet in gloria est. Habentes igitur talem spem, multa fiducia utimur, non sicut Moses ponebat uelamen super faciem suam, ut non intēderent filii Israel in faciē eius, quod euacuatur. Sed obtusi sunt sensus eorum. Vsque in hodiernum enim diem idipsum ue lamen in lectione ueteris testamenti manet non reuelatum, (quoniam in Christo euacuatur) sed usque in hodiernum diem, cum legitur Moses, uelamen positum est super cor eorum. Cum autem conuersi fuerint ad Dominum, auferetur uelamen. Dominus autem spiritus est. Vbi autem spiritus Domini, ibi libertas. Nos uero omnes reuelata facie gloriā Domini speculantes, in eandem imaginem trāsformamur a claritate in claritatē, [Page] tanquā a Domini spiritu.
CAPVT IIII.
IDeo habentes hanc ministrationem, iuxta quod misericordiam consecu [...]i sumus, non deficimus, sed abdicamus occulta dedecoris, non ambulantes in astutia, neque adulterantes uerbum Dei, sed in manifestatione ueritatis commendantes nosmetipsos ad omnem conscientiam hominum, corā Deo. Quod si etiam opertum est euā gelium nostrum, in iis qui pereūt est opertum, in quibus Deus huius seculi excaecauit mentes infidelium, ut nō fulgea [...] illis illuminatio euangelii gloriae Christi, qui est imago Dei. Non em̄ nosmetipsos praedicamus, sed Iesum Christū Dominū nostrū, nos aūt seruos uestros per Iesum, quoniam Deus qui dixit de tenebris lucem splendescere, ipse illuxit in cordibus nostris ad illuminationē sciētiae claritatis Dei, in facie Christi Iesu. Habemus autē thesaurū istū in uasis fictilibus, ut sublimitas sit uirtutis Dei, & nō ex nobis. In omnibus tribulationem patimur, sed non angustiamur: aporiamur, sed nō destituimur: persecutionē patimur, sed nō derelinquimur: humiliamur, sed nō con [...]undimur: de [...]icimur, sed non perimus: semper mortificationem IESV Christi in corpore nostro circumferentes, ut & uita IESV manifestetur in corporibus nr̄ [...]s. Semper em̄ nos [Page 243] qui uiuimus, in mortē tradimur propter Iesum, ut & uita Iesu manifestetur in carne nostra mortali. Ergo mors in nobis operatur, ui [...]a aūt in uobis. Habentes aūt eundē spiritū fidei. Sicut scriptū est: Credidi, propter quod locutus sum: & nos credimus, propter quod & loꝗmur, scientes qm̄ qui [...]uscitauit Iesū, & nos cū Iesu suscitabit, & cōstituet uobiscum. Omnia enim propter uos, ut gr̄a abundās per multos in gratiarū actiōe, abundet in gloriam Dei. Propter quod nō deficimus, sed licet is ꝗ foris est noster homo corrūpatur, tamē is qui intus est renouatur de die in diē. Id enim qd ī praesēti est momētaneū & leue tribulationis nr̄ae supra modū in sublimitate aeternū gloriae pō dus operatur in nobis, nō cōtemplātibus nobis quae uidētur, sed quae nō uidētur. Quae em̄ uidētur, tēporalia sūt: quae aūt nō uidētur, aeterna sunt.
CAP .V.
SCimus enim quoniam si terrestris domus nostra huius habitatiōis dissoluatur, ꝙ aedificationem ex Deo habemus, domū non manufactam, aeternam in coelis. Nam & in hoc ingemiscimus, habitationem nostram quae de coelo est superindui cupientes: si tamē uestiti, & nō nudi inueniamur. Nā & ꝗ sumus in hoc tabernaculo, ingemiscimus grauati, eo quod nolumus expoliari, sed superuestiri, ut absorbeatur quod mortale est a uita. Qui [Page] autē efficit nos in hoc ipsū, deus: qui dedit nobis pignus spiritus. Audētes igitur semper & scientes, quoniā dū sumus in hoc corpore, ꝑgrinamur a dn̄o. (Per fidē em̄ ambulamus, & nō per speciē.) Audemus aūt, & bonā uolū tatē habemus magis peregrinari a corpore, & praesentes esse ad dominū: Et ideo cōtendimus siue absētes, siue praesentes placere illi. Omnes em̄ nos manifestari oportet ante tribunal Christi, ut referat unusquis (que) propria corporis prout gessit, siue bonū, siue malū. Sciētes ergo timorē domini, hoībus suademus, deo aūt manifesti sumus. Spero aūt & in cōsciētiis uestris manifestos nos esse. Nō item̄ cōmendamus nos uobis, sed occasionē damus uobis gloriādi pro nobis, ut habeatis ad eos qui in facie gloriātur, & nō in corde. Siue em̄ mēte ex cedimus, deo: siue sobrii, sumus uobis. Charitas em̄ Christi urget nos, aestimātes hoc: quoniā si unus pro oībus mortuus est, ergo omnes mortui sunt. Et pro oībus mortuus est Christus, ut & qui uiuunt, iam nō sibi uiuāt, sed ei qui pro ipsis mortuus est, & resurrexit. Itaque nos ex hoc neminem nouimus secundum carnem. Etsi cognouimus secundum carnem Christum, sed nunc iam non nouimus. Si qua ergo in Christo noua creatura, uetera transierūt, ecce facta sunt oīa noua. Omnia autem ex deo, qui nos recōciliauit sibi per Christū, & dedit nobis ministeriū reconciliatiōis. [Page 244] Quoniā quidē deus erat in Christo mundū recōciliās sibi, nō reputans illis delicta ipsorū, & posuit in nobis uerbū recōciliatiōis. Pro Christo ergo legatione fūgimur, tanquā deo ex hortante per nos. Obsecramus pro Christo, recōciliamini deo. Eum qui non nouerat peccatū, pro nobis peccatū fecit, ut nos efficeremur iustitia Dei in ipso.
CAPVT VI.
ADiuuantes aūt exhortamur, ne in uacuū gratiam dei recipiatis. Ait em̄: Tempore accepto exaudiui te, & in die salutis adiuui te. Ecce nūc tēpus acceptabile, ecce nunc dies salutis. Ne mini dantes ullam offensionem, ut nō uituperetur ministeriū nostrū, sed in ōnibus exhibeamus nosmetipsos sicut dei ministros, in multa patiētia, in tribulationibus, in necessitatibus, in angustiis, in plagis, in carceribus, in seditionibus, in laboribus, in uigiliis, in ieiuniis, in castitate, in sciē [...]ia, in lōganimitate, in suauitate, in spū sctō, ī charitate nō ficta, in uerbo ueritatis, & uirtute dei, ꝑ arma iustitiae a dextris & a sinistris, ꝑ gloriā & ignobilitatē, ꝑ infamiā & bonā famā: ut seductores, & ueraces, sicut ꝗ ignoti, & cogniti: quasi morientes, & ecce uiuimus: ut castigati, & non mortificati: quasi tristes, semper autem gaudentes: sicut egentes, multos autem locupletates: tanquam nihil habentes, & ōnia possidētes. Os nostrum patet ad [Page] uos o Corinthii, cor nostrū dilatatū est. Nō angustiamini in nobis, angustiamini aūt in uisceribus ur̄is. Eandē aūt habentes remunerationē tan (quam) filiis dico dilatamini & uos. Nolite iugū ducere cū infidelibus. Quae em̄ participatio iustitiae cū iniquitate? Aut q̄ societas luci ad tenebras? Quae aūt cōuētrio Christo ad Belial? Aut quae pars fideli cū infideli? Quis aūt consensus tēplo Dei cum idolis? Vos estis templum Dei uiui, sicut dicit Deus: Qm̄ inhabitabo in illis, & inambulabo inter eos, & ero illorū Deus, & ipsi erunt mihi populus. Propter quod exite de medio eorū, & separamini, dicit Dominus: & immundum ne tetigeritis, & ego recipiam uos, & ero uobis in patrē, & uos eritis mihi in filio [...] & filias, dicit Dn̄s omnipotens.
CAPVT VII.
HAs ergo habētes promissiones charissimi, mūdemus nos ab omni inquinamēto carnis & spiritus, perficientes sanctificationē in timore dei. Capite nos [...] Neminē laesimus, neminē corrupimus, neminem circūuenimus. Non ad condemnationē uestrā dico. Praediximus em̄, ꝙ in cordibus nr̄is estis ad commoriēdū & ad cōuiuēdū. Multa mihi fiducia est apud uos, multa mihi gliatio pro uobis, repletus sū cōsolatione, suꝑabūdādo gaudio ī ōi tribulatiōe nr̄a. Nā & cū uenissemus ī macedoniā nullā reꝗē habuit caro nr̄a, sed oēm tribulationē passi [Page 245] sumus: foris pugnae, intus timores. Sed qui cōsolatur humiles, consolatus est nos Deus in aduē tu Titi. Non solū aūt in aduentu eius, sed etiā in cōsolatione, qua cōsolatus est in uobis, referēs nobis uestrū desyderiū, uestrum fletum, uestrā aemulationē pro me, ita ut magis gauderē. Quoniam etsi contristaui uos in epistola, nō me poenitet, etsi poeniteret. Vidēs ꝙ epistola illa (etsi ad horam) uos cōtristauit, nūc gaudeo, nō quia cōtristati estis, sed quia contristati estis ad poenitentiā. Contristati em̄ estis secundū Deum, ut in nullo detrimentū patia mini ex nobis. Quae em̄ secundū Deū tristitia est, poenitentiam in salutē stabilē operatur, seculi aūt tristitia mortē operatur. Ecce enim hoc ipsum secundū Deū cō tristari uos, quantā in uobis operatur sollicitudinē? sed defensionem, sed indignationē, sed timorem, sed desyderiū, sed aemulationem, sed uindictā. In ōnibus exhibuistis uos incōtaminatos esse negocio. Igitur etsi scripsi uobis, nō propter eū qui fecit iniuriā, nec propter eū ꝗ passus est, sed ad manifestandū sollicitudinē nrām quā habemus pro uobis corā deo: ideo quoque cōsolati sumus. In cōsolatiōe aūt nr̄a abū dātius magis gauisi sumus super gaudio Titi, ꝗa refectus est spūs eius ab oībus uobis. Etsi quid apud illū de uobis gloriatus sum, nō sum cōfusus, sed sicut omnia uobis in ueritate locuti sumus, [Page] ita & gloriatio nostra quae fuit ad Titum ueritas facta est, & uiscera eius abundantius in uobis sunt, reminiscentis omnium uestrum obedientiam, quomodo cum timore & tremore excepistis illum. Gaudeo quod in omnibus confido in uobis.
CAPVT VIII.
NOtum autem facimus uobis fr̄es gratiā Dei, quae data est in ecclesiis Macedoniae, & ꝙ in multo experimento tribulatinis abundantia gaudii ipsorum fuit, & altissima paupertas eorū abundauit in diuitias simplicitatis eorum. Quia secundum uirtutem (testimonium illis reddo) & supra uirtutem uoluntarii fuerunt cum multa exhortatione obsecrantes nos gratiam & cō municationem ministerii quod fit in sanctos. Et non sicut sperauimus, sed semetipsos dederunt primum Domino, deinde nobis per uoluntatem Dei: ita ut roga remus Titum, ut quemadmodū coepit, ita & perficiat in uobis etiam gratiam istam. Sed sicut in oībus abūdatis fide spe & sermone, & scientia, & omni sollicitudine, insuper charitate uestra in nos, ut & in hac gratia abundetis. Non quasi imperans dico, sed per aliorū sollicitudinē, etiā uestrae charitatis ingeniū bonū comprobans. Scitis enim gratiā Domini nostri IESV Christi, qm̄ propter uos egenus factus est, cū esset diues, ut illius ī opia uos [Page 246] diuites essetis. Et consilium in hoc do. Hoc enim uobis utile est, qui non solum facere, sed & uelle coepistis ab anno priore, nunc uero & facto perficite, ut quemadmodum promptus est animus uoluntatis, ita sit & perficiendi, ex eo quod habetis. Si enim uoluntas prompta est, secundum id quod habet, accepta est, non secundum id quod non habet. Non enim ut aliis sit remissio, uobis autem tribulatio, sed ex aequalitate. In praesenti tempore uestra abundantia illorum inopiam suppleat, ut & illorum abundantia uestrae inopiae sit supplementum, ut fiat aequalitas. Sicut scriptum est: Qui multum, non abundauit: & qui modicum, non minorauit. Gratias aūt ago Deo, qui dedit eandem sollicitudinē pro uobis in corde Titi, quoniam exhortationem quidem suscepit, sed cum sollicitior esset, sua uoluntate profectus est ad uos. Misimus enim cum illo fratrem nostrum, cuius laus est in euangelio per oēs ecclesias, non solum autem, sed & ordinatus est ab ecclesiis comes peregrinationis nostrae, in hanc gratiam quae ministratur a nobis ad Domini gloriam, & destinatam uoluntatem nostram, deuitantes hoc, ne quis nos uituperet in hac plenitudine, quae ministratur a nobis in Domini gloriam. Prouidemus enim bona, non solum coram Deo, sed [...]tiam corā hominibus. Misimus [Page] autem cū illis & fratrem nostrū, quem probauimus in multis saepe sollicitum esse, nunc autem multo sollicitiorem confidentia multa in uos, siue pro Tito, qui est socius meus, & in uobis adiutor, siue fratres nostri Apostoli ecclesiarum gloriae Christi. Ostentionem ergo quae est charitatis uestrae & nr̄ae gloriae prouobis, in illos ostendite in faciem ecclesiarum.
CAPVT IX.
NAm de ministerio qd fit in sanctos, ex abundanti est mihi scribere uobis. Scio enim promptum animum uestrū, pro quo de uobis glorior apud Macedones. Quoniā & Achaia parata est ab anno praeterito, & uestra aemulatio prouocauit plurimos. Misimus autē fratres, ut ne quod gloriamur de uobis, euacuetur in hac parte, ut (quemadmodū dixi) parati sitis, ne cum uenerint Macedones mecū, & inuenerint uos imparatos, erubescamus nos, ut non dicamus uos in hac substantia. Necessariū ergo existimaui rogare fratres, ut praeueniant ad uos, & praeparent repromissam benedictionē hāc paratā esse: sic, quasi benedictionē, nō tāquā auaritiā. Hoc aūt dico: Qui parce seminat, parce & metet: & qui seminat in benedictionibus, de benedictionibus & metet. Vnusquique prout destinauit in corde suo, non ex tristitia, aut ex necessitate. Hilarē em̄ [Page 247] datorem diligit Deus. Potēs est autem Deus omnē gratiam abū dare facere in uobis: ut in omnibus [...] emper omnem sufficientiā habentes, abundetis in omne opus bonū. Sicut scriptū est: Dispersit dedit pauperibus, iustitia eius manet in seculū seculi. Qui autem administrat semē seminā ti, & panē ad manducandū praestabit, & multiplicabit semen uestrum, & augebit incremēta frugum iustitiae uestrae: ut in omnicus locupletati, abūdetis in omnem simplicitatem, quae operatur per nos gratiarum actionem Deo. Quoniam ministeriū huius officii nō solū supplet ea quae de sunt sanctis, sed etiā abūdat per multas gratiarū actiōes in Dn̄o, per probationē ministerii huius, glorificātes deū in obediētia cō fessionis uestrae in euāgelio Christi, & simplicitate cōmunicatiōis uestrae in illos, & in omnes & in ipsorum obsecratione pro uobis, desyderantium uos propter enimētē gratiā dei in uobis. Gratias ago deo super inenarrabili dono eius.
CAP .X.
IPse autem ego Paulus obsecro uos per mansuetudinem, & modestiam Christi, qui in facie quidem humilis sum inter uos, absens autem confido in uobis, Rogo aūt uos, ne praesens audeam per eam confidētiam qua existimor audere in quosdam qui arbitrantur nos tanquam secundum carnem ambulemus. [Page] In carne enim ambulantes, non tamen secundum carnem militamus. Nā arma militiae nostrae nō carnalia sunt, sed potentia Deo, ad destructionē munitionū, cōsilia destruentes, & omnē altitudinem extollentē se aduersus sciē tiā Dei, & in captiuitatem redigentes omnē intellectū in obsequiū Christi, & in promptu habē tes ulcisci omnē inobediētiam, cum impleta fuerit uestra obedientia. Quae secundū faciem sunt, uidete. Si quis cōfidit sibi Christi se esse, hoc cogitet iterum apud se, quod sicut ipse Christi est, ita & nos. Nā & si amplius aliꝗd gloriatus fuero de potestate nostra quā dedit nobis Dominus in aedificationē, & nō in destructionem uestrā, nō erubescā. Vt aūt nō existimer tan (quam) terrere uos per epistolas (Quoniā quidē epistolae in quiunt, graues sunt & fortes, praesētia aūt corporis infirma, & sermo cōtēptibilis) hoc cogitet qui eiusmodi est: quia quales sumus uerbo per epistolas absentes, tales & praesentes in facto. Nō em̄ audemus inserere, aut comparare nos quibusdā, qui seipsos cō mendant: sed ipsi in nobis nosmetipsos metientes, & comparantes nosmetipsos nobis. Nos aūt nō immensum gloriabimur, sed secundum mensuram regulae, qua mensus est nobis Deus mensuram pertingēdi usque ad uos. Non enim quasi nō pertingentes ad uos, superextēdimus nos. Vs (que) ad uos em̄ peruenimus [Page 248] in euangelio Christi. Nō in immensum gloriantes in alienis laboribus, spem autem habentes crescētis fidei uestrae in uobis magnificari, secundū regulā nostram in abundantia, etiā in illa quae ultra uos sunt euangelizare: non in aliena regula, in iis quae praeparata sunt gloriari. Qui autem gloriatur, in Domino glorietur. Non enim qui seipsum commendat, ille probatus est, sed quem Deus commēdat.
CAPVT XI.
VTinā sustineretis modicum quid insipientiae meae, sed & supportate me. Aemulor enim uos Dei aemulatione. Despō di enim uos uni uiro uirginem castam exhibere Christo. Timeo autem ne sicut serpens Euam seduxit astutia sua, ita corrumpantur sensus uestri, & excidant a simplicitate, quae est in Christo IESV. Nam si is qui uenit alium Christum praedicat, quem non praedicauimus: aut alium spiritum accipitis, quem non accepistis: aut aliud euangelium, quod non recepistis, recte pateremini. Existimo em̄ nihil me minus fecisse a magnis Apostolis. Nam & si imperitus sermone, sed non scientia. In omnibus autem manifestus sum uobis. Aut nunquid peccatum feci meipsum humilians, ut uos exaltemini? Quoniam gratis euangelium Dei euangelizaui uobis. Alias ecclesias expoliaui, [Page] accipiens stipendium ad ministerium uestrum. Et cum essem apud uos & egerem, nulli onerofus fui. Nam quod mihi deerat, suppleuerunt fratres qui uenerunt a Macedonia: & in omnibus sine onere me uobis seruaui, & seruabo. Est ueritas Christi in me, quoniam haec gloriatio non infringetur in me in regionibus Achaiae. Quare? quia non diligo uos? Deus scit. Quod autem facio & faciam, ut amputem occasionem eorum, qui uolunt occasionem: ut in quo gloriantur, tales inueniantur sicut & nos. Nam eiusmodi pseudo apostoli sūt operar [...]i subdoli, trāsfigurantes se in Apostolos Christi. Et non mirum. Ipse enim satanas transfigurat se in angelum lucis. Nō est ergo magnum, si ministri eius transfigurentur uelut ministri iustitiae, quorum finis erit secundum opera ipsorum. Iterum dico: ne quis me putet insipientem esse, alioquin uelut insipientem accipite me, ut & ego modicum quid glorier. Quod loquor, non loquor secundum Deum, sed quasi in insipientia, in hac substantia gloriae. Quoniam multi gloriantur secū dum carnē, & ego gloriabot. Libenter enim suffertis insipiētes, cum sitis ipsi sapientes. Sustinetis enim, si quis uos in seruitutē redigit, si quis deuorac, si quis accipit, si quis extollitur, si quis [Page 249] in faciem uos caedit. Secundum ignobilitatem dico, quasi nos infirmi fuerimus in hac parte. In quo quis audet (in insipientia dico) audeo & ego. Hebraei sunt, & ego. Israelitae sunt, & ego. Semen Abrahae sunt, & ego. Ministri Christi sunt, & ego. Vt minus sapiens dico: plus ego. In laboribus plurimis, in carceribus abundantius, in plagis supra modum, in mortibus frequenter. A Iudaeis quinquies quadragenas, una minus accepi. Teruirgis caesus sum, semel lapidatus sum, ter naufragium feci, nocte & die in profundo maris fui, in itineribus saepe, periculis fluminum, periculis latronum, periculis ex genere, periculis ex Gentibus, periculis in ciuitate, periculis in solitudine, periculis in mari, periculis in falsis fratribus, in labore & aerumna, in uigiliis multis, in fame & siti, in ieiuniis multis, in frigore & nuditate: Praeter illa quae extrinsecus sunt, instantia mea quotidiana, sollicitudo omnium ecclesiarum. Quis infirmatur, & ego non infirmor? Quis scandalizatur, & ego nō uror? Si gloriari oportet, quae infirmitatis meae sunt, glori abor. Deus & pater Domini nostri IESV Christi, qui est benedictus in secula, scit ꝙ non mentior. Damasci praepositus gentis Aretae regis custodiebat ciuitatem Damascenorū, ut me cō prehenderet, & per fenestrā in [Page] sporta demissus sum per mur [...], & sic effugi manus eius.
CAPVT XII.
SI gloriari oportet (non expedit quidem) ueniam autem ad uisiones & reuelationes Domini. Scio hominem in Christo ante annos quatuordecim (siue in corpore, siue extra corpus, nescio, Deus scit) raptum huiusmodi usque ad tertium coelmm. Et scio huiusmodi hominem (siue in corpore, siue extra corpus, nescio, Deus scit) quoniam rapptus est in paradisum, & audiuit archana uerba, quae non licet homini loqui. Pro huiusmodi gloriabor, pro me autem nihil, nisi in infirmitatibus meis. Nam etsi uoluero gloriari, non ero insipiens: ueritatem enim dicam. Parco aūt, ne quis me existimet supra id quod uidet in me, aut audit aliquid ex me. Et ne magnitudo reuelationum extollat me, datus est mihi stimulus carnis meae angelus satanae, ut me colaphizet. Propter quod ter Dominum rogaui, ut discederet a me, & dixit mihi: Sufficit tibi gratia mea: nam uirtus in infirmitate perficitur. Libenter igitur gloriabor in infirmitatibus meis, ut inhabitet in me uirtus Christi. Propter quod placeo mihi in infirmitatibus meis, in contumeliis, in necessitatibus, in persecutionibus, in angustiis pro Christo. Cum enim infirmor, [Page 250] tunc potens sum. Factus sum insipiens, uos me coegistis. Ego enim a uobis debui commendari: nihil enim minus feci ab iis, qui sunt supra modum Apostoli. Tametsi nihil sum, signa tamen Apostoli facta sunt super uos in omni patientia, in signis, & prodigiis, & uirtutibus. Quid est enim quod minus habuistis prae caeteris ecclesiis, nisi quod ego ipse non grauaui uos? Donate mihi hanc iniuriam. Ecce tertio hoc paratus sum uenire ad uos, & non ero grauis uobis. Non enim quaero quae uestra sunt, sed uos. Nec enim debent filii parentibus thesaurizare, sed parentes filiis. Ego autem libentissime impendam, & super impendar ipse pro animabus uestris, licet plus uos diligens minus diligar. Sed esto: Ego uos non grauaui, sed cum essem astutus, dolo uos cepi. Nūꝗd per aliquē eorū quos misi ad uos circū ueni uos? Rogaui Titum, & misi cū illo fratrē. Nūquid Titus uos circumuenit? nonne eodem spiritu ambulauimus? nōne eisdem uestigiis? Olim putatis quod excusemus nos apud uos? Coram deo in Christo loquimur. Omnia autem charissimi propter aedificationem uestram. Timeo enim ne forte cum uenero, nō quales uolo, inueniam uos: & ego inueniar a uobis, qualem non [...]ultis, ne forte contentiones, [Page] aemulationes, animositates, dissentiōes, detractiōes, susurrationes, inflationes, seditiōes sint inter uos. Ne iterū cū uenero, humiliet me deus apud uos, & lugeā multos ex iis, qui ante peccauerūt, & nō egerūt poenitētiā suꝑ inmmūditia, & fornicatione, & impudicitia quam ges [...]erunt.
CAPVT XIII.
ECce tertio hoc uenio ad uos: In ore duorū uel trium testium stabit omne uerbū. Praedixi enim & praedico ut praesen [...] uobis, & nūc absens, iis qui ante peccauerūt, & caeteris oībus, quoniā si uenero iterū, nō parcā. An experimentū quaeritis eius qui in me loquitur Christus, qui in uobis nō infirmatur, sed potens est in uobis? Nam etsi crucifixus est, ex infirmitate, sed uiuit ex uirtute dei. Nā & nos infirmi sumus in illo, sed uiuimus cū eo ex uirtute dei in uobis. Vosmetipsos tentate, si estis in fide, ipsi uos probate. An nō cognoscitis uosmetipsos, quia Christus Iesus in uobis est? nisi forte reprobi estis. Spero autē quod cognoscitis, quia nos non sumus reprobi. Oramus autem Deum, ut nihil mali faciatis, non ut nos probati appareamus, sed ut uos quod bonum est faciatis, nos autem ut reprobisimus. Non enim possumus aliquid aduersus ueritatem, sed pro ueritate. Gaudemus enim quoniam nos infirmi sumus, uos autem potentes estis. [Page 251] Hoc & oramus, uestram consummationem. Ideo enim haec absens scribo, ut non praesens durius agam, secūdum potestatem quam Dominus dedit mihi, in aedificationem, & non in destructionem. De caetero autem fratres gaudete, perfecti estote, ex hortamini, idipsum sapite, pacē habete, & Deus pacis & dilectionis erit uobiscum. Salutate inuicem in osculo sancto. Salutant uos omnes sancti. Gratia Domini nostri IESV Christi, & charitas Dei, & communicatio sancti spiritus sit cum omnibus uobis. AMEN.
EPISTO la Pauli Apostoli ad Galatas.
CAPVT PRIMVM.
PAulus Apostolus nō ab hoībus, ne que per hominē, sed per IESVM Christum, & Deū patrē, ꝗ suscitauit eum a mortuis, & qui mecū sunt omnes fratres, ecclesiis Galatiae. Gratia uobis & pax a Deo patre nostro, & Domino nostro IESV Christo, qui dedit semetipsum pro peccatis nostris, ut eriperet [Page] nos de praesenti seculo nequam, secundum uolūtatem Dei & patris nostri, cui est gloria in secula seculorū. Amen. Miror quod sic tam cito transferimini, ab eo qui uos uocauit in gratiam Christi, in aliud euangelium: quod non est aliud, nisi sunt aliqui, qui uos conturbant, & uolunt conuertere euangelium Christi. Sed licet nos, aut angelus de coelo euangelizet uobis praeterquam quod euangelizauimus uobis, anathema sit. Sicut prediximus, & nunc iterum dico: Si quis uobis euangelizauerit, praeter id quod accepistis, anathema sit. Modo enim hominibus suadeo, an Deo? An quaero hominibus placere? Si ad huc hominibus placerem, Christi seruus non essem. Notum enim uobis facio fratres euangelium, quod euangelizatum est a me, quia non est secundum hominem: ne (que) enim ego ab homine accepi illud, ne (que) didici, sed per reuelationē IESV Christi. Audistis enim conuersationem meam aliquando in Iudaismo, quoniam supra modū persequeba [...] ecclesiam Dei, & expugnabam illā: & proficiebā in Iudaismo supra multos coaetaneos meos in genere meo, abundantius aemulator existens paternarum mearum traditionum. Cum autē placuit ei qui me segregauit ex utero matris meae, & uocauit per gratiam suam, ut reuelaret filium suū in me, ut euāgelizarem illum in Gentibus, continuo nō [Page 252] acquieui carni & sanguini: ne (que) ueni Hierosolymam ad antecessores meos Apostolos, sed abii in Arabiam, & iterum reuersus sum Damascum. Deinde post annos tres ueni Hierosolymam uidere Petrum, & māsi apud eum diebus quindecim. Alium autem Apostolorum uidi neminem, nisi Iacobum fratrē Domini. Quae autem scribo uobis, ecce coram Deo, quia non mentior. Deinde ueni in partes Syriae & Ciliciae. Eram autem ignotus facie ecclesiis Iudaeae quae erant in Christo. Tantum autem auditum habebant, quoniam qui persequebatur nos aliquando, nunc euangelizat fidem, quam aliquando expugnabat, & in me clarificabant Deum.
CAPVT II.
DEinde post annos quatuordecim iterum ascē di Hierosolymam cum Barnaba, assumpto & Tito. Ascendi autem secundum reuelationem, & contuli cum illis euangelium quod praedico in Gentibus: seorsum autem iis qui uidebantur aliquid esse, ne forte in uanū currerē aut cucurrissem. Sed ne (que) Titus, qui mecum erat, cum esset Gentilis compulsus est circuncidi. Sed propter subintroductos falsos fratres qui subintroierunt explorare libertatem nostram, quam habemus in Christo IESV, ut nos in seruitutem redigerent. Quibus ne (que) ad [Page] horam cessimus subiectioni, ut ueritas euangelii permaneat apud uos. Ab iis autem qui uidebantur esse aliquid, quales aliquando fuerint, nihil mea interest: Deus enim personam hominis non accipit. Mihi enim qui uidebantur esse aliquid nihil contulerunt. Sed contra cum uidissent quod creditū est mihi euangelium praeputii, sicut & Petro circuncisionis, (qui enim operatus est Petro in Apostolatum circuncisionis, operatus est & mihi inter Gentes.) & cum cognouissent gratiam quae data est mihi, Iacobus & Cephas, & Ioannes qui uidebantur columnae esse, dextras dederunt mihi & Barnabae societatis: ut nos in Gentes, ipsi autem in circūcisionem, tantum ut pauperum memores essemus: quod etiam sollicitus fui hoc ipsum facere. Cum autem uenisset Petrus Antiochiam, in faciem ei restiti, quia reprehensibilis erat. Prius enim quam uenirent quidam a Iacobo, cum Gentibus edebat. Cum aūt uenissent, subtrahebat & segregabat se, timens eos qui ex circūcisione erant. Et simulationi eius cōsenserunt caeteri Iudaei, ita ut Barnabas duceretur ab illis in illam simulationem. Sed cum uidissem quod nō recte ambularent ad ueritatem Euangelii, dixi Cephae coram omnibus: Si tu cum Iudaeus sis, Gentiliter uiuis, & non Iudaice, quomō Gētes cogis Iudaizare? [Page 253] Nos natura Iudaei, & non ex Gē tibus peccatores (scientes autem quod non iustificatur homo ex operibus legis nisi per fidem IESV Christi) & nos in Christo IESV credimus, ut iustificemur ex fide Christi, & non ex operibus legis. Propter quod ex operibus legis nō iustificabitur omnis caro. Quod si quaerentes iustificari in Christo, inuēti sumus & ipsi peccatores, nunquid Christus peccati minister est? Absit. Si enim quae destruxi, iterū haec aedifico, praeuaricatorem me constituo. Ego enim per legem legi mortuus sum, ut Deo uiuā. Christo confixus sum cruci. Viuo autem iam non ego, uiuit uero in me Christus. Quod autē nunc uiuo in carne, in fide uiuo filii dei, qui dilexit me, & tradidit semet ipsum pro me. Non abiicio gratiam Dei. Si enim per legem iustitia, ergo gratis Christus mortuus est.
CAPVT III.
OInsensati Galatae, quis uos fascinauit non obedire ueritati? ante quorum oculos Christus IESVS proscriptus est, & in uobis crucifixus. Hoc solū a uobis uolo discere: Ex operibus legis spiritū accepistis, an ex auditu fidei? Sic stulti estis, ut cū spiritu coeperitis, nunc carne cōsummamini? Tāta passi estis sine causa? Si tamē sine causa. Qui ergo tribu it uobis spiritū, & operatur uirtutes in uobis, ex operibus [Page] legis, an ex auditu fidei? Sicut scriptum est: Abraham credidit Deo, & reputatum est illi ad iustitiam. Cognoscite ergo quia qui ex fide sunt, ii sunt filii Abrahae. Prouidens autem scriptura quia ex fide iustificat Gentes Deus, pronunciauit Abrahae: Quia benedicentur in te omnes Gentes. Igitur qui ex fide sunt, benedicentur cum fideli Abraham. Quicunque enim ex operibus legis sunt, sub maledicto sunt. Scriptum est enim: Maledictus omnis qui non permanserit in omnibus quae scripta sunt in libro legis, ut faciat ea. Quod autem in lege nemo iustificatur apud Deum, manifestum est: quia iustus ex fide uiuit. Lex autem non est ex fide, sed qui fecerit ea, uiuet in illis. Christus nos redemit de maledicto legis, factus pro nobis maledictum (quia scriptum est: Maledictus omnis qui pendet in ligno) ut in Gentibus benedictio Abrahae fieret in Christo IESV, ut pollicitationem spiritus accipiamus per fidem. Fratres (secundum hominem dico,) tantum hominis confirmatum testamentum nemo spernit, aut superordinat. Abrahae dictae sunt promissiones, & semini eius. Non dicit: Et seminibus, quasi in multis, sed quasi in uno, & semini tuo, qui est Christus. Hoc autem dico, testamentum confirmatum a Deo, quae post quadringentos et triginta anno [...] [Page 254] facta est lex non irritum facit, ad euacuandam promissionem. Nam si ex lege haereditas, iam non ex promissione. Abrahae autem per repromissionem donauit Deus. Quid igitur lex? Propter transgressionem posita est, donec ueniret semen cui promiserat, ordinata per angelos in manu mediatoris. Mediator autem unius non est: Deus autem unus est. Lex ergo aduersus promissa Dei? Absit. Si enim data esset lex quae posset uiuificare, uere ex lege esset iustitia. Sed conclusit scriptura omnia sub peccato, ut promissio ex fide IESV Christi daretur credentibus. Prius autem quam ueniret fides, sub lege custodiebamur conclusi in eam fidem, quae reuelanda erat. Itaque lex paedagogus noster fuit in Christo, ut ex fide iustificemur. At ubi uenit fides, iam non sumus sub paedagogo. Omnes enim filii Dei est is per fidem, quae est in Christo IESV. Quicunque enim in Christo IESV baptizati estis, Christū induistis. Nō est Iudaeus ne (que) Graecus: non est seruus neque liber: non est masculus neque foemina. Omnes enim uos unum estis in Christo IESV. Si auten uos Christi, ergo semen Abrahae estis, secū dum promissionem haeredes.
CAPVT IIII.
[Page] DIco autem: Quanto tempore haeres paruulus est, nihil differt a seruo cum sit dominus omnium, sed sub tutoribus & actoribus est usque ad praefinitū tempus a patre. Ita & nos, cum essemus paruuli, sub elementis mundi eramus seruientes. At ubi uenit plenitudo temporis, misit Deus filium suum factum ex muliere, factum sub lege, ut eos qui sub lege erant redimeret, ut adoptionem filiorum reciperemus. Quoniam autem estis filii Dei, misit Deus spiritum filii sui in corda uestra clamantem: Abba, pater. Ita (que) iam non est seruus, sed filius. Quod si filius, & haeres per Deum. Sed tunc quidem ignorantes Deum, iis qui natura non sunt dii, seruiebatis. Nunc autem cum cognoueritis Deum, imo cogniti sitis a Deo, quomodo conuertimini iterum ad infirma & egena elementa, quibus denuo seruire uultis? Dies obseruatis, & menses, & tempora, & annos. Timeo ne forte sine causa laborauerim in uobis. Estote sicut ego, quia & ego sicut uos. Fratres, obsecro uos. Nihil me laesistis. Scitis autem, quia per infirmitatem carnis euangelizaui uobis iampridem, & tentationem uestram in carne mea non spreuistis, neque respuistis: sed sicut angelum Dei accepistis me, sicut Christum IESVM. Vbi est ergo beatitudo uestra? [Page 255] Testimonium enim perhibeo uobis, quia si fieri potuisset, oculos uestros eruissetis, & dedissetis mihi. Ergo inimicus uobis factus sum, uerum dicens uobis? Aemulantur uos non bene, sed excludere uos uolunt, ut illos aemulemini. Bonum autem aemule mini, in bono semper, & non tantum cum praesens sum apud uos. Filioli mei, quos iterum parturio, donec formetur Christus in uobis. Vellem autem esse apud uos modo, & mutare uocem meam, quoniam confundor in uobis. Dicite mihi qui sub lege uultis esse, legem nō legistis? Scriptum est enim: Quoniam Abraham duos filios habuit, unum de ancilla, & unum de libera. Sed qui de ancilla, secundum carnem natus est: qui autem de libera, per repromissionem: quae sunt per allegoriam dicta. Haec enim sunt duo testamēta: Vnum quidem in monte Sina, in seruitutem generans, quae est Agar. Sina enim est mons in Arabia, qui cōiunctus est ei, qui nunc est Hierusalem, & seruit cum filiis suis. Illa autem quae sursum est Hierusalem, libera est, quae est mater nostra. Scriptum est enim: Laetare sterilis, quae non paris: erumpe & clama, quae non parturis: quia multi filii desertae, magis quam eius quae habet uirum. Nos autē fratres secundum Isaac promissionis filii sumus. Sed quemadmodum tunc is qui secundum carnem natus fuerat, [Page] persequebatur eum, qui secundum spiritum: ita & nunc. Sed quid dicit scriptura? Eiice ancillam & filium eius: non enim haeres erit filius ancillae cum filio liberae. Itaque fratres, non sumus ancillae filii, sed liberae, qua libertate Christus nos liberauit.
CAPVT V.
STate, & nolite iterum iugo seruitutis contineri. Ecce ego Paulus dico uobis, quoniam si circuncidamini, Christus uobis nihil proderit. Testificor autem rursus omni homini circuncidenti se, quoniam debitor est uniuersae legis faciendae. Euacuati estis a Christo qui in lege iustificamini, a gratia excidistis. Nos enim spiritu, ex fide spem iustitiae expectamus. Nam in Christo IESV, neque circuncisio aliquid ualet, neque praeputium, sed fides quae per charitatem operatur. Currebatis bene, quis uos impediuit ueritati non obedire? Nemini consenseritis. Persuasio haec non est ex eo qui uocat uos. Modicum fermentum totam massam corrumpit. Ego confido de uobis in Domino, quod nihil aliud sapietis: qui autem conturbat uos portabit iudicium, quicun (que) est ille. Ego aūt fratres, si circūcisionē adhuc praedico, quid adhuc persecutio nem patior? Ergo euacuatū est scandalum crucis. Vtinam & abscindantur qui uos conturbāt. [Page 256] Vos enim in libertatem uocati estis fratres, tantum ne libertarem in occasionenem detis carnis: sed per charitatem spiritus, seruite inuicem. Omnis enim lex in uno sermone impletur: Diliges proximum tuum sicut teipsum. Quod si inuicem mordetis & comeditis, uidete ne ab inuicem consumamini. Dico autem in Christo: Spiritu ambulate, & desyderia carnis non perficietis. Caro enim concupiscit aduersus spiritum, spiritus aduersus carnem. Haec enim sibi inuicem aduersantur, ut non quaecunque uultis, illa faciatis. Quod si spiritu ducimini, non estis sub lege. Manifesta sunt autem opera carnis, quae sunt: fornicatio, immundicia, impudicitia, luxuria, idolorum seruitus, ueneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, irae, rixae, dissensiones, sectae, inuidiae, homicidia, ebrietates, comessationes, & his similia, quae praedico uobis sicut praedixi: quo niam qui talia agunt, regnum Dei non consequentur. Fructus autem spiritus est: charitas, gaudium, pax, patiētia, benignitas, bonitas, lōganimitas, mansuetudo, fides, modestia, cōtinētia, castitas. Aduersus huiusmodi nō est lex. Qui aūt sunt Christi, carnem suā crucifixerunt cū uiciis & cōcupiscentiis. Si spū uiuimus, spiritu & ambulemus. Non efficiamur inanis gloriae cupidi, inuicē prouocantes, inuicem inuidentes.
CAPVT VI.
[Page] FRatres, etsi praeoceupatus fuerit homo in aliquo delicto, uos qui spirituales estis, huius modi instruite in spiritu lenitatis, consyderans teipsum, ne & tu tenteris. Alter alterius onera portate, & sic adimplebitis legem Christi. Nam si quis existimat se aliquid esse, cum nihil sit, ipse se seducit. Opus autem suum probet unusquisque, & sic in semetipso tantum gloriam habebit, & non in altero. Vnusquisque enim onus suum portabit. Communicet autem is qui catechizatur uerbo, ei qui se catechizat in omnibus bonis. Nolite errare, Deus non irridetur. Quae enim seminauerit homo, haec & metet. Quoniam qui seminat in carne sua, de carne & metet corruptionem: qui autem seminat in spiritu, de spiritu metet uitam aeternam. Bonum autem facientes, non deficiamus: tempore enim suo metemus non deficientes. Ergo dum tēpus habemus, operemur bonum ad omnes, maxime autem ad domesticos fidei. Videte qualibus literis scripsi uobis mea manu. Quicunque enim uolunt placere in carne, hi cogunt uos circuncidi: tātum, ut crucis Christi persesequutionem non patiantur. Neque enim qui circunciduntur legem custodiunt, sed uolunt uos circuncidi, ut in carne uestra glorientur. Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce [Page 257] Dn̄i nostri IESV Christi, per quē mihi mundus crucifixus est, & ego mundo. In Christo em̄ IESV, ne (que) circūcisio aliꝗd ualet, ne (que) praeputiū: sed noua creatura. Et quicun (que) hanc regulā secuti fuerint, pax super illos & misericordia, & super Israel Dei. De caetero nemo mihi molestus sit: ego enim stigmata Domini IESV in corpore meo porto. Gratia Domini nostri IESV Christi, cum spiritu uestro fratres. AMEN.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Ephesios.
CAPVT PRIMVM.
PAulus Apostolus IESV Christi per uoluntatē Dei, omnibus sanctis qui sunt Ephesi, & fidelibus omnibus in Christo IESV. Gratia uobis & pax a Deo patre nostro & Domino IESV Christo. Benedictus Deus & pater Domini nostri IESV Christi, qui benedixit nos in omni benedictione spirituali in coelestibus in Christo, sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionē: ut essemus sancti & immaculati in conspectu eius in charitate, qui praedestinauit nos in adoptionē [Page] filiorum per IESVM Christum in ipsum, secundum propositū uoluntatis suae in laudem gloriae gratiae suae, in qua gratificauit nos in dilecto filio suo: in quo habemus redemptionē per sanguinem eius, in remissionem peccatorum secundum diuitias gratiae eius, quae superabundauit in nobis in omni sapientia & prudentia, ut notum saceret nobis sacramētum uoluntatis suae, secundum beneplacitum eius, quod proposuit in eo in dispensatione plenitudinis temporum, instaurare omnia in Christo, quae in coelis, & quae in terra sunt in ipso. In quo etiam & nos sorte uocati sumus, praedestinati secundum propositum eius, qui operatur omnia secundum consilium uoluntatis suae, ut simus in laudem gloriae eius, nos qui ante sperauimus in Christo, in quo & uos, cum audissetis uerbum ueritatis, euangelium salutis uestrae, in quo & credentes signati estis spiritu promissionis sancto, qui est pignus haereditatis nostrae, in redemptionem acquisitionis, in laudem gloriae ipsius. Propterea & ego audiens fidem uestram, quae est in Christo IESV, & dilectionem in omnes sanctos, non cesso gratias agens pro uobis memoriam uestri faciens in orationibus meis, ut Deus (Domini nostri IESV Christi pate [...] gloriae, det uobis spiritum sapiē tiae & reuelationis in agnitionē [Page 258] eius illuminatos oculos cordis uestri, ut sciatis quae sit spes uocationis eius, & quae diuitiae gloriae haereditatis eius in sanctis, & quae sit supereminens magnitudo uirtutis eius in nos, qui credidimus secundum operationem potētiae uirtutis eius quam operatus est in Christo IESV, suscitans illum a mortuis, & constituens ad dexteram suam in coelestibus, supra omnem principatum, & potestatem, & uirtutem, & dominationem, & omne nomen quod nominatur non solum in hoc seculo, sed etiam in futuro. Et omnia subiecit sub pedibus eius, & ipsum dedit caput super omnem ecclesiam, quae est corpus ipsius, & plenitudo eius, qui omnia in ōnibus adimplet.
CAPVT II.
ET uos conuiuificauit cum essetis mortui delictis & peccatis uestris, in quibus aliquā do ambulastis, secundum seculum mundi huius, secūdum principem potestatis aeris huius, spiritus qui nunc operatur in filios diffidentiae, in quibus & nos aliquando cōuersati sumus, in desyderiis carnis nostrae, facientes uoluntatem carnis & cogitationum, & eramus natura filii irae, sicut & caeteri. Deus autem qui diues est in misericordia, propter nimiam charitatem suam, qua dilexit nos, & cum essenus mortui peccatis, cōuiuificauit nos in Christo, cuius gra estis [Page] saluati, & conresuscitauit, & consedere fecit in coelestibus, in in Christo IESV, ut ostenderet in seculis superuenientibus abū dantes diuitias gratiae suae, in bonitate super nos in Christo IESV. Gratia enim estis saluati per fidem, & hoc non ex uobis. Dei enim donū est, non ex operibus, ut ne quis glorietur: Ipsius enim sumus factura, creati in Christo IESV in operibus bonis, quae praeparauit Deus, ut in illis ambulemus. Propter quod memores estote, quod aliquando uos qui Gentes eratis in carne, qui dicebamini praeputium ab ea quae dicitur circuncisio in carne manufacta, qui eratis in illo tempore sine Christo, alienati a conuersatione Israel, & hospites testamentorum, promissionis spem non habentes, & sine Deo in hoc mūdo: Nunc autem in Christo IESV uos qui aliquando eratis longe, facti estis prope in sanguine Christi. Ipse enim est pax nostra, qui fecit utraque unum, & medium parietem maceriae soluens inimicitias in carne sua, legem mandatorum decretis euacuans, ut duo [...] condat in semetipso, in uno nouo homine, faciens pacem, ut reconciliet ambos in uno corpore Deo, per crucem interficiens inimicitas in semetipso. Et ueniens euāgelizauit pacem uobis▪ qui lōge fuistis, & pacem iis qui [Page 259] prope. Quoniam per ipsum habemus accessum ambo in uno spiritu ad patrem. Ergo iam non estis hospites & aduenae, sed estis eiues sanctorum & domestici Dei, superaedificati super fundamentum Apostolorum & Prophetarum, ipso summo angulari lapide Christo IESV, in quo omnis aedificatio constructa, crescit in templū sanctū in Domino, in quo & uos coaedificamini in habitaculum Dei in spiritu sancto.
CAPVT III.
HVius rei gratia ego Paulus uinctus Christi IESV pro uobis Gentibus. Si tamen audistis dispensationem gratiae Dei, quae data est mihi in uobis, quoniam secundum reuelationem notum mihi factum est sacramentum, sicut supra scripsi in breui, prout potestis legentes intelligere prudētiam meam in ministerio Christi, quod aliis generationibus non est agnitum filiis hominum, sicut nunc reuelatum est sanctis Apostolis eius & Prophetis in spiritu esse Gentes cohaeredes, & concorporales, & comparticipes promissionis in Christo IESV per euangelium, cuius factus sum ego minister secundum donum gratiae Dei, quae data est mihi secundū operationem uirtutis eius. Mihi enin omnium sanctorū minimo data est gratia haec: in Gentibus euāgelizare inuestigabiles diuitias Christi, & illuminare omnes, quae sit [Page] dispensatio sacramenti absconditi (in seculis) in Deo, qui omnia creauit, ut innotescat principatibus & potestatibus in coelestibus per ecclesiam, multiformis sapientia Dei, secundum praefinitionem seculorum, quam fecit in Christo IESV Domino nostro. In quo habemus fiduciam & accessum in confidentia per fidem eius. Propter quod peto, ne deficiatis in tribulationibus meis pro uobis, quae est gloria uestra. Huius rei gratia flecto genua mea ad patrem Domini nostri IESV Christi, ex quo omnis paternitas in coelis & in terra nominatur, ut det uobis secundum diuitias gloriae suae uirtutem corroborari per spiritum eius in interiori homine, Christum habitare per fidem in cordibus uestris, in charitate radicati & fundati, ut possitis comprehendere cum omnibus sanctis, quae sit latitudo, & longitudo, & sublimitas, & profundum, scire etiam supereminentem scientiae charitatem Christi, ut impleamini in omnem plenitudinem Dei. Ei autem qui potens est omnia facere superabundanter quam petimus aut intelligimus, secundum uirtutem quae operatur in nobis, ipsi gloria in ecclesia et in Christo IESV, in omnes generationes seculi seculorum. Amen.
CAPVT IIII.
[Page 260] OBsecro itaque uos ego uinctus in Domino, ut digne ambuletis uocatione qua uocati estis cum omni humilitate & mansuetudine, cum patientia, supportantes inuicem in charitate, solliciti seruare unitatē spiritus: in uinculo pacis. Vnum corpus, & unus spiritus: sicut uocati estis in una spe uocationis uestrae. Vnus Dominus, una fides, unum baptisma: Vnus Deus, & pater omnium, qui super omnes, & per omnia in omnibus nobis. Vnicuique autem nostrum data est gratia secundum mensuram donationis Christi. Propter quod dicit: Ascendens in altum, captiuam duxit captiuitatem, dedit dona hominibus. Quod autem ascendit, quid est, nisi quia & descendit primum in inferiores partes terrae? Qui descendit, ipse est & qui ascendit super ōnes coelos, ut impleret oīa. Et ipse dedit quosdā quidē Apostolos, quosdam autem Prophetas, alios uero Euangelistas, alios autem Pastores & Doctores ad consummationem sanctorum in opus ministerii, in aedificationem corporis Christi, donec occurramus omnes in unitatē fidei, & agnitionis filii Dei, in uirum, erfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi, ut iam non simus paruuli fluctuantes, & circumferamur omni uento doctrinae in nequitia hominū, [Page] in astutia ad circunuentionem erroris. Veritatē aūt faciētes in charitate, crescamus in illo per omnia, qui est caput, Christus: ex quo totum corpus compactum, & connexum per omnem iuncturam subministrationis, secundum operationem in mensuram iniuscuiusque membri, augmentum corporis facit in aedificationem sui in charitate. Hoc igitur dico & testificor in Domino, ut iam non ambuletis, sicut & Gentes ambulant in uanitate sensus sui, tenebris obscuratum habentes intellectum, alienati a uita Dei per ignorantiam, quae est in illis propter caecitatem cordis ipsorum: qui desperātes, semetipsos tradiderunt impudicitiae, in operationem immundiciae omnis in auaritiam. Vos autem non ita didicistis Christū, si tamen illum audistis, & in ipso edocti, estis sicut est ueritas in IESV. Deponite uos secundum pristinā cōuersationē ueterē hominem, qui corrumpitur secundū desyderia erroris. Renouamini autē spiritu mentis uestrae, & induite nouū hominē qui secundū Deū creatus est in iustitia, & sanctitate ueritatis. Propter quod deponentes mendacium, loquimini ueritatem unusquisque cū proximo suo, qm̄ sumus inuicem mēbra. Irascimini, & nolite peccare. Sol nō occidat super iracūdiam uestrā. Nolite locum dare diabolo. Qui furabatur, iam non furetur: magis autem laboret, [Page 261] operando manibus fuis quod bonum est, ut habeat unde tribuat necessitatem patienti. Omnis sermo malus ex ore uestro non procedat: sed si quis bonus est ad aedificationem fidei, ut det gratiam audientibus. Et nolite contristare spiritum sanctum Dei, in quo signati estis in die redemptionis. Omnis amaritudo, & ira, & indignatio, & clamor, & blasphemia tollatur a uobis cū omni malitia. Estote autem inuicem benigni, misericordes, donantes inuicem, sicut & Deus in Christo donauit uobis.
CAPVT V.
EStote ergo imitatores Dei, sicut filii charissimi, & ambulate in dilectione, sicut & Christus dilexit nos, & tradidit semetipsum pro nobis oblationem & hostiā Deo in odorē suauitatis. Fornicatio aūt & oīs immūditia, aut auaritia nec nominetur in uobis, sicut decet [...]ctōs: aut turpitudo, aut stultiloquium, aut scurrilitas, quae ad rem non pertinent, sed magis gratiarum actio. Hoc enim scitote intelligentes, quod omnis fornicator, aut immundus, aut auarus, quod est idolorum seruitus, non habet haereditatem in regno Christi & Dei. Nemo uos seducat inanibus uerbis: propter haec enim uenit ira Dei in filios [Page] diffidentiae. Nolite ergo fieri participes eorum. Eratis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino. Vt filii lucis ambulate (Fructus enim lucis est in omni bonitate, & iustitia, & ueritate.) probantes quid sit beneplacitum Deo: & nolite communicare operibus infructuosis tenebrarum, magis autem redarguite. Quae enim in occulto fiunt ab ipsis, turpe est & dicere. Omnia autem quae arguuntur, a lumine, manifestantur. Omne enim quod manifestatur, lumen est. Propter quod dicit: Surge qui dormis, & exurge a mortuis, & illuminabit te Christus. Videte itaque fratres quomodo caute ambuletis, non quasi insipientes, sed ut sapientes, redimentes tempus, quoniā dies mali sunt. Propterea nolite fieri imprudentes, sed intelligentes quae sit uoluntas Dei. Et nolite inebriari uino, in quo est luxuria, sed impleamini spiritu sancto, loquentes uobismetipsis in psalmis, hymnis, & canticis spiritualibus, cantantes & psallentes in cordibus uestris Domino, gratias agentes semper pro omnibus in nomine Domini nostri IESV Christi Deo & patri, subiecti inuicem in timore Christi. Mulieres uiris suis subditae sint, sicut domino, quoniam uir caput est mulieris, sicut Christus caput est ecclesiae: ipse saluator corporis eius. Sed sicut ecclesia subiecta est Christo, ita et mulieres [Page 262] uiris suis in omnibus. Viri diligite uxores uestras, sicut & Christus dilexit ecclesiam, & seipsum tradidit pro ea, ut illam sanctificarer, mundans eam lauacro aquae in uerbo uitae, ut exhiberet ipse sibi gloriosam ecclesiam, non habentem maculam, aut rugam, aut aliquid huiusmodi, sed ut sit sancta & immaculata. Ita & uiri debent diligere uxores suas, ut corpora sua. Qui suam uxorem diligit, seipsum diligit. Nemo enim unquam carnem suam odio habuit, sed nutrit & fouet eā, sicut & Christus ecclesiam: quia membra sumus corporis eius, de carne eius & de ossibus eius. Propter hoc relinquet homo patrem & matrem suam, & adhaerebit uxori suae, & erūt duo in carne una. Sacramentum hoc magnū est: ego autē dico in Christo & in ecclesia. Verūtamē & uos singuli unusquis (que) uxorē suā sicut seipsum diligat: uxor aūt ti [...]neat uirū suum.
CAPVT VI.
FIlii, obedite parentibus uestris in Domino: hoc enim iustum est. Honora patrem tuum, & matrem tuam, (quod est mandatum primum in promissione,) ut bene sit tibi, & sis longae uus super terram. Et uos patres nolite ad iracundiam prouocare filios uestros, sed educate illos in disciplina & correptione Domini. Serui obedite dn̄is carnalibus, cū timore & tremore, in [Page] simplicitate cordis ur̄i sicut Christo nō ad oculū seruientes, quasi hominibus placentes, sed ut serui Christi, facientes uoluntatem Dei ex animo cum bona uoluntate, seruientes sicut Domino, & non hominibus: scientes quoniam unusquisque quodcunque fecerit bonum, hoc recipiet a Domino, siue seruus, siue liber. Et uos Domini eadem facite illis, remittentes minas, sciētes quod & illorum & uester Dominus est in coelis, & personarum acceptio non est apud eum. De caetero fratres confortamini in Domino, & in potentia uirtutis eius. Induite uos armaturam Dei, ut possitis stare aduersus insidias diaboli: quoniam non est nobis colluctatio aduersus carnem & sanguinem, sed aduersus principes & potestates, aduersus mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritualia nequiciae in coelestibus. Propterea accipite armaturam Dei, ut possitis resistere in die malo, & in omnibus perfecti state. State ergo succincti lumbos uestros in ueritate, & induti loricam iustitie, & calciati pedes in praeparationem euangelii pacis. In omnibus sumentes scutum fidei, in quo possitis omnia tela nequissimi ignea extinguere. Et galeam salutis assumite, & gladiū spiritus, quod est uerbum Dei. Per omnem orationem & obsecrationem, [Page 263] orantes omni tempore in spiritu: & in ipso uigilantes in omni instantia, & obsecratione pro omnibus sanctis, & pro me, ut detur mihi sermo in apertione oris mei cum fiducia, notum facere mysterium euangelii, pro quo legatione fungor in cathena ista, ita ut in ipso audeam, prout oportet me loqui. Vt autem & uos sciatis quae circa me sunt, quid agam, omnia Nobis nota faciet Tychicus, charissimus frater & fidelis minister in Domino, quem misi ad uos in hoc ipsum, ut cognoscatis quae circa nos sunt, ut consoletur corda uestra. Pax fratribus, & charitas cū fide a deo patre nostro, & domino IESV Christo. Gratia cum omnibus qui diligunt dominum nostrum IESVM Christum in incorruptione. Amen.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Philippenses.
CAPVT PRIMVM.
PAulus & Timotheus serui IESV Christi omnibus sanctis in Christo IESV, qui sunt Philippis, cum episcopis & diaconibus, gratia uobis & pax a [Page] Deo patre nostro, & Domino IESV Christo. Gratias ago Deo meo in omni memoria uestri, semper in cunctis orationibus meis pro omnibus uobis, cum gaudio deprecationem faciens super communicatione uestra in euāgelio Christi, a prima die usque nunc, cōfidens hoc ipsum, quia qui coepit in uobis opus bonum, perficiet us (que) in diem Christi IESV, sicut est mihi iustū hoc sentire pro omnibus uobis, eo ꝙ habeam uos in corde, & in uinculis meis, & in defensione & confirmatione Euangelii socios gaudii mei omnes uos esse. Testis em̄ mihi est Deus quomodo cupiā ōnes uos in uisceribus IESV Christi. Et hoc oro, ut charitas uestra magis ac magis abundet in omni scientia, & in omni sensu, ut probetis potiora, ut sitis synceri, & sine offensa in diē Christi, repleti fructu iustitiae per IESVM Christū in gloriā & laudem Dei. Scire autem uolo uos fratres, quia quae circa me sunt, magis ad profectū uenerūt euā gelii, ita ut u [...]ncula mea manifesta fierent in Christo in omni pretorio, & in caeteris omnibus: ut plures e fratribus in Domino confidentes in uinculis meis, abundantius auderent sine timore uerbum Dei loqui. Quidam quidem & propter inuidiam, & contētionem: quidam autem & propter bonam uoluntatē Christū praedicāt: Quidā ex charitate, sciētes quoniā in defensionē [Page 264] Euangelii positus sum: quidam autem ex cōtentione Christum annunciant, non syncere, existimantes pressuram se suscitare uinculis meis. Quid enim? Dum omni modo siue per occasionē, siue per ueritatem Christus annunciatur: & in hoc gaudeo, sed & gaudebo. Scio enim quia hoc mihi proueniet ad salutem, per uestram orationem & subministrationem spiritus IESV Christi secundum expectationem & spem meam, quia in nullo confundar, sed in omni fiducia sicut semper, & nunc magnificabitur Christus in corpore meo, siue per uitam, siue per mortem. Mihi enim uiuere Christus est, & mori lucrum. Quod si uiuere in carne hic mihi fructus operis est, & quid eligam ignoro. Coarctor autem e duobus: desyderiū habens dissolui & esse cū Christo, multo magis melius: permanere autem in carne necessarium propter uos. Et hoc confidens, scio quia manebo & permanebo omnibus uobis, ad profectum uestrū, & gaudium fidei, ut gratulatio ur̄a abūdet in Christo IESV in me, per meū aduetū iterum ad uos. Tantum digne in euangelio Christi cōuer [...]amini, ut siue cū uenero, & uidero uos: siue absens audiā de uobis, quia statis in uno spū, unanimes collaborantes fidei euāgelii, & in nullo terreamini ab aduersariis: quae est illis causa perditionis, uobis autē salutis, & hoc a Deo. Quia [Page] uobis donatum est pro Christo, non solum ut in eum credatis, sed etiam ut pro illo patiamini, idem certamen habentes, quale & uidistis in me, & nunc auditis de me.
CAPVT II.
SI qua ergo consolatio in Christo, si quod solatium charitatis, si qua societas spiritus, si qua uiscera miseratiōis, implete gaudium meum, ut idem sapiatis, eandem charitatem habentes, unanimes, idipsum sentientes: nihil per cōtentionem, neque per inanem gloriam, sed in humilitate, superiores sibi inuicem arbitrantes, non quae sua sunt singuli consyderantes, sed ea quae aliorum. Hoc enim sentite in uobis, quod & in Christo IESV, qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est se esse aequalem Deo, sed semetipsum exinaniuit, formā serui accipiēs, in similitudinem hominū factus, & habitu inuentus ut homo: humiliauit semetipsum, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter quod & Deus exaltauit illum, & donauit illi nomen quod est super omne nomen, ut in nomine IESV omne genu flectatur, coelestium, terrestrium, & infernorum, et omnis lingua confiteatur, quia Dominus IESVS Christus in gloria est dei patris. Itaque charissimi mei, sicut semper [Page 265] obedistis, non in presentia meatātū, sed multo magis nūc in absentia mea, cū metu & tremore ur̄am salutē operamini. Deus est em̄ qui operatur in uobis, & uelle & perficere pro bona uoluntate. Omnia aūt facite sine murmurationibus & haesitationibus, ut sitis sine quaerela & simplices filii dei, sine reprehēsione in medio nationis prauae at (que) peruersae, inter quos lucetis sicut luminaria in mūdo, uerbū uitae cōtinē tes ad gloriā meā in die Christi, quia non in uacuū cucurri, ne (que) in uacuū laboraui. Sed etsi immolor s [...]pra sacrificiū & obsequium fidei uestrae, gaudeo, & cōgratulor oībus uobis: Idipsum autē & uos gaudete, & cōgratulamini mihi. Spero aūt in dn̄o IESV Timotheū me cito mittere ad uos, ut & ego bono aīo sim, cognitis quae circa uos sūt. Neminē em̄ habeo tā unanimē, (quam) syncera affectiōe pro uobis sollicitus sit. Oēs em̄ quae sua sunt quaerūt, nō quae IESV Christi. Experimentū autē eius cognoscite, quia sicut patri filius, mecum seruiuit in euangelio. Hunc igiturspero me mittere ad uos, mox ut uidero quae circa me sunt. Confido autē in Domino, quoniam & ipse ueniā ad uos cito. Necessariū autē existimaui Epaphroditum fratrem & cooperatorem & commilitonē meum, uestrum autem Apostolum & ministrum necessitatis meae, mittere ad uos: quoniam quidē omnes uos desyderabat, & [Page] moestus erat prop terea quod au dieratis illum infirmatum. Nam & infirmatus est usque ad mortem, sed Deus misertus est eius: non solum autem eius, uerum etiam & mei, ne tristitiam super tristitiam haberem. Festinantius ergo misi illum, ut uiso illo, iterum gaudeatis, & ego sine tristitia sim. Excipite itaque illum cum omni gaudio in Domino, & eiusmodi cum honore habetote: quoniam propter opus Christi, usque ad mortem accessit, tradens animam suam, ut impleret id quod ex uobis deerat erga meum obsequium.
CAPVT III.
DE caetero fratres mei, gaudete in Domino. Eadem uobis scribere mihi quidem non pigrum, uobis autem necessarium. Videte canes, uidete malos operarios, uidete concisionem. Nos enim sumus circuncisio, qui spiritu seruimus Deo, & gloriamur in Christo IESV, & non in carne fiduciam habentes: quanquam & ego habeam confidentiam in carne. Si quis alius uidetur confidere in carne, ego magis, circuncisus octauo die, ex genere Israel, de tribu Beniamin, Hebraeus ex Hebraeis, secundum legem, pharisaeus: secundum aemulationem, persequens Ecclesiam Dei: secundum iustitiam quae in lege est, cōuersatus [Page 266] fine querela. Sed quae mihi fuerunt lucra, haec arbitratus sum propter Christum detrimenta. Veruntamen existimo omnia detrimentum esse propter eminentem scientiam IESV Christi Domini mei, propter quem omnia detrimentum feci, & arbitror ut stercora, ut Christum lucrifaciam, ut & inueniar in illo non habens meam iustitiam, quae ex lege est, sed illam quae ex fide est Christi IESV. Quae ex Deo est iustitia, in fide ad cognoscendū illum, & uirtutem resurrectionis eius, & societatem passionis illius, cōfiguratus morti eius, si quo modo occurrā ad resurrectionem quae est ex mortuis. Non quod iam acceperim, aut iam perfectus sim: sequor aūt si quomodo comprehendam in quo & comprehēsus sum a Christo IESV. Fratres, ego me non arbitror comprehendisse. Vnum autem: quae quidem retro sunt obliuiscens, ad ea uero quae sunt priora extendens meipsum, ad destinatum persequor, ad brauium supe [...]nae uocationis Dei in Christo IESV. Quicunque ergo perfecti sumus, hoc sentiamus: & si quid aliter sapitis, & hoc uobis Deus reuelabit. Veruntamen ad id quod peruenimus, ut idem sapiamus, & in eadem permaneamus regula. Imitatores mei estote fratres, & obseruate eos qui ita ambulant, sicut habetis formam nostram. Multi enim ambulāt, quos saepe [Page] dicebam uobis, (nunc autem & flens dico) inimicos crucis Christi, quorum finis interitus, quorum Deus uenter est, & gloria in confusione ipsorum, qui terrena sapiunt. Nostra autem conuersatio in coelis est, unde etiam saluatorem expectamus Dominum nostrum IESVM Christum qui reformabit corpus humilitatis nostrae, configuratum corpori claritatis suae: secundum operationem uirtutis suae, qua etiam possit subiicere sibi omnia.
CAPVT IIII.
ITa (que) fratres mei charissimi, & desyderatissimi, gaudium meum, & corona mea, sic state in Domino charissimi. Euodiam rogo, & Syntychen deprecor, id ipsum sapere in Domino. Etiam rogo & te Germane compar, ad iuua illas quae mecum laborauerunt in euangelio cum Clemente, & caeteris adiutoribus meis, quorum nomina sunt in libro uitae. Gaudete in Domino semper, iterum dico, gaudete. Modestia uestra nota sit omnibus hominibus. Dominus enim prope est. Nihil solliciti sitis, sed in omni oratione, & obsecratione, cu [...] gratiarum actione petitiones uestrae innotescant apud Deum. Et pax Dei quae exuperat omnem sensum, custodiat corda uestra & intelligētias ur̄as in Christo IESV. De caetero fratres, quae cun (que) sunt uera, quaecū (que) pudica, [Page 267] quaecunque iusta, quaecunque sancta, quaecunque amabilia, quaecunque bonae famae, si qua uirtus, si qua laus disciplinae, haec cogitate. Quae & didicistis, & accepistis, & audistis, & uidistis in me, haec agite, & Deus pacis erit uobiscum. Gauisus sum autem in Domino uehementer, quoniam tandem aliquando refloruistis pro me sentire, sicut & sentiebatis: occupati autem eratis. Non quasi propter penuriam dico: ego enim didici in quibus sum, sufficiens esse. Scio & humiliari, scio & abundare. Vbique & in omnibus institutus sum, & satiari, & esurire, & abūdare, & penuriam pati. Omnia possum in eo qui me confortat. Verumtamen bene fecistis communicantes tribulationi meae. Scitis autem & uos Philippenses, quod in principio Euangelii, quando profectus sum a Macedonia, nulla mihi ecclesia communicauit in ratione dati & accepti, nisi uos soli: quia & Thessalonicam semel & bis in usum mihi misistis. Non quia quaero datum, sed requiro fructum abundantem in ratione uestra. Habeo autem omnia & abundo. Repletus sum, acceptis ab Epaphrodito quae misistis in odorē suauitatis, hostiā acceptā, placētē Deo. Deus autem meus impleat omne desyderiū uestrū, secūdum diuitias suas in gloria in Christo IESV. [Page] Deo autem & patri nostro gloria in secula seculorum Amen. Salutate omnē sanctum in Christo IESV. Salutant uos qui mecum sunt fratres. Salutāt uos omnes sancti maxime autē qui de Caesaris domo sunt. Gratia domini nostri IESV Christi cum spiritu uestro. AMEN.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Colossenses.
CAPVT PRIMVM
PAulus Apostolu [...] IESV Christi per uolūtatē Dei & Timotheus frater, his qui sunt Colossis sanctis & fidelibus fratribus in Christo IESV: gratia uobis & pax a Deo patre nostro. Gratias agimus Deo & patri Domini nostri IESV Christi, semper pro uobis orantes (audientes fidem uestrā in Christo IESV, & dilectionem quam habetis in sanctos omnes) propter spem quae reposita est uobis in coelis: quam audistis in uerbo ueritatis Euangelii, quod peruenit ad uos, sicut in uniuerso mundo est: & fructificat, & [Page 268] crescit, sicut & in uobis, ex ea die qua audistis & cognouistis gratiam Dei in ueritate: sicut di dicistis ab Epaphra charissimo conseruo nostro, qui est fidelis pro uobis minister IESV Christi, qui etiam manifestauit nobis dilectionem uestram in spiritu. Ideo & nos ex qua die audiuimus, non cessamus pro uobis orantes & postulantes, ut implea mini agnitione uoluntatis eius, in omni sapientia & intellectu spirituali: ut ambuletis digne, Deo per omnia placentes, in omni opere bono fructificantes, & crescentes in scientia Dei: in omni uirtute confortati secundum potentiam claritatis eius, in omni patientia & longanimitate: cum gaudio gratias agentes Deo & patri, qui dignos nos fecit in partem sortis sanctorum in lumine, qui eripuit nos de potestate tenebrarum, & transtulit in regnum filii dilectionis suae, in quo habemus redemptionē, & remissionem peccatorum, qui est imago Dei inuisibilis, primo genitus omnis creaturae: quoniam in ipso condita sunt uniuersa in coelis & in terra, uisibilia & inuisibilia, siue throni, siue dominationes, siue principatus, siue potestates: omnia per ipsum & in ipso creata sunt, & ipse est ante omnes & omnia in ipso constant. Et ipse est caput coporis Ecclesiae. qui est principiū, primogenitus ex mortuis, ut [Page] sit in omnibus ipse primatum tenens, quia in ipso complacuit omnem plenitudinem diuinitatis inhabitare, & per eum reconciliare omnia in ipsum, pacificans per sanguinem crucis eius, siue quae in terris, siue quae in coelis sunt. Et uos cum essetis aliquando alienati & inimici sensu, in operibus malis, nunc autem reconciliauit in corpore carnis eius per mortem, ut exhiberet uos sanctos & immaculatos, & irreprehensibiles coram ipso: si tamen permanetis in fide fundati, & stabiles, & immobiles a spe Euangelii, quod audistis, quod praedicatum est in uniuersa creatura quae sub coelo est, cuius factus sum ego Paulus minister, qui nunc gaudeo in passionibus pro uobis, & adimpleo ea quae desunt passionum Christi in carne mea pro corpore eius, quod est ecclesia, cuius factus sum ego minister, secundum dispensationem Dei, quae data est mihi in uobis, ut impleam uerbum Dei, mysterium quod absconditum fuit a seculis in generationibus, nunc autem manifestum est sanctis eius, quibus uoluit Deus notas facere diuitias gloriae sacramenti huius in Gentibus, quod est Christus in uobis, spes gloriae, quem nos annunciamus, corripiētes omnē hominē, & docentes omnē hominē in omni sapiētia, ut exhibeamus omnē hominē perfectū in Christo IESV, [Page 269] in quo & laboro, certando secū dum operationē eius, quam ope [...]atur in me in uirtute.
CAPVT II.
VOlo enim uos scire qualem sollicitudinē habeam pro uobis, & pro iis qui sunt Laodiciae, & quicunque non uiderunt faciem meam in carne, ut consolentur corda ipsorum instructi in charitate, & in omnes diuitias plenitudinis intellectus in agnitionem mysterii Dei patris, & Christi IESV, in quo sunt omnes thesauri sapientiae & sciētiae absconditi. Hoc autem dico, ut nemo uos decipiat in sublimitate sermonum. Nam etsi corpore absens sum, sed spiritu uobiscum sum, gaudens & uidens ordinem uestrum, & firmamentum eius quae in Christo est fidei uestrae. Sicut ergo accepistis IESVM Christum Dominum, in ipso ambulate, & radicati & superdificati in ipso: & confirmati in fide sicut & didicistis, abundantes in illo in gratiarum actione. Videte ne quis uos decipiat per philosophiam & inanem fallaciam, secundum traditionem hominū, secundum elementa mundi, & non secūdum Christum. Quia in ipso inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter, & estis in illo repleti, qui est caput omnis principatus & potestatis, in quo & circuncisi estis circuncisione nō manufacta in expoliatiōe corporis carnis, sed ī circūcisiōe [Page] Christi, consepulti ei in baptismo, in quo & resurrexistis per fidem operationis Dei, qui suscitauit illum a mortu is. Et uos cum mortui essetis in delictis & praeputio carnis uestrae, conuiuificauit cum illo, donans uobis omnia delicta, delens quod aduersus nos erat chirographum decreti, quod erat contrarium nobis: & ipsū tulit de medio, affigens illud cruci, & expolians principatus & potestates, traduxit confidenter, palam triumphans illos in seimetpso. Nemo ergo uos iudicet in cibo, aut in potu, aut in parte diei festi, aut neomeniae, aut sabbatorum, quae sunt umbra futurorum, corpus autem Christi. Nemo uos seducat, uolens in humilitate & religione angelorum, quae non uidit ambulans frustra, inflatus sensu carnis suae, & non tenens caput, ex quo totum corpus per nexus & coniunctiones subministratum & constructum crescit in augmentum Dei. Si ergo mortui estis cum Christo ab elementis mundi, quid adhuc tanquam uiuentes in mundo decernitis? Ne tetigeritis, neque gustaueritis, neque contractaueritis, quae sunt omnia in interitu ipso usu, secundum praecepta & doctrinas hominum [...] quae sunt rationem quidem habētia sapientiae in superstitione [Page 270] & humilitate, & non ad parcendum corpori, non in honore aliquo ad saturitatem carnis.
CAPVT III.
IGitur si consurrexistis cum Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens. Quae sursum sunt sapite, non quae super terram. Mortui enim estis, & uita uestra abscondita est cum Christo in Deo. Cum autem Christus apparuerit uita uestra, tunc & uos apparebitis cum ipso in gloria. Mortificate ergo membra uestra, quae sunt super terram, fornicationem, immundiciam, libidinem, concupiscentiam malam, & auaritiam, quae est simulachrorum seruitus: propter quae uenit ira Dei super filios incredulitatis: in quibus ambulastis aliquando, cum uiueretis in illis. Nunc autem deponite & uos omnia, iram, indignationem, malitiam, blasphemiam, turpem sermonē de ore uestro. Nolite mentiri inuicem, expoliātes uos ueterem hominem cum actibus suis, & in duentes nouum eum, qui renouatur in agnitione Dei, secundū imaginem eius, qui creauit eum: ubi non est masculus & foemina, Gentilis & Iudaeus, circūcisio & p̄putiū, Barbarus & Schyta, seruus & liber, sed oīa in oībus Christus. Induite ergo uos sicut electi Dei, sācti & dilecti uiscera miseri cordiae, benignitatē, humilitatē, modestiā, patiētiā, supportantes [Page] inuicem, & donantes uobismetipsis, si quis aduersus aliquem habet querelam, sicut & Dominus donauit uobis, ita & uos. Super omnia autem haec charitatem habete, quod est uinculum perfectionis, & pax Christi exultet in cordibus uestris, in quam & uocati estis in uno corpore, & grati estote. Verbum Christi habitet in uobis abundanter, in omnisapientia, docētes & commonentes uosmetipsos in psalmis, hymnis, & canticis spiritualibus, in gratia cantantes in cordibus uestris Domino. Omne quodcunque facitis in uerbo aut in opere, omnia in nomine Domini nostri IESV Christi, gratias agent [...]s Deo & patri per ipsum. Mulieres, subditae estote uiris uestris sicut oportet, in Domino. Viri diligite uxores uestras, & nolite amari esse ad illas. Filii, obedite parentibus per omnia, hoc enim placitū est Domino. Patres, nolite ad indignationem prouocare filios uestros, ut non pusillo animo fiant. Serui obedite per omnia dominis carnalibus, nō ad oculū seruiente [...]. quasi hominibus placentes, sed in simplicitate cordis, timentes Dominū. Quodcun (que) facitis, ex animo operamini, sicut Domino & nō hominibus: sciētes quod a Domino accipietis retributionem haereditatis. Domino Christo seruite. Qui enim iniuriā facit, recipiet id quod inique gessit, & non est personarum acceptio [Page 271] apud Deum.
CAPVT IIII.
DOmini, quod iustum est & aequum seruis praestate, scientes quoniam & uos Dominum habetis in coelo. Orationi instate, uigilantes in ea in gratiarum actione, orantes simul & pro nobis, ut Deus aperiat nobis ostium sermonis ad loquendum mysterium Christi: propter quod etiam uinctus sum, ut manifestem illud, ita ut oportet me loqui. In sapientia ambulate ad eos qui foris sunt, tempus redimentes. Sermo uester semper in gratia sale sit conditus, ut sciatis quomodo oporteat uos unicuique respondere. Quae circa me sunt, omnia uobis nota faciet Tychicus charissimus frater, & fidelis minister, & conseruus in Domino: quem misi ad uos ad hoc ipsum, ut cognoscat quae circa uos sunt, & consoletur corda uestra, cum Onesimo charissimo & fideli fratre, qui ex uobis est: qui omnia quae hic agūtur nota faciēt uobis. Salutatuos Aristarchus cōcaptiuus meus, & Marcus cōsobrinus Barnabae, de quo accepistis mandata. Si uenerit ad uos, suscipite illum, & Iesus qui dicitur Iustus, qui sunt ex circuncisione. Hi soli sunt ad [...]utores mei in regno Dei, qui mihi fuerunt solatio. Salutat [Page] [...] [Page 271] [...] [Page] uos Epaphras, qui ex uobis est, seruus Christi IESV, semper sollicitus pro uobis in orationibus, ut stetis perfecti, & pleni in omni uoluntate Dei. Testimonium enim illi perhibeo, quod habet multum laborem pro uobis, & pro iis qui sunt Loadiciae, & qui Hierapoli. Salutat uos Lucas medicus charissimus, & Demas. Salutate fratres qui sunt Loadiciae, & Nympham, & quae in domo eius est ecclesiā. Et cum lecta fuerit apud uos epistola haec, facite ut & in Laodicensiū ecclesia legatur: & ea quae Laodicensium est, uobis legatur. Et dicite Archippo: Vide ministeriū quod accepisti in Domino, ut illud impleas. Salutatio mea manu Pa [...] li. Memores estote uinculorum meorū. Gratia Domini nostri IESV Christi uobiscum. Amen.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Thessalonicenses prima.
CAPVT PRIMVM.
PAulus & Syluanus & Timotheus ecclesiae Thessalonicensium in Deo pr̄e nr̄o, & Dn̄o IESV Christo: gr̄a uobis & pax. [Page 277] Gratias agimus Deo semper pro omnibus uobis, memoriam uestri facientes in orationibus nostris sine intermissione, memores operis fidei uestrae, & laboris, & charitatis, & sustinentiae spei Domini nostri IESV Christi, ante Deum & patrem nostrū. Scientes fratres dilecti a Deo, electionem uestram, quia euangelium nostrum non fuit ad uos in sermone tantum, sed & in uirtute, & in spiritu sancto, & in plenitudine multa, sicut scitis quales fuerimus in uobis propter uos. Et uos imitatores nostri facti estis & domini, excipientes uerbum in tribulatione multa, cum gaudio spiritus sancti, ita ut facti sitis forma omnibus credentibus in Macedonia & in Achaia. A uobis enim diffamatus est sermo Domini, non solum in Macedonia & in Achaia, sed & in omni loco fides uestra quae est ad Deū, profecta est, ita ut nō sit nobis necesse quicquam loqui. Ipsi enim de nobis annunciant, qualem introitū habuerimus ad uos, & quomodo conuersi estis ad Deum a simulachris, seruire Deo uiuo & uero, & expectare filium eius de coelis (quem suscitauit ex mortuis) IESVM, qui eripuit nos ab ita uentura.
CAPVT II.
NAm & ipsi scitis fratres introitū nostrū ad uos, quia nō inanis fuit: sed āte passi multa, & cōtu [Page] meliis affecti (sicut scitis) in Philippis, fiduciā habuimus in Deo nostro loqui ad uos Euangelium dei in multa sollicitudine. Exhortatio enim nostra non de errore, neque de immunditia, neque in dolo, sed sicut probati sumus a deo, ut crederetur a nobis Euangelium, ita loquimur: non quasi hominibus placentes, sed deo, qui probat corda nostra. Neque enim aliquando fuimus in sermone adulationis (sicut scitis,) neque in occasione auaritiae (deus testis est,) nec quaerentes ab hominibus gloriam, neque a uobis, neque ab aliis, cum possemus uobis oneri esse, ut Christi Apostoli, sed facti sumus paruuli in medio uestri. Tāquā si nutrix foueat filios suos, ita desyderantes uos cupide, uolebamus tradere uobis nō solum Euangelium dei, sed etiam animas nostras: quoniam charissimi nobis facti estis. Memores enim estis fratres laboris nostri & fatigationis, nocte & die operantes, ne quenquam uestrū grauaremus, praedicauimus in uobis Euangelium dei. Vos testes estis & deus quam sancte & iuste & sine querela uobis qui credidistis, affuimus: sicut scitis qualiter unumquenque uestrum (sicut pater filios suos) deprecantes uos & consolantes, testificati sumus, ut ambularetis digne Deo, qui uocauit uos in suum regnum et gloriam. Ideo et nos gratias agimu [...] [Page 270] Deo sine intermissione, quoniā cum accepissetis a nobis uerbū auditus Dei, accepistis illud non ut uerbum hominū, sed (sicut est uere) uerbum Dei, qui operatur in uobis qui credidistis. Vos em̄ imitatores facti estis fr̄es ecclesiarum Dei, quae sunt in Iudaea, in Christo IESV, quia eadem passi estis & uos a contribulibus uestris, sicut & ipsi a Iudaeis, qui & Dominū occiderunt IESVM, & Prophetas, & nos persecuti sunt, & Deo non placent, & omnibus hominibus aduersantur, prohibentes nos Gentibus loqui, ut salui fiant, ut impleāt peccata sua semper: peruenit enim ira Dei super illos us (que) in finem. Nos autem fratres desolati a uobis ad tempus horae, aspectu, nō corde, abundātius festinauimus faciem uestram uidere cum multo desyderio, quoniā uoluimus uenire ad uos, ego quidem Paulus & semel & iterum, sed impediuit nos satanas. Quae est enim nr̄a spes, aut gaudiū, aut corona gloriae? Nōne uos āte dn̄m nostrū IESVM Christū in aduētu eius? Vos em̄ estis glia nr̄a & gaudiū.
CAPVT III.
PRopter quod non sustinētes āplius, placuit nobis remanere Athenis solis, & misimus Timotheum fratrem nostrum & ministrum Dei in euāgelio Christi, ad confirmādos uos & exhortandos pro fide uestra, ut nemo moueatur in tribulatiōibus istis: ipsi em̄ scitis quod in hoc positi [Page] sumus. Nam & cum apud uos essemus, praedicebamus uobis passuros nos tribulationes, sicut & factum est, & scitis. Propterea & ego amplius non sustinens, misi ad cognoscendum fidem uestrā, ne forte tentauerit uos is qui tē tat, & inanis fiat labor noster. Nunc autem ueniēte Timotheo ad nos a uobis, & annūciāte nobis fidem & charitatem uestram, & quia memoriam nostri habetis bonam semper, desyderante [...] nos uidere, sicut & nos quoque uos. Ideo consolati sumus fratres in uobis in omni necessitate & tribulatione nostra per fidē uestram: quoniam nūc uiuimus, si uos statis in Domino. Quā em̄ gra [...] actionē possumus Deo retribuere pro uobis in ōni gaudio, quo gaudemus propter uos ante Deū nostrū, nocte & die abundantius orātes ut uideamus faciem uestrā, & cōpleamus ea quae desunt fidei uestrae. Ipse aūt Deus & pater noster & Dn̄s IESVS Christus dirigat uiā nostrā ad uos. Vos aūt Dn̄s multiplicet, & abundare faciat charitatē uestrā in inuicē, & in oēs, quēadmodū & nos in uobis, ad cōfirmāda corda ur̄a sine querela, in sanctitate ante Deū & patrē nostrū in aduentu dn̄i nostri IESV Christi cū omnibus sanctis eius. Amen.
CAPVT IIII.
DE caetero ergo fratres, rogamus uos & obsecramus in Dn̄o IESV, ut quemadmodū accepistis [Page 271] a nobis quomodo oporteat uos ambulare & placere deo, sic & ambuletis, ut abundetis magis. Scitis enim quae praecepta dederim uobis per dominum IESVM. Haec est enim uoluntas dei, sanctificatio uestra, ut abstineatis uos a fornicatione, ut sciat unusquisque uestrū uas suum possidere in sanctificatione & honore, non in passione desyderii, sicut & Gentes quae ignorant deum: & ne quis supergrediatur, neque circunueniat in negocio fratrem suum. Quoniam uindex est dominus de his omnibus, sicut praediximus uobis, & testificati sumus. Non enim uocauit nos deus in immun diciam, sed in sanctificationem. Itaque qui haec spernit, non hominem spernit, sed deum: qui etiam dedit spiritum suum sanctum in uobis. De charitate autē fraternitatis, non necesse habemus scribere uobis. Ipsi enim uos a deo didicistis, ut diligatis inuicē. Etenim illud facitis in ō nes fratres in uniuersa Macedonia. Rogamus aūt uos fratres, ut abundetis magis, & operam detis ut quieti sitis, & ut uestrum negocium agatis, & operemini manibus uestris, sicut praecepimus uobis, ut & honeste ambuletis ad eos qui foris sunt, & nullius aliquid desyderetis. Nolumus autem uos ignorare fratres de dormientibus, u [...] non contristemini, sicut & caeteri qui spem non habent. Si enim credimus [Page] quod IESVS mortuus est, & resurrexit, ita & Deus eos qui dormierunt per IESVM, adducet cum eo. Hoc enim uobis dicimus in uerbo Domini: Quia nos qui uiuimus, qui residui sumus in aduentu Domini, non praeueniemus eos qui dormierunt. Quoniam ipse Dominus in iussu, & in uoce archangeli, & in tuba Dei descēdet de coelo: & mortui qui in Christo sunt resurgent primi. Deinde nos qui uiuimus, qui relinquimur, simul rapiemur cū illis in nubibus obuiam Christo in aera, & sic semper cum domino erimus. Itaque consolamini inuicem in uerbis istis.
CAPVT V.
DE temporibus autem & momentis fratres, non indigetis ut scribamus uobis. Ipsi enim diligenter scitis, quia dies domini sicut fur in nocte, ita ueniet. Cum enim dixerint pax & securitas, tunc repentinus eis superueniet interitus, sicut dolor in utero habentis, & non effugient. Vos autem fratres non estis in tenebris, ut uos dies illa tanquam fur comprehendat. Omnes em̄ uos filii lucis estis, & filii diei: nō sumus noctis, ne (que) te nebrarū. Igitur nō dormiamus sicut & caeteri, sed uigilemus & sobrii simus. Qui enim dormiunt, nocte dormiūt: & qui ebrii sunt, [Page 275] nocte ebrii sunt. Nos aūt qui diei sumus, sobrii simus induti loricā fidei & charitatis, & galeā spē salutis. Qm̄ nō posuit nos deus in [...]rā, sed in acquisitionē salutis per dn̄m nostrū IESVM Christū, qui mortuus est pro nobis, ut siue uigilemus, siue dormiamus, simul cū illo uiuamus. Propter qd consolamini inuicē, & aedificate alter utrū, sicut & facitis. Rogamus autē uos fr̄es, ut noueritis eos (quam) laborāt inter uos, & praesunt uobis in dn̄o, & monēt uos, ut habeatis illos abūdantius in charitate propter opus illorū: & pacem habete cum eis. Rogamus aūt uos fr̄es, corripite inꝗetos, cōsolamini pusillanimes, suscipite īfirmos, patientes estote ad oēs. Videte ne [...]s malū pro malo alicui reddat, sed sēper qd bonū est sectamini in inuicē, & in oēs. Semper gaudete, sine intermissione orate. In ōnibus gratias agite. Haec est em̄ uolūtas dei in Christo IESV in oībus uobis. Spiritū nolite extīguere. Prophetias nolite sꝑnere. Oīa aūt probate. Quod bonū est tenete. Ab oī specie mala abstinete uos. Ipse aūt deus pacis sāctificet uos ꝑ oīa, ut integer spūs uester, & aīa, & corpus sine q̄rela, in aduētu dn̄i nr̄i Iesu Christi cōseruetur. Fidelis est ꝗ uocauit uos, ꝗ etiā faciet. Fratres, orate pro nobis. Salutate fr̄es ōnes in osculo sancto. Adiuro uos per dn̄m, ut legatur epistola haec ōnibus sctīs fr̄ibus. Gratia dn̄i nostri IESV Christi uobiscum. Amen.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Thessalonicenses secunda.
CAPVT PRIMVM.
PAulus & Syluanus & Timotheus ecclesiae Thessalonicensium in Deo patre nostro, & domino IESV Christo: gratia uobis & pax a deo patre nostro & domino IESV Christo. Gratias agere debemus semper Deo pro uobis fratres, ita ut dignum est, quoniam supercrescit fides uestra & abundat charitas uniuscuiusque uestrum in inuicem: ita, ut & nosipsi in uobis gloriemur in ecclesiis Dei, pro patientia uestra & fide in omnibus persecutionibus uestris & tribulationibus, quas sustinetis in exemplum iusti iudicii Dei, ut digni habeamini in regno Dei, pro quo & patiamini. Si tamen iustum est apud Deum retribuere retributionem iis qui uos tribulant, & uobis qui tribulamini, requiem nobiscum, in reuelatione Domini IESV de coelo cū angelis uirtutis eius in flā ma ignis, dantis uindictā iis qui [Page 276] non nouerunt Deum, & qui non obediunt Euāgelio Domini nostri IESV Christi, qui poenas dabunt in interitu aeternas, a facie Domini, & a gloria uirtutis eius, cum uenerit glorificari in sanctis suis, & admirabilis fieri in omnibus qui crediderunt, quia creditum est testimoniū nostrū super uos in die illo: in quo etiam oramus semper pro uobis, ut dignetur uos uocatione sua Deus noster, ut impleat omnem uoluntatem bonitatis suae, & opus fidei in uirtute, ut clarificetur nomen Domini nostri IESV Christi in uobis, & uos in illo, secundum gratiam Dei nostri & Domini IESV Christi.
CAPVT II.
ROgamus autem uos fratres per aduentum Domini nostri IESV Christi, & nostrae congregationis in ipsum, ut non cito moueamini a uestro sensu, neque terreamini, neque per spiritum, neque per sermonem, neque per epistolam, tanquam per nos missam, quasi instet dies Domini. Ne quis uos seducat ullo modo: quoniam nisi uenerit discessio primum, & reuelatus fuerit homo peccati, filius perditionis, qui aduersatur & extollitur supra omne quod dicitur Deus, aut quod colitur, ita ut in templo Dei sedeat, ostendens se tāquam sit Deus. Num retinetis quod cū adhuc essem apud uos, [Page] haec dicebam uobis? Et nunc quid detineat scitis, ut reueletur in suo tempore. Nam mysterium iam operatur iniquitatis, tantum ut qui tenet, nunc teneat, donec de medio fiat. Et tunc reuelabitur ille iniquus, quem Dominus IESVS interficiet spiritu oris sui, & destruet illustratione aduentus sui, eū, cuius est aduentus secundum operationem satanae, in omni uirtute, & signis & prodigiis mendacibus, & in omni seductione iniquitatis iis qui pereunt, eo quod charitatem ueritatis non receperunt, ut salui fierent. Ideo mittet illis Deus operationem erro [...]is, ut credant mendacio, ut iudicentur omnes qui non crediderunt ueritati, sed consenserunt iniquitati. Nos autē debemus gratias agere Deo semper pro uobis, fratres dilecti a Deo, quod elegerit uos Deus primitias in salutem, in sanctificatione spiritus, & in fide ueritatis: Ad quod & uocauit uos per euangelium nostrum, in acquisitionem gloriae Domini nostri IESV Christi. Itaque fratres state, & tenete traditiones quas didicistis, siue per sermonem, siue per epistolam nostram. Ipse autem Dominus noster IESVS Christus, & Deus, & pater noster, qui dilexit nos, & dedit consolationem aeternā, & spem bonam in gratia, exhortetur [Page 277] corda uestra, & cōfirmet in omni opere & sermone bono.
CAPVT III.
DE caetero fratres orate pro nobis, ut sermo dei currat & clarificetur, sicut & apud uos, & ut liberemur ab importunis & malis hominibus: non em̄ omniū est fides. Fidelis aūt dominus est, qui cōfirmabit uos & custodiet a malo. Confidimus aūt de uobis fratres in domino, ꝙ quae cū (que) praecipimus, & facitis & facietis: dominus autē dirigat corda uestra in charitate dei, & patiētia Christi. Denunciamus aūt uobis fratres in nomine dn̄i nostri IESV Christi, ut subtrahatis uos ab ōni fratre ambulāte inordinate, & non secundū traditionē quā accepe [...]ūt a nobis. Ipsi em̄ scitis quēadmodū oporteat imitari nos, qm̄ nō inquieti fuimus inter uos, ne que gratis panē manducauimus ab aliquo, sed in labore & fatigatione nocte & die operantes, ne quē uestrū graueremus. Nō quasi nō habuerimus potestatē, sed ut nosmetipsos formā daremus uobis ad imitādū nos. Nā & cū esse mus apud uos, hoc denunciabamus uobis: Qm̄ si quis nō uult operari, nō manducet. Audiuimus em̄ inter uos quosdā ambulātes inquiete, nihil operātes, sed curiose agētes. Iis aūt qui eiusmodi sunt denūciamus & obsecramus in domino▪ IESV, ut cum silētio operantes, suū panē manducēt. [Page] Vos autem fratres nolite deficere benefacientes. Quod si quis non obedit uerbo nostro, per epistolam hunc notate, & ne commisceamini cum illo, ut confundatur: & nolite quasi inimicum existimare, sed corripi [...]e ut fratrem. Ipse autē Deus pacis, det uobis pacaem sempiternā in omni loco. Dominus sit cum omnibus uobis. Salutatio mea manu Pauli, quod est signum in omni epistola, ita scribo. Gratia Domini nostri IESV Christi cū omnibus uobis. AMEN.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Timotheum prima.
CAPVT PRIMVM
PAulus Apostolus IESV Christi secūdum imperium Dei saluatoris nostri, & Christi IESV spei nostrae, Timotheo dilecto filio in fide, gratia, & misericordia, & pax a Deo patre & Christo IESV Domino nostro. Sicut rogaui te ut remaneres Ephesi cū irem in Macedoniam, ut denunciares quibusdā ne aliter docerent, ne (que) intenderent [Page 278] fabulis & genealogiis in terminatis, quae quaestiones praestant magis quam aedificationem Dei, quae est in fide. Finis autem praecepti est charitas decorde puro, & con [...]cientia bona, & fide non ficta. A quibus quidam aberrantes, conuersi sunt in uaniloquium, uolentes esse legis doctores, non intelligentes, neque quae loquuntur, neque de quibus affirmant. Scimus autem quia bona est lex, si quis ea legit time utatur, scientes hoc: quia lex iusto non est posita, sed iniustis, & non subditis, impiis, & peccatoribus, sceleratis, & contaminatis, patricidis, & matricidis, homicidis, fornicariis, masculorum concubitoribus, plagiariis, mendacibus, & periuris, & si quid aliud sanae doctrinae aduersatur, quae est secundum Euangelium gloriae beati Dei, quod creditum est mihi. Gratias ago ei qui me confortauit in Christo IESV Domino nostro, quia fidelem me existimauit, ponens in ministerio qui prius blasphemus fui, & persecutor, & contumeliosus: sed misericordiam Dei consecutus sum, quia ignorans feci in incredulitate. Superabun dauit autem gratia Domini nostri cū fide & dilectione quae est in Christo IESV. Fidelis setmo & ōni acceptione dignus: Quod [Page] Christus IESVS uenit in hunc mundum peccatores saluos facere, quorum primus ego sum. Sed ideo misericordiam consecutus sum, ut in me primo ostenderet Christus IESVS omnē patiētiā, ad informationē eorū qui credituri sunt illi in uitam aeternā. Regi autē seculorū immortali, inuisibili, soli Deo honor & gloria in secula seculorū. Amen. Hoc praeceptum commendo tibi fili Timothee secundum praecedentes in te prophetias, ut milites in illis bonam militiam, habens fidem & bonam conscientiam, quam quidam repellentes circa fidem naufragrauerunt, ex quibus est Hymeneus & Alexander, quos tradidisatanae, ut discant non blasphemare.
CAPVT II.
OBsecro igitur primum oīm, fieri obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarū actione pro ōnibus hominibus, pro regibus & oībus qui in sublimitate cōstituti sunt, ut quietā & tranquillam uitā agamus in ōni pietate & castitate: hoc em̄ bonum est & acceptū corā saluatore nostro Deo, qui omnes homines uult saluos fieri, & ad agnitionē ueritatis uenire. Vnus em̄ Deus, unus & mediator Dei & hominū homo Christus IESVS, qui dedit semetipsum redemptionem pro omnibus, cuius testimoniū temporibus suis cōfirmatum est, in quo positus sum ego praedicator [Page 279] & Apostolus (Veritatē dico non mētior) doctor Gentium in fide & ueritate. Volo ergo uiros orare in omni loco, leuantes puras manus, sine i [...]a & disceptatione. Similiter & mulieres in habitu ornato cum uerecundia & sobrietate ornantes se, non in tortis crinibus, aut auro, aut margaritis, uel ueste preciosa, sed quod decet mulieres promittentes pietatem per opera bona. Mulier in silentio discat cū omni subiectione. Docere autē mulieri nō permitto, ne (que) dominari in uirū, sed esse in silētio. Adā em̄ primus formatus est, deīde Eua. Et Adā non est seductus, mulier aūt seducta in praeuaricatiōe fuit. Saluabitur aūt per filiorū generationē, si permāserit in fide, dilectione & sanctificatione cum sobrietate.
CAPVT III.
FIdelis sermo: Si quis episcopatū desyderat, bonū opus desyderat. Oportet em̄ episcopū irreprehensibilē esse, unius uxoris uirū, sobriū, prudentē, ornatū, pudicū, hospitalē, doctorē, nō uinolentū, non percussorē, sed modestum, nō litigiosum, non cupidum, sed suae domui bene praepositum, filios habentē subditos cū omni castitate. Si quis autem domui suae praeesse nescit, quomodo ecclesiae Dei diligentiā habebit? Non neophytum, ne in superbiā elatus in iudiciū incidat diaboli. Oportet autē & illum testimonium habere bonū ab iis qui foris [Page] sunt, ut non in opprobr [...]um inc [...] dat, & in laqueum diaboli. Diacones similiter pudicos, non bilingues, non multo uino deditos, non turpe lucrum sectantes, habentes mysterium fidei in cō scientia pura. Et hi autem probentur primum, & sic ministrent nullum crimen habentes. Mulieres similiter pudicas, non detrahentes, sobrias, fideles in omnibus. Diacones sint unius uxoris uiri, qui filiis suis bene praesint & suis domibus. Qui enim bene ministrauerint, gradum bonum sibi acquirent, & multam fiduciam in fide quae est in Christo IESV. Haec tibi scribo fili Timothee, sperans me ad te uenire cito: si autem tardauero, ut scias quomodo oporteat te in domo Dei conuersari, quae est ecclesia Dei uiui, columna & firmamentum ueritatis. Et manifeste magnum est pietatis sacramentum, quod manifestatū est in carne, iustificatum est in spiritu, apparuit angelis, praedicatum est Gentibus, creditum est in mundo, assumptum est in gloria.
CAPVT IIII.
SPiritus autem manifeste dicit: quia in nouissimis temporibus discedent quidam a fide, attendentes spiritibus erroris, & doctrinis daemoniorum in hypocrisi loquentes mendacium, & cauteriatam habentium suam conscientiam, prohibentium [Page 280] nubere, & abstinere a cibis quos Deus creauit ad percipiendum cum gratiarum actione fidelibus, & iis qui cognouerunt ueritatem. Quia omnis creatura Dei bona est, & nihil reiiciendum, quod cum gratiarum actione percipitur: sanctificatur enim per uerbum Dei, & orationem. Haec proponens fratribus, bonus eris minister Christi IESV, enutritus uerbis fidei, & bonae doctrinae quam assecutus es. Ineptas autem & anile [...] fabulas deuita, exerce autem teipsum ad pietatem. Nam corporalis exercitatio ad modicum utilis est: pietas autem ad omnia utilis est, promissionem habens uitae quae nunc est, & futurae. Fidelis sermo, & omni acceptione dignus. In hoc enim laboramus, & maledicimur: quia speramus in Deum uiuum, qui est saluator omnium hominum, maxime fidelium. Praecipe haec & doce. Nemo adolescentiam tuam contemnat, sed exemplum esto fidelium in uerbo, in conuersatione, in charitate, in fide, in castitate. Dum uenio, attende lectioni, exhortationi, & doctrinae. Noli negligere gratiam quae in te est, quae data est tibi per prophetiam cum impositione manuum presbyteri. Haec meditare, in his esto, ut profectus tuus manifestus sit omnibus. Attende enim tibi, et doctrinae, [Page] insta in illis. Hoc enim faciens, & teip [...]um saluum facies, & eos qui te audiunt.
CAPVT V.
SEniorē ne increpaueris, sed obsecra ut patrē: iuuenes, ut fr̄es: anus, ut mr̄es: iuuenculas, ut sorores, in oī castitate. Viduas honora, quae uerae uiduae sūt. Si qua aūt uidua filios aut nepotes habet, discant primum domum suam regere, & mutuam uicem reddere parentibus: hoc enim acceptum est coram Deo. Quae autem uere uidua est & desolata, speret in Deum, & inste [...] obsecrationibus & orationibus nocte & die. Nam quae in delitiis est, uiuens mortua est. Et hoc praecipe, ut irreprehensibiles sint. Si quis autem suorum & maxime domesticorum curam non habet, fidem negauit, & est infideli deterior. Vidua deligatur non minus sexaginta annorum, quae fuerit unius uiri uxor, in operibus bonis testimonium habens, si filios educauit, si hospitio recepit, si sanctorum pedes lauit, si tribulationem patientibus subministrauit, si omne opus bonum subsecuta est. Adolescentiores autem uiduas deuita. Cum enim luxuriatae fuerint in Christo, nubere uolunt, habē tes damnationem, quia primam fidem irritam fecerunt: simul autem & ociosae discunt circumire [Page 281] domos: non solum ociosae, sed & uerbosae, & curiosae, loquentes quae non oportet. Volo autem iuniores nubere, filios procreare, matres familias esse, nullam occasionem dare aduersario maledicti gratia. Iam enim quaedam conuersae sunt retro post satanam. Si quis fidelis habet uiduas, subministret illis, ut non grauetur ecclesia, ut iis quae uerae uiduae sunt, sufficiat. Qui bene praesunt presbyteri, duplici honore digni habeantur: maxime qui laborant in uerbo & doctrina. Dicit enim scriptura: Non alligabis os boui trituranti. Et: Dignus est operarius mercede sua. Aduersus presbyterū accusationem noli recipere, nisi sub duobus aut tribus testibus. Peccantes coram omnibus argue, ut & caeteri timorem habeant. Testor coram deo & Christo IESV, & electis angelis eius, ut haec custodias sine praeiudicio, nihil faciens in alteram partem declinando. Manus cito nemini imposueris, ne (que) cōmunicaueris peccatis alienis. Teipsum castū custodi. Noli adhuc aquā bibere, sed modico uino utere propter stomachum tuum & frequentes tuas infirmitates. Quorundam hominū peccata manifesta sunt, praecedentia ad iudicium: quorundam autem & subsequuntur. Similiter & facta bona manifesta sunt, & quae aliter se habent, abscondi non possunt.
CAPVT VI.
[Page] QVicunque sunt sub iugo serui, dominos suos omni honore dignos arbitrentur, ne nomen Domini & doctrina blasphemetur. Qui autem fideles habent dominos, non contemnant quia fratres sunt: sed magis seruiant, quia fideles sunt & dilecti, quia beneficii participes sunt. Haec doce, & exhortare. Si quis aliter docet, & non acquiescit sanis sermonibus Domini nostri IESV Christi, & ei quae secundum pietatem est doctrinae, superbus est, nihil sciens, sed languens circa quaestiones & pugnas uerborum, ex quibus oriuntur inuidiae, contentiones, blasphemiae, suspitiones malae, conflictationes hominum mēte corruptorū, & qui a ueritate priuati sunt, existimantium quaestum esse pietatem. Est autem quaestus magnus pietas cum sufficientia. Nihil enim intulimus, in hunc mundum, haud dubium quia nec auferre quid possumus. Habentes autem alimenta & quibus tegamur, his contenti simus. Nam qui uolunt diuites fieri, incidunt in tentationem & in laqueum diaboli, & desyderia multa inutilia & nociua, quae mergunt homines in interitum & perditionem. Radix enim omnium malorum est cupiditas, quam quidam appetentes errauerunt a fide et inseruerunt se doloribus multis. Tu aūt o homo Dei haec [Page 282] fuge, sectare uero iustitiam, pietatem, fidem, charitatem, patientiam, mansuetudinem: Certa bonum certamen fidei, apprehende uitam aeternam, in quam uocatus es, & confessus bonam cō fessionem corā multis testibus. Praecipio tibi coram Deo, qui uiuificat omnia, & Christo IESV, qui testimonium reddidit sub Pontio Pilato bonam confessionem, ut serues mandatum sine macula, irreprehensibile, usque in aduentum Domini nostri IESV Christi, quem suis temporibus ostendet beatus & solus potens rex regum & Dominus dominantium, qui solus habet immortalitatem, & lucem inhabitat inaccessibilem, quem nullus hominum uidit, sed nec uidere potest, cui honor & imperium in sempiternum. Amen. Diuitibus huius seculi praecipe nō sublime sapere, ne (que) sperare in incerto diuitiarum, sed in Deo uiuo (qui praestat nobis omnia abunde ad fruendum) bene agere, diuites fieri in bonis operibus, facile retribuere, communicare, thesaurizare sibi fundamētum bonum in futurum, ut apprehendant ueram uitam. O Timothee, depositum custodi, deuitans prophanas uocum nouitates, & oppositiones falsi nominis sciētiae, quā quidam promittentes, circa fidē exciderunt. Gratia tecum. AMEN.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Timotheum secunda.
CAPVT PRIMVM.
PAulus Apostolus IESV Christi per uoluntatem Dei, secundum promissionem uitae, quae est in Christo IESV, Timotheo charissimo filio: gratia & misericordia & pax a Deo patre nostro & Christo IESV Domino nostro. Gratias ago Deo meo, cui seruio a progenitoribus meis in conscientia pura, quod sine intermissione habeam tui memoriam in orationibus meis, nocte ac die desyderans te uidere, memor lachrymarum tuarum, ut gaudio implear recordationem accipiens eius fidei, quae est in te nō ficta, quae & primū habitauit in auia tua Loide, & matre tua Eunice. Certus sum aūt ꝙ & in te. Propter quam causā admoneo te, ut resuscite [...] gratiā Dei, quae est in te, per impositionem manuū mearum. Nō em̄ dedit nobis deus spiritū timoris, sed uirtutis & dilectiōis & sobrietatis. Noli ita (que) erubescere testimoniū dn̄i nr̄i, ne (que) me uinctū eius, sed collabora euāgelio secūdū uirtutē dei, qui nos liberauit & uocauit uocatione sancta, nō secūdū opera nostra, sed secū dū propositū suū & gratiā quae data [Page 283] est nobis in Christo IESV ante tempora secularia. Manifestata est autē nunc per illuminationem saluatoris nostri IESV Christi, qui destruxit quidem mortē, illuminauit aūt uitā & incorruptionem per Euāgeliū, in quo positus sum ego praedicator, Apostolus, & magister Gentium. Ob quam causam etiam haec patior, sed non cōfundor. Scio enim cui credidi, & certus sum quia potēs est depositum meū seruare in illum diē. Formā habe sanorū uerborum, quae a me audiuisti in fide & dilectiōe in Christo IESV. Bonū depositū custodi per spm̄ sanctū qui habitat in nobis. Scis enim hoc, ꝙ auersi sūt a me oēs qui in Asia sunt, ex quibus est Phygelus & Hermogenes. Det misericordiam Dominus Onesiphori domui, quia sepe me refrigerauit, & cathenam meam non erubuit, sed cum Rhomam uenisset, sollicite me quaesiuit & inuenit. Det illi Dominus inuenire misericordiam a Deo in illa die. Et quanta Ephesi ministrauit mihi, tu melius nosti.
CAPVT II.
TV ergo fili mi, confortate in gratia quae est in Christo IESV, & quae audisti a me per multos testes, haec commenda fidelibus hominibus, qui idonei erunt & alios docere. Labora sicut bonus miles Christi IESV. Nemo militans [Page] Deo, implicat se negotiis secularibus, ut ei placeat qui se probauit. Nam & qui certat in agone, non coronabitur, nisi legittime certauerit. Laborantem agricolam oportet primum de fructibus accipere. Intellige quae dico: dabit enim tibi Dominus in omnibus intellectum. Memor esto Dominum IESVM Christum resurrexisse a mortuis ex se mine Dauid, secundum Euangelium meum, in quo laboro usque ad uincula, quasi mala operans, sed uerbum Dei non est alligatum. Ideo omnia sustineo propter electos, ut & ipsi salutem consequantur, quae est in Christo IESV, cum gloria coelesti. Fidelis sermo: Nam si commortui sumus, & conuiuemus: si sustinebimus, & conregnabimus: si negauerimus, & ille negabit nos: si non credimus, ille fidelis permanet: negare seipsum non potest. Haec commone testificans coram Domino. Noli contendere uerbis: ad nihil enim utile est, nisi ad subuersionem audientium. Sollicite autem cura teipsum probabilem exhibere Deo, operarium inconfusibilem, recte tractantem uerbum ueritatis. Prophana autem & uaniloquia deuita: multum enim proficiunt ad impietatem, & sermo eorum ut cancer serpit: ex quibus est Hymeneus & Phyletus, qui a ueritate exciderunt, dicentes resurrectionem esse iam factam, & subuerterunt quorundam fidem. [Page 284] Sed firmū fundamentū Dei stat, habens signaculum hoc. Cognouit Dominus qui sunt sui, & discedit ab iniquitate omnis qui inuocat nomen Domini. In magna autem domo, non solum sunt uasa aurea & argentea, sed & lignea & fictilia: & quaedam quidem in honorem, quedam autē in contumeliam. Si quis ergo emundauerit se ab istis, erit uas in honorem sanctificatum & utile Domino ad omne opus bonū paratum. Iuuenilia autem desyderia fuge, sectare uero iustitiā, fidem, spem, charitatem, & pacē cum iis qui inuocant Dominum de corde puro. Stultas autem & sine disciplina quaestiones deuita, sciens quia generāt lites. Seruum aūt Domini nō oportet litigare, sed mansuetum esse ad omnes, docibilem, patientem, cum modestia corripientē eos qui resistunt ueritati, ne quando Deus det illis poenitentiam ad cognoscendum ueritatem, & resipiscāt a diaboli laqueis, a quo captiui tenentur ad ipsius uoluntatem.
CAPVT III.
HOc autē scito, quia in nouissimis diebus instabūt tēpora periculosa, & erūt homines seipsos amātes, cupidi, elati, suꝑbi, blasphemi, parētibus nō obediē tes, īgrati, scelesti, sine affectiōe, sine pace, criminatores, incōtinē tes, īmites, sine benignitate, proditores, proterui, tumidi, uoluptatū amatores magis (quam) Dei, habentes [Page] speciem quidem pietatis, uirtutem autem eius abnegā tes: Et hos deuita. Ex his enim sunt qui penetrāt domos, & captiuas ducunt mulierculas oneratas peccatis, quae ducuntur uariis desyderiis, semper discētes, & nunquam ad scientiam ueritatis peruenientes. Quemadmoautem Iamnes & Mambres resti terunt Mosi, ita & hi resistunt ueritati, homines corrupti mente, reprobi circa fidem, sed ultra nō proficient: insipientia enim eorum manifesta erit omnibus, sicut & illorum fuit. Tu autē assecutus es meam doctrinam, institutionem, propositum, fidem, lō ganimitatem, dilectionem, patientiam, persecutiones, passiones: qualia mihi facta sunt Antiochiae, Iconii, Lystris, quales persecutiones sustinui: & ex ōnibus eripuit me Dominus. Et omnes qui pie uolunt uiuere in Christo IESV, persecutionem patiētur. Mali aūt homines & seductores proficient in peius, errātes, & in errorem mittentes. Tu uero per mane in iis quae didicisti, & credita tibi sunt, sciens a quo didiceris, & quod ab infantia sacras literas nosti, quae te possunt instruere ad salutem perfidem quae est in Christo IESV. Omnis em̄ scriptura diuinitus inspirata utilis est ad docendū, ad arguendū, ad corripiendū, ad erudiendū in iustitia, ut ꝑfectus sit homo Dei ad omne opus bonū instructus.
CAPVT IIII.
[Page 285] TEstificor coram Deo & IESV Christo, qui iudicaturus est uiuos & mortuos, per aduē tum ipsius & regnum eius: praedica uerbum, insta oportune importune, argue, obsecra, increpa in omni patientia & doctrina. Erit enim tempus cum sanam doctrinam non sustinebunt, sed ad sua desyderia coaceruabunt sibi magistros prurientes auribus, & a ueritate quidem auditum auertent, ad fabulas autem conuertentur. Tu uero uigila, in omnibus labora, opus fac Euangelistae, ministerium tuum imple, sobrius esto. Ego enim iam delibor, & tempus resolutionis meae instat. Bonum certamen certaui, cursum consummaui, fidem seruaui. In reliquo, reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die iustus iudex: non solum autem mihi, sed & his qui diligunt aduentum eius. Festina ad me uenire cito. Demas enim me reliquit, diligens hoc seculum, & abiit Thessalonicam, Crescens in Galatiam, Titus in Dalmatiam. Lucas est mecum solus. Marcum assume, & adduc tecum: est enim mihi utilis in ministerio. Tychicum autē misi Ephesum. Penulam quam reliqui Troade apud Carpum ueniens, affer tecum, & libros, maxime autē mē branas. Alexander aerarius multa mala mihi ostendit, reddet illi Dominus secundū opera eius, [Page] quem & tu deuita: ualde enim restitit uerbis nostris. In prima mea defensione nemo mihi adfuit, sed omnes me dereliquerunt: non illis imputetur. Dominus autem mihi astitit, & confortauit me, ut per me praedicatio impleatur, & audiant ōnes Gentes, & liberatus sum de ore leonis. Liberabit me Dominus ab omni opere malo, & saluum faciet in regnum suū coeleste: cui gloria in secula seculorū. Amen. Saluta Priscillam, & Aquilam, & Onesiphori domum. Erastus remansit Corinthi. Trophimum autem reliqui infirmum Mileti. Festina ante hyemem uenire. Salutant te Eubulus, & Pudens, & Linus & Claudia, & fratres omnes. Dominus IESVS Christus cum spiritu tuo. Gratia uobiscum. AMEN.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Titum.
CAPVT PRIMVM.
PAulus seruus Dei, Apostolus autem IESV Christi, secundum fidē electorum Dei & agnitionem ueritatis, quae secundum [Page 286] pietatem est in spem uitae eternae, quam promisit qui non mentitur, Deus ante tempora secularia: manifestauit autem temporibus suis uerbum suum in praedicatione, quae credita est mihi secū dum praeceptū saluatoris nostri Dei, Tito dilecto filio secundum communem fidem, gratia & pax a Deo patre & Christo IESV saluatore nostro. Huius rei gratia reliqui te Cretae, ut ea quae desunt, corrigas, & constituas per ciuitates presbyteros, sicut & ego disposui tibi. Si quis sine crimine est, unius uxoris uir, filios habens fideles, non in accusatione luxuriae, aut non subditos. Oportet enim Episcopum sine crimine esse, sicut Dei dispensatorem, non superbum, non iracundum, non uinolentum, non percussorem, nō turpis lucri cupidū: sed hospitalem, benignū, prudentem, sobrium, iustū, sanctum, continentem, amplectentem eū qui secūdum doctrinam est fidelem sermonem, ut potens sit exhortari doctrina sana, & eos qui contradicunt arguere. Sunt enim multi inobedientes, uaniloqui, & seductores: maxime qui de circuncisione sunt, quos oportebat redargui, qui uniuersas domos subuertunt, docentes quae non oportet, turpis lucri gratia. Dixit quidam ex illis proprius ipsorū propheta: Cretenses semper mē daces, malae bestiae, uētres pigri. Testimonium hoc uerū est. Quā ob causam increpa illos dure, [Page] ut sani sint in fide, non attendentes Iudaicis fabulis, & mandatis hominum auersantium se a ueritate. Omnia munda mundis: coinquinatis autem & infidelibus nihil est mundum, sed inquinata [...] sunt eorum mens & conscientia. Confitentur se nosse Deum, factis autem negant: cum sint abo minati, & increduli, & ad omne opus bonum reprobi.
CAPVT II.
TV autem loquere quae decent sanam doctrinam. Senes, ut sobrii sint, pudici, prudentes, sani in fide, in dilectione, in patientia. Anus similiter in habitu sancto, non criminatrices, non multo uino seruientes, bene docentes, ut prudentiam doceant. Adolescentulas, ut uiros suos ament, filios suos diligant, prudentes, castas, sobrias, domus curam habentes, benignas, subditas suis uiris, ut non blasphemetur uerbum Dei. Iuuenes similiter hortare, ut sobrii sint. In omnibus teipsum praebe exemplum bonorum operum, in doctrina, in integritate, in grauitate, uerbum sanum, irreprehensibile: ut is qui ex aduerso est, uer [...]atur, nihil habens malum dicere de nobis. Seruos dominis suis subditos esse, in omnibus placētes, nō cōtradicentes, nō fraudātes, [Page 287] sed in oibus fidē bonā ostendentes, ut doctrinā saluatoris nostri Dei ornent in omnibus. Apparuit enim gratia Dei saluatoris nostri omnibus hominibus, erudiens nos, ut abnegantes impietatem & secularia desyderia, sobrie, & iuste, & pie uiuamus in hoc seculo, expectātes beatam spem, & aduentum gloriae magni Dei, & saluatoris IESV Christi, qui dedit s [...]metipsum pro nobis, ut nos redimeret ab omni iniquitate, & mundaret sibi populum acceptabilem, sectatorem bonorum operum. Haec loquere & exhortare, & argue cum omni imperio. Nemo te contemnat.
CAPVT III.
ADmone illos principibus & potestatibus subditos esse, dicto obedire, ad omne opus bonum paratos esse, neminem blasphemare, nō litigiosos esse, sed modestos, omnem ostendentes mansuetudinem ad omnes homines. Eramus enim aliquando & nos insipientes, increduli, errantes, seruientes desyderiis, & uoluptatibus uariis, in malitia & inuidia agentes, odibiles, odientes inuicem. Cum autem benignitas & humanitas apparuit saluatoris nostri Dei, non ex operibus iustitiae quae fecimus nos, sed secundum suam misericordiā saluos nos fecit, per lauacrū regeneratiōis & renouatiōis spūs sctī quē effudit ī nos abūde [Page] per IESVM Christum saluatorem nostrum, ut iustificati gratia ipsius, haeredes simus secundum spem uitae aeternae. Fidelis sermo est. Et de his uolo [...]e confirmare, ut curent bonis operibus praeesse, qui credunt Deo. Haec sunt bona & utilia hominibus. Stultas autem quaestiones & genealogias, & contentiones, & pugnas legis deuita: sunt enim inutiles & uanae. Haereticum hominem post unam & secundam correptionem deuita, sciens quia subuersus est qui eiusmodi est, & delinquit, cum sit proprio iudicio condemnatus. Cum misero ad te Artemam aut Tychicum, festina ad me uenire Nicopolim: ibi enim statui hyemare. Zenam legisperitum & Apollo sollicite praemitte▪ ut nihil illis desit. Discant autem & nostri bonis operibus praeesse ad usus necessarios, ut non sint infructuosi. Salutant te qui mecum sunt omnes. Saluta eos qui nos amant in fide. Gratia Dei cū omnibus uobis. Amen.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Philemonem.
CAPVT PRIMVM.
PAulus uīctus Christi IESV, & Timotheus frater, Philemoni dilecto & adiutori nostro, & Apphiae sorori charissime, & Archippo commilitoni nostro, & ecclesiae quae in domo tua est: Gratia uobis & pax a Deo patre nostro & Domino IESV Christo. Gratias ago Deo meo, semper memoriam tui faciens in orationibus meis, audiens charitatem tuam & fidem quā habes in Domino IESV, & in omnes sāctos, ut communicatio fidei tuae euidens fiat, in agnitione omnis operis boni in uobis in Christo IESV. Gaudium em̄ magnū habui & consolationem in charitate tua, ꝙ uiscera sanctorum requieuerūt per te frater. Propter quod multā fiduciā habēs in Christo IESV imperandi tibi quod ad rē pertinet, propter charitatem magis obsecro, cum sim talis ut Paulus senex, nunc autem & uinctus IESV Christi: obsecrote pro meo filio quē genui in uinculis, Onesimo: qui tibi aliquando inutilis fuit, nunc autem [Page] & mihi & tibi utilis, quem remisi tibi. Tu autem illum (id est, mea uiscera,) suscipe, quem ego uolueram mecum detinere, ut pro te mihi ministraret in uinculis Euangelii: sine consilio autem tuo nihil uolui facere, uti ne uelut ex necessitate bonum tuum esset, sed uoluntarium. Forsitan enim ideo discessit ad horam a te, ut in aeternum illum reciperes, iam non ut seruum, sed proseruo charissimum fratrem, ma, xime mihi: quanto magis tibi & in carne, & in Domino? Si ergo habes me socium, suscipe illum sicut me. Si autem aliquid nocuit tibi aut debet, hoc mihi imputa. Ego Paulus scripsi mea manu. Ego reddam: ut non dicam tibi quod & teipsum mihi debes. Ita frater ego te fruar in Domino, refice uiscera mea in Christo. Confidens in obedientia tua scripsi tibi, sciens quoniam & super id quod dico facies, simul & para mihi hospitium: nam spero per orationes uestras donari me uobis. Salutat te Epaphras concaptiuus meus in Christo IESV, Marcus, Aristarchus, Demas, & Lucas adiutores mei. Gratia Domini nostri IESV Christi cum spiritu uestro. AMEN.
EPISTOla Pauli Apostoli ad Hebraeos.
CAPVT PRIMVM.
MVltifariam multisque modis olim Deus loquens patribus in prophetis, nouissime diebus istis locutus est nobis in filio, quem constituit haeredem uniuersorum, per quem fecit & secula. Qui cum sit splendor gloriae & figura substantiae eius, portansque omnia uerbo uirtutis suae, purgationem peccatorum faciens, sedet ad dexteram maiestatis in excelsis: tanto melior angelis effectus, quanto differentius prae illis nomen haereditauit. Cui enim dixitaliquando angelorum: Filius meus es tu, ego hodie genui te? Et rursum: Ego ero illi in patrem, & ipse erit mihi in filium. Et cum iterum introducit primogenitum in orbem terrae, dicit: Et adorent eum omnes angeli Dei. Et ad angelos quidem dicit: Qui facit angelos suos spiritus, & ministros suos flā mam ignis. Ad filium autē: Thronus tuus Deus in seculum seculi, uirga aequitatis, uirga regni tui. [Page] Dilexisti iustitiam, & odisti iniquitatem, propterea unxit te Deus, Deus tuus oleo exultationis prae participibus tuis. Et: Tu in principio Domine terram fundasti, & opera manuum tuarum sunt coeli. Ipsi peribunt, tu autem permanebis, & omnes ut uestimentum ueterascent. Et uelut amictum mutabis eos, & mutabuntur: tu autem idem ipse es, & anni tui non deficient. Ad quem autem angelorum dixit aliquando: Sede a dextris meis: Quo adusque ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum? Nonne omnes sunt administratorii spiritus, in ministerium missi propter eos qui haereditatem capiunt salutis?
CAPVT II.
PRopterea abundantius oportet obseruare nos ea quae audiuimus, ne forte pereffluamus. Si enim qui per angelos dictus est sermo, factus est firmus: & omnis praeuaricatio & in obedientia accepit iustam mercedis retributionem, quomodo nos effugiemus, si tantā neglexerimus salutem? quae cum initium accepisset enarrari per Dominum, ab iis qui audierunt, in nos confirmata est, contestante Deo signis, & portentis, & uariis uirtutibus, & spiritus sancti distributionibus, secundum suam uoluntatem. Non enim angelis subiecit deus orbē terrae futurū, de quo [Page 290] loquimur. Testatus est autem in quodam loco quis, dicens: Quid est homo, quod memor es eius, aut filius hominis, quoniam uisitas eum? Minuisti eum paulominus ab angelis, gloria & honore coronasti eum, & constituisti eum super opera manuum tuarum. Omnia subiecisti sub pedibus eius. In eo enim quod omnia ei subiecit, nihil dimisit non subiectum ei. Nunc autem nec dum uidemus omnia subiecta ei. Eum autem qui modico quā angeli minoratus est, uidemus IESVM propter passionem mortis, gloria & honore corona tum, ut gratia Dei pro omnibus gustaret mortem. Decebat enim eum propter quē omnia, & per quem omnia, qui multos filios in gloriā adduxerat, authorem salutis eorum, per passionem cō summari. Qui enim sanctificat & qui sanctificantur, ex uno omnes. Propter quā causam nō cō funditur fratres eos uocare, dicens: Nūciabo nomen tuum fratribus meis, in medio ecclesiae laudabo te. Et iterum: Ego ero fidens in eum. Et iterum: Ecce ego & pueri mei quos dedit mihi Deus. Quia ergo pueri communicauerunt carni & sanguini, & ipse similiter participauit eisdē, ut ꝑ mortē destrueret eū qui habebat mortis imperiū: id est, [Page] diabolum, & liberaret eos qui timore mortis per totam uitam obnoxii erant seruituti. Nusquam enim angelos apprehendit, sed semen Abrahae apprehendit. Vnde debuit per omnia fratribus similari, ut misericor [...] fieret & fidelis pontifex ad Deum, ut repropitiaret delicta populi. In eo enim in quo passus est ipse, et tentatus, potens est et eis qui tentantur auxiliari.
CAPVT III.
VNde fratres sancti, uocationis coelestis participes, consyderate Apostolum & pontificem confessionis nostrae IESVM, qui fidelis est ei qui praefecit illum, sicut & Moses in omni domo eius. Amplioris enim gloriae iste prae Mose dignus est habitus, quanto ampliorem honorem habet domo qui fabricauit illam. Omnis nanque domus fabricatur ab aliquo, qui autem omnia creauit, Deus est. Et Moses quidem fidelis erat in tota domo eius tanquam famulus, in testimonium eorum quae dicenda erant: Christus uero tanquam filius in domo sua, quae domus sumus nos, si fiduciam & gloriam spei us (que) ad finē firmam retineamus. Quapropter sicut dicit spiritus sanctus: Hodie si uocem eius audieritis, nolite obdurare corda uestra, sicut in exacerbatione secundū diem tentationis [Page 291] in deserto, ubi tentauerunt me patres uestri, probauerunt & uiderunt opera mea quadraginta annis. Propter quod infensus fui generationi huic, & dixi: Semper hi errant corde: Ipsi autem non cognouerunt uias meas quibus iuraui in ira mea, si introibūt in requiē meam. Videte fratres, nequando sit in aliquo uestrum cor malum incredulitatis, discedendi a Deo uiuo, sed adhortamini uosmetip [...]os per singulos dies, donec hodie cognominatur, ut non obduretur quis ex uobis fallacia peccati. Participes enim Christi effecti sumus, si tamen initiū substantiae eius usque ad finē firmū retineamus, dū dicitur: Hodie si uocem eius audieritis, nolite obdurare corda u [...]a, quemadmodum in illa exacerbatione. Quidam enim audientes exacerbauerunt, sed non uniuersi, qui profecti suntab Aegypto per Mosen. Quibus autem infensus est quadraginta annis? Nōne illis qui peccauerūt, quorum cadauera prostrata sunt in deserto? Quibus autem iurauit non introire in requiem ipsius, nisi illis qui increduli fuerunt? Et uidemus quia non potuerunt introire in requiem ipsius propter incredulitatem.
CAPVT IIII.
TImeamus ergo ne for te relicta pollicitatiōe introeūdi in requiē eius existimetur aliquis [Page] ex nobis deesse: Etenim & nobis nunciatū est, quemadmodum & illis. Sed non profuit illis sermo auditus, nō admixtus fidei ex iis quae audierunt. Ingrediemur em̄ in requiem eius qui credidimus, quemadmodū dixit: Sicut iuraui in ira mea, si introibūt in requiē meam. Et quidē operibus ad institutionē mūdi perfectis. Dixit enim in quodā loco de die septima sic: Et requieuit deus die septima ab omnibus operibus suis. Et in isto rursum: Si introibūt in requiē meā. Quoniā ergo superest introire quosdā in illam, & ii quibus prioribus annunciatū est, non introierunt propter incredulitatem, iterū terminat diem quē dā, hodie, in Dauid dicendo post tantū temporis, sicut supra dictū est: Hodie si uocem eius audieritis, nolite obdurare corda ur̄a. Nam si eis Iesus requiem praestitisset, nunquā de alia loqueretur post hac die. Itaque relinquitur sabbatismus populo Dei. Qui enim ingressus est in requiē eius, etiā ipse requieuit ab operibus suis, sicut & a suis deus. Festinemus ergo ingredi in illā requiē, ut ne in idipsum quis incidat incredulitatis exemplū. Viuus est enim sermo dei, & efficax, & penetrabilior omni gladio ancipiti, & pertingens us (que) ad diuisionem animae ac spiritus, cōpagum quo (que) ac medullarum, & discretor cogitationum & intentionum cordis. Et non est ulla creatura inuisibilis in cōspectu eius. [Page 292] omnia autē nuda & aperta sunt oculis eius, ad quē nobis sermo. Habentes ergo pontificem magnum, qui penetrauit coelos, IESVM filiū dei, teneamus spei nostrae cōfessionem. Non enim habemus pontificem qui non possit cōpati infirmitatibus nostris, tentatum aūt per omnia pro similitudine, abs (que) peccato. Adeamus ergo cū fiducia ad thronum gratiae eius, ut misericordiam cō sequamur, & gratiā inueniamus in auxilio oportuno.
CAPVT V.
OMnis nan (que) pontifex ex hominibus assumptus, pro hominibus cō stituitur, in iis quae sūt ad deū, ut offerat do na & sacrificia pro peccatis, qui condolere possit iis qui ignorant & errant, qm̄ & ipse circūdatus est infirmitate: & propterea debet quemadmodū pro populo, ita etiam & pro semetipso offerre pro peccatis. Nec quisquam sumit sibi honorem, sed quiuocatur a deo, quemadmodum & Aaron, sic & Christus non semetipsum clarificauit, ut pontifex fieret, sed qui locutus est ad eum: Filius meus es tu, ego hodie genuite. Quē admodum & in alio loco dicit: Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedec: qui in diebus carnis suae, preces supplicationes (que) ad eum qui possit illum saluum facere a morte, cum clamore ualido, & lachrymis offerens, exauditus est prosua [Page] reuerentia. Et quidem cum esset filius Dei, didicit ex iis quae passus est obedientiam. Et consummatus, factus est ōnibus obtemperantibus sibi causa salutis aeternae, appellatus a Deo ponti fex iuxta ordinē Melchisedec. De quo nobis grandis sermo & interpretabilis ad dicendū, quo niam imbecilles facti estis ad audiendum. Etenim cum deberetis magistri esse propter tempus, rursum indigetis, ut uos doceamini quae sint elementa exor dii sermonū dei, & facti estis quibus lacte opus sit, non solido cibo. Omnis em̄ qui lactis est particeps, expers est sermonis iustitiae: paruulus enim est. Perf [...]c [...] rum autem est solidus cibus, eorū qui pro consuetudine, exercitatos habēt sēsusad discretionē boni ac mali.
CAP .VI.
QVapropter intermittentes inchoationis Christi sermonem, ad perfectiora feramur, non rursum iacientes fundamentum poenitentiae ab operibus mortuis, & fidei ad Deum, baptismatū, doctrinae, impositionis quoque manuum, ac resurrectionis mortuorum, & iudicii aeterni. Et hoc faciemus, siquidē permiserit Deus. Impossibile em̄ est eos qui semel sunt illuminati, gustauerūt etiā donū coeleste, & participes facti sūt spūs sācti, gustauerūt nihilominus bonū dei uerbum, uirtutesque seculi uenturi, & prolapsi sunt, rursus renouari [Page 293] ad poenitentiam, rursus crucifigentes sibimetipsis filium Dei, & ostentui habentes. Terra em̄ saepe uenientem super se bibens imbrem, & germinans herbā oportunam illis a quibus colitur, accipit benedictionem a Deo: proferens autem spinas ac tribulos, reproba est, & maledicto proxima, cuius consummatio in combustionem. Confidimus autem de uobis dilectissimi meliora, & uiciniora saluti: temetsi ita loquimur. Non enim iniustus est Deus, ut obliuiscatur operis uestri, & dilectionis, quam ostendistis in nomine ipsius, qui ministrastis sanctis & ministratis. Cupimus autem unumquemque uestrum eandem ostentare sollicitudinem, ad expletionem spei usque in finem, ut non segnes efficiamini, uerum imitatores eorum qui fide & patientia haeredi tabunt promissiones. Abrahae nanque promittens Deus, quoniam neminem habuit per quē iuraret maiorem, iurauit per semetipsum, dicens: Nisi benedicens benedicam te, & multiplicans multiplicabo te. Et sic longanimiter ferens, adeptus est repromissionem. Homines enim per maiorem se iurant, & omnis controuersiae eorum finis ad confirmationem est iuramentum. In quo abūdantius uolēs Deus ostē dere pollicitatiōes haeredibus immobilitatē cōsilii sui, interposuit iusiurādū, ut ꝑ duas res īmobiles, [Page] quibus impossibile est mentiri Deum, fortissimum solatium habeamus, qui confugimus ad tenendam propositam spem, quā sicut anchoram habemus animae tutam ac firmam, & incedentem usque ad interiora uelaminis, ubi praecursor pro nobis introiit IESVS, secūdum ordinem Melchisedech pontifex factus in aeternum.
CAPVT VII.
HIc enim Melchisedec, rex salē, sacerdos Dei summi qui obuiauit Abrahae regresso a caede regum, & benedixit ei, cui & decimas omnium diuisit Abraham, primum quidem qui interpretatur rex iustitiae, deinde autem & rex Salem, quod est, rex pacis, sine patre, sine matre, sine genealogia, ne (que) initium dierū, neque finem uitae habens, assimilatus autem filio Dei, manet sacerdos in perpetuum. Intuemini autem quantus sit hic, cui & decimas dedit de praecipuis Abraham patriarcha. Et quidem de filiis Leui sacerdotiū accipientes, mandatum habent decimas sumere a populo secūdum legem, id est, a fratribus suis, quanquam & ipsi exierint de lumbis Abrahae. Cuius autem generatio non annumeratur in eis, decimas sumꝑsit ab Abraham, & hunc qui habebat repromissiones benedixit. Sine ulla autem contradictione quod minus est a meliore benedicitur. Et hic quidem [Page 294] decimas morientes homines accipiunt, ibi autem contestatur quia uiuit: & (ut ita dictum sit) per Abraham & Leui qui decimas accipit, decimatus est: adhuc enim in lumbis patris erat, quando obuiauit ei Melchisedec. Si ergo consummatio per sacerdotium Leuiticum erat, (populus enim sub ipso legem accepit) quid adhuc necessarium fuit secundum ordinem Melchisedec alium surgere sacerdotem, & non secundum ordinem Aaron dici? Translato enim sacerdotio, necesse est ut & legis translatio fiat. In quo enim haec dicuntur, de alia tribu est, de qua nullus altario praesto fuit. Manifestum est enim quod ex Iuda ortus sit Dominus noster, in qua tribu nihil de sacerdotibus Moses locutus est. Et amplius adhuc manifestum est si secundum similitudinem Melchisedec exurgat alius sacerdos, qui non secundum legem mandati carnalis factus est, sed secundum uirtutem uitae insolubilis. Contestatur enim: Quoniam tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedec. Reprobatio quidem fit praecedētis mandati, propter infirmitatem eius & inutilitatem: nihil enim ad perfectum adduxit lex, introductio uero melioris spei, per quam proximamus ad Deum. Et quantum est sine iureiurado (alii quidem sine iureiurando sacerdotes facti sunt, hic autem cum [Page] iureiurando, per eū qui dixit ad illū: Iurauit dn̄s & nō poenitebit eum: tu es sacerdos inaeternū) in tantū melioris testamēti sponsor factus est IESVS. Et alii quidem plures facti sunt sacerdotes, idcirco, ꝙ morte prohiberentur permanere: hic aūt eo ꝙ maneat inaeternū, sempiternū habet sacerdotium. Vnde & saluare perpetuo potest accedētes per ipsum ad Deū, semper uiuens ad interpellādum pro nobis. Talis enim decebat ut nobis esset pontifex, sanctus, innocens, impollutus, segregatus a peccatoribus, & excellentior coelis factus, qui non habet necessitatē quotidie (quemadmodū sacerdotes) prius pro suis delictis hostias offerre, deinde pro populi: hoc em̄ fecit semel seipsū offerēdo. Lex enim homines cōstituit sacerdotes infirmitatē habentes: sermo aūt ius iurādi qui post legē est, filiū in aeternū perfectū.
CAP .VIII.
CApitulum autē super ea quae dicūtur: Talem habemus pontificem, qui consedit in dextera sedis magnitudinis in coelis, sanctorum minister & tabernaculi ueri quod fixit Deus & non homo. Omnis enim pontifex ad offerendum munera et hostias constituitur, unde necesse est & hūc habere ali (quam)d quod offerat. Si ergo esset suꝑ terrā, nec esset sacerdos, cū essēt qui offerāt secundū legē munera, (quam) exēmplari [Page 295] & umbrae deseruiunt coelestium, sicut responsum est Mosi, cum consummaret tabernaculum: Vide, (inquit,) omnia facito secundum exemplar quod tibi ostensum est in monte. Nunc autem melius sortitus est ministerium, quanto & melioris testamenti mediator est, quod in melioribus promissionibus sancitū est. Nam si illud prius culpa uacasset, non utique secundi locus inquireretur. Vituperans enim eos dicit: Ecce dies uenient dicit dominus, & consummabo super domum Israel, & super domum Iuda testamentum nouum, non secundum testamentum quod feci patribus eorum, in die qua apprehendi manum eorum, ut edu cerem illos de terra Aegypti, quoniam ipsi non permanserunt in testamento meo, & ego neglexi eos dicit Dominus. Quia hoc est testamentum, quod disponam domui Israel post dies illos dicit Dominus: Dabo leges meas in mentem eorum, & in corde eorum superscribam eas: & ero eis in Deum, & ipsi erunt mihi in populum. Et non docebit unusquisque proximum suum, & unuquis (que) fratrē suum, dicens: Cognosce Dominū, quoniā omnes scient me, a minore us (que) ad maiorē eorū: quia propitius ero iniquitatibus eorum, & peccatorum eorum iam nō memorabor. Dicendo autem nouum, ueterauit prius. Quod autem antiquatur & senescit, prope interitū est.
CAPVT IX.
HAbuit quidem & prius iustificationes culturae, & sanctum seculare. Tabernaculum enim factum est primum, in quo erant candelabra, & mensa, & propositio panum, quae dicitur sancta. Post uelamentum autem, secundum tabernaculum, quod dicitur sancta sanctorum, aureum habens thuribulum & arcam testamenti circumtectam ex omni parte auro, in qua urna erat habens Manna, & uirga Aaron, quae fronduerat: & tabulae testamenti. Superque eam erāt Cherubin gloriae, obumbrantia propiciatorium, de quibus non est modo dicendum per singula. His uero ita compositis, in priori quidem tabernaculo semper introibant sacerdotes, sacrificiorum officia consummantes: in secūdo autem semel in anno solus pontifex, non sine sanguine, quē offerret pro sua & populi ignorantia, hoc significante spiritu sancto: nondum propalatam esse sanctorum uiam, adhuc priore tabernaculo habente statum. Quae parabola est temporis instantis, iuxta quam munera & hostiae offeruntur, quae non possunt iuxta cōscientiam perfectū facere seruientē solū modo in cibis, & in potibus, & in uariis baptismatibus, & iustitiis carnis, usque ad tempus correctionis impositis. Christus aūt assistens pō tifex [Page 296] futurorū bonorum, per amplius & perfectius tabernaculū non manufactum, id est non huius creationis, ne (que) per sanguinē hircorum aut uitulorū, sed per proprium sanguinem introiuit semel in sancta, aeterna redemptione inuenta. Si enim sanguis hircorum aut taurorū & cinis uitulae aspersus inquinatos sanctificat ad emundationem carnis: quanto magis sanguis Christi, qui per spiritum sanctum semetipsum obtulit immaculatū Deo, emundauit conscientiam nostrā ab operibus mortuis, ad seruiendum Deo uiuenti? Et ideo noui testamenti mediator est, ut morte intercedente, in redemptionem earum praeuaricationum, quae erant sub priori testamento, repromissionē accipiant qui uocati sunt aeternae haereditatis. Vbi em̄ testamētum est, mors necesse est ītercedat testatoris. Testamentum em̄ in mortuis confirmatū est, alioqui nondū ualet, dū uiuit qui testatus est. Vnde nec primum quidem sine sanguine dedicatum est. Lecto enim omni mandato legis a Mose uniuerso populo, accipiēs sāguinē uitulorū & hircorū cū aqua & lana coccinea & hysopo, ipsū quo (que) librū & oēm populū asꝑsit, dicēs: Hic sāguis testamēti, qd mādauit ad uos deus. Etiā tabernaculū & ō nia uasa ministerii, sanguine similiter aspersit. Et ōnia pe [...]e in sanguine secundū legē mundantur, [Page] & sine sanguinis effusione non fit remissio. Necesse est ergo exemplaria quidem coelestium his mundari: ipsa autem coelestia melioribus hostiis, quam istis. Non enim in manufacta sancta IESVS introiuit, exemplaria uerorum, sed ipsum coelum, ut appareat nunc uultui Dei, pro nobis: Neque ut saepe offerat seipsum, quemadmodum pontifex intrat in sancta per singulos annos in sanguine alieno: (Alioquin oportebatenim frequenter pati ab origine mundi) Nunc autem semel in consummationem seculorum, ad destitutionē peccati, per hostiam suam apparuit. Et quemadmodum statutum est hominibus semel mori, post hoc autem iudicium: sic & Christus semel oblatus est ad multorum haurienda peccata. Secundo sine peccato apparebit omnibus expectantibus se in salutem.
CAPVT X.
VMbram enim habens lex futurorum bonorum, non ipsam imaginem rerum, per singulos annos eisdem ipsis hostii [...] quas offerunt indesinenter, nunquam potest accedentes perfectos facere: alioquin cessassent offerri, ideo quod nullam habēt ultra consciētiam peccati cultores semel mūdati, sed in ipsis cō memoratio peccatorū per singulos annos fit. Impossibile em̄ est [Page 297] sanguine ta [...]rorum & hircorum auferri peccata. Ideo ingrediens mundum dicit: Hostiam & oblationem noluisti, corpus autem aptasti mihi. Holocaustomata & pro peccato non tibi placuerunt. Tunc dixi, ecce uenio. In capite libri scriptum est de me, ut faciam Deus uoluntatem tuam. Superius dicēs: Quia hostias, & oblationes, & holocaustomata, & pro peccato noluisti, nec placita sunt tibi quae secundum legem offeruntur, tunc dixi: Ecce uenio, ut faciam Deus uoluntatem tuam: aufert primum, ut sequens statuat. In qua uoluntate sanctificati sumus per oblationē corporis IESV Christi semel. Et omnis quidem sacerdos praesto est quotidie ministrans, & easdem saepe offerens hostias, quae non possunt auferre peccata. Hic autē unam pro peccatis offerens hostiā, in sempiternum sedet in dextera Dei, de caetero expectans, donec ponantur inimici eius scabellū pedum eius. Vna enim oblatione consummauit in sempiternū sanctificatos. Cōtestatur autem nos & spiritus sanctus. Postquam enim dixit: Hoc autem testamentum quod testabor ad illos post dies illos, dicit Dominus: Dabo leges meas in cordibus eorum, & in mentibus eorum inscribam eas, & peccatorum & iniquitatum eorum non recordabor amplius. Vbi autē horum remissio, iam nō est oblatio pro peccato. [Page] Habentes itaque fratres fiduciam in introitu sanctorum in sanguine Christi, quam initiauit nobis uiam nouam, & uiuētem peruelamen, id est, carnem suam, & sacerdotem magnum super domum Dei, accedamus cum uero corde in plenitudine fidei, asper si corda a conscientia mala, & abluti corpus aqua munda, teneamus spei nostrae confessionem indeclinabilem: fidelis enim est qui repromisit. Et consyderemus inuicem in prouocatione charitatis & bonorum operum, non deserentes collectionem nostram, sicut consuetudinis est quibusdam: sed consolantes, & tanto magis, quanto uide ritis appropinquantem diem. Voluntarie enim peccantibus nobis post acceptam notitiam ueritatis, iam non relinquitur pro peccatis hostia: terribilis autem quaedam expectatio iudicii, & ignis aemulatio, quae consumptura est aduersarios. Irritam quis faciens legem Mosi, sine ulla miseratione duobus ueltribus testibus moritur: quanto magis putatis deteriora mereri supplicia, qui filium Dei conculcauerit, & sanguinem testamenti pollutum duxerit, in quo sanctificatus est, & spiritui gratiae contumeliam fecerit? Scimus enim qui dixit: Mihi uindictā, & ego retribuam. Et iterum: Iudicabit dominus populum suum. Horrendū est incidere in manus [Page 298] Dei uiuentis. Rememoramini autem pristinos dies, in quibus illuminati, magnum certamen sustinuistis passionum: in altero quidem opprobriis & tribulatio nibus spectaculum facti, in altero autem socii taliter conuersantium effecti. Nam & uinctis compassi estis, & rapinam bonorum uestrorum cum gaudio suscepistis, cognoscentes uos habere meliorem & manentem substantiam. Nolite itaque amittere confidentiam uestram, quae magnam habet remunerationem. Patientia enim uobis necessaria est, ut uoluntatem Dei facientes, reportetis promissionem. Adhuc enim modicum aliquantulumque qui uenturus est ueniet, & non tardabit. Iustus autem meus ex fide uiuet: quod si subtraxerit se, non placebit animae meae. Nos autem non sumus subtractionis filii, in perditionem, sed fidei, in acquisitionē animae.
CAPVT XI.
ESt autem fides sperandarum substantia rerum, argumentum nō apparentium. In hac enim testimonium cōsecuti sunt senes. Fide intelligimus aptata esse secula uerbo Dei, ut ex inuisibilibus uisibilia fierent. Fide plurimam hostiam Abel quam Cain obtulit Deo, per quam testimonium consecutus est esse iustus, testimonium perhibente muneribus eius Deo, & per illā [Page] defunctus adhuc loquitur. Fide Enoch translatus est, ne uideret mortem, & non inueniebatur, quia transtulit illum Deus: ante translationem enim testimoniū habuit placuisse Deo. Sine fide autem impossibile est placere Deo. Credere enim oportet accedentem ad deum, quia est, & inquirētibus se remunerator sit. Fide Noe responso accepto, de iis quae adhuc non uidebantur metuens, aptauit arcam in salutem domus suae, per quam damnauit mundum, & iustitiae quae per fidem est, haeres est institutus. Fide qui uocatur Abraham, obediuit in locum exire, quem accepturus erat in haereditatem, & exiit, nesciens quo iret. Fide demoratus est in terra repromissionis tanquam in aliena, in casulis habitando cum Isaac & Iacob, cohaeredibus repromissionis eiusdem. Expectabat enim fundamenta habentem ciuitatem, cuius artifex & conditor Deus. Fide & ipsa Sara sterilis uirtutem in conceptione seminis accepit, etiam praeter tempus aetatis: quoniam fidelem credidit esse eum qui repromiserat. Propter quod & ab uno orti sūt (& hoc emortuo) tanquam sydera coeli in similitudinem, & sicut arena quae est ad orāmaris innumerabilis. Iuxta fidē defūcti sunt ōnes isti nō acceptis repromissionibus, sed a longe eas aspiciē tes, & salutātes, & cōfitētes, quia [Page 299] peregrini & hospites sunt super terram. Qui enim haec dicunt, significant se patriam inquirere. Et siquidem ipsius meminissent de qua exierunt, habebant uti (que) tempus reuertendi: nunc autem meliorem appe [...]unt, id est, coelestem. Ideo non consunditur Deus uocati Deus eorum: parauit enim illis ciuitatem. Fide obtulit Abraham Isaac, cum tentaretur, & unigenitum offerebat, in quo susceperat repromissiones, ad quem dictum est: In Isaac uocabitur tibi semen, arbitrans quia & a mortuis suscitare potens est Deus: unde eum & in parabolam accepit. Fide & de futuris benedixit Isaac Iacob, & Esau. Fide Iacob moriens, singulos filiorum Ioseph benedixit, & adorauit fastigtum uirgae eius. Fide Ioseph moriens, de profectione filiorum Israel memoratus est, & de ossibus suis mandauit. Fide Moses natus, occultatus est mensibus tribus a parentibus suis, eo quod uidissent elegantem infantem, & non timuerunt regis edictum. Fide Moses grandis factus, negauit se esse filium filiae Pharaonis, magis eligēs affligi cum populo Dei, quā temporalis peccati habere iucū ditatem: maiores diuitias aestimans thesauro Aegyptiorū, improperium Christi: aspiciebat enim in remunerationem. Fide reliquit Aegyptum, non ueritus animositatem regis: inuisibilem enim tanquam uidens sustinuit. [Page] Fide celebrauit pascha & sanguinis effusionem: ne qui uastabat primitiua tangeret eos. Fide transierunt mare rubrum, tanquam per aridam terram, quod experti Aegyptii, deuorati sunt. Fide muri Hiericho corruerunt, circuitu dierum septem. Fide Raab meretrix non periit cum incredulis, excipiens exploratores cum pace. Et quid adhuc dicam? Deficiet enim me tempus enarrantem de Gedeon, Barach, Samson, Hiepte, Dauid, Samuel, & prophetis, qui per fidem uicerunt regna, operati sunt iustitiam, adepti sunt repromissiones, obturauerunt ora leonum, extinxerūt impetum ignis, effugerunt aciem gladii, conualuerunt de infirmitate, fortes facti sunt in bello, castra uerterunt exterorum, acceperunt mulieres de resurrectione mortuos suos: alii autem distenti sunt, non suscipiētes redemptionem, ut meliorem inuenirent resurrectionem. Alii uero ludibria & uerbera experti, insuper & uincula & carceres, lapidati sunt, sect [...] sunt, tentati sunt, in occisione gladii mortui sunt, circumierunt in melotis, in pellibus caprinis, egentes, angustiati, afflicti, quibus dignus non erat mundus: in solitudinibus errantes, in mō tibus & speluncis & cauernis terrae. Et [...] omnes testimonio [Page 300] fidei probati, nō acceperunt repromissionem, Deo pro nobis melius aliquid prouidēte, ut nō sine nobis consummarentur.
CAPVT XII.
IDeo (que) & nos tantā ha habentes impositā nubem testium, deponentes omne pōdus & circumstans nos peccatum, per patientiam curramus ad propositū nobis certamen, aspicientes in authorem fidei & cōsummatorē IESVM: qui proposito sibi gaudio sustinuit crucem, confusione contempta, at (que) in dextera sedis dei sedet. Recogitate enim eū, qui talē sustinuit a peccatoribus aduersum semetipsum contradictionē, ut ne fatigemini, animis uestris deficientes. Nondū enim us (que) ad sanguinem restitis, aduersus peccatū repugnantes, & obliti estis consolationis, quae uobis tanquā filiis loquitur dicens: Filimi, noli negligere disciplina Domini, ne (que) fatigeris dū ab eo argueris. Quem enim diligit Dominus, castigat: flagellat autem omnem filium, quem recipit. In disciplina perseuerate. Tanquā filiis uobis offert se deus: quis enim filius quē nō corrigit pater? Quod si extra disciplinā estis, cuius participes facti sūt oēs, ergo adulteri & nō filii estis. Deinde pr̄es quidē carnis nostrae eruditores habuimus, & reuerebamur eos: nū multo magis obtēperabimus patri spirituum, & uiuemus? Et illi quidē in tēpore paucorū [Page] dierum, secundum uoluntatem suam erudiebant nos: hic autem ad id quod utile est recipiendo sanctificationem eius. Omnis autem disciplina in praesenti quidē uidetur non esse gaudii, sed moeroris, postea autem fructum pacatissimum exercitatis per eam, reddet iustitiae. Propter quod remissas manus & soluta genua erigite, & gressus rectos facite pedibus uestris, ut non claudicans quis erret, magis autem sanetur. Pacē sequimini cū ōnibus, & sanctimoniā, sine qua nemo uidebit deū, contēplantes ne quis desit gratiae dei, ne qua radix amaritudinis sursum germinās impediat, & per illā inquinētur multi. Ne ꝗs fornicator aut prophanus ut Esau, qui propter unā escā uēdidit primitiua sua. Scitote em̄ qm̄ & postea cupiēs haereditare bn̄dictionē, reprobatus estanō em̄ inuenit poenitētiae locū, quāquā cū lachrymis inꝗsisset eā. Nō em̄ accessistis ad tractabilem mōtem, & accessibilem ignē, & turbinē, & caliginem, & procellā, & tuba [...] sonū, & uocē uerborū (quam qui audierunt, excusauerūt se, ne eis fieret uerbum. Non enim portabant quod dicebatur: Et si bestia tetigerit montem, lapidabitur. Et ita terribile erat quod uidebatur Moses dixit: Exterritus sum & tremebundus,) sed accessistis ad Sion montem, & ad ciuitatem dei uiuentis, Hierusalem coelestem, & multorum milium angelorū frequētiam & ecclesiā [Page 301] primitiuorum, qui cōscripti sunt in coelis, & iudicē omnium Deum, & spiritus iustorū perfectorum, & testamenti noui mediatorem IESVM, & sanguinis aspersionem melius loquentem quam Abel. Videte ne recusetis loquē tem. Si enim illi non effugerunt, recusantes eum qui super terram loquebatur: multo magis nos qui de coelis loquentem nobis auertimus, cuius uox mouit terram tūc, nunc aūt repromittit, dicens: Adhuc semel & ego mouebo non solū terrā, sed & coelum. Quod autē semel dicit, declarat mobilium translationē, tāquam factorū, ut maneant ea quae sunt, immobilia. Ita (que) regnū immobile suscipiētes habemus gratiam, per quam seruiamus placentes deo, cū metu & reuerentia: etenim deus noster ignis cōsumens est
CAPVT XIII.
CHaritas fraternitatis maneat in uobis, & hospitalitatem nolite obliuisci: per hanc em̄ placuerunt quidam, angelis hospitio receptis. Mementote uinctorum tanquā simul uincti: & laborantiū, tanquā & ipsi in corpore morātes. Honorabile connubium in oībus, & torus immaculatus. Fornicatores enim & adulteros iudicabit deus. Sint mores sine auaritia, contenti praesentibus: ipse em̄ dixit: Non te deseram neque derelinquam, ita ut cōfidēter dicamus: Dominus mihi adiutor, nō timebo ꝗd faciat [Page] mihi homo. Mementote praepositorum uestrorum, qui uobis locuti sunt uerbum Dei, quorum intuentes exitum conuersationis, imitamini fidem. IESVS Christus heri & hodie, ipse in secula. Doctrinis uariis & peregrinis nolite abduci. Optimum est enim gratia stabilire cor, non escis, quae non profuerunt ambulantibus in eis. Habemus altare de quo edere non habent potestatem qui tabernaculo deseruiunt. Quorum enim animalium infertur sanguis pro peccato in sancta per pontificem, horum corpora cremantur extra castra. Propter quod & IESVS, ut sanctificaret per suum sanguinem populum, extra portam passus est. Exeamus igitur ad eum extra castra, improperium eius portantes. Non enim habemus hic manentem ciuitatem, sed futuram inquirimus. Per ipsum ergo offeramus hostiam laudis semper Deo, id est, fructum labiorum confitentium nomini eius. Beneficentiae autem & communicationis nolite obliuisci: talibus em̄ hostiis promeretur deus. Obedite praepositis uestris, & subiacete eis: ipsi em̄ peruigilāt quasi rationē pro aīabus ur̄is reddituri, ut cū gaudio hoc faciāt, & non gemētes: hoc em̄ nō expedit uobis. Orate pro nobis: confidimus em̄ ꝙ bonā cōsciētiā habemus, in oībus bene uolētes cōuersari. Amplius aūt dep̄cor uos hoc facere, quo celerius restituar uobis [Page 302] Deus autem pacis qui eduxit de mortuis pastorem magnum ouium in sanguine testamenti aeterni, Dominum nostrum IESVM Christum, aptet uos in omni bono, ut faciatis eius uoluntatem, faciens in uobis quod placet coram se per IESVM Christum, cui est gloria in secula seculorū. Amen. Rogo autem uos fratres, ut sufferatis uerbum solatii, etenim perpaucis scripsi uobis. Cognoscite fratrem nostrum Timotheum dimissum, cum quo (si celerius uenerit) uidebo uos. Salutate omnes praepositos uestros, & omnes sanctos. Salutant uos de Italia fratres. Gratia cum omnibus uobis. Amen.
EPISTOla catholica Iacobi Apostoli.
CAPVT PRIMVM.
IAcobus Dei & Domini nostri IESV Christi seruus, duodecim tribubus quae sunt in dispersione salutem. Omne gaudium existimate fratres mei, cum in tentationes uarias incideritis, scientes ꝙ probatio [Page] fidei uestrae patiētiam operatur. Patientia autem opus perfectū habeat, ut sitis perfecti & integri, in nullo deficientes. Si quis autem uestrum indiget sapientia, postulet a Deo, qui dat omnibus affluenter, & non improperat, & dabitur ei. Postulet autem in fide nihil haesitans. Qui enim haesitat, similis est fluctui matis, qui a uento mouetur & circunfertur: non ergo existimet homo ille quod accipiat aliquid a Domino. Vir duplex animo inconstās est in omnibus uiis suis. Glorietur autem frater humilis, in exultatione sua: diues autem in humilitate sua: quoniam sicut flos foeni transibit. Exortus est enim sol cum ardore, & arefecit foenum, & flos eius decidit, & de coruultus eius deperiit. Ita & diues in itineribus suis marcescet. Beatus uir qui suffert tentationem, quoniam cum probatus fuerit, accipiet coronam uitae, quā repromisit Deus diligentibus se. Nemo cum tentatur, dicat quoniam a Deo tentatur. Deus enim intentator malorum est, ipse autem neminem tentat. Vnusquisque uero tentatur a concupiscentia sua abstractus & illectus: deinde concupiscentia cum cōceperit, parit peccatum: peccatum uero cum consummatum fuerit, generat mortem. Nolite itaque errare fratres mei dilectissimi. Omne datum optimum, & omne donum perfectum de sursum est, descendens [Page 303] a patre luminum, apud quem nō est transmutatio, nec uicissitudinis obumbratio. Volūtarie enim genuit nos uerbo ueritatis, ut simus initiū aliquod creaturae eius. Scitis enim fratres mei dilectissimi. Sit autem omnis homo uelox ad audiendum, tardus autem ad loquendum, & tardus ad iram. Ira enim uiri iustitiam Dei non operatur. Propterea abiicientes omnem immundiciam & abundantiam malitiae, in man suetudine suscipite insitum uerbum, quod potest saluare animas uestras. Estote autem factores uerbi, & non auditores tantum, fallētes uosmetipsos. Quia si quis auditor est uerbi, & non factor, hic comparabitur uiro consyderanti uultum natiuitatis suae in speculo: consyderauit enim se, & abiit, & statim oblitus est qualis fuerit. Qui autem perspexerit in lege perfectae libertatis, & permanserit in ea, non auditor obliuiosus factus, sed factor operis, hic beatus in facto suo erit. Si quis autem putat se religiosum esse, non refrenans linguam suam, sed seducens corsuum, huius uana est religio. Religio munda & immmaculata apud Deum & patrem haec est: Visitare pupillos & uiduas in tribulatione eorum, & immaculatum se custodire ab hoc seculo.
CAPVT II.
[Page] FRatres mei, nolite in personarum acceptione habere fidem Domini nostri IESV Christi gloriae. Etenim si introierit in conuentum uestrum uir aureum annulum habens, in ueste cādida: introierit autem & pauper in sordido habitu, & intendatis in eum qui indutus est ueste praeclara, & dixeritis ei: Tu sede hic bene. Pauperi autem dicatis: Tusta illic, aut sede sub scabello pedum meorum: nonne iudicatis apud uosmetipsos, & facti estis iudices cogitationum iniquarum? Audite fratres mei dilectissimi, nonne Deus elegit pauperes in hoc mundo diuites in fide & haeredes regni, quod repromi sit Deus diligentibus se? Vos autem exhonorastis pauperem. Nonne diuites per potentiam opprimunt uos, & ipsi trahunt uos ad iudicia? Nonne ipsi blasphemant bonum nomen quod inuocatum est super uos? Si tamen legem perficitis regalem secundum scripturas: Diliges proximum tuum sicut teipsum, bene facitis: si autem personam accipitis, peccatum operamini, redarguti a lege, quasi transgressores. Quicunque autem totam legem seruauerit, offendat autē in uno, factus est omnium reus. Qui enim dixit: Non mechaberis, dixit &: Non occides. Quod si non mechaberis, occides autem, factus es transgressor legis. Sic loquimini, & sic facite, sicut [Page 234] per legem libertatis incipientes iudicari. Iudicium enim sine misericordia illi qui non facit misericordiam. Superexaltat autem misericordia iudiciū. Quid proderit fratres mei, si fidē quis dicat se habere, opera aūt non habeat? Nunquid poterit fides saluare eum? Si autem frater & soror nudi sint, & indigeant uictu quotidiano, dicat autem aliquis ex uobis illis: Ite in pace, calefacimini & saturamini, non dederitis autem eis quae necessaria sunt corpori, quid proderit? Sic & fides si nō habeat opera, mortua est in semetipsa. Sed dicet quis: Tu fidē habes, & ego opera habeo, ostende mihi fidem tuā sine operibus, & ego ostendā tibi ex operibus fidē meā. Tu credis ꝙ unus est deus? Bene facis: & daemones credūt & contremiscunt. Vis aūt scire o homo inanis, quo niā fides sine operibus mortua est? Abrahā pater noster nonne ex operibus iustificatus est, offerens Isaac filiū suū super altare? Vides qm̄ fides cooperatur operibus illius, & ex oꝑibus fides cō sūmata est? Et suppleta est scripptura, dicēs: Credidit Abraham deo, & reputatū est illi ad iustitiam, & amicus dei appellatus est. Videtis quoniā ex operibus iustificatur homo, & nō ex fide tātū? Similiter & Raab meretrix, non ne ex oꝑibus iustificata est, suscipiēs nūcios, & alia uia eiiciēs? Sicut em̄ corpus sine spū mortuum est, ita & fides sine operibus mortua est.
CAPVT III.
NOlite plures magistri fieri fratres mei, scientes quoniam maius iudicium sumitis. In multis enim offendimus omnes. Si quis in uerbo non offendit, hic perfectus est uir, potest etiam freno circunducere totum corpus. Si autem equis frena in ora mittimus ad consentiendum nobis, omne corpus illorum circum ferimus. Et ecce naues cum magnae sint, & a uentis ualidis minentur, circumferuntur a modico gubernaculo ubi impetus dirigentis uoluerit: Ita & lingua, modicum quidem membrū est, & magna exaltat. Ecce quantus ignis quam magnam syluam incendit. Et lingua ignis est, uniuersitas iniquitatis. Lingua constituitur in membris nostris, quae maculat totum corpus, & inflammat rotam natiuitatis nostrae, inflāmata a gehenna. Omnis enim natura bestiarū, & uolucrū, & serpētiū, & caeterorū domātur & domita sunt a natura humana: linguā aūt nullus hoīm domare potest, inquietū malū, plena ueneno mortifero. In ipsa benedicimus deū & patrē, & in ipsa male dicimus hoīes, qui ad imaginem & similiudinē dei facti sūt. Ex ipso ore procedit bn̄dictio & maledictio. Nō oportet fratres mei haec fieri. Nū (quam)d fōs de eodē foramine emanat dulcem & amarā aquam? Nunquid potest fratres mei, ficus uuas facere, aut uitis [Page 305] ficus, sic ne (que) salsa dulcem potest ferre aquam. Quis sapiens & disciplinatus inter uos? Ostēdat ex bona conuersatione operationē suam in māsuetudine sapientiae. Quod si zelū amarū habetis, & cōtentiones sint in cordibus uestris, nolite gloriari & mendaces esse aduersus ueritatem: non est enim sapientia de sursum descendēs a patre luminū, sed terrena, animalis, diabolica. Vbi enim zelus & cōtentio, ibi incōstantia & omne opus prauū. Quae autē de sursum est sapientia, primū quidē pudica est, deinde pacifica, modesta, suadibilis, bonis cōsentiēs, plena misericordia & fructibus bonis, iudicans sine simulatione. Fructus autem iustitiae in pace seminatur faciētibus pacem.
CAPVT IIII.
VNde bella & lites in uobis? Nonne ex concupiscētiis uestris, quae militāt in membris uestris? Concupiscitis, & non habetis: occiditis & zelatis, & non potestis adipisci: litigatis & belligeratis, & non habetis, propterea quod non postulastis. Petitis, & non accipitis, eo quod male petatis, ut in cōcupiscentiis uestris insumatis. Adulteri, nescitis ꝙ amicitia huius mundi inimica est Deo? Quicū (que) ergo uoluerit amicus esse huius seculi, inimicus Dei cōstituitur. An putatis ꝙ inaniter scriptura dicat: Ad inuidiā cōcupiscit spiritus qui habitat in uobis? Maiorem aūt dat gratiā. [Page] Propter quod dicit: Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiā. Subditi ergo estote Deo, resistite aūt diabolo, & fugiet a uobis. Appropinquate Deo, & appropinquabit uobis. Emundate manus peccatores, & purificate corda duplices animo. Miseri estote, & lugete, & plorate: risus uester in luctū cōuertetur, & gaudium in moerorem. Humiliamini in cōspectu domini, & exaltabit uos. Nolite detrahere alterutrū fratres mei. Qui detrahit fratri, aut qui iudicat fratrem suum, detrahit legi, & iudicat legē. Si aūt iudicas legem, non es factor legis, sed iudex. Vnus enim legislator & iudex, qui potest perdere & liberare. Tu autē quis es, qui iudicas proximum tuum? Ecce nunc qui dicitis: Hodie aut crastino ibimus in illam ciuitatem. & faciemus ibi quidem annū, & mercabimur, & lucrū faciemus (qui ignoratis quid erit in crastino. Quae est enim uita uestra? Vapor est ad modicū parens, & deinceps exterminabitur) pro eo quod dicatis: Si Dominus uoluerit. Et: Si uixerimus, faciemus hoc aut illud. Nunc autem exultatis in superbiis uestris. Omnis exultatio talis maligna est. Sciē ti igitur bonum facere, & non facienti, peccatum est illi.
CAPVT V.
AGite nūc diuites, plorate ululantes in miseriis uestris, quae aduenient uobis. Diuitiae uestrae [Page 306] putrefactae sunt, uestimnenta uestra▪ tineis comesta sunt, aurum & argentum uestrum eruginauit, & erugo eorum in testimonium uobis erit, & manducabit carnes uestras sicut ignis. Thesaurizastis uobis iram in nouissimis diebus. Ecce merces operariorū qui messuerūt regiones uestras quae fraudat a esta uobis, clamat, & clamor eorū in aures Domini Sabaoth introiuit. Epulati estis super terram, & in luxuriis enutristis corda uestra. In die occisionis adduxistis & occidistis iustum, & non restitit uobis. Patientes igitur estote fratres▪ usque ad aduentum Domini. Ecce agricola expectat preciosum fructum terrae, patienter ferens donec accipiat temporaneum & serotinum. Patientes igitur estote & uos, & confirmate corda uestra, quoniam aduentus Dn̄i appropinquauit. Nolite ingemiscere fratres in alterutrū, ut nō iudicemini. Ecceiudex ante ianuam assistit. Exēplū accipite fratres, exitus mali, lōganimitatis, laboris & patiētiae prophetas, qui locuti sunt in nomine domini. Ecce beatificamus eos qui sustinuerunt. Sufferentiam Iob audistis, & finem Domini uidistis, quod misericors Dominus est & miserator. Ante omnia aūt fratres mei, nolite iurare ne (que) ꝑ coelū, ne (que) per terram, ne (que) aliud quodcun (que) iuramentum. Sit autem sermo uester, est est, non non, ut nō sub iudicio decidatis. [Page] Tristatur autem uestrum aliquis, oret: aequo animo, & psallat. Infirmatur quis in uobis, inducat presbyteros ecclesiae, & orent super eum, ungentes eum oleo in nomine Domini: & oratio fidei saluabit infirmum, & alleuabit eum Dominus: & si in peccatis sit, remittentur ei. Confitemini ergo alterutrum peccata uestra, & orate pro inuicem, ut saluemini: multum enim ualet deprecatio iusti assidua. Elias homo erat similis nobis passibilis, & oratione orauit, ut non plu [...] ret super terram, & non pluit an nos tres & menses sex. Et rursum orauit, & coelum dedit pluuiam, & terra dedit fructum suum. Fratres mei, si quis exuobis errauerit a ueritate, & conuerterit quis eum, scire debet, quoniam qui conuerti fecerit peccatorem ab errore uiae suae, saluabit animam eius a morte, & operiet multitudinem peccatorum.
EPISTOla prima canonica Petri Apostoli.
CAPVT PRIMVM·
PEtrus Apostolus IESV Christi electis aduenis dispersionis Ponti, Galatiae, Cappadociae, Asiae, & Bithyniae secundum praescientiam Dei patris in sanctificationem spiritus, in obedientiam & aspersionem sanguinis IESV Christi: gratia uobis & pax multiplicetur. Benedictus Deus & pater Domini nostri IESV Christi, qui secundum misericordiam suā magnam regenerauit nos in spemuiuam, per resurrectionē IESV Christi ex mortuis, in haereditatem incorruptibilem, & incontaminatā, & immarcessibilem conseruatam in coelis in uo [...]is, qui in uirtute Dei custodimini per fidem in salutem, paratam reuelari in tempore nouissimo: in quo exultabitis, modicum nunc si oportet contristari in uatiis tentationibus, ut probatio uestrae fidei multo preciosior sit auro (qd per ignem probatur) inueniatur in, laudem & gloram, & honorē, in reuelatione IESV Christi, quem cum nō uideritis, diligitis: in quem nunc quoque non uidē tes, creditis: credentes autem exultabitis laetitia inenarrabili & [Page] glorificata, reportantes finem fidei uestrae, salutem animarū uestrarū: de qua salute exquisierūt at (que) serutati sunt prophetae, qui de futura in uobis gratia prophetauerunt, scrutantes in quod uel in quale tempus significaret in eis spiritus Christi, praenūcian [...] eas quae in Christo sunt passiones, & posteriores glorias: quibus reuelatum est quod non sibi ipsis, uobis aūt manifestabāt ea, quae nunc nunciata sunt uobis, per eos qui euāgelizauerunt uobis spiritu sancto misso de coelo, in quem desyderant angeli prospicere. Propter quod succincti lumbos mentis uestrae, sobrii, perfecte sperate in eam quae offertur uobis gratiam, in reuelationem IESV Christi, quasi filii obedientiae non configurati prioris ignorātiae uestrae desyderiis, sed secundum eum qui uocauit uos, sanctum: ut & ipsi in omni cōuersatione sancti sitis, quoniā scriptum est: Sancti eritis quoniam ego sanctus sum. Et si patrem inuocatis eum, qui sine acceptione personarum iudicat secundū uniuscuiusque opus, in timore in colatus uestri tempore conuersamini, scientes quod non corruptibilibus auro uel argento redempti estis de uana uestra conuersatione paternae traditionis: sed precioso sāguine quasi agnigni immaculati Christi & incotaminati, praecogniti quidem ante mundi constitutionem, manifestati aūt nouissimis temporibus [Page 308] propter uos, qui per ipsum fideles estis in Deo, qui suscitauit eum a mortuis, & dedit ei gloriam, ut fides uestra & spes esset in Deo. Animas uestras castificā tes in obedientia charitatis, in fraternitatis amore simplici, ex corde inuicem diligite attētius, renati non ex semine corruptibili, sed incorruptibili per uerbum dei uiui & permanentis in aeternum. Quia omnis caro ut foenū, & omnis gloria eius tanquā flos foeni. Exaruit foenum, & flos eius decidit: Verbum autem Domini manet in aeternum: hoc est autē uerbum quod euangelizatū est in uobis.
CAPVT II.
DEponentes igitur omnem malitiā, & omnē dolū, & simulationes, & inuidias, & ōnes detractiones, sicut modo geniti infātes, rationabiles, & sine dolo, lac concupiscite, ut in eo crescatis in salutē: si tamen gustatis qm̄ dulcis est dominus. Ad quē accedentes, lapidem uiuū, ab hoībus (quam)dē reprobatū, a deo autē electū & honorificatum, & ipsi tanquā lapides uiui suꝑaedificamini, domus spiritualis, sacerdotiū sāctū, offerētes spirituales hostias, acceptabiles deo per Iesū Christū. Propter qd & cōtinet scriptura: Ecce pono in Siō lapidē summū, āgularē, probatū, electū, p̄ciosū: & ꝗ crediderit in eū, nō cōfundetur. Vobis igitur honor credentibus: non credentibus autē lapis quem reprobauerunt aedificātes: [Page] hic factus est in caput anguli, & lapis offensionis & petra scandali, his qui offendunt uerbo, nec credunt in quo & positi sunt. Vos autem genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, polus acquisitionis, ut uirtutes annuucietis eius, qui de tenebris uos uocauit in admirabile lumen suum. Qui aliquando non populus Dei, nunc autem populus Dei: qui non consecuti misericordiam, nunc autem misericordiam consecuti. Charissimi, obsecro uos tanquam aduenas & peregrinos, abstinere uos a carnalibus desyderiis, quae militant aduersus animam, conuersationem uestram inter Gentes habentes bonam, ut in eo quod detractant de uobis, tanquam de malefactoribus ex bonis operibus uos consyderantes, glorificem. Deum in die uisitationis. Subiecti igitur estote omni humanae creaturae propter Deum, siue regi, quasi praecellenti, siue ducibus, tanquam ab eo missis, ad uindictam malefactorum, laudem uero bonorum. Quia sic est uoluntas Dei, ut benefacientes obmutescere faciatis imprudentium hominum ignorantiam, quasi liberi, & non quasi uelamen habentes malitiae libertatem, sed sicut serui Dei. Omnes honorate, fraternitatē diligite, Deum timete, regem honorificate. Serui subditi o [...]tote in omni timore dominis, non tantum bonis & modestis, sed etiā dyscolis. [Page 309] Haec est enim gratia, si propter Dei conscientiam sustinet quis tristitias patiens iniuste. Quae enim est gratia si peccantes & colaphizati suffertis? Sed si benefacientes patienter sustinetis: haec est gratia apud Deum. In hoc enim uocati estis, quia & Christus passus est pro nobis, uobis relinquens exemplum, ut se quamini uestigia eius, qui peccatū non fecit, nec inuentus est dolus in ore eius: qui cum malediceretur, nō maledicebat: cū patere [...]ur, nō cō minabatur: tradebat aūt iudicāti se iniuste. Qui peccata nostra ipse pertulit in corpore suo super lignum, ut peccatis mortui, iustitiae uiuamus, cuius liuore sanati estis. Eratis em̄ sicut oues errantes, sed cōuersi estis nūc ad pastorē & Episcopū animarū uestrarū.
CAPVT III.
SImiliter & mulieres, subditae sini uiris suis, ut & si qui nō credunt uerbo, per mulierū cō uersationē sine uerbo lucrifiant, cōsyderātes in timore sanctā cō uersationem uestrā: quarum non sit extrinsecus capillatura, aut circūdatio auri, aut indumēti uestimentorū cultus, sed qui abscō ditus est cordis homo, in incorruptibilitate quieti & modesti spiritus, qui est in conspectu Dei locuples. Sic em̄ aliquādo & sanctae mulieres sperātes in Deo, or nabant se, subiectae propriis uiris, sicut Sara obediebat Abrahae, dn̄m eū uocās, cuius estis filiae [Page] benefacientes, & non pertimentes ullam perturbationē. Viri similiter cohabitantes secundum scientiam, quasi infirmiori uasculo mulieri impartientes honorē, tanquam & cohaeredibus gratiae uitae, ut non impediantur orationes uestrae. In fine autem, omnes unanimes, compatientes, fraternitatis amatores, misericordes, modesti, humiles, nō reddentes malum pro malo, nec maledictū pro maledicto, sed e cōtrario bn̄ dicētes: quia in hoc uocati estis, ut benedictionē haereditate possideatis. Qui enim uult uitam diligere, & dies uidere bonos, coerceat linguā suā a malo, & labia eius ne loquantur dolum. Declinet a malo, & faciat bonū: inquirat pacem, & sequatur eam: quia oculi Domini super iustos, & aures eius in preces eorum: uultus aūt domini super faciētes mala. Et quis est (quam) uobis nocebit si boni aemulatores fueritis? Sed etsi ꝗd patimini propter iustitiā, beati. Timorē autē eorū ne timueritis, & nō cōturbemini, dn̄m autē Christū sanctificate in cordibus uestris, parati sēper ad satisfactionē ōni poscenti uos rationē deea quae in uobis est, spe & fide cū modestia & timore, cōsciētiā habētes bonā, ut in eo ꝙ detrahūt uobis, cōfūdātur ꝗ calūniātur uestrā bonā ī Christo cōuersationē. Melius est em̄, ut bn̄ faciētes (sī uolūtas dei uelit) pati, (quam) male faciētes: ꝗa & Christus semel propctīs nr̄is mortuus ē, iustus pro ī iustis, [Page 310] ut nos offerret Deo, mortificatos quidem carne, uiuificatos autem spiritu. In quo & his qui in carcere erant spiritibus, ueniens praedicauit, qui increduli fuerant aliquando, quando expectabant Dei patientiam in diebus Noe, cum fabricaretur arca, in qua pauci, id est, octo animae saluae factae sunt per aquam. Quod & uos nunc similis formae saluos facit baptisma, non carnis depositio sordium, sed conscientiae bonae interrogatio in Deum per resurrectionem IESV Christi, qui est in dextera Dei, deglutiens mortem, ut uitae aeternae haeredes efficeremur, profectus in coelum, subiectis sibi angelis & potestatibus, & uirtutibus.
CAPVT IIII.
CHristo igitur passo in carne, & uos eadem cogitatione armamini. Quia qui passus est in carne, desiit a peccatis, ut iam non desyderiis hominum, sed uoluntate Dei, quod reliquum est in carne uiuat temporis. Sufficit enim praeteritum tempus ad uoluntatem Gentium consummandam, his qui ambulauerunt in luxuriis, desyderiis, uinolentiis, comessationibus, potationibus, ebrietatibus, & illicitis idolorum cultibus: in quo admirabantur non concurrentibus uobis in eandem luxuriae confusionem, [Page] blasphemantes: qui reddent rationem ei, qui paratus est iudicare uiuos & mortuos. Propte [...] hoc enim & mortuis euangelizatum est, ut iudicentur quidem secundum homines in carne, uiuant autem secundum Deum in spiritu. Omnium autem finis appropinquabit. Estote itaque prudentes, & uigilate in orationibus. Ante omnia autem mutuam in uobismetipsis charitatem continuam habentes: quia charitas operit multitudinem peccatorum. Hospitales in inuicem sine murmuratione, unusquisque sicut accepit gratiam in alterutrum illam administrantes, sicut boni dispensatores multiformis gratae Dei. Si quis loquitur, tanquam sermones Dei: si quis ministrat, tanquam ex uirtute, quam administrat Deus, ut in omnibus honorificetur deus per IESVM Christum, cui est gloria & imperium in secula seculorum. Amen. Charissimi, nolite peregrinari in feruore qui ad tentationem uobis fit, quasi noui aliquid uobis contingat, sed communicantes Christi passionibus, gaudete, ut & in reuelatione gloriae eius gaudeatis exultantes. Si exprobramini in nomine Christi, beati eritis: quoniam quod est honoris, gloriae, & uirtutis dei, & qui est eius spiritus, super uos requiescit. Nemo autem uestrū patiatur ut homicida, aut [Page 311] fur, aut maledicus, aut alienorum appetitor. Si autem ut Christianus, non erubescat, glorificet autem Deum in isto nomine: quoniam tempus est ut incipiat iudicium a domo Dei. Si autem primum a nobis, quis finis eorum qui non credunt Dei Euangelio? Et si iustus quidem uix saluabitur, impius & peccator ubi parebunt? Itaque & qui patiuntur secundum uoluntatem Dei, fideli creatori commendent animas suas in benefactis.
CAPVT V.
SEniores ergo qui in uobis sunt obsecro, cō senior & testis Christi passionum, qui & eius quae in futuro reuelanda est gloriae communicator, pascite qui in uobis est gregem Dei, prouidentes non coacte, sed spontanee secundum Deum, neque turpis lucri gratia, sed uoluntarie: neque ut dominantes in cleris, sed forma facti gregis ex animo. Et cum apparuerit princeps pastorum, percipietis immarcessibilem gloriae coronam. Similiter adolescentes subditi estote senioribus. Omnes enim inuicē humilitatē insinuate, quia Deus superbis resistit, humilibus autē dat gratiam. Humiliamini igitur sub potenti manu Dei, ut uos exaltet in tempore uisitationis, [Page] omnem sollicitudinem uestram proiicientes in eum, quoniam ipsi cura est de uobis. Sobrii estote, & uigilate: quia aduersarius uester diabolus tanquā leo rugiens circuit, quaerens quē deuoret, cui resistite fortes in fide: scientes eandem passionem ei, quae in mundo est, uestrae fraternitati fieri. Deus aūt ōnis gratiae qui uocauit nos in aeterna suam gloriā in Christo IESV, modicū passos ipse perficiet, confirmabit, solidabit (que): Ipsi gloria & imperiū in secula seculorū. Amē. Per Syluanum fidelem fratrem uobis (ut arbitror) breuiter scripsi, obsecrans & contestans hanc esse ueram gratiam Dei, in qua & statis. Salutat nos ecclesia quae est in Babylone electa, & Marcus filius meus. Salute inuicem in osculo sancto. Gratia uobis omnibus qui estis in Christo IESV. AMEN.
EPISTOla secunda canonica Petri Apostoli.
CAPVT PRIMVM.
SImon Petrus seruus & Apostolus Christi IESV, iis qui coaequalem nobiscum sortiti sunt fidem in iustitia Dei nostri & saluatoris [Page 312] nostri IESV Christi: Gratia uobis & pax adimpleatur in cognitione Dei & Christi IESV domini nostri. Quomodo omnia nobis diuiuae uirtutis suae quae aduitam & pietatē donata sunt per cognitionem eius, qui uocauit nos propria gloria & uirtute, ꝑ quem maxima & preciosa donauit nobis promissa, ut per hoc efficiamini diuinae consortes naturae, fugientes eius quae in mūdo est concupiscentiae corruptionē. Vos aūt curam omnē subinferentes, ministrate in fide uestra uirtutem: in uirtute aūt, sciētiam: inscientia aūt, abstinentiā: in abstinentia aūt, patientiam: in patiē tia autē, pietatem: in pietate autem, amorē fraternitatis: in amore aūt fraternitatis, charitatem. Haec enim si uobiscū assint, & superent, non uacuos, nec sine fructu uos cōstituent in domini nostri IESV Christi cognitiōe. Cui enim nō praesto sunt haec, caecus est, & manu tentās, obliuīonem accipiens purgationis ueterum suorum delictorum. Quapropter fratres magis satagite, ut per bona opera certā uestrā uocationē & electionē faciatis: haec em̄ faciētes, nō peccabitis aliquādo. Sic em̄ abūdanter ministrabitur uobis introitus in aeternū regnū dn̄i & saluatoris nostri IESV Christi. Propter quod incipiā uos semꝑ commonere de his, & quidem scientes & cōfirmatos uos in praesēti ueritate. Iustum aūt arbitror quādiu sum in hoc tabernaculo, [Page] suscitare uos in commonitione, certus quod uelox est depositio tabernaculi mei, secūdum quod & Dominus noster IESVS Christus significauit mihi. Dabo autē operam, & frequenter habere uos post obitum meum, ut horū oīm memoriam faciatis. Non enim indoctas fabulas secuti, notam fecimus uobis Domini nostri IESV Christi uirtutem & praescientiam, sed speculatores facti illius magnitudinis. Accipiens enim a Deo patre honorem & gloriam, uoce delapsa ad eum huiuscemodia magnifica gloria: Hic est filius meus dilectus, in quo mihi complacui, ipsum audite. Et hanc uocem nos audiuimus de coelo allatā cū essemus cum illo in monte sancto. Et habemus firmiorem propheticum sermonem, cui bene facitis attē dentes, quasi lucernae lucenti in loco caliginoso, donec dies illucescat, & lucifer oriatur in cordibus [...]stris, hoc primum intellig [...] ꝙ omnis prophetia scriptu [...]ae, propria interpretatione nō fit. Non em̄ uoluntate humana allata est aliquando pophetia, sed spiritu sancto inspirati, locuti sunt sancti Dei homines.
CAPVT II.
FVerunt uero & pseudo prophetae in populo, sicut & in uobis erunt magistri mēdaces, qui introducent sectas perditionis, & eum qui emit eos, Dominū negant, superinducētes sibi celerē [Page 312] perditionem. Et multi sequentur eorum luxurias, per quos uia ueritatis blasphemabitur, & in aua [...]itia fictis uerbis de uobis negociabuntur, quibus iudicium iam olim non cessat, & perditio eorum non dormitat. Si enim Deus angelis peccantibus non pepercit, sed rudentibus inferni detractos in tartarum, tradidit cruciandos in iudicium reseruari: & originali mundo non pepercit, sed octauum Noe iustitiae praeconem custodiuit, diluuium mundo impiorum inducens, & ciuitates Sodomorū & Gomorrhaeorum in cinerem redigens, euersione damnauit, exemplum eorum qui impie acturi sunt ponens: & iustum Loth oppressum a nephandorum iniuria ac luxuriosa conuersatione eripuit. (Aspectu enim & auditu iustus erat, habitans apud eos, qui de die in diem animam iustam iniquis operibus cruciabant.) Noui [...] Dominus pios de tentatione eripere, iniquos uero in diem iudicii reseruare cruciandos: magis autem eos qui post carnem in concupiscentia immunditiae ambulant, dominationemque contemnunt, audaces, sibi placentes, sectas non metuunt introducere, blasphemātes, ubi angeli, fortitudine & uirtute cū sint maiores, nō portāt aduersum se execrabile iudiciū: Hi uero uelut irrationabilia pecora naturaliter [Page] in captionem & in perniciem, in his quae ignorant blasphemantes, in corruptione sua peribunt, percipientes mercedem iniustitiae, uoluptatem existimantes diei delicias: coinquinationes, & maculae, deliciis affluentes, in conuiuiis suis luxuriantes uobiscum, oculos habentes plenos adulterii, & incessabilis delicti, pellicientes animas instabiles, cor exercitatū in auaritia habentes, maledictionis filii, derelinquentes rectam uiam errauerūt, secuti uiam Balaam ex Bosor, qui mercedem iniquitatis amauit, correptionem uero habuit suae uesaniae subiugale mutum animal, in hominis uoce loquēs, prohibuit prophetae insipientiam. Hi sunt fontes sine aqua, & nebulae turbinibus exagitatae, quibus caligo tenebrarum reseruatur. Superbia enim uanitatis loquentes, pelliciunt in desyderiis carnis luxuriae eos, qui paululum effugiunt, qui in errore conuersantur, libertatem illis promittentes, cum ipsi serui sint corruptionis. A quo enim quis superatus est, huius & seruus est. Si enim refugientes coinquinationes mundi in cognitione Domini nostri & saluatoris IESV Christi, his rursus implicati superantur, facta sunt eis posteriora deteriora prioribus. Melius em̄ erat illis non cognoscere uiam iustitiae, quam post agnitionem, [Page 314] retrorsum conuerti ab eo, quod illis traditum est, sancto mandato. Contigit enim eis illud ueri prouerbii: Canis reuersus est ad suum uomitum, & sus lota in uolutabro luti.
CAPVT III.
HAnc ecce uobis charissimi secundam scribo epistolam, in quibus uestram excito in cōmonitionē synceram mētem, ut memores sitis eorum quae praedixi uerborum a sanctis prophetis, & Apostolorum uestrorum praeceptorum Domini saluatoris. Hoc primum & scientes, quod uenient in nouissimis diebus in deceptione illusores, iuxta proprias concupiscentias ambulantes, dicentes: Vbi est promissio aut aduentus eius? Ex quo enim patres dormierunt, omnia sic perseuerant ab initio creaturae. Latet enim eos hoc uolentes, quod coeli erant prius, & terra de aqua, & per aquam consistens Dei uerbo, per quae ille tunc mundus aqua inundatus periit. Coeli autem qui nunc sunt, et terra, eodem uerbo repositi sunt, igni reseruati in diem iudicii & perditionis impiorum hominum. Vnum uero hoc non lateat uos charissimi, quod unus dies apud Dominum sicut mille anni: et mille anni sicut dies unus. Non tardat Dominus [Page] promissionem suam sicut quidam existimant, sed patienter agit propter uos, nolens aliquo [...] perire, sed omnes ad poenitententiam reuerti. Adueniet autem dies Domini ut fur, in quo coeli magno impetu transient: elementa uero calore soluentur, terra autem & omnia quae in ipsa sunt opera exurentur. Cum igitur haec omnia dissoluenda sint, quales oportet uos esse in sanctis conuersationibus & pietatibus expectantes & properantes in aduentu diei Domini, per quem coeli ardentes soluentur, & elementa ignis ardore tabescent. Nouos uero coelos & nouam terram & promissa ipsius expectamus, in quibus iustitia habitat. Propter quod charissimi haec expectantes, satagite immaculati & inuiolati ei inueniri in pace, & Domini nostri longanimitatem salutem arbitramini, sicut & charissimus frater noster Paulus, secundum datam sibi sapientiam scripsit uobis, sicut & in omnibus epistolis, loquens in eis de his: in quibus sunt quaedam difficilia intellectu, quae indocti & instabiles deprauant, sicut & caeteras scripturas, ad suam ipsorum perditionē. Vos igitur fratres praesciētes, custodite, ne insipientum errore traducti, excidatis a propria firmitate: crescite uero in gratia & [Page 315] in cognitione Domini nostri & saluatoris IESV Christi. Ipsi gloria & nūc, & in diem aeternitatis. AMEN.
EPISTOla prima canonica Ioannis Apostoli.
CAPVT PRIMVM.
QVod fuit ab initio, quod audiuimus, quod uidimus oculis nostris, qd perspeximus, & manus nostrae contrectauerunt de uerbo uitae, & uita manifesta est, & uidimus, & testamur, & annunciamus uobis uitam aeternam, quae erat apud patrem, & apparuit nobis. Quod uidimus & audiuimus annunciamus uobis, ut & uos societatem habeatis nobiscū, & societas nostra sit cum patre, & cū filio eius IESV Christo. Et haec scribimus nobis, ut gaudeatis, & gaudium uestrum sit plenum. Et haec est annunciatio quam audiuimus ab eo, et annunciamus uobis: quoniam Deus lux est, et tenebrae in eo non sunt ullae. Si dixerimus quoniam societatem habemus cum eo, et in tenebris [Page] ambulamus, mentimur, & ueritatem non facimus. Si autē in luce ambulamus, sicut & ipse est in luce, societatē habemus ad inuicē, & sanguis IESV Christi filii eius emundat nos ab omni peccato. Si dixerimus quoniā peccatum non habemus, ipsi nos seducimus, & ueritas in nobis non est. Si confiteamur peccata nostra, fidelis est & iustus, ut remittat nobis peccata nostra, & emundet nos ab omni iniquitate. Si dixerimus quoniam non peccauimus, mendacem facimus eum, et uerbum eius non est in nobis.
CAPVT II.
FIlioli mei, haec scribo uobis, ut non peccetis. Sed & si quis peccauerit, aduocatū habemus apud patrem IESVM Christum iustum, & ipse est propitiatio pro peccatis nostris: nō pro nostris autem tātum, sed etiam pro totius mundi. Et in hoc scimus quoniā cognouimus eū, si mādata eius obseruamus. Qui dicit se nosse deū, & mandata eius nō custodit, mendax est, & in eo ueritas nō est. Qui aūt seruat uerbū eius, uere in hoc charitas dei perfecta est, in hoc scimus quoniam in ipso sumus. Qui dicit se in ipso manere, debet sicut ille ambulauit, & ipse ambulare. Charissimi, non mandatum nouum scribo uobis, sed mādatum uetus qd habuistis ab initio. Mā datū uetus est uerbū qd audistis. [Page 316] Iterum mandatum nouum scribo uobis, quod uerum est, & in ipso, & in nobis, quia tenebrae transierunt, & uerum lumen iam lucet. Qui dicit se in luce esse, & fratrem suum odit, in tenebris est usque adhuc. Qui diligit fratrem suum, in lumine manet, & scandalum in eo non est. Qui autem odit fratrem suum, in tenebris est, & in tenebris ambulat, & nescit quo eat, quia tenebrae obcaecauerunt oculos eius. Scribo uobis filioli, quoniam remittuntur uobis peccata propter nomen eius. Scribo uobis patres, quoniam cognouistis eum qui ab initio est. Scribo uobis adolescētes, qm̄ uicistis malignū. Scribo uobis infātes, qm̄ cognouistis patrē. Scribo uobis patres, quoniā cognouistis eū qui ab initio est. Scribo uobis iuuenes, quoniam fortes estis, & uerbum Dei manet in uobis, & uicistis malignum. Nolite diligere mundum, neque ea quae in mundo sunt. Si quis diligit mundum, non est charitas patris in eo. Quoniam omne quod est in mundo, cōcupiscentia carnis est, & concupiscentia oculorum, & superbia uitae, quae non ex patre, sed ex mundo est. Et mundus transit, & concupiscentia eius. Qui autem facit uoluntatē Dei, manet in aeternū. Filioli, nouissima hora est, & sicut audistis ꝗa antichristus uenit: nūc antichristi multi facti sunt, unde scimus [Page] quia nouissima hora est. Ex nobis prodierūt, sed nō erāt ex nobis: nam si fuissent ex nobis, per mansissent utique nobiscum. Sed ut manifesti sint, quoniam non sunt omnes ex nobis. Sed uos unctionem habetis a sancto: & nostis omnia. Non scripsi uobis quasi ignorantibus ueritatem, sed quasi scientibus eam, & quoniam omne mendacium exueritate non est. Quis est mendax, nisi is qui negat quoniam IESVS est Christus? Hic est antichristus, qui negat patrem & filium. Omnis qui negat filium, nec patrem habet: qui confitetur filium, & patrem habet. Vos quod audistis ab initio, in uobis permaneat: quia si in uobis permāserit quod audistis ab initio, & uos in filio & patre manebitis. Et haec est repromissio quam ipse pollicitus est nobis, uitam aeternam. Haec scripsi uobis de his qui seducunt uos. Et uos unctionem quam accepistis ab eo, maneat in uobis. Et non necesse habetis, ut aliquis doceat uos, sed sicut unctio eius docet uos de omnibus, & uerum est, & non est mendacium. Et sicut docuit uos manete in eo. Et nūc filioli manete in eo, ut cum apparuerit, habeamus fiduciam, & non confundamur ab eo in aduentu eius. Si scitis quoniam iustus est, scitote quoniam & omnis qui facit iustitiam, ex ipso natus est.
CAPVT III.
[Page 317] VIdete qualem charitatem dedit nobis pater, ut filii Dei nominemur & simus. Propter hoc mundus non nouit uos, quia non nouit eum. Charissimi, nunc filii Dei sumus, & nondum apparuit quid erimus. Scimus quoniam cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum sicuti est. Et omnis qui habet hanc spem in eo, sanctificat se, sicut & ille sanctus est. Omnis qui facit peccatum, & iniquitatem facit: & peccatum est iniquitas. Et scitis quia ille appa: ruit ut peccata tolleret, & peccatum in eo non est. Omnis qui in eo manet, non peccat: & omnis ꝗ peccat, nō uidit eū, nec cognouit eū. Filioli, nemo uos seducat. Qui facit iustitiā, iustus est, sicut & illle iustus est. Qui facit peccatum, ex diabolo est: qm̄ ab initio diabolus peccat. In hoc apparuit filius Dei, ut dissoluat opera diaboli. Omnis qui natus est ex Deo, peccatum non facit, quoniam semen ipsius in eo manet, & non potest peccare, quoniam ex Deo natus est. In hoc manifesti sunt filii Dei, & filii diaboli. Omnis qui non est iustus, non est ex Deo, & qui non diligit fratrem suum: quoniam haec est annunciatio, quam audistis ab initio. Vt diligatis alterutrum, [Page] non sicut Cain, qui ex maligno erat, & occidit fratrem suum. Et propter quid occidit eum? Quoniam opera eius maligna erant, fratris autem eius iusta. Nolite mirari fratres, si odit uos mundus. Nos scimus quoniam translati sumus de morte ad uitā, quoniam diligimus fratres. Qui non diligit, manet in morte. Omnis qui odit fratrem suum, homicida est: & scitis quoniam omnis homicida non habet uitam aeternam in se manentem. In hoc cognouimus charitatem Dei, quoniam ille animam suam pro nobis posuit: & nos debemus pro fratribus animas ponere. Qui habuerit substantiam huius mundi, & uiderit fratrem suum necessitatem habere, & clauserit uiscera sua ab eo, quomodo charitas Dei manet in eo? Filioli mei, non diligamus uerbo, neque lingua, sed opere & ueritate. In hoc cognoscimus quod ex ueritate sumus, & in conspectu eius suadebimus corda nostra. Quoniam si reprehenderit nos cor nostrum, maior est deus corde nostro, & nouit omnia. Charissimi, si cor nostrum non reprehenderit nos, fiduciam habemus ad Deū, & quicquid petierimus, accipiemus ab eo: quoniam mā data eius custodimus & ea quae sunt placita corā eo, facimus. Et hoc est mandatū eius, ut credamus ī nomīe filii eius IESV Chr̄i & diligamus alte rutrū, sicut de ditmandatū nobis. Et qui seruat mandadata [Page 318] eias, in illo manet, & ipse in eo. Et in hoc scimus quoniam manet in nobis, ex spiritu quem dedit nobis.
CAPVT IIII.
CHarissimi, nolite omni spūi credere, sed probate spiritus si ex Deo sint, qm̄ multi pseudoprophetae exierunt in mundū. In hoc cognoscitur spiritus dei. Omnis spiritus qui cōfitetur IESVM Christū in carne uenisse, ex Deo est: & ōnis spiritus qui soluit IESVM, ex deo nō est, & hic est antichristus, de quo audistis qm̄ uenit, & nūc iā in mūdo est. Vos ex deo estis filioli, & uicistis eū, qm̄ maior est ꝗ in uobis est, quā ꝗ in mūdo. Ipsi de mūdo sūt, ideo de mūdo loquūtur, & mūdus eos audit. Nos ex deo sumus. Qui nouit deū, audit nos: qui non est exdeo, nō audit nos: in hoc cognoscimus spiritum ueritatis & spiritum erroris. Charissimi diligamus nos inuicem, quia charitas ex deo est. Et ōnis qui diligit, ex deo natus est, & cognoscit deū. Qui non diligit, nō nouit deum, quoniā deus charitas est. In hoc apparuit charitas dei in nobis, quoniam filium suum unigenitū misit Deus in mundum, ut uiuamus per eum. In hoc est charitas, nō quasi nos dilexerimus deum, sed quoniam ipse prior dilexit nos, & misit filiū suum propitiationē pro peccatis nostris. Charissimi, si sic Deus dilexit nos, [Page] & nos debemus alter alterutrū diligere. Deum nemo uidit unquam. Si diligimus inuicem, Deus in nobis manet, & charitas eius in nobis perfecta est. In hoc cognoscimus ꝙ in eo manemus, & ipse in nobis, quoniam de spiritu suo dedit nobis. Et nos uidimus & testificamur quoniam pater misit filium suum saluatorem mundi. Quisquis confessus fuerit, quoniam IESVS est filius Dei, Deus in eo manet, & ipse in Deo. Et nos cognouimus, & credimus charitati, quam habet Deus in nobis. Deus charitas est, & qui manet in charitate, in Deo manet, & Deus in eo. In hoc perfecta est charitas Dei nobiscum, ut fiduciam habeamus in die iudicii: quia sicut ille est, & nos sumus in hoc mūdo. Timor nō est in charitate, sed perfecta charitas foras mittit timorem, quoniam timor poenam habet: qui autem timet, non est perfectus in charitate. Nos ergo diligamus Deum, quoniam Deus prior dilexit nos. Si quis dixerit quoniā diligo deū, & fratrē suum oderit, mēdax est. Qui em̄ nō diligit fratrem suū quē uidet, deum quem nō uidet quomodo potest diligere? Et hoc mandatum habemus a Deo ut qui diligit Deū, diligat & fratrem suum.
CAPVT V.
OMnis qui credit qm̄ IESVS est Christus ex deo natus est. Et omnis qui diligit eum qui [Page 321] genuit, diliget & eum qui natus est ex eo. In hoc cognoscimus quoniam diligimus natos Dei, cum Deum diligamus, & mandata eius faciamus. Haec enim est charitas Dei, ut mandata eius custodiamus, & mandata eius grauia non sunt. Quoniam omne quod natum est ex deo, uincit mundum, & haec est uictoria quae uincit mundum, fides nostra. Quis est enim qui uincit mundum, nisi qui credit quoniam IESVS est filius dei? Hic est qui uenit per aquam & sanguinem IESVS Christus: non in aqua solum, sed in aqua & sanguine. Et spiritus est qui testificatur quoniam Christus est ueritas. Quoniam tres sunt qui testimonium dant in coelo, pater, uerbum, & spiritus sanctus: & hi tres unum sunt. Et tres sunt qui testimonium dant in terra: spiritus, aqua, & sanguis: & hi tres unum sunt. Si testimonium hominum accipimus, testimonium Dei maius est: quoniam hoc est testimonium dei quod maius est, quoniam testificatus est de filio suo. Qui credit in filium dei, habet testimonium dei in se. Qui non credit filio, mendacem facit eum: quia non credit in testimonium, quod testificatus est deus de filio suo. Et hoc est testimonium, quoniam uitam aeternam dedit nobis Deus, & haec uita, in filio eius. Qui habet filium Dei, habet uitam: qui non habet filium Dei, uitam non habet. [Page] Haec scribo uobis, ut sciatis quoniam uitam habetis aeternam, qui [...]reditis in nomine filii Dei. Et haec est fiducia quam habemus ad Deum, quia quodcunque petierimus secundum uoluntatem eius, audit nos, & scimus quia audit nos quicquid petierim [...]s. Scimus quod habemus petitiones, quas postulamus ab eo. Qui scit fratrem suum peccare peccatum non ad mortem, petat, & dabitur ei uita peccanti non ad mortem. Est peccatum ad mortem, non pro illo dico ut roget quis. Omnis iniquitas peccatum est, & est peccatum ad mortem. Scimus quia omnis qui natus est ex Deo, non peccat, sed generatio Dei conseruareum, & malignus non tangit eum. Scimus quoniam ex deo sumus, & mundus totus in maligno positus est. Et scimus quoniam filius Dei uenit, & dedit nobis sensum ut cognoscamus uerum Deum: & sumus in uero filio eius. Hic est uerus Deus, & uita aeterna. Filioli, custodite uos a simulacris.
EPISTOla secunda canonica Ioannis Apostoli.
CAPVT PRIMVM.
SEnior electae dominae & natis eius, quos ego diligo in ueritate: & non ego solus, sed & omnes qui cognouerunt ueritatem propter ueritatē, que permanet in uobis, & uobiscum erit in aeternum. Sit uobiscum gratia, & misericordia, & pax a Deo patre, & a Christo IESV filio patris in ueritate & charitate. Gauisus sum ualde quod inueni de filiis tuis ambulantes in ueritate, sicut mandatum accepimus a patre. Et nunc rogo te domina, non tanquam mandatum nouum scribens tibi, sed quod habuimus ab initio, ut diligamus alterutrum. Et haec est charitas, ut ambulemus secundum mandata eius. Hoc est enim mandatum, ut quemadmodum audistis ab initio, in eo ambuletis. Quoniam multi seductores exierunt in mundum, qui non confitentur IESVM Christum uenisse in carne: hic est seductor & antichristus. Videte uosmetipsos, ne perdatis quae operati estis, sed ut mercedem plenam accipiatis. Omnis qui [Page] recedit, & non permanet in doctrina Christi, Deum non habet. Qui permanet in doctrina, hic patrem & filium habet. Si quis uenit ad uos, & hanc doctrinam non affert, nolite eum accipere in domum, nec Aue ei dixeritis. Qui enim dicit illi Aue, communicat operibus eius malignis. Ecce praedixi uobis, ut in die Domini non confundamini. Plura habens uobis scribere, nolui per chartam & atramentum: spero enim me futurum apud uos, & os ad os loqui, ut gaudium uestrum plenum sit. Salutant te filii sororis tuae electae.
EPISTOla tertia canonica Ioannis Apostoli.
CAPVT PRIMVM.
SEnior Gaio charissimo quē ego diligo in ueritate. Charissime, de oībus orationē facio prospere te ī gredi & ualere, sicut prospere agit aīa tua. Gauisus sū ualde ueniētibus fr̄ibus, & testimoniū ꝑhibētibus ueritati tuae, sicut ī ueritate ambulas. Maiorē horū nō habeo [Page 321] gratiam, quam ut audiam filios meos in ueritate ambulare. Charissime, fideliter facis quicquid operaris in fratres, & hoc in peregrinos, qui testimonium reddiderunt charitati tuae in cō spectu ecclesiae, quos bene facies, deducens digne Deo. Pro nomine enim eius profecti sunt, nihil accipientes a gentibus. Nos ergo debemus suscipere huiusmodi, ut cooperatores simus ueritatis. Scripsissem forsitan ecclesiae, sed is qui amat primatum gerere in eis Diotrephes non recipit nos. Propter hoc si uenero, commonebo eius opera quae facit, uerbis malignis garriens in nos: & quasi non ei ista sufficiant, neque ipse suscipit fratres, & eos qui suscipiunt, prohibet, & de ecclesia eiicit. Charissime, noli imitari malum, sed quod bonum est. Qui bene facit, ex Deo est: qui autem male facit, non uidet Deum. Demetrio testimonium redditur ab omnibus, & ab ipsa ueritate: sed & nos testimonium perhibemus, & nosti quoniam testimonium nostrum uerum est. Multa habui tibi scribere, sed nolui per atramentum & calamum scribere tibi. Spero autem protinus te uidere, & os ad os loquemur. Pax tibi. Salutant te amici. Saluta amicos nominatim.
EPISTOla canonica Iudae Apostoli.
CAPVT PRIMVM
IVdas IESV Christi seruus, frater Iacobi, his qui sunt in Deo patre dilectis, & in Christo IESV conseruatis & uocatis: Misericordia uobis, & pax, & charitas a dimpleatur. Charissimi, omnem sollicitudinem faciens, scribendi uobis, de communi uestra salute necesse habui scribere uobis, deprecans supercertari semel traditae sanctis fidei. Subintroierunt enim quidam homines (qui olim praescripti sunt in hoc iudicium) impii, Domini nostri gratiam transferentes in luxuriam, & solum dominatorem & Dominum nostrum IESVM Christum negantes. Commonere autem uos uolo, sciētes semel omnia quod IESVS populum de terra Aegypti saluans, secundo eos qui non crediderunt perdidit: angelos uero qui non seruauerunt suum principatū, sed dereliquerūt suum domiciliū, in iudicium magni diei, uinculis aeternis sub caligine seruauit: sicut Sodoma & Gomorrha, & finitimae ciuitates simili modo exfornicatae, & abeūtes post carnē alterā, facti sūt exemplum, ignis aeterni poenam [Page 322] sustinētes. Similiter & hi qui carnem quidem maculant, dominationem autem spernunt, ma [...]estatem autem blasphemant. Cum Michael archangelus cum diabolo disputans altercaretur de Mosi corpore, non est ausus iudicium inferre blasphemiae, sed dixit: Imperet tibi Deus. Hi autem quaecunque quidem ignorant, blasphemant: quaecunque autem naturaliter, tanquam muta animalia norunt, in his corrū pūtur. Vae illis qui in uia Cain abierunt, & in errore Balaā mercede effusi sunt, & in cōtradictione Chore abierūt. Hi sunt in epulis suis, maculae, conuiuantes sine timore, semetipsos pascentes, nubes sine aqua, quae a uentis circumferuntur, arbores autumnales, infructuosae, bis mortuae, eradicatae, fluctus feri maris, despumantes suas confusiones, sydera errantia, quibus procella tenebrarum seruata est in aeternum. Prophetauit autem & de his septimus ab Adam Enoch, dicens: Ecce uenit Dominus in sanctis milibus suis facere iudicium contra omnes, & arguere omnes impios de omnibus operibus impietatis eorum, quibus impie egerunt, & de omnibus duris quae loquuti sunt contra Deū peccatores impii. Hi sunt murmuratores, quaerulosi, secundum desyderia sua ambulantes, & os eorum loquitur superbiam, mirātes personas [Page] quaestus causa. Vos autem charissimi memores estote uerborum quae praedicta sunt ab Apostolis Domini nostri IESV Christi, qui dicebant uobis, quoniam: In nouissimis temporibus uenient illusores, secundum desyderia sua ambulantes in impietatibus. Hi sunt qui segregant se metipsos, animales, spiritum nō habentes. Vos autem charissimi, superaedificantes uosmetipsos sanctissimae nostrae fidei, in spiritu sancto orantes, uosmetipsos in dilectione Dei seruate, expectantes misericordiam Domini nostri IESV Christi in uitam aeternam. Et hos quidem arguite iudicatos, illos uero saluate de igne rapientes. Aliis autem miseremini in timore, odientes & eam quae carnalis est, maculatam tunicam. Ei autē qui potens est uos conseruare sine peccato, & constituere ante conspectum gloriae suae immaculatos in exultatione, in aduentu Domini nostri IESV Christi, soli Deo saluatori nr̄o per IESVM Christum Dominum nostrū, gloria, & magnificentia, imperiū, & potestas ante oīa secula, & nunc & in oīa secula seculorū. Amen.
APOCAlypsis Ioannis Apostoli.
CAPVT PRIMVM.
APocalypsis IESV Christi quam dedit palam facere seruis suis, quae oportet fieri cito: & significauit, mittēs per angelum suum, seruo suo Ioanni, qui testimonium perhibuit uerbo Dei, & testimonium IESV Christo quaecunque uidit. Beatus qui legit & audit uerba prophetiae huius, & seruat ea quae in ea scripta sunt: tempus enim prope est. Ioannes septem ecclesiis quae sunt in Asia, gratia uobis & pax ab eo qui est, & qui erat, & qui uenturus est, & a septem spiritibus qui in conspectu throni eius sunt, & a IESV Christo, qui est testis fidelis, primogenitus mortuorum, & princeps regum terrae, qui dilexit nos, & lauit nos a peccatis nostris in sanguine suo, et fecit nos regnum, & sacerdotes Deo & patri suo, ipsi gloria & imperium in secula seculorum. Amen. Ecce uenit in nubibus, & uidebit eum omnis oculus, et qui eum pupugerunt. Et plangent se [Page] super eum omnes tribus terrae. Etiam, Amen. Ego sum Alpha & ω, principiū et finis, dicit Dominus Deus qui est, & qui erat, & qui uenturus est omnipotens. Ego Ioannes frater uester & particeps in tribulatione, & regno, & patientia in Christo IESV, fui in insula quae appellatur Pathmos propter uerbum Dei & testimonium IESV Christi. Fui in spiritu in Dominica die, & audiui post me uocem magnam, tanquam tubae, dicentis: Quod uides, scribe in libro, et mitte septem ecclesiis, quae sunt in Asia, Epheso, & Smyrnae, & Pergamo, & Thyatirae & Sardis, & Philadelphiae, & Laodociae. Et conuersus sum, ut uiderem uocem quae loquebatur mecum. Et conuersus uidi septem candelabra, aurea, & in medio septem candelabrorum aureorum, similem filio hominis, uestitum podere, & praecinctum ad mamillas zona aurea: caput autem eius & capilli erant candidiuelut lana alba & tanquam nix, & oculi eius uelut flamma ignis: & pedes eius similes aurichalco, sicut in camino ardenti, et uox illius tanquam uox aquarum multarum, & habebat in dextera sua stellas septem, & de ore eius gladius utraque parte acutus exibat, et facies eius sicut sol lucet in uirtute sua. Et cum uidissem eum, cecidi ad pedes eius tanquam mortuus. Et posuit dexteram suam super me, dicens: [Page 324] Noli timere, ego sum primus & nouissimus, & uiuus, & fui mortuus, et ecce sum uiuens in secula seculorum, et habeo claues mortis et inferni. Scribe ergo quae uidisti, et quae sunt, et quae oportet fieri post haec. Sacramentum septem stellarum, quas uidisti in dextera mea, et septem candelabra aurea: Septem stellae angeli sunt septem ecclesiarum, et candelabra septem, septem ecclesiae sunt.
CAPVT II.
ET angelo Ephesi ecclesiae scribe: Haec dicit qui tenet septem stellas in dextera sua, qui ambulat in medio septem candelabrorum aureorum: Scio opera tua, et laborem, et patientiam tuam, et quod non potes sustinere malos, et tentasti eos qui se dicunt Apostolos esse, et non sunt, et inuenisti eos mendaces, et patientiam habes, & sustinuisti propter nomen meum, et non defecisti. Sed habeo aduersum te pauca, quod charitatem tuam primam reliquisti. Memor esto itaque unde excideris, & age poenitentiam, et prima opera fac: sinautem, ueniam tibi cito, et mouebo candelabrum tuum de loco suo, nisi poenitentiam egeris: sed hoc habes quia odisti facta Nicolaitarum, quae et ego odi. Qui habet aurē, audiat quid spiritus dicat ecclesiis: Vincēti dabo edere de ligno [Page] uitae, quod est in paradiso Dei mei. Et angelo Smyrnae ecclesiae scribe: Haec dicit primus et nouissimus, qui fuit mortuus, et uiuit. Scio tribulationem tuam▪ et paupertatem tuam, sed diues es, et blasphemaris ab his qui se dicunt Iudaeos esse, et non sunt, sed sunt synagoga satanae. Nihil horum timeas quae passurus es. Ecce missurus est diabolus aliquos ex uobis in carcerem, ut tentemini, et habebitis tribulationem diebus decem. Esto fidelis usque ad mortem, et dabo tibi coronam uitae. Qui habet aurem, audiat quid spiritus dicat ecclesiis: Qui uicerit, uō laedetur a morte secunda. Et angelo Pergami ecclesiae scribe: Haec dicit qui habet rompheam utraque parte acutam: Scio ubi habitas, ubi sedes est satanae, et tenes nomen meum, et non negasti fidem meam. Et in diebus illis Antipas testis meus fidelis, qui occisus est apud uos, ubi satanas habitat. Sed habeo aduersus te pauca, quia habes illic tenentes doctrinam Balaam, qui docebat in Balac mittere scandalum coram filiis Israel, edere et fornicari: ita habes et tu tenentes doctrinam Nicolaitarum. Similiter poenitētiā age: si quo minus ueniam tibi cito & pugnabo [Page 325] cum illis in gladio oris mei. Qui habet aurem, audiat quid spiritus dicat ecclesiis: Vincenti dabo manna abscōditum, & dabo illi calculum candidum, & in calculo nomen nouum scriptum, quod nemo scit, nisi qui accipit. Et angelo Thyatirae ecclesiae scribe: Haec dicit filius Dei, qui habet oculos tāquā flammā ignis, & pedes eius similes aurichalco. Noui opera tua, & fidem, & charitatem tuam, & ministerium, & patientiam tuā, & opera tua nouissima plura prioribus. Sed habeo aduersus te pauca, quia permittis mulierē Hiezabel, quae sedicit propheten, docere, & seducere seruos meos, fornicari, & manducare de idolothytis. Et dedi illi tempus ut poenitentiam ageret, & non uult poenitere a fornicatione sua. Ecce, ego mitto eam in lectum, & qui moechā tur cum ea, in tribulatione maxima erunt, nisi poenitentiam ab operibus suis egerint, & filios eius interficiam in morte, & sciēt omnes ecclesiae, quia ego sū scrutans renes & corda, & daba unicui (que) uestrū secūdum opera sua. Vobis autem dico & caeteris qui Thyatirae estis. Quicun (que) nō habent doctrinam hanc, & qui non cognouerūt altitudiuem satanae, quemadmodum dicunt: non mittam super uos aliud pondus: tamen id quod habetis, tenete donec ueniam. Et qui uicerit, & custodierit us (que) in finē opera mea, dabo illi potestatē suꝑ gentes, & [Page] reget eas in uirga ferrea, & tanquam uas figuli confringentur, sicut & ego accepi a patre meo, & dabo illi stellam matutinam. Qui habet aurem, audiat quid spiritus dicat ecclesiis.
CAPVT III.
ET angelo ecclesiae Sardis, scribe: Haec dicit qui habet septem spiritus Dei, & septem stellas: Scio opera tua, quia nomen habes quod uiuas, & mortuus es. Esto uigilans, & confirma caetera quae moritura erant: Non enim inueni opera tua plena coram Deo meo. In mente ergo habe, qualiter acceperis, & audieris, & serua, & poenitentiam age. Si ergo non uigilaueris, ueniam ad te tanquam fur, & nescies qua hora ueniam adte. Sed habes pauca nomina in Sardis, qui non inquinauerunt uestimenta sua, & ambulabunt mecum in albis, quia digni sunt. Qui uicerit, sic uestietur uestimentis albis, & non delebo nomen eius de libro uitae, & confirebor nomen eius coram patre meo, & coram angelis eius. Qui habet aurem, audiat quid spiritus dicat ecclesiis. Et angelo Philadelphiae ecclesiae scribe: Haec dicit sanctus et uerus qui habet clauem Dauid, qui aperit, et nemo claudit: claudit, et nemo aperit. Scio opera tua. [Page 336] Ecce, dedi coram te ostium apertum, quod nemo potest claudere, quia modicam habes uirtutem, & seruasti uerbum meum, & non negasti nomen meum. Ecce, dabo de synagoga satanae, qui dicunt se Iudaeos esse, & non sunt, sed mentiuntur. Ecce, faciam illos ut ueniant, & adorent ante pedes tuos, & scient quia ego dilexi te. Quoniam seruasti uerbum patientiae meae, & ego seruabo te ab hora tentationis, quae uentura est in orbem uniuersum, tentare habitantes in terra. Ecce uenio cito, tene quod habes, ut nemo accipiat coronam tuam. Qui uicerit, faciam illum columnam in templo Dei mei, & foras non egredietur amplius, & scribam super eum nomen Dei mei, & nomen ciuitatis Dei mei nouae Hierusalem, quae descendit de coelo a Deo meo, & nomen meum nouum. Qui habet aurem, audiat quid spiritus dicat ecclesiis. Et angelo Laodiciae ecclesiae, scribe: Haec dicit Amen, testis fidelis & uerus, qui est principium creaturae Dei: Scio opera tua, quod neque frigidus es, neque calidus: utinam frigidus esses aut calidus. Sed quia tepidus e [...], & nec frigidus, nec calidus, incipiam te euomere ex ore meo, ꝗa dicis: Diues sum, & locu pletatus, & nullius egeo: & nescis ꝗa tu es miser, & miserabilis, [Page] & pauper, & caecus, & nudus. Suadeo tibi emere a me aurum ignitum probatum, ut locuples fias, & uestimentis albis induaris, ut non appareat confusio nuditatis tuae: & collyrio inunge oculos tuos, ut uideas. Ego quos amo, arguo, & castigo. Aemulalare ergo, & poenitentiam age. Ecce sto ad ostium, & pulso: si quis audierit uocem meam, & aperuerit mihi ianuam, introibo ad illum, & coenabo cum illo, & ipse mecum. Qui uicerit, dabo ei sedere mecū in throno meo, sicut & ego uici, & consedicum patre meo in throno eius. Qui habet aurem, audiat quid spiritus dicat ecclesiis.
CAPVT IIII.
POst haec uidi, & ecce ostium apertum in coelo, & uox prima quam audiui tanquam tubae loquentis mecum, dicens: Ascende huc, & ostendam tibi quae oportet fieri cito. Post haec, statim fui in spiritu. Et ecce sedes posita erat in coelo, & supra sedem sedens. Et qui sedebat, similis erat aspectui lapidis Iapsidis & Sardinis, & iris erat in circuitu sedis, similis uisioni Smaragdinae. Et in circuitu sedis, sedilia uiginti quatuor, & suprathronos uiginti quatuor seniores sedentes, circumamicti stolis albis, & in capitibus suis coronae aureae. Et [Page 327] de throno procedebāt fulgura, & uoces, & tonitrua, & septem lampades ardentes ante thronum, quae sunt septē spiritus Dei. Et in conspectu sedis, tanquam mare uitreum, simile Cristallo, & in medio sedis, & in circuitu sedis quatuor animalia plena oculis ante & retro. Et animal primum simile leoni, & secūdū simile uitulo, & tertiū animal habēs faciem uelut hominis, & quartū animal simile aquilae uolanti. Et quatuor animalia singula eorum habebant alas senas, & in circuitu, & intus plena sunt oculis, & requiem non habebāt die ac nocte, dicentia: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus omnipotens, qui erat, et qui est, et qui uēturus est. Et cum darent illa animalia gloriā, et honorē, et benedictionem sedenti super thronū, uiuenti in secula seculorū, procedebant uiginti quatuor seniores ante sedentē in throno, et adorabant uiuentem in secula seculorū, & mittebant coronas suas ante thronū dicētes: Dignus es domine Deus noster accipere gloriam et honorē et uirtutē: quia tucreasti oīa, et propter uoluntatē tuā erāt, et creata sūt.
CAPVT V.
ET uidi in dextera sedē tis super thronū, librū scriptū intus et foris, signatū sigillis septē. Et uidi angelū fortē, et praedicātem uoce magna: Quis est dignus aperire librum, et soluere signacula eius? Et nemo poterat ne (que) in [Page] coelo, neque in terra, neque subtus terram, aperiro librum, neque respicere illum. Et ego flebam multum, quoniam nemo dignus inuētus est aperire librum, nec uidere eum. Et unus de senioribus dixit mihi: Ne fleueris, ecce, uicit leo de tribu Iuda, radix Dauid aperire librum, & soluere septem signacula eius. Et uidi, & ecce in medio throni & quatuor animalium, & in medio seniorum agnum stantem tanquam occisum, habentem cornua septem, & oculos septem, qui sunt septem spiritus Dei, missi in omnem terram. Et uenit, & accepit de dextera sedentis in throno librū. Et cum aperuisset librum, quatuor animalia, & uiginti quatuor seniores ceciderunt coram agno, habentes singuli citharas & phialas aureas, plenas odoramentorum, quae sunt orationes sanctorum, & cantabant canticum nouū dicentes: Dignus es Domine accipere librum, & aperire signacula eius, quoniam occisus es, & redemisti nos Deo in sanguine tuo, ex ōni tribu, & līgua, & populo, & natione, & fecisti nos deo nr̄o regnū, & sacerdotes, & regnabimus suꝑterrā. Et uidi, & audiui uocē āgelorū multorū ī circuitu throni, & aīaliū & seniorū, & erat numerus eorū milia miliū dicētiū uoce magna: Dignus est agnus ꝙ occisus est accipere uirtutē & diuinitatē, & sapientiā, & fortitudinē, & honorē, & gloriā, & benedictionē. [Page 338] Et omnem creaturam quae in coelo est, & sub terra, & quae sunt in mari, & quae in eo, omnes audiui dicentes: Sedenti in throno, & agno, benedictio, & honor, & gloria, & potestas in secula seculorum. Et quatuor animalia dicebant: Amen. Et uiginti quatuor seniores ceciderunt in facies suas, & adorauerunt uiuentem in secula seculorum.
CAPVT VI.
ET uidi quod aperuisset agnus unum de septem sigillis, & audiui unum de quatuor animalibus dicens tanquam uocem tonitrui: Veni, & uide. Et uidi: & ecce equus albus, & qui sedebat super illum, habebat arcum, & data est ei corona, & exiuit uincens ut uinceret. Et cum aperuisset sigillum secundum, audiui secundum animal, dicēs: Veni & uide. Et exiuit alius equus, rufus, & qui sedebat super illum, datum est ei ut sumeret pacem de terra, & ut inuicem se interficiant, & datus est ei gladius magnus. Et cum aperuisset sigillum tertium, audiui tertium animal, dicens: Veni & uide. Et ecce equus niger, et qui sedebat super illum habebat stateram in manu sua. Et audiui tanquam uocē in medio quatuor animaliū, dicētē: Bilibris tritici denario uno, et tres bilibres hordei denario [Page] uno, & uinum, & oleum no laeseris. Et cum aperuisset sigillum quartum, audiui uocem quarti animalis, dicentis: Veni et uide. Et ecce equus pallidus, et qui se debat super eū, nomē illi Mors, et infernus sequebatur eum, et data est illi potestas super quatuor partes terrae, interficere gladio, fame, et morte, et bestiis terrae. Et cum aperuisset sigillum quintum, uidi subtus altare animas interfectorum propter uerbum Dei, et propter testimonium quod habebant, et clamabant [...]oce magna, dicentes: Vsquequo Domine, sanctus et uerus non iudicas, et non uindicas sanguinem nostrum de his qui habitant in terra? Et datae sunt illis singulae stolae albae, et dictum est illis ut requiescerent adhuc tēpus modicū, donec cō pleātur cōserui eorū & fr̄es eorū, qui interficiendi sunt sicut et illi. Et uidi cum aperuisset sigillum sextum, et ecce terraemotus magnus factus est, et sol factus est niger tanquam saccus silicinus: et luna tota facta est sicut sanguis, et stellae de coelo ceciderunt super terram, sicut ficus emittit grossos suos cum a uēto magno mouetur: & coelū recessit sicut liber inuolutus, & ōnis mōs, et insulae de locis suis motae sunt: et reges terrae, et principes, et tribuni, et diuites, et fortes, et omnis seruus, et liber absconderunt [Page 329] se in spelūcis & petris montium, et dicunt montibus et petris: Cadite super nos, et abscondite nos a facie sedentis super thronum, et ab ira agni: quoniam uenit dies magnus irae ipsorum. Et quis poterit stare?
CAPVT VII.
POst haec uidi quatuor angelos stantes super quatuor angulos terrae, tenentes quatuor uentos terrae, ne flarent super terram, neque super mare, neque in ullam arborem. Et uidi alterum angelum ascendentem ab ortu solis, habentem signum Dei uiui, et clamauit uoce magna quatuor angelis, quibus datum est nocere terrae & mari, dicens: Nolite nocere terrae et mari, neque arboribus, quoadusque signemus seruos Dei nostri in frontibus suis. Et audiui numerum signatorum, centum quadraginta quatuor milia, signati ex omni tribu filiorum Israel. Ex tribu Iuda, duodecim milia signati. Ex tribu Ruben, duodecim milia signati. Ex tribu Gad, duodecim milia signati. Ex tribu Aser, duodecim milia signati. Ex tribu Nephthalim, duodecim milia signati. Ex tribu Manasse, duodecim milia signati. Ex tribu Symeō duodecī milia signati. Ex tribu Leui▪ duodecī milia signati. [...] [Page] mons magnus igne ardens, missus est in mare, et facta est tertia pars maris, sanguis, et mortua est tertia pars creaturae, eorum quae habebant animas in mari, et tertia pars nauium interiit. Et tertius angelus tuba cecinit, et cecidit de coelo stella magna ardens tanquam facula, et eecidit in tertiam partem fluminum, et in fontes aquarum: et nomen stellae dicitur Absynthium, et facta est tertia pars aquarum in absynthium, et multi hominum mortui sunt de aquis: quia amarae factae sunt. Et quartus angelus tuba cecinit, et percussa est tertia pars solis, et tertia pars lunae, et tertia pars stellarum, ita ut obscuraretur tertia pars eorum, et diei non luceret pars tertia, et noctis similiter. Et uidi, et audiui uocem unius aquilae uolantis per medium coeli, dicentis uoce magna: Vae, uae, uae, habitantibus in terra, de caeteris uocibus triū angelorum, qui erant tuba canituri.
CAPVT IX.
ET quintus angelus tuba cecinit, et uidi stellam de coelo cecidisse in terram, et data est ei clauis putei abyssi. Et aperuit puteum abyssi, et ascendit fumus putei, sicut fumus fornacis magnae: et obscuratus est sol, et aer de fumo putei. [Page 331] Et de fumo putei exierunt locustae in terram, & data est illis potestas, sicut habent potestatem scorpiones terrae, & praeceptum est illis ne lederent foenum terrae, neque omne uiride, neque omnem arborem: nisi tantum homines, qui non habent signum Dei in frontibus suis: & dictum est illis, ne occiderent eos, sed ut crucia [...]ent mensibus quinque: & crucia [...]us eorum, ut cruciatus scorpii cum percutit hominem. Et in diebus illis quaerent homines mortem, et non inuenient eam: & desyderabunt mori, et fugiet mors ab eis. Et similitudines locustarū similes equis paratis in praelium: et super capita earum tanquam coronae similes auro, & facies earum tanquam facies hominum: et habebāt capillos sicut capillos mulierū, et dētes earū sicut dētes leonū erāt: et habebāt loricas sicut loricas ferreas, et uox alarum earum sicut uox curruum equorum multorum currentium in bellum: et habebant caudas similes scorpionum, et aculei erant in caudis earum: et potestas earum nocere hominibus mensibus quinque. Et habebant super se regem angelum abyssi, cui nomen hebraice Abaddon, graece autem Appollyon, & latine habens nomen Exterminans. Vae unum abiit, & ecce ueniunt adhuc duo uae post hec. Et sextus angelus tuba cecinit, et audiui uocem unam ex quatuor [Page] cornibus altaris aurei, quod est ante oculos Dei, dicentem sexto angelo qui habebat tubam: Solue quatuor angelos, qui ligati sunt in flumine magno Euphrate. Et soluti sunt quatuor angeli, qui parati erāt in horam, & diem, & mēsem, & annum, ut ociciderent tertiā partem hominū. Et numerus equestris exercitus, uicies millies dena milia. Et audiui numerū eorū. Et ita uidi equos in uisione, & (quam) sedebāt suꝑ eos, habebant loricas igneas, & hyacinthinas, & sulphureas: & capita equorū erant tan (quam) capita leonum, & de ore eorū procedebat ignis, & fumus, & sulphur. Et ab his tribus plagis occisa est tertia pars hoīm, de igne, & de fumo, & sulphure, quae procedebāt ex ore ipsorū. Potestas em̄ equorum in ore eorū est, & in caudis eorū: nā caudae eorū similes serpētibus, habētes capita, & in his nocēt. Et caeteri hoīes qui nō sūt occisi in his plagis, neque poenitentiā egerunt de operibus manuum suarū, ut non adorarēt daemonia, & simulachra aurea, & argentea, & aerea, & lapidea, & lignea, quae ne (que) uidere possūt, neque audire, ne (que) ambulare, & nō egerūt poenitētiā ab homicidiis suis, ne (que) a ueneficiis suis, ne (que) a fornicatiōe sua, ne (que) a furtis suis.
CAPVT X.
ET uidi alium angelum fortem descendentem de coelo, amictum nube, et iris in capite [Page 332] eius, & facies eius erat ut sol, & pedes eius tanquam columna ignis: & habebat in manu sua libellum apertum. Et posuit pedē suum dexterum super mare, sinistrum autem super taerram, & clamauit uoce magna, quemadmodum cum ieo rugit. Et cum clamasset, locuta sunt septem tonitrua uoces suas. Et cum locuta fuissent septem tonitrua uoces suas, ego scripturus eram: & audiui uocem de coelo, dicentem mihi: Signa quae locuta sunt septem tonitrua, & noli ea scribere. Et angelus quem uidi stantem super mare & super terram, leuauit manum suam ad coelum, & iurauit per uiuentem in secula secula seculorū, qui creauit coelū, & ea quae in eo sūt: & terrā, & ea quae in ea sunt: & mare, & ea quae in eo sūt: Quia tēpus nō erit amplius, sed in diebus uocis septimi angeli, cū coeperit tuba canere, consūmabitur mysteriū Dei, sicut euāgelizauit per seruos suos prophetas. Et audiui uocē de coelo, iterum loquētem mecū & dicentem: Vade, & accipe librum apertum de manu angeli stantis super mare et super terram. Et abii ad angelum, dicens ei, ut daret mihi librum. Et dixit mihi: Accipe librum, & deuora illum, & faciet amaricari uentrem tuum, sed in ore tuo erit dulce tanquam mel. Et accepi librū de manu angeli, & deuoraui illum, & erat in ore meo tanquam mel dulce: & cum deuorassem eum, [Page] amaricatus est uenter meus, et dixit mihi: Oportet te iterum prophetare Gētibus, & populis, & linguis, & regibus multis.
CAPVT XI.
ET datus est mihi calamus similis uirgae, & dictum est mihi: Surge, & metire templū Dei, & altate, & adorantes in eo: atrium autem quod est intra templum, eiice foras, & ne metiaris illud: quoniam datum est Gentibus, & ciuitatem sanctam calcabunt mensibus quadraginta duobus. Et dabo duobus testibus meis, & prophetabūt diebus mille ducentis sexaginta, amicti saccis. Hi sunt duae oliuae, & duo candelabra lucentia, in conspectu Domini terrae stantia. Et si quis uoluerit eos nocere, ignis exiet de ore eorum, & deuorabit inimicos eorum: & si quis uoluerit eos laedere, sic oportet eum ocdi. Hi habent potestatem claudendi coelum, ne pluat diebus prophetiae ipsorum: & potestatem habent super aquas conuertendi eas in sanguinem, et percutere terram omni plaga quotiescunque uoluerint. Et cum finierint testimonium suum, bestia quae ascendit de abysso, faciet aduersum eos bellum, & uincet illos, & occidet eos. Et corpora eorum iacebunt in plateis ciuitatis magnae, quae uocatur spūaliter Sodoma, & Aegyptus, ubi & Dn̄s eorum crucifixus est. Et uidebunt de tribubus, & populis, [Page 333] & linguis, & gentibus corpora eorū per tres dies & dimidiū, & corpora eorum nō sinent poni in monumētis. Et inhabitā tes terram gaudebunt super illis, & iucundabuntur, & munera mittent inuicem: quoniam hi duo prophetae cruciauerunt eos, qui habitabant super terram. Et post dies tres & dimidium, spiritus uitae a Deo intrauit in eos: & steterunt super pedes suos▪ & timor magnus cecidit super eos qui uiderunt eos. Et audierunt uocem magnam de coelo, dicentem eis: Ascendite huc. Et ascenderunt in coelum in nube, & uiderunt illos inimici eorum. Et in illa hora factus est terraemotus magnus, & decima pars ciuitatis cecidit, & occisa sunt in terrae motu nomina hominum septem milia, & reliqui in timorem sunt missi, & dederunt gloriā Deo coeli. Vae secundum abiit, & ecce uae tertium ueniet cito. Et septimus angelus tuba ceciuit, & factae sūt noces magnae in coelo, dicentes: Factum est regnum huius mundi Domini nostri & Christi eius, & regnabit in secula seculorum. Amen. Et uiginti quatuor seniores qui in cōspectu Dei sedent in sedibus suis, ceciderūt in facies suas, & adorauerūt deū, dicētes: Gratias agimus tibi Dn̄e Deus noster oīpotēs, ꝗ es, & ꝗ eras, & qui uēturus es, ꝗa accepisti uirtutē tuā magnā, & regnasti. Et iratae sunt gētes, & aduenit ira tua, & tempus mortuorum iudicari, [Page] & reddere mercedē seruis tuis prophetis, & sanctis, & timentibus nomen tuum pusillis & magnis, & exterminādi eos qui corruperunt terrā. Et apertum est tē plum Dei in coelo, & u [...]sa est arca testamenti eius in templo eius, & facta sunt fulgura, & uoces, & tonitrua, & terraemotus, & grando magna.
CAPVT XII.
ET signum magnum apparuit in coelo: Mulier amicta sole, & luna sub pedibus eius, & in capite eius corona stellarū duodecim, & in utero habens, & clamat parturiēs, & cruciatur ut pariat. Et uisum est aliud signum in coelo: & ecce draco magnus rufus, habēs capita septē, & cornua decem, & in capitibus eius diademata septē, & cauda eius trahebat tertiā partē stellarū coeli, & misit eas in terrā. Et draco stetit ante mulierē quae erat paritura, ut cū peperisset, filiū eius deuoraret. Et peperit filiū masculū, qui recturus erat oēs gētes in uitga ferrea, & raptus est filius eius ad deū, & ad thronū eius, & mulier fugit in solitudinē, ubi habebat locū paratū a deo, ut ibi pascat eā diebus mille, ducentis, sexagīta. Et factū est praeliū magnū in caelo: Michael & angeli eius praeliabantur cū dracone, et draco pugnabat & angeli eius, et non ualuerunt, ne (que) locus inuentus est eorū amplius in coelo. Et proiectus est draco ille magnus, [Page 334] serpens antiqu [...]s, qui uocatur diabolus et satanas, qui seducit uniuersum orbē, et proiectus est in terram, et angeli eius cum illo missi sunt. Et audiui uocem magnam in coelo dicentem: Nunc facta est salus, et uirtus, et regnum Dei nostri, et potestas Christi eius, quia proiectus est accusator fratrum nostrorum, qui accusabat illos ante cōspectum Dei nostri die ac nocte. Et ipsi uicerunt eum propter sanguinem agni, et propter uerbum testimonii sui, et non dilexerunt animas suas usque ad mortem: propterea laetamini coeli, & qui habitatis in eis. Vae terrae et mari, quia descendit diabolus ad uos, habens iram magnam, sciens quod modicum tempus habet. Et postquam uidit draco quod proiectus esset in terram, persecutus est mulierem quae peperit masculum: et datae sunt mulieri alae duae aquilae magnae, ut uolaret in desertum in locum suum, ubi alitur per tempus et tempora, et dimidium temporis a facie serpentis. Et misit serpens ex ore suo post mulierem aquā tanquam flumen, ut eam faceret trahi a flumine. Et adiuuit terra mulierem, et aperuit terra os suum, et absorbuit flumen, quod misit draco de ore suo. Et iratus est draco in mulierem, & abiit facere praelium cum reliquis de semine eius qui custodiunt mandata [Page] Dei, et habēt testimonium IESV Christi. Et stetit supra arenam matis.
CAPVT XIII.
ET uidi de mari bestiā ascendentem, habentem capita septem, et cornua decem, & super cornua eius decem diademata, & super capita eius nomina blasphemiae. Et bestia quam uidi, similis erat pardo, & pedes eius sicut pedes ursi, & os eius sicut os leonis. Et dedit illi draco uirtutem suā & potestatem magnam. Et uidi unum de capitibus suis, quasi occisum in mortem, & plaga mortis eius curata est. Et admirata est uniuersa terra post bestiam, & adorauerunt draconem qui dedit potestatem bestiae, & adorauerunt bestiam, dicentes: Quis similis bestiae? et quis poterit pugnare cum ea? Et datū est ei os loquens magna et blasphemias: & data est ei potestas facere menses quadraginta duos. Et aperuit os fuum in blasphemias ad Deum, ut blasphemaret nomen eius, & tabernaculum eius, & eos qui in coelo habitāt: & datū est illi bellum facere cum sanctis, & uincere eos. Et data est illi potestas in omnem tribum, et populum, et linguam, et gentem, et adorauerunt eam omnes qui inhabitabant terrā, quorum nō sunt scripta nomina in libro uitae agni, qui occisus est ab origine mundi. Si quis habet aurem, audiat: [Page 335] Qui in captiuitatem duxerit, in captiuitatem uadet: qui in gladio occiderit, oportet eum gladio occidi. Hic est patientia et fides sanctorum. Et uidi aliam bestiam ascendentem de terra, & habebat cornua duo similia agni, et loquebatur sicut draco. Et potestatem prioris bestiae omnem faciebat in conspectu eius, et fecit terram et habitantes in ea adorare bestiam primam, cuius curata est plaga mortis. Et fecit signa magna, ut etiam ignem faceret de coelo descendere in terram in conspectu hominum. Et seduxit habitantes in terra propter signa quae data sunt illi facere in conspectu bestiae, dicens habitantibus in terra: ut faciant imaginem bestiae, quae habet plagam gladii, et uixit. Et datū est illi ut daret spiritum imagini bestiae, et ut loquatur imago bestiae, et faciet ut quicunque non adorauerit imaginem bestiae, occcidatur. Et faciet omnes pusillos et magnos, et diuites, et pauperes, & liberos, & seruos, habere characterem in dextera manu sua, aut in frontibus suis, et ne quis posset emere aut uendere, nisi qui habeat characterem, aut nomen bestiae, aut numerum nominis eius. Hic sapientia est. Qui habet intellectum, computet numerum bestiae. Numerus enim hominis est, et numerus eius sex centi sexaginta sex.
CAPVT XIIII.
ET uidi et agnus stabat supra montem Sion, et cum eo centum quadraginta quatuor milia, habentes nomen eius, et nomen patris eius scriptum in frontibus suis. Et audiui uocem de coelo tanquam uocem aquarum multarum, et tanquam uocem tonitrui magni: et uocem quam audiui, sicut citharoedorum citharizantium in citharis suis. Et cantabant quasi canticum nouum ante sedem, & ante quatuor animalia, & seniores, & nemo poterat discere canticum, nisi illa centum quadraginta quatuor milia, qui empti sunt de terra. Hi sunt qui cum mulieribus non sunt coinquinati: uirgines enim sunt. Hi sequuntur agnū quocunque ierit. Hi empti sunt ex hominibus primitiae Deo & agno, et in ore eorum non est inuentum mendacium. Sine macula enim sunt ante thronum Dei. Et uidi alterum angelum [...]olantem per medium coeli, habentem euangelium aeternum, ut euangelizaret sedentibus super terram, et super omnem gentem, et tribum, et linguam, et populum, dicens magna uoce: Timete Dominum, et date illi honorem, quia uenit hora iudicii eius, et adorate eum, qui fecit coelum, et terram, mare, et fontes aquarum. Et alius angelus secutus est eum, dicens: Cecidit, cecidit Babylon illa magna, [Page 336] quae a uino irae fornicationis suae, potauit omnes gentes. Et tertius angelus secutus est illos, dicens uoce magna: Si quis adorauerit bestiam et imaginem eius, et acceperit characterem in fronte sua, aut in manu sua, et hic bibet de uino irae Dei, quod mixtum est mero in calice irae ipsius: et cruciabitur igne & sulphure in conspectu angelorum sanctorum, et ante conspectum agni: et fumus tormentorum eorum ascendit in secula seculorum, nec habent requiem die acnocte, qui adorauerunt bestiam, et imaginem eius: & si quis acceperit characterem nominis eius. Hic patientia sanctorum est, qui custodiunt mandata Dei [...] fidem IESV. Et audiui uocem de coelo, dicentem mihi: Scribe: Beati mortui qui in Domino moriuntur. Amodo iam dicit spiritus, ut requiescant a laboribus suis: opera enim illorum sequuntur illos. Et uidi, & ecce nubem candidam, et super nubem sedentem similem filio hominis, habentem in capite suo coronam auream, et in manu sua falcem acutam. Et alius angelus exiuit de templo, clamans uoce magna ad sedentem super nubem: Mitte falcem tuam, et mete, quia uenit hora ut metatur, quoniam aruit messis terrae, & misit qui sedebat super nubem falcem suā in terram, & [Page] demessuit eam. Et alius angelus exiuit de templo, quod est in coelo, habens et ipse falcem acutam. Et alius angelus exiuit de altari, qui habebat potestatem supra ignem, et clamauit uoce magna ad eum qui habebat falsam acutam, dicens: Mitte falsam tuam acutam, et uindemia botros uineae terrae, quoniam maturae sunt uuae eius. Et misit angelus falcem suam acutam in terram, & uindemiauit uineam terrae, & misit in lacum irae Dei magnum, & calcatus est lacus extra ciuitatem, et exiuit sanguis de lacu, usque ad frenos equorum per stadia mille sexcenta.
CAPVT XV.
ET uidi aliud signum in coelo magnum et mirabile, angelos septē, habentes plagas septem nouissimas, quoniam in illis consummata est ira Dei. Et uidi tanquam mare uitreum mixtum igne, & eos qui uicerunt bestiam, et imaginem eius, & numerum nominis eius stantes supe [...] mare uitreum, habentes citharas Dei, et cantantes canticum Mosi serui Dei, & canticum ag [...]i, dicentes: Magna et mirabilia sunt opera tua Domine Deus omnipotēs, iustae & uerae sunt uiae tuae rex seculorum. Quis nō timebit te domine, & magnificabit nomē tuū? quia solus pius e [...], quoniā oēs gentes ueniēt, & adorabunt in conspectu tuo, quoniā [Page 337] iudicia tua manifesta sunt. Et post haec uidi, & ecce apertū est tēplū tabernaculi testimonii in coelo, et exierūt septē angeli, habentes septē plagas de tēplo, uestiti lino mūdo & cādido, & prae cīcti circa pectora zonis aureis. Et unū de quatuor aīlibus, dedit septem angelis septē phialas aureas, plenas iracundiae Dei uiuē tis in secula seculorum. Et impletum est templum dei fumo a maiestate Dei & uirtute eius, & nemo poterat introire in templū, donec consummarentur septem plagae septem angelorum.
CAPVT XVI.
ET audiui uocem magnam de templo dicentem septem angelis: Ite, & effūdite septem phialas irae Dei in terrā. Et ab [...]it primus angelus, & effudit phialam suā in terram, & factum est uulnus saeuū & pessimū in homines qui habebant characterē bestiae, & in eos qui adorauerunt bestiam & imaginem eius. Et secūdus angelus effudit phialā suam in mare, & factus est sanguis tanquā mortui, & omnis anima uiuens mortua est in mari. Et tertius angelus effudit phialam suā super flumina, & super fontes aquarū, & factus est sanguis. Et audiui angelum aquarum dicentē: Iustus es dn̄e, qui es, & qui eras, sanctus, qui hoc iudicasti: quia sanguinem sanctorū et prophetarum effuderunt, et sanguinem eis dedisti bibere: digni em̄ sunt. [Page] Et audiui alterum angelū dicentem: Etiam Domine Deus omnipotens, uera et iusta iudicia tua. Et quartus angelus effudit phialam suam suam in solem, et datum est illi aestu affligere homines et igni. Et aestuauerunt homines aestu magno, & blasphemauerunt nomen Dei, habentis potestatem super has plagas, ne que egerunt poenitentiam, ut darēt illi gloriam. Et quintus angelus effudit phialam suam super sedem bestiae, & factum est regnum eius tenebrosum, & cō manducauerunt linguas suas prae dolore, & blasphemauerunt Deum coeli prae doloribus et uulneribus suis, & non egerunt poenitentiam ex operibus suis. Et sextus angelus effudit phialam suam in flumen illud magnum Euphrate, & siccauit aquam eius, ut praepararetur uia regibus ab ortu solis. Et uidi de ore draconis, et de ore bestiae, & de ore pseudoprophetae exire spiritus tres immundos, in modum ranarum. Sunt enim spiritus daemoniorum, facientes signa, & procedunt ad reges totius terrae, congregare illos in praelium ad diem magnum omnipotentis Dei. Ecce uenio cito sicut fur. Beatus qui uigilat, & custodit uestimenta sua, ne nudus ambulet, & uideant turpitudinem eius. Et congregabit illos in locū, ꝗ uocatur hebraice Armageddō. Et septimus āgelus effudit phialā suā in aerē, & exiuit uox magna de tē plo [Page 338] a throno, dicēs: Factum est. Et facta sunt fulgura, & uoces, & tonitrua, & terraemotus factus est magnus, qualis nūquam fuit, ex quo hoīes fuerūt super terrā, talis terraemotus sic magnus. Et facta est ciuitas magna in tres partes, & ciuitates gentium ceciderunt. Et Babylon magna uenit in memoriā ante deum, dare illi calicē uini indignationis irae eius. Et omnis insula fugit & mō tes non sunt inuenti. Et grando magna sicut talentum descendit de coelo, in homines, & blasphemauerunt Deū hoīes propter plagam grandinis: quoniam magna facta est uehementer.
CAPVT XVII.
ET uenit unus de septē angelis qui habebant septem phialas, & locutus est mecum, dicens: Veni, & ostēdam tibi damnationē meretricis magnae, quae sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terrae, & inebriati sunt qui inhabitabāt terrā de uino prostitutiōis eius. Et abstulit me in spiritu in desertum. Et uidi mulierē sedentē suꝑ bestiam coccineā plenam nominibus blasphemiae, habentem capita septē & cornua decem. Et mulier erat circundata purpura & coccino, & inaurata auro & lapide precioso, & margaritis, habens poculum aureum in manu sua, plenum abominatione et immundicia fornicationis suae. Et in fronte eius nomen scriptū, [Page] mysterium: Babylon magna mater fornicationum & obominationum terrae. Et uidi mulierem ebriam de sanguine sanctorum, & de sanguine martyrum IESV. Et miratus sum cum uiderem illam admiratione magna. Et dixit mihi angelus: Quare miraris? Ego dicam tibi sacramentum mulieris, et bestiae quae portat eam, quae habet capita septem & cornua decem. Bestia quam uidisti, fuit, et non est, et ascensura est de abysso, et in interitum ibit, et mirabuntur inhabitantes terram, quorum non sunt scripta nomina in libro uitae a constitutione mundi, uidentes▪ bestiam quae erat, et non est. Et hic est sensus qui habet sapientiam. Septem capita, septem montes sunt, super quos mulier sedet, et reges septem sunt. Quinque ceciderunt, unus est, et alius nondum uenit, et cū uenerit, oportet illum breue tēpus manere. Et bestia quae erat, et non est, ipsa octaua est, et de septem est, et in interitum uadit. Et decem cornua quae uidisti, decem reges sunt, qui regnum nondum acceperūt, sed potestatem tanquam reges una hora accipient post bestiam. Hi unū consiliū habent, et uirtutem, et potestatem suam bestiae trad [...]nt. Hi cum agno pugnabunt, et agnus uincet illos: quoniam Dominus dominorum est, & Rex regū: & qui cum illo sunt, uocati, et electi, [Page 339] & fideles. Et dixit mihi: Aquae quas uidisti ubi meretrix sedet, populi sunt, & Gentes, et linguae. Et decem cornua quae uidi [...]i in bestia, hi odient fornicariam, & desolatam facient illam, et nudam, et carnes eius manducabunt, et ipsam igni concremabunt. Deus enim dedit in corda eorum, ut faciant quod placitum est illi, ut dent regnum suum bestiae, donec consummentur uerba Dei. Et mulier quam uidisti, est ciuitas magna, quae habet regnum super reges terrae.
CAPVT XVIII.
ET post haec uidi alium angelum descendentem de coelo, habentem potestatem magnam, et terra illuminata est a gloria eius. Et exclamauit in fortitudine, dicens: Cecidit, cecidit Babylon magna, & facta est habitatio daemoniorum, & custodia oīs spiritus immundi, & custodia omnis uolucris immundae & odibilis: quia de uino irae fornicationis eius biberunt omnes Gentes, & reges terrae cum illa fornicati sunt, & mercatores terrae de uirtute deliciarum eius diuites facti sunt. Et audiui aliam uocem de coelo, dicentem: Exite de illa popule meus, et ne participes sitis delictorum eius, & de plagis eius non accipiatis. Quoniam peruenerunt peccata eius us (que) ad coelum, & recordatus est Dominus iniquitatum eius. Reddite illi, sicut et ipsa reddidit [Page] uobis, & duplicaté duplicia secundum opera eius. In poculo quo miscuit uobis, miscete illi duplum. Quātum glorificauit se, et in delitiis fuit, tantum date illi tormentum et luctum. Quia in corde suo dicit: Sedeo regina, et uiduan on sum, & luctum non uidebo: Ideo in una die uenient plagae eius, mors, et luctus, & fames, & igne comburetur: quia fortis est Deus qui iudicabit illam. Et flebunt et plangent se super illam reges terrae, qui cum illa fornicati sunt, & in delitiis uixerunt, cum uiderint fumum incendii eius longe stantes, propter timorē tormētorū eius, dicentes: Vae, uae ciuitas illa magna Babylon, ciuitas illa fortis, quoniam una hora ueniet iudicium tuum. Et negociatores terrae flebunt, et lugebunt super illam, quoniam merces eorum nemo emet amplius, merces auri, & argenti, et lapidis preciosi, & margaritae, et byssi, et purpurae, & serici, & cocci, et, omne lignū thynū, & omnia uasa eboris, et omnia uasa de lapide precioso, et aeramento, et ferro, et marmore, & cynomomum, & amomum, & odoramentorum, & unguenti, et thuris, & uini, & olei, & similae, & tritici, & iumentorum, & ouium, & equorum, et rhedarum, et mācipiorū, et animarū hoīm. Et poma desyderii aīae tuae discesserunt a te, & oīa pinguia, & pra [...] clara perierūt a te, et āplius illa iā non īueniēt mercatores horū. [Page 340] Qui diuites facti sunt ab ea, longe stabunt, propter timorem tormentorum eius, flentes, ac lugē tes, et dicentes: Vae, uae, ciuitas illa magna quae amicta erat bysso, & purpura, & cocco, & deaurata erat auro, et lapide precioso, et margaritis: quoniam una hora destitutae sunt tantae diuitiae. Et omnis gubernator et omnes qui in lacu nauigant, et nautae, et qui in mari operantur, longe steterūt, et clamauerūt uidentes locum incendii eius, dicentes: Quae similis ciuitati huic magnae? Et miserunt puluerem super capita sua, & clamauerunt, flentes et lugentes, dicentes: Vae, uae, ciuitas illa magna, in qua diuites facti sunt oēs sunt, qui habebant naues in mari de preciis eius: quoniam una hora desolata est. Exulta super eam coelum, & sancti Apostoli, & prophetae: qm̄ iudicauit Deus iudicium uestrū de illa. Et sustulit unus angelus fortis lapidem, quasi molarem magnum, & misit in mare, dicens: Hoc impetu mittetur Babylon ciuitas illa magna, & ultra iam non inuenietur. Et uox citha [...]oedorū, & musicorū, & tibia canentiū: & tuba nō audietur in te amplius, & oīs artifex oīs (que) ars nō inuenietur in te āplius, & uox molae non audietur in te amplius, & lux lucernae non lucebit in te amplius, & uox spōsi & spōsae nō audietur adhuc ī te: ꝗa mercatores tui erāt principes terrae, ꝗa in ueneficiis tuis errauerūt oēs gētes [Page] [...] [Page 340] [...] [Page] Et in ea sanguis propheta [...]um & sanctorum inuentus est, & omnium qui interfecti sunt in terra.
CAPVT XIX.
POst haec audiui qua [...] uocem turbarum multarum in coelo dicentium: Alleluia. Laus, & gloria, & uirtus Deo nostro est, quia uera & iusta iudicia sunt eius qui iudicauit de meretrice magna, quae corrupit terram in prostitutione sua, & uindicauit sanguinem seruorum suorum de manibus eius. Et iterum dixerunt: Alleluia. Et fumus eius ascendit in secula seculorum. Et ceciderūt seniores uigintiquatuor, & quatuor animalia, & adorauerunt Deum sedentem super thronum, dicentes: Amen, Alleluia. Et uox de throno exiuit, dicens: Laudem dicite Deo nostro omnes sancti eius, & qui timetis eum pusilli & magni. Et audiui quasi uocem turbae magnae, & sicut uocem aquarum multarum, & sicut uocem tonitruorum magnorum, dicentium: Alleluia, quoniam regnauit Dominus Deus noster omnipotens. Gaudeamus, & exultemus, & demus gloriam ei, quia uenerunt nuptiae agni, et uxor eius praeparauit se. Et datum est illi ut cooperiatse byssino splendenti & candido. Byssinū enim iustificationes sunt sanctorum. Et dixit mihi: Scribe: Beati qui ad coenā nuptiarū uocati sunt agni. Et dixit mihi: [Page 341] Haec uerba Dei uera sunt. Et cecidi ante pedes eius, ut adorarem eum. Et dixit mihi: Vide ne feceris: Conseruus enim tuus sum, et fratrum tuorum habentium testimonium IESV. Deum adora. Testimonium enim IESV est spiritus prophetiae. Et uidi coelum apertum, et ecce equus albus, et qui sedebat super eum, uocabatur Fidelis et Verax, et cum iustitia iudicat & pugnat. Oculi autem eius sicut flamma ignis, et in capite eius diade mata multa, habens nomē scriptum, quod nemo nouit, nisi ipse. Et uestitus e [...]ar ueste aspersa sanguine, & uocabatur nomen eius Verbum Dei. Et exercitus qui sunt in coelo, sequebantur eum in equis albis, uesti [...]i by [...]lo albo et mundo. Et de ore eius procedit gladius, ex utraque parte acutus, ut in ipso percutiat Gentes, et ipse reget eas in uirga ferrea, et ipse calcat torcular uini furoris irae Dei omnipotentis. Et habet in uestimento et in [...]emore suo scriptum: Rex regum, et Dominus dominantium. Et uidi unum angelum stantem in sole, et clamauit uoce magna, dicens omnibus auibus quae uolabant per medium coeli: Venite, et congregamini ad coenam magnam Dei, ut māducetis carnes regū, et carnes tribunorū, et carnes fortium, et carnes equorum, [Page] & sedentium in ipsis, et carnes omnium liberorum et seruorum, et pusillorum, et magnorum. Et uidi bestiam, et reges terrae, & exercitus eorum congregatos ad faciendum praelium cum illo qui sedebat in equo, et cum exercitu eius. Et apprehensa est bestia, & cum ea pseudopropheta, qui fecit signa coram ipso, quibus seduxit eos, qui acceperunt characterem bestiae, & qui adorauerunt imaginem eius. Viui missi sunt hi duo in stagnum ignis ardentis sulphure: et caeteri occisi sunt in gladio sedentis super equum qui procedit de ore ipsius, et omnes aues saturatae sunt carnibus eorum.
CAPVT XX.
ET uidi angelum descē dentem de coelo, habentem clauem abyssi, et catenam magnā in manu sua. Et apprehendit draconem serpentem antiquum, qui est diabolus et satanas, et ligauit eum per annos mille, et misit eum in abyssum, et clausit, & signauit super illum, ut non seducat amplius gentes, donec consummentur mille anni, post hoc oportet illum solui modico tempore. Et uidi sedes, et sederunt super eas, et iudicium datum est illis: et animas decollatorum propter testimonium IESV, et propter uerbum Dei, et qui non adorauerunt bestiam, ne (que) imaginem eius, nec acceperunt [Page 342] characterem eius in frontibus aut in manibus suis, & uixerūt & regnauerunt cum Christo mille annis. Caeteri uero mortuorum non uixerunt, donec consummē tur mille anni. H [...]ec est resurrectio prima. Beatus & sanctus qui habet partem in resurrectione prima. In his secunda mors non habet potestatem, sed erunt sacerdotes Dei & Christi, & regnabunt cum illo mille annis. Et [...]um consummati fuerint mille anni, soluetur satanas de carcere suo, et exibit, & seducet gentes quae sunt super quatuor angulos terrae Gog et Magog, et congregabit eos in praelium, quorum numerus est sicut arena maris. Et ascenderunt super latitudinem terrae, & circumierunt castra sanctorum, & ciuitatem dilectam. Et descendit ignis a Deo de coelo, & deuorauit eos, & diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis & sulphuris, ubi & bestia & pseudoprophetae cruciabuntur die ac nocte in secula seculorum. Et uidi thronum magnum & candidum, & sedentem super eū, a cuius conspectu fugit terra & coelum, & locus nō est inuentus eis. Et uidi mortuos magnos & pusillos, stantes in cō spectu throni, & libri aperti sunt: & alius liber apertus est, qui est uitae, & iudicati sūt mortui ex his, quae scripta erāt in libris secundū opera ipsorū: & dedit mare mortuos suos ꝗ in eo erāt, & mors & infernus dederūt mortuos suos ꝗ [Page] in ipsis erant, & iudicatum est de singulis secūdum opera ipsorum. Et infernus et mors missi sunt in stagnum ignis. Haec est mors secunda. Et qui non inuentus est in libro uitae scriptus, missus est in stagnum ignis.
CAPVT XXI.
ET uidi coelum nouum, et terram nouam: primum enim coelum, et prima terra abiit, et mare iam non est. Et ego Ioannes uidi sanctam ciuitatem Hierusalem nouam, descendentem de coelo, a Deo paratam, sicut sponsam ornatam uiro suo. Et audiui uocem magnam de throno dicentem: Ecce tabernaculum Dei cum hominibus, et habitabit cum eis: et ipsi populus eius erunt, et ipse Deus cum eis erit eorum Deus: et absterget Deus omnem lach [...]ymam ab oculis eorum, et mors ultra non erit, neque luctus, neque clamor, neque dolor erit ultra: quia prima abierunt. Et dixit qui sedebat in throno: Ecce noua facio omnia. Et dixit mihi: Scribe, quia haec uerba fidelissima sunt & uera. Et dixit mihi: Factum est. Ego sum alpha et ω, initium et finis. Ego sitienti dabo de fonte aquae uiuae gratis. Qui uicerit, possidebit haec: et ero illi Deus, et ille erit mihi filius. Timidis autem et incredulis, et execratis, [Page 343] & homicidis, & fornicatoribus, & ueneficis, & idololatris, & omnibus mēdacibus pars illorū erit in stagno ardēti igne et sulphure, quod est mors secunda. Et uenit unus de septē angelis, habētibus phialas plenas septem plagis nouissimis, & locutus est mecū, dicēs: Veni, & ostendā tibi sponsam, uxorem agni. Et sustulit me in spiritu in montem magnum & altum, & ostendit mihi ciuitatem sanctam Hierusalem, descendentem de coelo a Deo, habentem claritatem Dei, & lumen eius simile lapidi precioso, tanquam lapidi Iaspidis, sicut Cristallum. Et habebat murū magnum & altum, habentē portas duodecim, & in portis angelos duodecim, & nomina inscripta, quae sunt nomina duodecim tribuū filiorū Israel. Ab oriente portae tres, ab aquilone portae tres, ab austro portae tres, ab occasu portae tres. Et murus ciuitatis habens fundamenta duodecim, & in ipsis duodecim nomina duodecim Apostolorū agni. Et qui loquebatur mecum, habebat mensuram arundineā aureā, ut metiretur ciuitatem, & portas eius, & murū. Et ciuitas in quadro posita est, longitudo eius tā ta est, quāta & latitudo: & mēsus est ciuitatē de arundine aurea ꝑ stadia duodecī milia, longitudo, & altitudo, & latitudo eius aequalia sūt. Et mēsus est murū eius cē tū quadragīta quatuor cubitotū, mēsura hoīs, q̄ est angeli. Et erat [Page] structura muri ex lapide Iaspide: ipsa uero ciuitas aurum mūdum, simile uitro mundo. Et fundamē ta muri ciuitatis omni lapide precioso ornata. Fundamentum primum Iaspis, secundum Sapphyrus, tertium Calcedonius, quartum, Smaragdus: quintum, Sardonix, sextum, Sardius, septimum, Chrysolytus, octauum, Berillus, nonum, Topazius, decimum, Chrysoprasus, undecimū, Hyacinthus, duodecimum, Amethystus. Et duocim portae, duodecim margaritae sunt per singulas, & singulae portae, erāt ex singulis margaritis: & platea ciuitatis, aurum mundum, tanquam uitrū perlucidum: & templum non uidi in ea. Dominus em̄ Deus omnipotens, templum illius est & agnus. Et ciuitas non eget sole, neque luna, ut luceant in ea: nam claritas Dei illuminabit e [...], & lucerna eius est agnus. Et ambulabunt gentes in lumine eius, & reges terrae afferēt gloriā suā, & honorem in illā. Et portae eius non claudentur per diem: nox enim nō erit illic. Et afferent gloriam & honorem gentium in illam. Nō intrabit in eam aliquid coinquinatū, aut abominationē faciens & mendacium, nisi qui scripti sunt in libro uitae agni.
CAPVT XXII.
ET ostendit mihi fluuiū aquae uiuae, splēdidum tanquā Cristallū, procedentem de sede Dei & agni. In medio plateae eius, [Page 344] & ex utraque parte flumini [...] lignum uitae, afferens fructus duodecim, per menses singulos fructum suum, & folia ligni ad sanitatem gentium. Et omne maledictum non erit amplius, sed sedes Dei & agni in illa erunt, & serui eius seruient illi, et uidebunt faciem eius, et nomen eius in frontibus eorum. Et nox ultra non erit, et non egebunt lumine lucernae, neque lumine solis: quo niam Dominus Deus illuminabit illos, et regnabunt in secula seculorum. Et dixit mihi: Haec uerba fidelissima sunt & uera. Et Dominus Deus spirituum prophetarum misit angelum suum ostendere seruis suis, quae oportet fieri cito. Et ecce uenio uelo citet. Beatus qui custodit uerba prophetiae libri huius: et ego Ioannes qui audiui, & uidi haec: Et postquam audissem & uidissem, cecidi ut adorarem ante pedes angeli, qui mihi haec ostendebat, et dixit mihi: Vide ne feceris: conseruus enim tuus sum, et fratrum tuorum prophetarum, et eorum qui seruant uerba prophetiae libri huius. Deum adora. Et dixit mihi: Ne signaueris uerba prophetiae libri huius: tempus enim prope est. Qui nocet, noceat adhuc: et qui in sordibus est, sordescat adhuc: et qui iustus est, iustificetur adhuc: & sanctus, sanctificetur adhuc. Ecce uenio cito, & merces [Page] mea mecum est reddere unicuique secundum opera sua. Ego sum alpha et ω, primus & nouissimus, principium et finis. Beati qui lauant stolas suas in sanguine agni, ut sit potestas eorum in ligno uitae, et per portas intrent in ciuitatem. Foris canes et uenefici, & impudici, & homicidae, & idolis seruientes, & omnis qui amat & facit mendacium. Ego IESVS misi angelum meum, testificari uobis haec in ecclesiis: Ego sum radix & genus Dauid▪ stella splendida & matutina. Et spiritus & sponsus dicunt: Veni. Et qui audit, dicat: Veni. Et qui sitit, ueniat: & qui uult, accipiat aquam uitae gratis. Contestor enim omni audienti uer [...]a prophetiae libri huius. Si quis apposuerit ad haec, apponet Deus super illum plagas scriptas in libro isto. Et si quis diminuerit de uerbis libri prophetiae huius, auferet Deus partem eius de libro uitae, et de ciuitate sancta, et de his quae scripta sunt in libro isto. Dicit qui testimonium perhibet istorum. Etiam uenio cito: Amē. Veni Domine IESV. Gratia Domini nostri IESV, Christi cum omnibus uobis. Amen.
¶The holy Gospell of Iesus Christ after Mathewe.
The fyrst Chapter. ✚
THe boke of ye generacion A of Iesus Christe the sonne of Dauid,Lu. 2. [...]. 3. d the sōne of Abraham Gene. 11. a Abraham begat Isaac. Gene. [...]. c Isaac begat Iacob. Gene. 19. d Iacob begat Iudas and hys brethren. Gene. [...]. d Iudas begat Phares and Zarā of Thamar. Gene. [...]. b Phares begat Esrom. [...]. d Esrom begat Aram. [...]. [...]ar. 1. [...] Arā begat Aminadab. Num. 1. a Aminadab begat Naasson. Naasson begat Salmon. Salmon begat Booz of Raab. Booz begat Obed of Ruth. Obed begat Iesse. Ruth. 4. d 1. Reg. 6. a Iesse begat Dauid ye kynge. 2. R [...]. 12. [...]Dauid the kynge begat Salomō of her that was Vrias wyfe. 1. Pa. [...]. b Salomō begat Roboā. 2. Par. 11. b Roboā begat Abia. Abia begat Asa. Asa begat Iosaphat. Iosaphat begat Iorā. Iorā begat Ozias.B 2. Par. 26. d Ozias begat Ioathan. 2. pa. 27. b Ioathā begat Achaz. 2. pa. 28. d Achaz begat Ezechias. 4. re. 20. c Ezechias begat Manasses. 4. re. 21. d Manasses begat Amon. 4. re. 21. [...] Amō begat Iosias. 4. re. 2 [...]. f 24. and .25 Iosias begat Iechonias and his brethrē in ye trāsmigraciō of Babilō. And after & trāsmigraciō of Babilon. 1. Para. [...]. c Iechonias begat Salathiel. Agge. 1. a 1. Esdra. [...]. [...] Salathiel begat Zorobabel Zorobabel begat Abiud. Abiud begat Eliachī. Eliachī begat Azor. Azor begat Sadoc. Sadoc begat Achī, Achim [Page] begat Eliud. Eliud begat Eleazar. Eleazar begat Mathā. Mathan begat Iacob. Iacob begat Ioseph ye husbande of Mary, of which was borne Iesus, whych is called Christ. ⊢ And so al the generaciōs frō Abrahā vnto Dauid, are .xiiii. generaciōs. And frō Dauid vnto ye trāsmigraciō of Babilon are .xiiii. generaciōs. And frō the trāsmigraciō of Babilō, vnto Christ C are .xiiii. generaciōs. ✚ Truly Luc [...]. 1· b ye generaciō of Christ was on this wyse: Whā Mary ye mother of Iesu was spoused vnto Ioseph, afore they came together, she was foūde wt chyld thorowe ye holy goost. But seyng Ioseph hyr husbāde was ryghteous & wolde not bryng her to shame, he was mynded to put her awaye preuely. But whyle he thus thought, ✚ behold, the angell of ye LORDE appeared vnto hym in slepes, sayeng: IosephL [...]ce. [...]. [...] thou sonne of Dauid, feare not yu to take Mary thy wife: for ye which is borne in her, is of the holy goost. She shall truly brynge forth a sōne, [...]ctu. 4. [...] Pilip. 2. a & yu shalte cal hys name Iesus, for He shal saue his people frō theyr synnes. ⊢ But al thys was done, yt it myght be fulfylled which was spokē of ye LORD by ye prophete Esay, sayenge: Esay. 7. c Behold, a virgin shalbe wt chyld, & shal bryng forth a sōne & hys name shalbe called Emanuel, whyche is interpreted: God wt vs. ⊢ Ioseph truly arysynge from slepe, dyd as the angell of the LORDE cōmaunded hym, and toke hys wyse, and knewe her not, tyl she Luc. 2. [...] brought forth hyr fyrstborne sōne, and called hys name Iesus.
The .ii. Chapter. ✚
[Page 2] WHan Iesus therfore was A borne in Bethleē of Iewry in the dayes of Herode the kynge. Beholde, ther came wyse men from the east to Ierusalem, sayenge: Where is he that is borne kynge of the Iewes? For we haue sene hys starre in the east, & are come to worshippe hym. But Herode the kynge hearyng, was vexed, & al Ierusalem wyth him. And he gatherynge together all the princes of the prestes & scrybes of the people enquired of thē, where Christ shulde be borne. And they sayd vnto hym: In Bethleem of Iewrye, for so is it wrytten by the prophete. Mich. 5. a. And thou Bethleem in the lande of Iewry art not the least amonge the princes of Iewry: Ioh. 7. d. For out of ye shal ther come forth a captayn, whych shal gouerne B my people Israel. Than Herode (the wyse mē beynge preuely called) learned of them diligently the tyme of ye starre that appeared vnto thē. And he sendynge them vnto Bethleem, sayd: Go ye, and inquire diligently of the chyld. And whā ye haue foūde brynge me worde agayne, that I also cōmynge, maye worshippe hym. Whych whan they hadde herde the kynge, they wente theyr waye. And behold, the starre that they had sene in the east, wente before them, tyl it cōmyng, stode aboue where ye chyld was. They truly seynge the starre, ioyed wyth exceadynge great gladnesse. And entrynge into the house, they founde the chylde wyth Mary hys mother. And they Psal. 71. b. Esa. 60. a. fallynge downe flat, worshipped hym. And [Page] whan they had opened theyr treasures, they offered vnto hym gyftes: golde, frankyncēce, and myrre. And the answere beynge receaued in slepes that they shulde not go agayne vnto Herode, they returned in to theyr owne contry by another C waye. ⊢ Whych whan they were departed, ✚ the angell of the LORDE appeared vnto Ioseph in slepes, sayenge: Aryse, and take the chylde and hys mother, and Exodi. 4. d. flye in to Egipte, and be there tyll I brynge ye worde. For it wyll come to passe, that Herode shal seke the chylde to destroye hym. Whyche rysynge vp, toke the chylde and hys mother by nyght, & departed in to Egipte, & was there vntyll the death of Herode, That it myght be fulfylled whych was spoken of the LORDE by ye prophet sayenge: Num. 24. c Oz [...]e. 11. a Out of Egipt haue I called my sōne. Then Herode seynge that he was mocked of ye wyse men, was exceadynge wroth, & (sendyng forth) flewe al the chyldrē yt were in Bethleem & in al the coastes therof, from the age of two yeare & vnder, accordynge to ye tyme yt he had sought out of ye wyse men. Thā was it fulfylled that was spokē by Ieremy the prophete, sayenge: Iere. 31. c. In Rama was ther a voyce herde, wepynge and greate howlynge, Rachel bewaylynge hyr chylderen, and wolde not be comforted, because they are not. ⊢ D ✚ But whan Herode was dead, beholde, the angell of the LORDE appeared in slepes vnto Ioseph in Egipte sayenge: Aryse, and take the chylde and hys momother, [Page 3] and go in to the lande of Israel: For they are dead that soughte the lyfe of the chylde. Whych rysyng vp, toke the chylde and hys mother, and came in to the lande of Israel. But he hearynge ye Archelaus raygned in Iewry in steade of Herode hys father (and beynge admonished in slepes) departed in to the coastes of Galile. And he commynge dwelt in a cytie whych is called Nazareth, ye it myght be fulfylled, whych was spokē by ye prophetes: How that Iude. 13. b he shalbe called a Nazarite. ⊢
The .iii. Chapter. ✚
IN those dayes Marci. 1. a. Luce. 3 a Ioh. 3. d. came Ihō A baptist preachynge in the wyldernesse of Iewry, & sayeng: Math. 4. b. Do ye penaūce, for the kyngdom of heauēs is drawen nye. For Ioh. 1. b. thys is he of whome it is spoken by Esay the prophet, sayenge: Esay. 40. a The voyce of a cryer in the wyldernesse. Prepare ye the way of ye LORD, make hys pathes strayght 4. Reg. 1. b.But Ihon hymselfe had a garmēt of Camels heer, & a lethrē gyrdell aboute hys loynes. Hys meate was locustes & wylde hony. Than wente forth vnto hym Ierusalē, & al Iewry and all the contry about Iordane, & were baptysed of hym in Iordane cō fessyng theyr synnes. Luce. 3. b But he seyng many of ye Pharises & Saduces cō myng to his baptyme, said vnto thē: Ye generaciō of vipers, who certified you to flye frō ye wrath to come? Do therfor worthy frute of penaūce And thynke not ye to saye wtin your selues: We haue a father, Abrahā. For I saye vnto you, that God is [Page] able out of these stones to rayse vp chyldrē vnto Abrahā, for euen now is the are put to ye roote of ye trees. Math. 7. b. Luce. 3. c Euery tre therfore that yeldeth not good frute, shalbe hewē downe, B and cast in to the fyre. Marci. 1. a. Luce. 3. c Ioh. 1. c. I verely do baptise you in water vnto penaūce: but he that shall come after me, is stronger than I, whose shues I am not able to beare: He shall baptyse you in ye holy goost & fyre: Luce. 3. c Whose fanne is in hys hande, and he shall clense hys floore, & gather ye wheate in to hys barne: but the chaffe shall he burne with vnquēcheable fyre. ⊢ ✚ Marci. 1. a. Than cam Iesus from Galile vnto Iordane to Ihō, that he myght be baptysed of hym. But Ihon forbad him, sayeng: Ioh. 13. a I ought to be baptysed of the, and cōmest thou vnto me? Iesus answerynge sayd vnto hym: Suffre now, for thus becommeth it vs to fulfyll all ryghteousnesse. Than he let hym. Marci. 1. a. Luce. 3. c Ioh. 1. d. Esay. 4.2. a. Iesus verely beynge baptysed came vp immediatly out of the water. And behold, the heauēs were opened vnto hym, & he sawe ye sprete of God descendynge as a doue, & cōmynge vpō hym. And beholde, a voyce frō heauen, sayeng: Math. 17. a Luce. 9. d [...]. Petri. 1. d Thys is my welbeloued sōne, in whō I am appleased. ⊢
The .iiii. Chapter. ✚
A THen Marci. 1. b. Luce. 4. a. was Iesus led of the sprete in to wyldernesse, that he myght be tempted of the deuell. And whā he had fasted fourty dayes and fourty nyghtes, he was afterwarde an hungred. And the tempter approchynge nye, sayd vnto hym: Yf thou be the [Page 4] sonne of God, say the worde yt these stones may be made bread. Whych answeryng sayd: It is wryttē: Deute. 8. a. Sapi. 16. c. Mā lyueth not in bread only, but in euery worde that procedeth out of the mouth of God. Thā the deuell toke hym vp in to the holy cytie, and set hym vpon the pynacle of the temple & sayeth vnto hym: Yf thou be ye sōne of God, cast thyselfe downewarde. For it is wryttē: Psal. 90. [...]. How that he hath geuē hys angels charge cōcernynge the, & they shall take the in theyr hā des, lest thou hurt thy foote agaynst a stone. Iesus sayd vnto him agayn: It is wryttē: Deute. 6. c Thou shalt not tēpte the LORDE thy God. Agayne, ye deuel B toke hym vp in to an exceadyng hye mountayne, & shewed hym all ye kyngdomes of the worlde, & the glorye of them, & sayeth vnto hym: All these wyll I geue vnto the, yf thou fallinge downe wylt worshippe me. Thā sayeth Iesus vnto hym: Auoyd Satan. For it is wrytten: Deute. 6. c. 1. Reg. 7. a. Thou shalt worship ye LORDE thy God, & hym only shalt thou serue. Thā ye deuel left him, & beholde, Marci. 1. b. the angels came & ministred vnto hym. ⊢ ✚ Marci. 1. b. Luce. 4. d. Whan Iesus had herde yt Ihou was taken, he departed into Galile: Luce. 4. d.and (the cytie Nazareth beyng left) he came and dwelt in Caphernaū a cytie of the see coast, in the borders of Zabulō & Nepthalim, ye it myght be fulfylled whych was spokē by Esay ye prophete: Esay. 9. a. The lāde of Zabulō & the lāde of Nepthalim, ye way of the see beyonde Iordane, Galile of the Heythē, people that sat in darkenesse, saw a great light: and to them [Page] that sat in the region of the shadow of death, euen vnto them is ye lyght rysen vp. ⊢ Marci. 1. b. From that tyme forth began Iesus to preach and to saye: Math 3. a. Do ye penaunce, for the kyngdom C of heauens is drawen nye. ✚ Marci. 1. b. Luce. 5. a Iesus walkynge by the see of Galile, sawe two brethren: Simon, whyche is called Peter, and Andrewe hys brother castynge a net in to the see (for they were fyshers) and he sayde vnto them: Come ye after me, and I wyll make you to become Iere. 16. c Ezec. 47. b fyshers of men. And immediatly (the nettes beyng left) followed hym. And he goynge forth thence▪ saw other two brethrē, Iames of Zebede & Ihō hys brother in a ship wt Zebede theyr father, mendynge theyr nettes. And he called them. Math. 19. d Luce. 5. b They immediatly (ye nettes and father beynge left) followed hym. ⊢ ✚ Marci. 1. [...]. And Iesus went aboute all Galile, teachynge in theyr synagoges and preachynge the Gospell of the kyngdome, and healynge euery disease and euery infirmite in the people. And the fame of hym wente out in to all Siria. And they presented vnto hym all such as were vexed wyth sun [...]rye diseases, & taken wyth maladies, and them that had deuels and suche as were lunatyke, and mē diseased of the palsye, and he healed thē. Marci. 3. a. Luce. 6. b. And the [...] followed him greate multytudes out of Galile, and from the ten cyties, and from Ierusalem, and out of Iewry, and from beyonde Iordane.
The .v. Chapter. ✚
[Page 5] IEsus seynge the people, A wente vp in to a mountayne. And whan he was set, his disciples came vnto hym. And he openyng his mouth taught them sayenge: Luce. 6. c Blessed are the poore in sprete, for theyrs is the kyngdome of heauens. Blessed are the meke, for they shall possesse the earth. Esai. 61. a and. 60. b Blessed are they that mourne, for they shalbe cōforted. Iere. 31 d Blessed are they that honger and thyrst after ryghteousnesse, for they shalbe satisfied. Blessed are the mercyfull, for they shall optayne mercy. Blessed are they that be of cleane harte, for they shall se God. Blessed are ye peacemakers, for they shalbe called the chyldren of God. Blessed are they that suffre persecucion for righteousnesse sake, for theyrs is ye kyngdome of heauens. 1. Petri. 1. c 2. c. and. 4. c Blessed are ye, whan men shall speake euell of you, and persecute you, and saye al euell agaynste you lyenge, for my sake: Actu. 5. c.Reioyce ye and be glad, for plenteous is your rewarde in the heauēs. For so persecuted they the prophetes, that were before you. Marci. 9. e Luce. 14. d Ye are B the salt of ye earth. But yf the salt vanishe away, wherin shal it be salted▪ It is thēce forth good vnto nothing, but ye it be cast out, & trodē vnder of mē. Ye are the lyght of the world. A citie set vpō an hyl may not be hyd. Marc. 4. b Luce. 8. b and. 11. cNether do they lyght a cādle, & put it vnder a bus [...]hell, but vpō a candelsticke, that it maye geue lyght vnto all yt be in ye house. Math. 6. a 1. Petri. 2. b Let youre lyght shyne before mē, ye they may se your good workes, and glorifye youre [Page] father whiche is in the heauens. Do not ye thynke, that I am come to vndo the lawe or the prophetes. I am not come to vndo, Mat. 1. c and. 2. c. d but to fulfyll. Verely I saye vnto you of a truthe: Luce. 16. c. Esay. 40. a Tyll heauen and earth passe, ther shal not one iote or one title escape from the lawe, tyll all thynges be done. Iaco. 2. b Ezech. 18. b Who so therfore vndoeth one of these least commaū dementes, and teacheth men so, he shal be called least in the kyngdome of heauens. But he that doeth and teacheth, shall be called greate in ye kyngdome of heauens. ⊢ ✚ I saye vnto you, that excepte your ryghteousnesse be more plenteous thē the ryghteousnesse of the Scribes and Pharises, ye shal not entre into the C kingdome of heauēs. Ye haue herde that it was sayde to them of olde: Exod. 20. c and. 21. b Leuit. 24. d Deut. 5. cThou shalt not kyll. Whoso kylleth, shalbe gylty of iudgemente. But I say vnto you: that euery one whiche is angrie wyth his brother, shalbe gyltye of iudgement. Whoso sayeth to hys brother: Rhaca, shalbe gyltye of a councell. Whoso sayeth: Thou foole, shalbe gyltye of helles fyre. Iob. 4.2. b Malac. 1. b Yf thou offrest therfore thy gyft vnto the altare, & there remembrest that thy brother hath somwhat agaynst ye, leaue thou thy gyft there before the altare, and go fyrste to be reconciled vnto thy brother, and thā commynge thou shalt offre thy present. ⊢ ✚ Prou. 25. b Luce. 12. fBe thou agreable soone to thyne aduersary, whyle thou art in the waye wyth hym, lest happely the aduersary deliuer the to ye iudge and the iudge delyuer the to the officer, [Page 6] and thou be cast in to preson. Verely I saye vnto the: Thou shalt not go forth thence, tyll thou paye the vttemoost farthynge. Ye haue herde that it was sayde to thē of old: Exodi. 20. cThou shalt not cōmitte lecherie. But I saye vnto you, that. ecli. 41. c Iob. 31. a. euery one which loketh vpon a woman to lust after her, hath already committed lechery wyth her in hys harte. Deut. 13. a Mar. 9. cYf thy ryght eye do sklaunder the, D plucke it out, and cast it from ye. For it is more expedient for the ye one of thy membres perishe, then all thy body be cast in to hell fyre. And yf thy ryghthande sklaunder the, cut it of, and cast it from the. For more expedient is it for the that one of thy membres perishe, then all thy body be cast in to hel. ⊢ It is sayd: Deut. 24. a Who so euer putteth awaye hys wyfe, let hym geue her a lettre of the diuorcement. Math. 19. b Marc. 10. [...] Luc. 16. c But I saye vnto you, that euery one which putteth awaye his wyfe (the cause of fornicaciō except) causeth her to cōmitte whordome. And he that maryeth her whiche is put awaye, committeth aduoutrye. Ye haue herde agayne, how that it was sayde to them of olde. Exodi. 20. b Leuit. 19. c Thou shalt not forsweare thy selfe, Deu. 10▪ d but shalt perfourme all thyne othes vnto the LORD. But I saye vnto you, Iaco. 5. cnot to sweare at all. Nether by heauen, 2. pa. 6. f Esa. 66. a Math. 23. [...] for it is the trone of God: nether by earth, for it is his fetestoole, nother by Ierusalē, for it is the cytie of the great kynge: Nother shalt thou sweare by thy heade, because thou art not able to make one heer white or black. But Ephesi. 4. [...] let your cōmumunicacion [Page] E be: Yee yee, Nay nay: Loke what is more then these, it is of euel. Ye haue herde yt it is sayde: Exodi. 21. [...] Leuit. 24. d Deut. 19. dAn eye for an eye, and a tooth for a tooth. Luc. [...]. c But I saye vnto you not to resist euel: but yf ony man smyte the on thy ryght cheke, profre hym the other also. And vnto hym yt wyll pleate with the in iudgemente, and take awaye thy cote, to hym leaue thou thy cloke also. And who so euer wyl nedes haue the a myle, go with hym other twayne also. Who so axeth of the, geue hym: and from hym that wold borowe of the, turne not thou away. ✚ Ye haue herde that it is sayd: Leuit. 19. c Thou shalt loue thy neghboure, and hate thyne enemye. But I saye vnto you: Loue youre enemyes, Roma. 12. c do good vnto thē that haue hated you, praye also for them that persecute you and do you wronge, that ye maye be ye chyldrē of your father that is in ye heauēs, Deu. 4. c which causeth his Sonne to ryse vpon ye good and euell, and rayneth vpon the iuste and vniust. Luce. 6. d For yf ye loue those that loue you, what rewarde haue ye? do not the publicanes that also: And yf ye salute youre brethrē onely, what more do ye? Do not the Heythen that also? Leuit. 19. a Be ye therfore perfecte, as youre heauenly father also is perfecte. ⊢
The .vi. Chapter. ✚
A TAke ye hede lest ye do your Luc. 11. d ryghteousnesse before men to be sene of them: Els shall ye not haue rewarde wyth youre father, which is in ye heauēs. Whā thou therfore [Page 7] doest almes, blowe not with a trompe before the, lyke as ypocricrites do in Synagoges & stretes, that they maye be praysed of men. Verely I say vnto you: They haue receaued theyr rewarde. But thou doynge almes, let not thy left hande knowe what thy ryght hande doeth, that thyne almes maye be in secret: And thy father whiche both se in secrete shall recompense the. 3. Reg. 18. d Esay. 29. c. Luc. 11. a And whan ye praye, ye shal not be as the ypocrites which loue to praye stondynge in synagoges and corners of stretes, that they may be sene of mē. Verely I say vnto you: They haue receaued theyr rewarde. But thou whan thou prayest, 4. Reg. 4▪ d Actu. 10. aentre into thy chambre, and (thy dore beynge shut) praye thy father in secrete: and thy father which doth se in secrete, shal recōpense ye. ⊢ Esa. 1. b.But whan ye praye B speake not much as the Heythen do: For they thynke yt they are herde in theyr much bablyng. Be not ye therfore lyke vnto thē: Roma. 8. d. For your father knoweth what nede ye haue, afore ye axe hī. Thus therfore shal ye praye: O Luc. 11. a our father which art in heauēs, halowed be thy name. Let thy kyngdō come nye. Thy wyl be done in erth also as in heuē Geue vs this daye our bread ouer other substaūce And forgeue vs our dettes as we also forgeue our detters. And lead vs not into tētatiō, but delyuer vs frō euel Amē. For yf ye forgeue mē their synnes, your heauēly father also shal forgeue you your trespasses. Math. 18. d Marc. 11. c.But yf ye do not forgeue mē, your father shal not forgeue you your trespasses [Page] ✚ Esa. 58. a Math. 9. b But whan ye fast, become not ye sad as ypocrites. For they, disfigure theyr faces, that they maye appeare fastynge vnto men. Verely I saye vnto you: that they haue deceaued theyr rewarde. But whan thou fastest, anoynte thyne heade, and washe thy face, that thou seme not fastynge vnto men, but vnto thy father which is in secrete: And thy father that doth se in secrete, shall recompense C the. Eccli. 29. b Prou. 23. a. Iere. 17. a Luc. 12. d Gather not treasures vnto you in earth, where ye rust and moth doth corruppe, and where theues digge vp and steale. But gather ye vnto you treasures in heauē where nother rust nor mothe doth corruppe, and where theues do not dygge vp nor steale. For where thy treasure is, there is thy harte also. ⊢ Luce. 11. cThe lyghte of thy body is thyne eye. Yf thyne eye be syngle, all thy whole body shal be ful of lyght. But yf thyn eye be wycked, al thy whole body shalbe full of darknesse. Yf the lyght therfore that is in the, be darknesse, howe greate shall thesame darkenesse be? ✚ Luc. 16. bNo man maye serue two maysters: For ether he shall hate ye one and loue the other, or els he shall holde styl the one, and despyse the other. Ye maye not serue God and Mammon. Therfore I saye vnto you: Psal. 54. c Luc. 12. c 1. Petri. 5. aBe not ye carefull for youre lyfe, what ye maye eate: nother for youre body, what ye may put on. Is not the lyfe more thā the meate, and the body more than the rayment? Beholde the foules of the ayre, for they do not sowe, nother reepe, nother gather they into the [Page 8] barnes, and youre heauenly father fedeth them. Be not ye rather more D worth than they? Luce. 12. c Whych of you takynge thoughte, maye adde one cubyte vnto hys stature? And why are ye carefull for rayment? Consydre the lylyes of the felde, howe they growe: They laboure not, nother do they spynne. But I say vnto you: That nother Salomō in al hys glory was clothed lyke as one of these. For yf God so clothe the grasse of ye felde, whyche is to daye, and tomorowe is caste into the fornace, how muche more you o ye of lytle fayth? Be not ye therfore carefull, sayeng: What shal we eate, or what shal we drynke, or wherewythall shall we be clothed: For all these thynges do the Heythen seke. For your father knoweth, that ye haue nede of all these thynges. 3. Reg. 3. b Seke ye therfore fyrst the kyngdome of God and the ryghteousnesse therof, and all these thynges shalbe ministred vnto you. ⊢ Be not ye therfore carefull for tomorowe: for tomorowe daye shalbe carefull for it selfe. Sufficient vnto the daye is hys trauayle.
The .vii. Chapter. ✚
IUdge not, Luc. [...]. d Rom. 2. [...] and ye shall A not be iudged: Condemne not, and ye shal not be condemned. For in what iudgement ye iudge, ye shall be iudged: Marc. 4. [...] And wt what measur ye meet, shal it be measured vnto you agayn. Luce. 6. [...].But why seyst thou a moat in thy brothers eye, & seyst not the beame in thyne owne eye? Or, howe wylte thou say vnto thy brother: Brother, [Page] suffre, I wyll cast forth the moat out of thyne eye, and beholde, ther is a beame in thyne owne eye? Prou. 18. c Thou ypocrite, cast forth the beame fyrste out of thyn owne eye, & then shalt yu se to cast forthe the moat out of thy brothers eye. Psal. 1 [...]6. a Geue not ye the holy vnto dogges, nother cast ye your perles before swyne: left happely they treade thē vnder with theyre fete, & left the dogges beynge turned do all to teare you. Iere. 29. c Ioh [...]. 16. c Axe, and it shalbe geuen A you: Seke, & ye shal fynde: Knoc and it shalbe opened vnto you. For euery one that, axeth receaueth: and he that seketh, fyndeth: and to hym that knocketh, it shall be opened. B Luc [...]. 11. b Or what man is it of you, whom yf his sonne shall axe bread, wyll he reach hym a stone? Or yf he axe a fish, wyl he reach hym a serpēt? Yf ye therfore whan Gene. 6. a ye be euell, can geue youre chyldren good gyftes: Howe much more shal youre father which is in heauen, geue good thynges vnto them that axe hym? Ecclī. 31. b Tob. 4. c Luc [...]. 6. c. All thynges therfore what so euer ye wyll that men do vnto you, do ye euen so vnto thē also. Luce. 1 [...]. c For thys is the lawe & the prophetes. Entre ye in by ye strayte gate: for wyde is the gate & brode is the waye yt leadeth vnto destruction and many ther be that entre in by it. O howe strayte is ye gate, and narowe the waye that leadeth vnto lyfe, and fewe ther be yt fynde it. ⊢ ✚ Deut. 1 [...]. a 1. Iohā. 4. a Beware of false prophetes that come vnto you in shepes clothynges but inwardly they are rauenynge wolues. Ye shall knowe thē of theyr frutes. Luc [...]. 6. [...] Do men gather grapes of [Page 9] thornes? Or fygges of thystles? Euen so euery good tre yeldeth good frutes, but an euel tre yeldeth euell frutes. Math. 12. d A good tre can not yelde euell frutes, nother can an euell tre yeld good frutes. Iere. 11. c Math. 3. a Luce. 3. b Euery tre yt yeldeth not good frute, shalbe hewen downe, & cast in to the fyre. Therfor of theyr frutes shal ye knowe them. Math. 25. [...] Luce. [...]. e and. 13. cNot euery one that sayeth vnto me: LORDE LORDE, shall entre in to the kyngdome of heauēs: But he yt doth the wyl of my father which is in heauens, he shall entre into the kyngdome of heauēs. ⊢ Many shall saye vnto me in that daye: LORD LORDE, Actu. 19. b haue not we prophecyed in thy name, and Marci. 9. [...] cast out deuels in thy name, & done great actes in thy name: And thā shall I knowlege vnto them: that, I neuer knewe you. Psal. 6. b Math. 25. dGet you hence fro me all ye that worke iniquite. Luc. 6. e Roma. 2. b. Euery one therfore C that heareth these my wordes & doth them, shalbe lykened vnto a wyse man that buylt hys house vpō a rocke, & the rayne descended, & the floudes came, & the wyndes blewe, and russhed in to that house, and it fell not, for it was groūded vpon a rocke. And euery one that heareth these my wordes and Iacob. 2. b doth thē not, shalbe lyke vnto a foolyshe man, that buylte hys house vpon sonde, Ezech. 13. band the rayne descended, and the floudes came, and the wyndes blewe, and russhed in to that house, and it fell, and the fall of it was greate. And it came to passe, Marci. 1. b Luce. 4. d whan Iesus had ended al these wordes, the people maruayled at hys doctrine. [Page] For he was teachynge them as one hauynge authorite, and not as the scribes and Pharises.
A The .viii. Chapter. ✚
WHan Marci. 4. d Luce. 5. b Iesus hadde come downe from the mounte, greate multitudes followed hym: And beholde, a leper commynge, worshipped hym, sayenge: LORD, yf thou wylt, thou mayest clense me. And Iesus stretchynge out the hande, touched hym, sayenge: I wyll, be thou clensed. And immediatly hys leprosy was clēsed. And Iesus sayd vnto hym: Se thou tell no man, Leuit. 14. a but go shewe thy selfe to the prest, & offre thy gyfte whych Moses cōmaunded, for a wytnesse to them. ⊢ ✚ Luce. 7. a Ioh. 4. f Cēturio is a captayne ouer an hū dreth men. But whan he had entred in to Capharnaū, a ❀ Centurio, prayenge hym, and sayenge: Syr, my seruaunt lyeth sycke of the palsye in the house, and is euel vexed. And Iesus sayd vnto hym: I wyll come and heale hym. And the Centurion answerynge, sayd: Syr, I am not worthy that thou shuldest entre vnder my roofe. Psal. 106. [...]. But onely speake thou wyth a worde, and my seruaūt shalbe healed. For I also am a man ordeyned vnder authorite, hauynge souldyers vnder me, & I saye to thys man: Go, and he goeth. And to another: Come, and he cōmeth. And to B my seruaūt: Do thys, & he doth. Iesus hearynge these wordes maruayled, & sayd vnto them yt followed him Verelye I saye vnto you, I haue not foūde so great fayth in Israel. But I saye vnto you, Esay. 41. a Luce. 13. c yt many shall come frō the east & west, and shal syt [Page 10] wyth Adrahā Isaac & Iacob in the kyngdome of heauens: but the chyldrē of ye kyngdome shalbe cast out in to outwarde darknesse. There shall be wepynge & gnashyng of teth. And Iesus sayd vnto the Centurion: Go thy waye, and as thou hast beleued, so be it vnto the. And ye seruaūt was healed frō that houre. ⊢ Mar. 1. c. Luce. 4. d And whā Iesus had come in to Peters house he sawe hys mother in lawe lyenge & hauynge the feuers. And he touched hir hande, & the feuers left her: & she arose & ministred vnto them. Marci. 1. c. Luce. 4. [...]But whā the euē was come, they presēted vnto hym many hauyng deuels, & with ye word cast he out ye spretes, & healed al ye diseased, yt it myght be fulfylled whych was spokē by Esay the prophete, sayenge: Esay. 5 [...]. a. 1. Pet. 2. c He hath takē our infirmities, & borne our syknesses. Iesus seynge much people aboute C hym, cōmaūded ye disciples to go ouer the arme of the see. Luce. 9. f And a scrybe approchynge nye, sayde vnto hym: Master, I wyll followe ye, whether so euer thou shalte go. And Iesus sayeth vnto hym: The foxes haue dēnes, & the byrdes of the ayre nestes, but ye sōne of mā hath not wherto laye his head. Luce. 9 [...]. Another of his disciples sayd vnto him: Syr, suffre me fyrst to go & bury my father. But Iesus sayd vnto hym: Follow yu me, & let ye dead bury theyr dead. ✚ Marci. 4. d Luce. 8. c And whā he went vp into a lytle ship, his disciples followed hym. And beholde ther happened a great stearynge in the see, so yt the lytle shippe was couered wt the wawes, but he hymselfe slept. And his disciples cam to him, [Page] and raysed hym vp sayeng: LORDE saue thou vs, we perysh. And Iesus sayeth vnto them: Why be ye fearfull, o ye of lytle fayth? Than he rysynge vp Psal. 106. d Iob. 26. b cōmaunded the wyndes & the see, and ther happened a greate calme. The men truly maruayled, sayenge: What maner of one is he thys, for the wyndes & see are obedient D vnto hym? ⊢ Math. 5. a Luce. 8. c. d And whan Iesus was come beyonde the arme of the see in to the contry of the Gerasens ther met hym two mē hauynge deuels, goynge out of the graues, beynge exceadyng cruel, so that no mā myght go by that waye. And behold, they cryed, sayenge: 2. Cor. 6. c What to vs & to the Iesu thou sonne of God? Arte thou come hether to vexe vs before the tyme? Marci. 5. b. Not farre frō them was ther an herde of swyne, fedynge. The deuels prayed hym, sayeng: Yf thou cast vs out frō hence, sende vs in to the herde of swyne. And he said vnto them: Go your way. And they departynge went into ye swyne. And beholde, wt great violence went al yt herde headlynge in to the see, & they dyed in ye waters. But the hyrdmen fled, & they cōmynge in to the cytie, tolde al these thynges, and of those yt had had ye deuels. And behold, ye whol citie wēt out to mete Iesu. And whā they saw hym, Ac [...]u. 16. e they prayed hym, yt he wolde departe frō theyr coastes.
The .ix. Chapter.
A ANd Iesus goynge vp in to a litle ship, wēt ouer ye water, & came in to his cytie. Marci. 2. a Luce. 5. c Ioh. 5. aAnd beholde, they presē ted vnto hym a mā sicke of ye palsye, [Page 11] lyenge in bed. And Iesus seynge the fayth of thē, sayd: Be of good cōforte my sonne, thy synnes are forgeuen the. And beholde, some of the scribes sayd wythin themselues: He blasphemeth. And whā Iesus had sene theyr thoughtes, he said: Why do ye think euell thynges in your hartes? What is more easy to saye, thy synnes are forgeuen the? Or to saye, aryse vp & walke? But that ye maye knowe, yt the sonne of mā hath power in earth to forgeue synnes, he sayd than vnto the man sycke of the palsye: Actu. 3. a and .9. f Aryse, take vp thy bed, & go vnto thy house And he arose and wente hys waye in to hys house. But the people seynge, were afrayed, & glorifyed God whych gaue such power vnto mē. ⊢ ✚ Marci. 2. b. Luce. 5. d and .15. a And whan Iesus wente ouer B from thence, he saw a mā (Mathew by name) syttynge in the custome house. And he sayd vnto hym: Followe thou me. And he arysynge followed hym. And it fortuned (he syttynge at the table in the house) beholde many publicans and synners commynge, sat at the table wyth Iesu and hys discyples. And the pharises seynge, sayde vnto hys disciples Why doth your mayster eate wyth publicans and synners? And Iesus hearyng, sayd: Ther is no nede of a phisiciā to them yt be whole, but to ye sick. But ye goynge, learne what is: Osee. 6. b Math. 12. a I wyl haue mercy, & not sacrifice, For I came not to cal ye ryghteous, but synners to penaūce. ⊢ ✚ Marci. 2. b. Luce. 5. [...] Thā cam vnto hym the disciples of Ihon, sayenge: Why do we & the pharises fast ofte, but thy disciples fast not? [Page] And Iesus sayd vnto them: Maye the chyldren of the brydegrome mourne, as longe as the brydegrome is wyth them: But ye dayes shall come, that the brydgrome shall be taken awaye from them, and thā shall they fast. No mā putteth a pece of new cloth into an olde garmente, for he taketh the fulnesse therof frō the garment, and the rente is made worse. Nother putteth he new wyne in to old bottels, els ye bottels burst, and the wyne is spylt, and ye bottels perysh. But new wyne do they put in to new bottels, and both are saued. C ⊢ ✚ Mar. 5. c. Luce. 8. [...] He speakynge these wordes vnto them, behold, a prince cam nye, and worshipped hym, sayenge: Syr, my doughter is dead euē now, but come laye thyne hande vpō her, & she shall lyue. And Iesus rysynge followed hym, & hys disciples. Leui. 15. b Marci. 5. c. Luce. 8. [...] And beholde a woman that suffred an yssue of bloude twelfe yeares, approched nye behynde, and touched the hemme of hys garmēt. For she sayd wythin her selfe: Yf I touch only his garment, I shalbe safe. And Iesus beynge turned and seynge her, sayde: Doughter be of good comforte, thy fayth hath made the safe. And ye womā was made safe frō yt houre. Marci. 5. d. Luce. 8. f And whan Iesus was come into the princes house, & had sene the mynstrels and the multitude makynge a noyse he sayd: Get you hence for the dame sell is not dead, Ioh. 11. b but slepeth. And they laughed hym to scorne. And whā the multitude was thrust out, he entred in, and helde hir hande, and sayde: Dame fell aryse. And the damesell [Page 12] arose. And thys noyse wente out in to all that lande. ⊢ And whan D Iesus passed thence, ther followed hym two blynde men, cryenge and sayenge: Thou sōne of Dauid haue mercy vpon vs. Whan he was come home, the blynde came vnto hym, And Iesus sayd vnto them: Beleue ye yt I am able to do thys vnto you? They sayde vnto hym: Yee LORDE. Than touched he theyr eyes, sayenge: Math. 8. b Accordynge to your fayth be it vnto you. And theyr eyes were opened. And Iesus charged thē, sayenge: Se that no man knowe. But they goynge out, publyshed it in all that lande. Marci. 7. [...] Luce. 11. b Whan these were departed, they presented vnto hym a domme man hauynge a deuell. And whan the deuell was cast out, the domme spake, and the people maruayled, sayenge: It was neuer thus sene in Israel. Math. 12. c. Marci. 3. b But the Pharises sayde: He casteth out deuels in the prince of deuels. Marci. 6. a. Luc. 13. b And Iesus wente aboute all the cyties and townes, teachynge in theyr Sinagoges and preachynge the Gospell of the kyngdome, and healynge euery disease & euery infirmite. Ezech. 34 a Marci. 6. d. He seynge the people, had compassion vpon them, because they were vexed, and lyenge as shepe not hauynge a shepherde. Luce. 10. a Than sayeth he vnto hys discyples: The haruest truely is great, but the labourers are fewe. 2. Tessa. 3. a Praye ye therfore the LORDE of the haruest, that he maye sende labourers in hys haruest.
The .x. Chapter.
[Page] A ANd Marci. 3. d. and .6. a Luc. 6. b. 9. a. 7.10. a. hys twelfe Apostles beynge called together, he gaue them power of vncleane spretes, that they shulde cast them out, and heale euery disease and euery infirmite. The names of the twelfe Apostles are these: Fyrst Simon whych is called Peter, and Andrewe hys brother: Philippe and Bartylmew: Iames of Zebede and Ihon hys brother: Thomas and Mathew the publicane: Iames also of Alphe, and Thadeus. Simon of Canaan and Iudas Iscariot, whych also betrayed hym. These twelfe dyd Iesus sende, commaundynge thē, & sayeng: In to the waye of the Heythen shal ye not go, and into the cyties of the Samaritanes shall ye not entre, but go ye rather vnto the shepe of the house of Israel whych are peryshed. Marci. 6. b. But you goynge, preach, sayenge: That the kyngdome of heauens is at hande. Heale the sycke, rayse the dead, clēse the lepers, cast out deuels. Actu. 8. b. Frely haue ye receaued, geue ye frely. Marci. 6. a. Luce. 9. a and .10. aPossesse not ye golde nor syluer, nor monye in youre gyrdels, nor a scryppe in the yourneye, nor shues, nor a rodde: Phil. 2. c [...]. Tim. 5. c For the labourer is B worthy of hys meat. But in to what cytie or towne so euer ye shal entre axe ye who is worthy in it: & there remayne tyl ye departe. Math. 6. b Luce. 9. a and .10. a But entrynge in to a house, salute it, sayenge: Peace be to thys house. And yf that house truly be worthy, youre peace shall come vpon it. But yf it be not worthy, youre peace shall returne agayne to youre selfe. And [Page 13] who so euer shall not receaue you, nor hear youre wordes, ye goynge forth from the house or citie, Act. 13. d and .18. a shake the dust from youre fete. Verely I saye vnto you: It shalbe easyer for the londe of Sodome and Gomorre in the daye of iudgemente, thā for ye citie. Luc. 10. a Behold, I sende you forth as shepe in the myddes of wolues. Be ye therfore wyse as serpentes, and symple as doues. Marc. 13. b Luc. 21. b Ioh. 16. a But beware of men. For they shall delyuer you vp in the councels, and in theyr Sinagoges shall they scourge you: Vnto debites also & to kynges shall ye be led for me sake, for a testimonye vnto thē and to ye Heythen. Marc. 13. b Luc. 12. b and .21. b But whā C they shall delyuer you vp, take not ye thought howe or what ye maye speake: For it shalbe geuen you in that houre what ye shal speake. For it is not you that speake, but the sprete of youre father that speaketh in you.Miche. 7. a The brother shall delyuer vp the brother vnto death, and the father the sonne. The chylderen also shal ryse vp agaynste theyr parē tes, and shall put them to death, and ye shall be a hate vnto all men for my names sake: Mat. 24. a But who so shall contynue vnto the ende, he shalbe safe. Iere. 1. a Math. 2. c Act. 8. a and .14. a But whan they shall persecute you in this citie, flye ye into another. Verely I saye vnto you: Ye shal not fynish ye cities of Israel, tyl ye sonne of man come Luc. 6. d The disciple is not aboue the master, nor the seruaūt aboue the lorde. It is ynough to the disciple yt he be as hys master: and to the seruaūt, that he be as his lorde. Yf they haue called [Page] the good man of the house Beelzebub, how muche more his housholde D folkes? Therfore shall not ye feare them. Marc. 4. b. Luc. 8. b and .12. a For ther is nothynge hyd that shall not be shewed: and secrete that shall not be knowne. That which I tel you in darknesse, tell ye in ye lyght: And that which ye heare in the eare, preach ye vpon ye house toppes Luc. 12. a And feare not ye them that kyll the body, but maye not kyll the soule: But rather feare hym which is able to destroye bothe soule and body in to hell. Be not two sparowes solde for a farthyng, and one of them shall not fall vpon the earthe wythout your father? But the heeres of youre heade are nombred also. Feare not ye therfore. Ye are better then manye sparowes. Mac. 8. c Luce. 9. c and .12. a Euery one therfore that shal knowlege me before men, I also wyll aknowlege hym before my father which is in ye heauens. But who so shal denye me before men, hym also wyll I denye E before my father which is in ye heauens. Luc. 12. f Thynke not ye that I came to sende peace into ye earth: I came not to sende peace but a swerde. For I came to separate a man Mich. 7. a. agaynst his father, and ye doughter agaynste hyr mother, & the doughter in lawe agaynst hir mother in lawe: and a mans enemies his owne housholde folkes. Luce. 14. d and .17. d Who so loueth father or mother more then me, is not worthy of me. And he that loueth sonne or doughter aboue me, is not worthy of me. And whoso taketh not his crosse, and followeth me, is not worthy of me Math. 16. d He that fyndeth his lyfe, [Page 14] shal lose it: And he that shall lose hys lyfe for my sake, shal finde it.Marc. 8. e. Ioh. 12. c Luc. 9. b and .10. e. Ioh. 1 [...]. e who so receaueth you, receaueth me: And he that receaueth me, receaueth hym that sent me. 3. Reg. 18. a He that receaueth a prophet in the name of a prophet, shall receaue a prophetes rewarde. And he that receaueth a ryghteous man, in the name of a ryghteous man, shall receaue a righteous mans rewarde. Marc. 9 c And whosoeuer shal geue to drinke one of these leest, euen a cuppe of colde water onely in ye name of a disciple, verely I saye vnto you: He shall not lese his rewarde.
The .xi. Chapter.
ANd it came to passe, whā A Iesus had fynished commaundynge his disciples he wente thence, that he myghte teach and preach in theyr cities. ✚ Luce. 7. b But whan Ihon herde in bondes the workes of Christe, he sendynge two of hys dysciples, sayde vnto hym: Art thou that art for to come, or do we loke for another? And Iesus answering said vnto thē: Ye goinge on your waye, tell Ihon agayne the thynges that ye haue herde and sene. Esa. 53. a The blynde se, the lame walke, the lepers are clensed, the deef heare, the deed ryse agayne Esa. 61. athe poore are called to the gospell. And blessed is he that shall not be offēded agaynst me. Luc. 7. c They goynge theyr waye, Iesus began to saye vnto the people concernynge Ihon: What are ye gone forthe in the wyldernesse to se? A rede shaken wyth the wynde? But what came [Page] came ye forth for to se? A man clothed wyth soft clothes? Beholde, they that be clothed wyth soft rayment, are in kynges houses. But what wente ye forth for to se? A prophet? Yee I saye vnto you, & more then a prophet? For thys is he of whome it is written: Mala. 3. a Mar. 1. a Beholde, I sende before thy face myne aungell, which shal prepare thy waye before B the. ⊢ ✚ Verely I saye vnto you: Amonge the chyldren of womē hath ther not rysen a greater then Ihon the baptist: But he that is lesse in the kyngdome of heauēs is greater then he. From the dayes of Ihō the baptist vntyl now the kyngdome of heauens suffreth violence, and the violent plucke it vnto them. Luc. 16. c For all the prophetes and the lawe haue prophecyed vnto Ihō: And yf ye wyl receaue it, Mala. 3. d. Luce. 1. a this is Elias yt is for to come. He ye hath eares to heare, let hym heare ⊢ Luc. 7. d. Iohā. 1. b But vnto whom shal I lykē thys generaciō? It is lyke vnto chyldren syttynge in the market, which cryeng to theyr fellowes, say: We haue songe vnto you, & ye haue not daunsed. We haue made lamētaciō, & ye haue not mourned. For Ihō came nother eatyng nor drynkynge & they saye: He hath the deuell. The sonne of mā came eatynge and drynkyng, & they say: Lo, a glotonous mā & an vnmesurable drynker of wyne, a frende of publicanes and synners. And wysedome is iustifyed of hyr C chyldren Luc. 10. b Then beganne he to vpbrayde the cyties, in the which very many miracles of hys were done: because they had not done penaūce: [Page 15] Wo vnto the Chorozaim: Wo vnto the Bethsaida: For yf the miracles that haue bene wrought in you, had bene done in Tyre and Sidon, they had somtyme done penaunce in heerye cloth and asshes. Neuerthelesse I saye vnto you: It shalbe more easye vnto Tyre and Sidon in the daye of iudgement, then vnto you. And thou Caphernaum, wylt thou be exalted vp euen vnto heauen? Thou shalt come downe euen vnto hell. For yf the miracles that haue bene done in the, had bene wrought in Sodome, peraduenture they had remayned vnto thys dayes. Neuertheles I saye vnto you: That it shal be easyer to the londe of Sodome in the daye of iudgement, then vnto the. ✚ In that tyme Iesus answerynge, sayde: Pro. 11. a Luc. 10. c I knowlege vnto the o father LORDE of heauen and earth, that thou hast hyd these thynges from the wyse and prudent, and hast shewed them vnto babes. Euē so father, for thus was it well pleasynge before the. Mat. 28. c. Luc. 10. c Iohā. 3. eAll thynges are geuen ouer vnto me of my father. Ioh. 7. c. 8. b. 10. c.And no man hath knowne ye sonne but the father: nother hath ony mā knowen ye father, but the sonne, and he to whome the sonne wyll shewe. Come vnto me all ye that laboure and are laden, and I shall refresshe you. Eccli. 6. d. Iere. 6. c Take my yock vpon you, and lerne of me, for I am meke and humble of hart: And ye shall fynde rest vnto your soules. 1. Ioh. 1. a For my yocke is swete, and my burthen lyght. ⊢
The .xii. Chapter. ✚
[Page] A IN that tyme Marc. 2. c Luc. 6. a. wente Iesus thorow the corne feldes▪ but hys disciples beynge hungrye, Deute. 13. d beganne to plucke the eares of corne, and to eate. But the Pharises seynge, sayde vnto hym: Beholde, thy disciples do that which is not lawfull for them to do in the Sabbathes. And he sayde vnto thē: Haue ye not red what Dauid dyd 1. Reg. 21. b whan he was anhungred, and they that were wyth hym, how he entred in to the house of God, and dyd eate ye shewbreads whiche it was not lawfull for hym to eate, nother for them that were with hym, but for the prestes onely? Or haue ye not red in the law, how that in the Sabbathes the prestes breake ye Sabbath, and are without blame? But I saye vnto you, that here is one greater then the temple. But yf ye dyd know what it is: (Osee. 6. b Math. 9. a I wyll haue mercy and not sacrifice,) ye wolde neuer haue condemned innocentes. For the sonne of man is LORDE also of the Sabbath. Marc. 3. a Luc. 6. a And whā he had departed thēce, he came into theyr Sinagoge. And beholde, a man hauyng a wythred hāde. And they axed hym, sayenge: Luc. 14. a Is it not lawful to heale in the Sabbathes? that they myghte accuse hym. But he sayde vnto them: What man shal it be of you, whiche hath one shepe and yf it fall in to a pitte in ye Sabbathes, Deut. 22. a wyll he not take holde and lyft it vp? how much more is a man better then a shepe? It is lawfull therfore to do good in ye Sabbathes Then sayde he vnto the man: Hold [Page 16] out thy hande. And he helde it out, & it was restored vnto health euen as the other. ⊢ ✚ Marc. 3. a. Ioh. 10. d and. 11. e. But the Pharises goynge forth, wrought a counsell agaynste hym, howe they myght destroye hym. But Iesus knowynge, departed thence, & many followed hym, and he healed them all, and commaunded thē, that they shulde not make hym knowē. That it myghte be fulfylled whyche was spoken by Esay the prophet, sayeng: Esay. 41. aBeholde, my chylde whom I haue chosen: my beloued, in whome my soull is well pleased. I wyll put my sprete vpon hym, and he shall shewe iudgement vnto the people. He shall not stryue nor crye, nother shal ony man heare his voyce in the stretes. A brused rede shal he not breake, and smokynge flax shall he not quenche, tyll he cast out iudgement vnto victory, and in hys name shall the people truste. ⊢ Luce. [...]1. c Then was ther presented C vnto hym a blynde & domme man, hauynge a deuell, and he healed hym, so that he spake and sawe. And all the people were astonnyed and sayde: Is not thys the sonne of Dauid? Mat. 9. d Ma [...]. 3. b Luce. 11. b But the Pharises hearynge, sayde: He casteth not out deuels, but in Beelzebub the prince of deuels. But Iesus knowynge theyr thoughtes, sayde vnto them: Euery kyngdome diuyded agaynst it selfe, shalbe desolate: and euerye cytie or house diuided agaynste it selfe, shal not stonde. And yf Satan cast out Satan, he is diuyded agaynste hymselfe. Howe shall therfore hys kyngdom endure? And yf I cast out [Page] deuels in Beelzebub, in whome do youre chyldren cast out? Therfore shall they be youre iudges. But yf I cast out deuels in the sprete of God the kyngdome of God then is come into you. Luce. 11. c Or how maye ony man entre into a straunge mans house, & spoyle his vessell, excepte he fyrste bynde the stronge man, and then spoyle hys house? He that is not wyth me, is agaynste me: & he that gathereth not wyth me, scattereth abrode. Therfore I saye vnto you: Marc. 3. c Luc. 12. aEuery synne & blasphemy shall be forgeuen vnto mē, but ye blasphemy of the sprete shall not be forgeuen. And who so euer sayeth a worde agaynste the sonne of man, it shalbe forgeuen hym: [...]. Reg. 2. [...]. But whoso euer sayethe a worde agaynste the holy gooste, it shall not be forgeuen D hym, nother in thys worlde, nor in the worlde to come. Math. 7. b Luc. 6. e Ether make the tre good & hys frute good, or els make the tre euell & his frute euell: for of the frute is ye tre knowen. Ye generation of vipers, how cā ye speake good thynges, whan ye your selues be euell: Psal. 39. b. Luc. 6. c. For out of the abundaunce of the hart, the mouth speaketh. A good man out of a good treasure bryngeth forth good thynges: And an euell man out of an euell treasure bryngeth forth euell thynges. But I saye vnto you, that euery ydle worde that mē shal haue spoken, they shall rendre accomptes of it in the daye of iudgemēt. 2. Regū. 1. c Luc. 19. b For out of thy wordes thou shalt he iustifyed, and out of thy wordes yu shalt be condemned ✚ Then answered [Page 17] hym certayne of the scribes and pharises, sayenge: Mayster, we wyll se a token of the. Whych answerynge sayd vnto them: Math. 16. a Marci. 8. b Luce. 11. c The euell and aduouterous generacion seketh a token, and ther shall not a token be geuen vnto it, but the token of Ionas the prophete. Ione. 2. a For lyke as Ionas was in the whales belly thre dayes and thre nyghtes: So shal the sonne of man be in the harte of the earth thre dayes and thre nyghtes. The men of Niniue shall ryse in the iudgement wyth thys generacion, and shall condemne it, because Ione. 3. a they dyd penaunce at the preachynge of Ionas: and behold, here is one more than Ionas. The quene of ye south shal ryse in the iudgemēt wt thys generacion, and shall condemne it, because 3. Reg. 10. a 2. Para. 9. [...] she came from the vttemoost coastes of the earth to heare ye wysedome of Salomon: & behold, here is one more than Salomon. ⊢ Luce. 11. c But whā an vncleane sprete is gone out of a mā, he walketh thorow drye places, sekynge rest, & fyndeth not. Thā sayeth he: I wyll returne in to my house, whēce I cam forth. And he cō mynge, fyndeth it voyde, swepte & garnyshed. Than goeth he & taketh wyth hym seuē other spretes worse than hymselfe, and they entrynge dwell there, & 2. Petri. 2. b Hebre. 6. a ye last thynges of that mā, become worse than the fyrst. So shal it be also vnto thys moost euell generaciō. Marci. 3. c Luce. 8. c. Whyle he was yet speakynge vnto ye people, behold, hys mother & brethrē stode wtout, requyryng to speake vnto hym. A certayne mā sayd vnto hym: Behold, thy mother & thy [Page] brethren s [...]ande without, requyryng to speake vnto the. And he answerynge to hym that tolde hym sayde: Who is my mother, and who be my brethren? And he stretchynge forth the hande vnto hys disciples, sayde: Beholde, my mother and my brethren. Ioh. 15. b For who so euer doth the wyll of my father whyche is in heauens, he is my brother, syster and mother.
The .xiii. Chapter.
A IN Marci. 4. a Luce. 8. a that daye Iesus goyng forth out of the house, sat by the see syde. And ther were gathered together vnto hym muche people, so that he goynge vp in to a lytle shippe, satte hym downe, and all the people stode in the shore, and he spake many thinges vnto them in parables, sayenge: Beholde, he that soweth, went forth to sowe hys sede. And whyle he soweth, some fell by the waye syde, and the byrdes of the ayre came and dyd eate them vp. Some fell in to stony places, where they hadde not much earth, and immediatly they sprange vp, because they hadde not depth of grounde. But whan the sonne was rysē, they caught heate, and because they had not roote, they wythred awaye. Some fell in to thornes, and the thornes grewe vp and choked thē. Some fel in to a good groūde, & gaue frute, some an hundreth folde, some syxtyfold, & thyrty folde. Who B so hath eares to heare, let hym hear. Marci. 4. a Luce. 8. b And the disciples approchyng nye sayd vnto hym: Why speakest thou vnto them in parables? Whych answerynge [Page 18] sayd vnto them? Because that vnto you it is geuen to knowe the misteryes of the kyngdome of heauens, 2. Cor. 3. c but vnto them it is not geuē. Math. 25. c Marc [...]. c Luce. 3. b and. 19. c For who so hath, to hym shal be geuen, and he shall haue abundaunce: But who so hath not, from hym shalbe taken awaye euen that whych he hath. Therfore speake I vnto them in parables, because they seynge do not se, and they hearynge do not heare, nother do they vnderstande, that in them may be fulfylled the prophecy of Esaye, sayenge: Esa. 6. b Marci. 4. a Luce. 8. b Ioh. 12. c Actu. 28. d Roma. 1 [...]. b.Wyth hearynge shal ye heare, and not vnderstande: And seynge shal ye se and not se. For the harte of thys people is made grosse: wyth eares also haue they herde heuely, & shut theyr eyes: lest at ony tyme they se wyth eyes, and heare wyth eares, & vnderstande wyth harte, and be turned, and I heale them. Luce. 10. e But blessed C are your eyes, for they se: and youre eares, for they heare. Verely I saye vnto you, that 1. Patr. 1. b. many prophetes and ryghteous men haue longed to se ye thinges which ye se, & they haue not sene: And to heare ye thynges whych ye heare, and they haue not herde. Marc. 4. b. Luce. 8. b Heare ye therfore ye parable of the sower: Euery one that heareth the worde of the kyngdome and vnderstandeth not, the euell commeth and taketh awaye that whych was sowen in hys harte: Thys is he that is sowen by the waye syde. He that is sowen vpon the stony places, the same is he that heareth the worde, & immediatly receaueth it wyth ioye. He hath not a roote in hymselfe, but [Page] is but for a tyme. Whan trouble and persecucion commeth to passe for the wordes sake, immediatlye he is offended. He that is sowen in the thornes, the same is he that heareth the worde of God, and the carefulnesse of thys worlde and the deceatfulnesse of ryches choketh vp the worde, & it is made wythout frute. But he that is sowen in the good grounde, the same is he that heareth and vnderstandeth the worde, & bringeth frute, and some yeldeth truely D an hundreth folde, some syxtie folde, some thyrtye folde. Marci. 4. c Another parable put he forth vnto them, sayenge: ✚ The kyngdō of heauēs is become lyke vnto a man that dyd sowe good sede in hys felde. But whyle men were on slepe, hys enemye came, and sowed tares therevpon, euen in the myddes of the wheate, & wente hys waye. Whan the blade was growen vp, and had yelded frute, thā appeared the tares also. But the seruauntes of the householder commynge nye, sayd vnto hym: Syr, dyd dest thou not sowe good sede in thy felde? Whence therfore hath it tares? And he sayd vnto them: That same hath the enuyous man done. But the seruauntes sayd vnto hym: Wylt thou we go and gather them vp? And he sayd: No, lest happely ye gatherynge the tares, plucke vp the wheate also together wyth them. Suffre ye eyther of them to growe vnto the haruest, and in the tyme of haruest I shall saye to the reapers: Gather ye fyrste the tares, & bynde them together in sheaues to burne, but [Page 19] gather the wheat in to my barne. ⊢ ✚ Another parable put he forth vnto them sayenge. Math. 4. c. Luce. 13. b. The kyngdome of heauens is lyke vnto a grane of mustarde sede, which a mā takynge, sowed in hys felde whych verely is the leest in all sedes. But whan it hath growen vp, it is greater thā all herbes, and becommeth a tre, so that the byrdes of ye ayre maye come and dwell in the braunches therof. Another E parable spake he vnto thē Luce. 1 [...]. b The kyngdome of heauens is lyke vnto leuen, whych taken a womā hydeth in thre peckes of meell, tyll it is al leuended. Marci. 4. d All these thynges spake Iesus vnto the people in parables, and wythout parables spake he not vnto them, That it myghte be fulfylled whych was spoken by the prophete, sayenge: Psal. 77. a I shall open my mouth in parables, I shall tell out hyd thynges from the makyng of the worlde. ✚ Then the people beynge sente awaye, he came in to the house. Marci. 4. d And hys disciples approched nye vnto him sayenge: Expounde vnto vs the parable of the tares of the felde. Whych answerynge sayd: He that soweth the good sede, is the sonne of man: The felde is the worlde: The good sede, those are the chylderen of the kyngdome: The tares, those be wycked chylderen: The enemye that sowed them, is the deuell: Apoca. 14. d The harueste is the ende of the world: The reapers are the angels. Lyke as ye tares therfore are gathered together and brent in the fyre, so shall it be in the ende of the worlde: The sonne of man shall [Page] sende hys angels, and they shall gather out of hys kyngdome all sklaū ders, and them that commytte iniquite, and they shall cast them in to the chymney of fyre. There shalbe wepynge and gnasshynge of teth. Daui. 12. a Sapi. 3. b [...]. Cor. 15. e Than shall the ryghteous shyne as ye Sonne in ye kyngdome of theyr father. Who so hath eares to heare, let hym heare. ⊢ ✚ Agayne▪ the kyngdome of heauens is lyke vnto treasure hyd in the felde, whych the mā that fyndeth, hydeth, & for ioye therof goeth and selleth all that he hath and byeth that felde. Agayne, the kyngdome of heauens is lyke vnto a marchaunt man sekynge good perles. Philip. 3. a Whā one precious perle was foūde, he wente and solde all that he had and bought it. Agayne the kyngdome of heauēs is lyke vnto a nette cast in to the see, and gatherynge together of euery kynde of fysshes, whych whan it was full, they drawynge out and syttynge by the shore, chose the good fyshes in to theyr vessels, but cast out the euell. Math. 2 [...]. b So shall it be in the ende of the worlde. The angels shall go forth and separate the euell from the myddes of ye ryghteous, and shall caste them in to the chymney of fyre. Math. 25. c There shalbe we pynge and gnashynge of teth. Haue ye vnderstande all these thynges? They said vnto him: Yee LORD. He sayd vnto thē: Euery scribe therfore learned in the kyngdome of heauēs, is lyke vnto a man an housholder, that bryngeth out of hys treasure new thynges and olde. ⊢ Marci. 6. a Luce. 4. b And it came to passe, whan Iesus had [Page 20] ended these parables, he departed thence. And commynge in to his cō try, he taught them in theyr Sinagoges, so that they maruayled and sayde: Whence commeth thys wysedome and vertues vnto hym? Ioh. 6. c Is not thys the carpenters sonne? Is not hys mother called Mary? And hys brethren Iames and Ioseph and Simon and Iude, and hys systers, are they not all wyth vs? Whence than hath he all these thynges? And they were offended in hym. But Iesus sayde vnto them: Marci. 6. a. Luce. 4. c Ioh. 4. e A prophete is not wythout honoure but in hys owne contry, and in hys owne house And he dyd not there many myracles because of theyr vnbelefe.
The .xiiii. Chapter.
IN Marci. 6. b Luce. 9. a Tetrarcha is he that hath iurisdiccion ouer the fourth part of a great lordeshippe that tyme Herode the A ❧Tetrarcha herde the fame of Iesu, and sayd vnto hys seruauntes: Thys is Ihon the baptist, he is rysen from the dead, and therfore do myracles worke in hym. Luce. [...]. c For Herode helde Ihon and bounde hym and put hym in preson because of Herodias hys brothers wyfe. For Ihon sayd vnto hym: Leuiti. 18. b and .20. c It is not lawfull for the to haue her. And he wyllynge to put hym to death, feared the people Genes. 40. c because thy estymed hym as a prophet In the Math. 21. b daye of Herodes byrth dyd the doughter of Herodias daunce in the myddes, & Marci. 6. [...] it pleased Herode. Wherfore he promysed wyth an oth to geue her, what so euer she wolde haue axed of hym. And she beynge counseled afore of hyr mother, sayd: Geue me here in a platter the head [Page] of Ihon the baptist. And the kynge was sory: but because of the oth and them that sat together at the table, he commaunded it to be geuen. And he sente, and he beheaded Ihon in the preson. And hys heade was brought in a platter, and geuen vnto the damesell, & she brought it vnto hir mother. His disciples also approchynge nye, toke his body and buried it, and they commynge tolde Iesus. B Marci. 6. d. Luce. 9. b Whych whan Iesus had herde he departed thence in a lytle ship in to a deserte place out of the waye. Ioh. 6. aAnd whan ye people had herd, they followed hym on foote out of the cyties. And he departynge thence, saw a great multitude, and had pytie on them, and healed theyr sycke. But whan the euen was come, hys disciples came to hym, sayeng: It is a desert place, & ye houre is now ouerpast sende thou the people awaye, that they goynge maye bye them meate. But Iesus sayd vnto them: They haue no nede to go, geue ye them to eat. They answered hym: We haue not here but fyue breads and two fyshes. Whych sayd vnto thē: Brynge me them hether. And whā he had cō maūded the people to syt downe vpō the grasse, whan the fyue breades & two fysshes were taken, he lokynge vp in to the heauen, blessed, & brake, and gaue the breades vnto hys disciples, but the disciples gaue vnto the people. And they all dyd eate and were fylled. And they toke the remnauntes, euen twelfe baskettes full of broken meates. The nombre [Page 21] of the eaters was fyue thousande of men, besyde wemen and chylderen. Marci. 6. a Iohā. 6. [...]And immediatly Iesus caused the C disciples to go vp into a lytle shippe and to go before hym ouer the water, tyll he sent awaye the people. And the people beynge sent awaye, Luc. 6. b.he wante vp in to a mountayne to praye hymselfe alone. Whan yt euen was come to pas, he was there alone. But the lytle shippe was tossed wyth wawes in the myddes of ye see, for the wynde was contrary. But in ye fourth watch of the nyght he came vnto them walkynge vpon the see. And they seynge hym walkynge vpon the see, were troubled, sayenge: That it is a vision. And for feare they cryed out. And immediatly Iesus spake vnto them sayeng: Haue confidence, it is I, feare not. But Peter answerynge, sayd: LORDE, Yf it be thou, commaunde me to come vnto the vpon the waters. And he sayde: Come. And Peter D goyng downe out of the lytle shippe walked vpon the water, yt he myght come vnto Iesus. But he seynge the wynde stronge, he was afrayed. And whan he had begonne to synke, he cryed, sayenge: LORD, saue thou me. And immediatly Iesus s [...]rtchynge forth the hande, toke holde of hym, and sayde vnto him: O thou of lytle fayth, why hast thou douted? Marci. 6. [...] And whan he was come vp in to the lytle shyppe, the wynde ceassed. They that were in the shyppe, came and worshypped hym, sayenge: Truly yu art the sonne of God [Page] And whan they were gone ouer ye water, they came in to the londe of Genesar. And whan the mē of that place had knowne hym, they sent in to al that contry, and presented vnto hym all suche as were euell at ease, and they prayed hym, that they myght but touche the hēme of hys garment. And whosoeuer touched, were safe.
The .xv. Chapter. ✚
A THen came vnto hym from Hierusalē the scrybes and Pharises,Marc. 7. a sayenge: Why do thy disciples trāsgresse the tradiciōs of the elders? for they wash not theyr handes, whan they eate bread. But he answerynge sayd vnto them: Why do ye also transgresse the commaundement of God for your owne tradicions sake? For God hath sayde: Exodi. 20. b Deut. 5. c and .27. c. Honoure thou father and mother. And who so euer curseth father or mother, let hym dye by death. But ye saye: Prou. 28. d Who soeuer shall say to father or mother: What gift soeuer is of me, it shall profyt the, and he shall not honoure hys father or hys mother. And the commaundement of God haue ye made of none effecte for your owne tradicions sake? Ye ypocrites, well hath Esay prophecied of you, sayēg: Esay. 29. c. Ezech. 3 [...]. f.Thys people honoureth we with lippes, but theyr hart is farre fro me. In vayne do they serue me, teachynge the doctrynes and preceptes of men. And whan the people were called together vnto hym, he sayde vnto them: Heare and vnderstande: That which entreth in to ye mouth [Page 22] defyleth not a man, but that whyche procedeth out of the mouthe, that defyleth a man. Thē his disciples cō mynge B nye, sayd vnto hym: Knowest thou that the pharises whā they herde thys sayenge, were offended? And he answerynge, sayde: Actū. 5. [...] Euery plant that my heauenly father hath not planted, shalbe rooted out. Let them alone, they are blynd, and the leaders of the blynde. Yf the blynde leade the blynde, they fall both into the diche. Peter answerynge sayde vnto hym: Mar. 7. b Expounde vnto vs this parable. And he sayde vnto them: Be you also yet wythout vnderstondynge? Do ye not vnderstonde, thas euery thynge which entreth in to ye mouth, goeth in to the belly, and it cast out in to the draught? But those thynges whiche procede out of the mouth, go out from the hart, and they defyle a man: For out frō the hart go euell thoughtes, manslaughters, aduoutries, fornicaciōs, theftes, false wytnesses, and blasphemyes. These are they that defyle a man. But to eate with vnwasshen hādes defyleth not a mā. ⊢ ✚ Ma [...]. 7. [...] And Iesus beynge departed C thence, wente forth in to the coastes of Tyre and Sidon. And beholde a womā of Canaā beyng come forth out of those coastes, cryed, sayenge vnto hym: Haue mercy on me O LORDE thou sonne of Dauid. My doughter is euell vexed of a deuell. Which answered her not a word. And hys disciples approchyng nye, besought hym, sayenge: Sende her awaye, for she cryeth after vs. [Page] But he answerynge sayde: Luc. 19. a I am not sent, but vnto the shepe of Israel which are perished. And she came & worshypped hym, sayenge: O LORDE helpe me. Which answerynge, sayde: It is not good to take ye chyldrens bread and to cast it vnto dogges. And she sayde: Yee LORD, for the whelpes also eate of the crommes that fall from theyr lordes table. Then Iesus answerynge, sayde vnto her: O woman greate is thy fayth, be it vnto the euen as thou wylt. And hyr doughter was healed from that houre. ⊢ ✚ And whan Iesus was departed thēce, he came by the see syde of Galile, and he goynge vp in to a mountayne, sat there. And ther came vnto hym muche people, hauynge wyth them, dōme, blynde, lame, feble, and many other and those they layed at hys fete, Esai [...]. 35. a. & he healed them, so that the people maruayled, seynge the domme speakynge, the lame walkynge, ye blynde seynge, and they magnified the God D of Israell. Marc. 8. a Iesus whan his disciples were called together, sayde: I haue pytie on the people, seynge they contynue with me now thre dayes, and haue not that they maye eate: And I wyll not let them go awaye fastynge, lest they myscary in ye waye. And the disciples saye vnto hym: Whence shal we get vs thē so much bread in the wyldernesse, that we maye satisfye so greate a multitude? And Iesus sayde vnto them? Howe many loaues haue ye? And they sayde: Seuen, and a fewe lytle fysshes. And he commaunded ye people, [Page 23] that they shulde syt downe vpon the grounde. And takynge the seuen loaues and the fisshes, he geuynge thankes brake, and gaue to his disciples, and the disciples gaue vnto the people. And they all dyd eate, and were satisfyed. And that which remayned of the brokē meates toke they away euen seuen baskettes ful. They that dyd eate, were foure thousande of men, besyde chyldren and wemē. ⊢ And whan the multitude was sent awaye, he wente vp in to a lytle shyppe, and came in to the coastes of Magedan.
The .xvi. Chapter.
THe Marc. 8. b Ioh. 6. d Pharises also & Saduces A came vnto hym tēptynge, and requyred hym, that he wolde shewe them a token frō heauen. Luce. 12. f. And he answerynge, sayde vnto them: Whan the euen is come to passe, ye saye: It wyll be fayre, for the skye is reed. And in the mornynge: It wyll be foule wether, for the skye is gloomynge reed. Can ye then discerne the face of the skye, but can not discerne the tokens of tymes? Math. 12. d The euel and aduouterous generacion seketh a token, and ther shall not a token be geuē vnto it, but ye token of the prophet Ione. 2. a Ionas. And they beyng forsaken, he wente hys waye. Marc. 8. b And whā his disciples were come ouer ye water, they forgat to take ye breads. Which sayd vnto thē: Luce. 12. [...] Take hede & beware of the leuen of the Pharises and Saduces. And they thought amonge themselues: Because we B haue not takē the breads. But Iesus knowyng, sayd: What do ye thynke [Page] amonge youre selues O ye of lytle fayth, because ye haue not ye breads? Do ye not yet vnderstonde nor remembre Mat. 14. c. the fyue breads and the fue thousande of men, and howe many baskettes toke ye vp? Math. 15. d Nother the seuen breads and the foure thousande of men, and howe many baskettes toke ye vp? Why do ye not vnderstande howe that I spake not vnto you of bread? Beware of the leuen of the Pharises and of ye Saduces. Then vnderstode they, that he bad not beware of the leuen of breads, but of the doctryne of the Pharises and Saduces. ✚ Mar. 8. d Luc. 9. c. Iesus came in to the coastes of Cesarea Philippi and axed his disciples sayenge: Whome do men saye that the sonne of man is? And they sayde: Some, Ihon the baptiste: Some, Elias: Some, Hieremy or one of the prophetes. Iesus sayeth vnto them: But whome saye you that I am? Simon Peter answerynge, sayde: Luce. 9. c Ioh. 6. g.Thou art Christe the sonne of the C lyuynge God. Iesus answerynge, sayd vnto hym: Blessed art thou O Simon Bar Iona, for fleshe and bloude hath not shewed vnto the, Ioh. 6. eBut my father which is in ye heauens. And I saye vnto the, that thou art Peter, and vpō thys 1. Cor. 10. a. stone wyl I buylde my congregaciō, and 1. Para. 18 b Esaie. 28. c. the gates of hell shall not preuayle agaynst it. And vnto the wyll I geue the keyes of the kyngdome of heauens. Math. 18. b Ioh. 20. c And what soeuer thou byndest vpon earth, shal be bounde also in the heauens: And what soeuer thou lowesest vpon earthe, shalbe [Page 24] lowsed in heauens also. ⊢ Thē charged he hys disciples, that they shuld tell no man, that he was Iesus Christe. Mar. 8. d Luce. 9. c From that tyme forth beganne D Iesus to shew vnto hys disciples, that he must go to Hierusalem and suffre many thynges of the elders & scrybes & chefe of ye prestes, and be slayne, and ryse agayne the thyrde daye. And Peter takyng him beganne to rebuke hym, sayenge: That be farre frō the O LORDE, It shal not happen vnto the. Which beynge turned, sayde vnto Peter: 2. Reg. 19. d Go after me thou Satā, thou hyndrest me: for thou sauourest not the thynges that be of God, but those that be of mē. Math. 10. [...] Mar. 8. e Luce. 9. c and .14. d Ioh. 12. c. Then sayde Iesus vnto his disciples: Yf ony man wyll come after me, let hym denye hymselfe, and take vp hys crosse and followe me. For he that wyll saue hys lyfe, shall lose it: But he that loseth hys lyfe for my sake, shall fynde it. For what profiteth it a man yf he wynne ye whole world, but suffre harme vnto hys soule? Or what exchaūge shal a mā gyue for hys soule? For ye sonne of man shal come in the glory of hys father wyth hys angels, Rom. 2. a and then shall he recompence euery man accordynge to hys workes. Mat. 8. [...] Luce. 9. c Verely I saye vnto you: Ther are some of those that be standyng here, whych shal not tayst death, tyll they se the sonne of man commynge in hys kyngdome.
The .xvii. Chapter. ✚
[Page] A ANd Marc. 9. a. Luc. 9. d. after syxe dayes toke Iesus Peter and Iames and Ihon his brother, and bryngeth them vnto an hye mountayn out of the waye, and was transfigured before them. And Apoc. 1. chys face shone as the Sonne, but hys garmētes were whyte as snow. And beholde, ther appeared vnto thē Moses & Elias talkynge wyth hym. Peter answerynge sayde vnto Iesus: LORDE, here is good beyng for vs. Yf yu wylt, let vs make here thre Tabernacles: one for the, one for Moses and one for Elias. Whyle he was yet talkyng, behold, a bryght cloude ouershadowed them. And be holde a voyce out of the cloude, sayeng: Esa. 42. a Mat. 3. b Mar. 1. a This is my beloued sonne, in whome I am well pleased: Heare hym. The disciples also hearynge, fell vpon theyr face, and were sort afrayed. And Iesus came & touched them and sayde vnto them. Arise vp and feare not. They lyftynge vp theyr eyes, sawe noman but Iesus B onely. Math. 9. a. And as they were cōmynge downe from the mount, Iesus commaunded them, sayenge: Ye shal tell the vision to no man, tyll the sonne of man aryse agayne from ye dead ⊢ And the disciples axed hym, sayeng: Why do the scrybes saye then that Elias must fyrst come? And he answerynge sayde vnto them: Mala. 3. d. Elias truely shall come, and restore all thynges agayne. But I saye vnto you, that Elias is come already, neuerthelesse they haue done in hym what soeuer they wolde. Euen so also shall the sonne of man suffre of [Page 25] them. Than vnderstode the disciciples that he had sayd vnto them of Ihon the baptist. Marci. 9. b. Luce. 9. d. And whan he was come vnto the people, ther stepte vnto hym a man fallynge downe on hys knees before hym, sayeng: LORDE, haue mercy on my sonne, for he C is lunatyke, and suffreth grefe: For oftymes he falleth into the fyre, and ofte into the water. I brought hym also vnto thy disciples, & they coulde not heale hym. Iesus answerynge sayd: O faythlesse and frowarde generacion, how longe shall I be wyth you? How longe shall I suffre you? Brynge hym hyther to me. And Iesus rebuked hym, and the deuell departed out from hym, and the chylde was healed from that houre. Marci. 9. c. Then came the disciples vnto Iesus secretly, sayenge: Why myght not we cast hym out? Iesus sayde vnto them: For your vnbelefes sake. For verely I say vnto you: Math. 21. c Luce. 17. a yf ye haue fayth as a grane of mustarde sede, ye shal saye vnto thys mountayne: Remoue hence, and it shall remoue, and ther shall nothynge be vnpossible vnto you. How be it thys kynde is not caste out but by prayer and fastynge. Math. 16. c. and .20. b Marc. 8. d 9. d. and .10 d Luce. 9. c Whyle they were occupyenge in Galile, Iesus sayd vnto thē: The sonne of man muste be betrayed in to the handes of men, and they shall kyll hym, and the thyrde daye shall he ryse agayne. And they were exceadynge sory. ✚ And whan they were come to Capernaum, they yt receaued the tribute money, came to Peter, and sayd vnto hym: Doth not your master pay tribute mony? [Page] He sayd: Yee. And whan he was entred in to the house, Iesus preuēted hym, sayenge: How thynkest thou Simon, of whom do the kynges of the earth receaue tribute or costume? Of theyr owne chylderen, or of straungers? And he sayd: Of straungers. Iesus sayd vnto them: Then are the chyldren fre. Math. 22. c But that we offende them not, go thou vnto the see, and cast a hooke, and take ye fysh that commeth vp fyrst. And whan hys mouthe is opened,A stater is a certayne pece of money of value aboute xx. pens. thou shalte fynde a ❧ Stater. That take and geue vnto them for the and me. ⊢
The .xviii. Chapter. ✚
A IN that houre Marci. 9. d Luce. 9. c came the disciples vnto Iesus sayenge: Who thynkest thou is greater in the kingdom of heauens? And Iesus callynge a chylde vnto hym, set hym in the myddes of them and sayd: Verely I saye vnto you: Excepte ye be turned and become 1. Petri. 2. a as lytle chyldren, ye shall not entre in to the kyngdom of heauens? Who so euer humbleth hymselfe therfore as thys lytle chylde, he is greater in the kyngdome of heauens. And he that receaueth suche one lytle chylde in my name, receaueth me: Marci. 9. e Luce. 7. a But he that offēdeth one of these lytle ones whych beleue in me, it were better for hym yt a mylstone of asses were hanged in hys necke, and he drowned in to the depe of the see. Wo vnto the worlde of sklaunders. 1. Cor. 11. b Luce. 17. a For it is necessary that sklaunders come: Neuerthelesse wo vnto that mā by whō sklaū der commeth. Math. 5. d Marci. 9. c. Yf thy hande or thy [Page 26] foote sklaunder the, cut hym of and cast hym from the: Good it is vnto yt to entre in vnto lyfe feble or lame than hauynge two hādes or two fete to be cast in to euerlastynge fyre. And yf thyne eye sklaūder the, pluck hym out and cast hym frō the: Good it is vnto the to entre in to lyfe hauynge one eye, than hauynge two eyes to be cast in to hell fyre. Take B hede that ye despyse not one of these lytle ones: For I say vnto you, that theyr angels in heauēs alway do beholde the face of my father whych is in the heauens. ⊢ For the sonne of man is come to saue that whych had ben last. How thynke you? Luce. 15. [...] Yf ony man haue an hundreth shepe, and one of them be gone astraye, wyl he not leaue nyne and nyenty in the mountaynes, and go seke it yt wente astray? And yf it chaunce yt he fynde it. Verely I saye vnto you, that he ioyeth more ouer it, thā ouer ye nyne and nyenty whych went not astray. Euen so is it not ye wyl before your father whyche is in the heauens, that one of these lytle ones perysh. ✚ Leuit. 19. d Ecclī. 17. b. Luce. 17. a. Yf thy brother synne agaynste the, go thy waye, and reproue hym betwene the and hym alone. Yf he heare the, thou hast wonne thy brother. But yf he heare the not, take wt the yet one or two, Nume. 35. a Deute. 17. b and .19. c. 2. Cor. 13. a that in ye mouth of two or thre wytnesses all the sentence maye stande. Yf that he heare not them, tell thou the congregaciō. But yf he heare not ye cōgregacion. Let hym be vnto the as an Heythen and Publicane. Verely I saye vnto you: Math. 16. c what thynges so euer ye bynd [Page] vpon earth, they shal be bounde also in heauē: & what thynges so euer ye lowse vpon earth, they shalbe lowsed C in heauen also. Agayne, I saye vnto you, yt yf two of you cōsēt vpō earth cōcernynge euery thynge that they axe, it shall come to passe vnto them fro my father whyche is in the heauēs. Luce. 24. b. For where two or thre are gathered together in my name, there am I in the myddes of them. Math. 6. b. Marci. 11. c Luce. 17. a Than Peter commynge vnto hym, sayde: LORDE, how ofte shall my brother synne agaynst me, and I shall forgeue hym? Tyll seuen tymes? Iesus sayd vnto hym: I saye not vnto the tyll seuen tymes, but tyll seuenty tymes seuen tymes. ⊢ ✚ Therfore is the kyngdome of heauens lykened vnto a man a kynge, whyche wolde laye accomptes with hys seruaūtes. And whan he had begonne to laye ye accomptes, ther was offered hym one that oughte hym ten thousande talentes. And whā he had not wher of to make recompence, hys lorde cō maūded hym to be solde, & hys wyfe, and chyldren, and al that he had, and recōpence to be made. But ye same seruaūt fallynge downe, prayed him sayeng: Haue pacience in me, and I shall paye the al. The lorde of ye seruaunt D hauynge cōpassion, let hym go, & forgaue hym ye det. The same seruaūt beynge gone forth, foūd one of hys fellowes which ought him an hundreth pens & he takynge holde, caught hym by the throte, sayenge: Paye yt thou owest. And his fellow fallynge downe prayed hym sayeng: [Page 27] Haue pacience in me, & I shall paye the all. Neuerthelesse he wolde not, but wente and cast hym into presō, tyll he shulde paye the dette. But hys companyōs seynge the thynges that were done, were very sory, and came and tolde theyr lorde euery thynge that had come to passe. Thā hys lorde called hym and sayde vnto hym: Iacob. 2. b. Thou wycked seruaūt, I forgaue the all ye det, because thou pray dest me: And shuldest not thou haue compassion on thy fellowe, as I also haue had compassion on the? And hys lorde beynge wroth delyuered hym ouer to the tormentours, tyl he payed all the det. Math. 6. b Marci. 11. c Thus shall my heauēly father also do vnto you, yf ye forgeue not euery one hys brother euen from your hartes. ⊢
The .xix. Chapter.
ANd Marc. 10. a. it came to passe whā A Iesus had ended these sayenges, he departed from Galile, and came in to ye coastes of Iewry beyonde Iordane, and much people followed hym, and he healed them there. And the pharises came vnto him, temptynge him, and sayenge: Whether is it lawfull for a man to put awaye hys wyfe for ony maner of cause? Whyche answerynge, sayde vnto them: Haue ye not red how that he whych made man from the begynnynge, made them male and female? And he sayde: Genese. 2. d For thys shall a man leaue father and mother and cleue vnto hys wyfe, and they two shalbe in one flesh. And so now they ar not two, but one flesh. Wherfore let not [Page] man put asunder that whych God hath coupled together. They sayde vnto hym: Deute. 24 a Iere. 3. a Mala. 2. c. Why dyd Moses than commaunde a byll of deuorcement to be geuen, and to put her awaye? He sayd vnto them: Because Moses for the hardenesse of your harte suffred you to put awaye youre wyues, but frō the begynnynge it hath B not ben so. But I saye vnto you: that Math. 5. d. Marci. 10. a Luce. 16. c. who so euer putteth away his wyfe (saue for fornicacion,) and maryeth another, commytteth aduoutrye: And he that marieth her which is put awaye, cōmytteth aduoutrye. Hys disciples saye vnto hym: Yf the cause of man be so wyth a wyfe, it is not good to mary. Whych sayd vnto them: All men comprehende not thys sayenge, but they to whome it is geuen. For ther be gelded, that are borne so frō the mothers wombe And ther be gelded, that are made of men. And ther be gelded, that haue gelded them selues for the kyngdom of heauens. He that can cōprehēde, let hym comprehende. Marci. 10. b Luce. 18. b. Than were ther presēted vnto hym yonge chylderen, that he myght laye handes on them, and praye. But the disciples reproued them. Neuerthelesse Iesus sayd vnto them: Suffre the chyldren and forbyd not ye them to come vnto me, for vnto suche belongeth the kyngdō of heauēs. And whā he had C layed handes on them, he departed thence. Marci. 10. b Luce. 18. b And beholde one cōmynge nye sayd vnto hym: Good mayster, what good shall I do, that I maye haue euerlastynge lyf [...]? Whyche sayde vnto hym: Why axest thou [Page 28] me of good? Psal. 118. [...] God only is good. But yf thou wylte entre in vnto lyfe, kepe the Exod. [...]0. [...]. Deute. 4. [...]. and .5. a commaundementes. He sayeth vnto hym: Whych? Iesus sayd: Thou shalte not commyt mā slaughter: Thou shalte not do aduoutry: Thou shalte not commytte thefte: Thou shalte not speake false wytnesse: Honoure thy father and mother, and Roma. 13. b. Galat. 5. b. thou shalte loue thy neghboure as thy selfe. The yonge man sayeth vnto hym: All these haue I kepte from my youth, what do I lacke yet? Iesus sayd vnto hym: Luce. 12. dYf thou wylte be perfecte, go sell all that thou haste, and geue to the poore, and thou shalte haue Math. 6. c a treasure in heauen, and come and followe me. But whan the yonge man had herde the sayenge, he went hys waye heuy: For he was hauynge many possessions. Marc. 10. c. Luce. 18. c Iesus sayd vnto D hys disciples: Verely I saye vnto you, that a rych man shall hardly entre in to the kyngdome of heauens. And agayne I saye vnto you: It is easyer for a camell to go thorowe a nedels eye, then for the rych to entre in to the kyngdome of heauens. Whan these thynges were herde, the disciples maruayled exceadyngly, sayenge: Who may than be saued? But Iesus lokynge vp, sayde vnto them: Wyth men is thys impossible, but [...]achari. 8. a wt God al thynges are possible. ✚ Than Peter answeringe sayd vnto hym: Beholde, Math. 4. c. Marci. 10. c Luce. 18. c we haue forsaken all thynges and followed the, what shall we haue therfore? Iesus sayd vnto them: Verely I saye vnto you, that Luce. 22. b whan the sonne of [Page] mā shal syt in ye seat of hys maiesty, you whych haue followed me in the regeneracion, shall sytte also vppon twelfe seates, [...]api. 5. a iudgynge the twelfe trybes of Israell. Deute. 33. b And euery one that forsaketh house, or bretheren, or systers, or father, or mother, or chyldren, or londes for my names sake, Iob. 42. b shall receaue. an hundreth folde, & possesse euerlastyng lyfe. Math. 20. b Luce. 13. [...]. Many fyrst shalbe last, and ye laste fyrste.
The .xx. Chapter. ✚
A THe kyngdome of heauēs is lyke vnto a mā an housholder, that wente forthe early in the mornynge to hyre worke men in hys vyneyarde. Whā the bargayne was made wyth the workemen for a peny a daye, he sente them in to hys vyneyarde. And he beynge gone forth about the thyrde houre, sawe other standynge ydle in the market, and he sayd vnto them: Go ye also in to my vyneyard and that whych shalbe ryght wyll I geue you. They wente theyr waye. Agayne, he wente forth aboute the sixte and nyenth houre, and dyd lyke wyse. Aboute the eleuenth houre he wente forth▪ & founde other standynge, and sayeth vnto them: Why stande ye here ydle all the daye? They saye vnto hym: Because noman hath hyred vs. He sayeth vnto thē: Go ye also in to my vyneyard. Whan it was nyght▪ the lorde of the vyneyard sayeth vnto hys steward: Call the workemen, & paye thē the rewarde, begynnynge from the last vnto ye fyrst. Whā they therfore dyd come yt came about ye eleuenth hour, [Page 29] they receaued pens euery one. The fyrst also commynge, supposed that they shulde receaue more: but they also receaued pens euery one. And they receauyng, murmured against the housholder, sayenge: These last haue wrought one houre, & hast thou made thē lyke vnto vs, whiche haue borne the burthen and heates of the daye? But he answerynge vnto one of them, sayde: Frende, I do the not wronge. Diddest thou not agree wt me for a peny? Take that thyne is, & go thy waye. I wyll geue vnto thys last also lyke as vnto ye. Roma. 11. c Or is it not lefull for me to do what I wyll? Is thyn eye wicked, because I am good?Math. 19. a Mar. 10. c Luce. 1 [...]. c the last shalbe the fyrst, and the fyrst ye last. ⊢ For many he called, but few chosen. ma [...]. 22 b And Iesus goyng vp to Ierusalem, toke the twolue disciples in secrete, and sayde vnto them: Marc. 10. d. Luc. 18. d Beholde, we go vp to Ierusalem, and ye sonne of mā shalbe delyuered ouer vnto the hygh prestes, and to the scrybes, and they shal condēne hym by death. They also shall delyuer hym ouer vnto y• Heythen to be mocked, and scourged, and crucified, and the thyrde daye shall he ryse agayne. ✚ Mar. 10. b Thē came vnto hym the mother C of ye chyldrē of zebede, wt hyr sonnes worshyppyng, & axynge somwhat of hym: Which sayde vnto her: What wylt thou? She sayd vnto hym: Cō maunde, yt these my two sōnes, may sytte, one at thy ryghthand, and one at thy left hand in thy kyngdō. But Iesus answeryng, sayd: Ye wot not what ye axe. May ye drynke ye cup yt I shal drynk? They say vnto hym [Page] we maye. He sayd vnto them: My cuppe truly shall ye drynke, but to syt at my ryght or left hande, is not myne to geue you, but to suche as it is Math. 25. c prepared for of my father. ⊢ And D the ten hearynge, toke indygnacion at the two brethren. But Iesus called them vnto hym, and sayde: Mar. 9. d and .10. e Y [...] knowe that the prynces of nacions haue domynion of them, and they that be greater men, execute authorite vpō thē. It shal not be so amōge you. But who so euer wyl become greater amōge you, let hym be your mynister. And he that wylbe chefest amonge you, shalbe your seruaunt: Lyke as ye sonne of man came not to be serued, but to serue, & to bestowe hys lyfe for the redempcion for many. Marci. 10. [...] Luce. 18. d And whā they were departyng from hierico, much people followed And behold, two blynd men syttyng by the waye syde, herde that Iesus wente by, and they cryed, sayenge: O LORDE thou sonne of Dauid, haue mercy vpon vs. But the people rebuked them, that they shulde holde theyr peace. Neuerthelesse they cryed the more, and sayde: O LORD thou sonne of Dauid, haue mercy vpō vs. And Iesus stode, and called them, and sayde: What wyll ye, that I shall do vnto you? They sayde vnto hym: LORDE, that oure eyes maye be opened. And Iesus had compassion vpon them, and touched theyr eyes. And immediately they sawe, and followed hym.
The .xxi. Chapter. ✚
[Page 30] ANd Mac. 11. a Luc. 19. c whā he drewe nye vnto A Ierusalē, and was come to Bethphage vnto moūt Oliuete, than sent Iesus two disciples, sayng vnto thē: Go into the towne that lyeth ouer agaynst you and anone ye shal fynde an Asse boūde, and hyr foale wyth her: lowse and brynge them vnto me. And yf ony man saye ought vnto you, saye ye: the LORDE hath nede of them, and strayght waye he wyll let them go. But all thys was done, that it myght be fulfylled, that was spokē by the prophet, sayenge: Esay. 62. c. [...]ach. 9. b Tell the doughter Sion: be hold, thy kynge cō meth vnto the, meke, syttynge vpon an Asse, and a foale the sonne of the Asse vsed to the yock. The disciples goyng dyd as Iesus had cōmaunded thē, & brought the Asse and ye foale, and layed theyr clothes vpon them, & made hym syt theron. Io [...]. 12. bBut muche people spred theyr garmentes in the way: other cut downe braunches frō the trees, and strowed in the waye. As for the people that wente before and that came after, they cryed sayenge O sanna vnto the sonne of Dauid Psal. 117. c. Bessed be he that commeth in the name of the LORDE. O sanna in the heyght. ⊢ Mac. 11. b Luc. 19. d And whan he was B come in to Ierusalem, all the cytie was moued, sayenge: Who is thys? And the people sayde: Iohā. 7. [...] Thys is Iesus the Prophet of Nazareth of Galile. Ioh. 2. b. Ioh. [...]. [...] And Iesus wente in to ye tēple of God & cast out all them yt bought and solde in the temple, and ouerthrewe ye tables of the money chaungers, and the seates of them that [Page] solde doues, and sayde vnto them: It is wrytten: 3. Reg. 8. d. Esay. 56. a Iere. 7. a My house shall be called the house of prayer, but ye haue made it a denne of murthurers. And the blynde and the lame came vnto hym in the temple, and he healed them. But whan ye hyghe prestes and the scrybes sawe the wō ders that he dyd, and the chylderen cryenge in the temple and sayenge: O sanna vnto the sonne of Dauid, they dysdayned, and sayd vnto hym: He areste thou what these saye? But Iesus sayd vnto them: Yee. Haue ye neuer red: Psal. 8. a Out of the mouth of babes and sucklynges hast thou finished prayse? And thē lefte, Ioh. 8. a. he went out of the cytie in to Bethania, and abode there. Marc. 11. c. But in the mornyng returnynge in to the cytie, he hungred. And seynge in ye way, Luce. 13. a a fygge tre he came vnto it, & foūde nothyng theron, but leaues onely, and sayde vnto it: Neuer frute growe on the foreuer. And immediatlye the fygge tre was wythered. And the disciples seynge, maruayled, sayenge: How is she wythered so soone? But C Iesus answerynge, sayd vnto them: Verely I say vnto you: Math. 17. c Luce. 17. a Yf ye haue fayth and doute not, ye shal not onely do thys wyth the fyggetre, but & yf ye saye vnto this mountayne. Be auoyded, and caste thy selfe into the see, it shall be done: Marc. 11. c Ioh. 14. a 15. a. 16. c And all what so euer ye axe in prayer, beleuynge, ye shall receaue it. ✚ Luc. 20 a Mar. 11. d And whan he was come in to the temple, the chefe of the prestes and ye elders of the people came vnto hym teachyng sayenge: Exod. 2. b Actu. 4. a and .7. d By what authoryte [Page 31] doest thou these thinges, & who gaue yt thys authorite? Iesus answerynge sayd vnto them: I wyll axe a worde of you also, which yf ye tell me, I in lyke wyse wyll tell you, by what authorite I do these thynges. The baptyme of Ihon, whence was it, from heauen, or of mē: But they thought amonge themselues, sayenge: Yf we saye from heauen, he shall saye vnto vs? Why dyd ye not thē beleue him? But yf we saye: of men, then feare we ye people: Mat. 14. a. For euery mā holdeth Ihon as a prophet. And they answeryng Iesu, sayde: We cā not tel. He sayde vnto them also: Nother tell I you by what authoryte I do these thynges. ⊢ But what thynke ye? ✚ A certayne mā had two sonnes, & cōmynge to the fyrst, sayde: Go thy way my sonne, & worke to day in my vyneyard. He answeryng, sayd: I wil not, but afterward repentyng, wēt: He cōmynge also vnto ye second sayd lykewyse. But he answeryng sayde: I go syr. And went not. Whether of twayne dyd▪ ye wil of ye father? They sayd vnto hym: the fyrst. Iesus sayde vnto thē: Verely I saye vnto you: yt the publicans & harlots go before you in to ye kyngdō of God Math. 3. a For Ihō cā vnto you, in ye way of rightousnes & ye beleued him not: but ye publicās and harlottes beleued him. But you seyng, yet had ye no repētaūce afterward, yt ye myght haue beleued hī. ⊢ ✚ Hear another parable. Ther was a mā an housholder which Gene. 9. d Esay. 5. a Iere. 12. b Marc. 12. a. Luce. 20. a. planted a wyneyarde, and hedged it aboute, and dygged a wynepresse in it, and buylt a tower, and let it oute vnto husbandmē, & went into a straunge [Page] contry. But whan the tyme of the frute was drawen neare, he sent his seruauntes to the husbandmen, to receaue the frutes of it. And the husbandmen catchynge the seruaūtes: one they bet, another they kylled, but another they stoned. Agayne he sent other seruauntes, mo then the fyrst, and they dyd vnto thē in lyke maner. At the laste he sent his sonne vnto them, sayenge: They wyll perchaūce stonde in awe of my sonne. But the husbandmen seynge the sonne sayde amonge themselues: Thys is the Heyre Gene. [...]7. d. come, let vs kyl hym, and we shall haue hys enherytaunce. E And they catchynge hym, thrust hym out of the vyneyard, and slewe hym. Nowe whan the Lord of the vyneyarde shall come, what wyl he do vnto those husbandmē? They sayde vnto hym: He shal cruelly destroye those euell personnes, and let oute hys vyneyarde vnto other husbandmen, which shall delyuer hym the frute at hys tymes. Iesus sayde vnto them: Dyd ye neuer reade in the scriptures: Psal. 117. c. Actu. 4. a [...]. Pet. 2. a The stone the which the buylders refused, is become to heade stone in the corner? Thys was done of the LORDE, & it is maruaylous in our eyes? Therfore I saye vnto you: That ye kyngdome of God shall be taken frō you, and shalbe geuen vnto a nacion, whiche shall brynge forth his frutes [...]acha. 12. a. And who so falleth vpon thys stone, shall be broken in peces: Dani. 2. [...] but vpon whom it falleth, it shall all to grynde hym. And whan the hyghe prestes and Pharises had herde hys [Page 32] parables, they perceaued, that he spake of them. Ma [...]. 11. c Luc. 19. d and .20. b And sekynge to take hym, they feared the people, because Ioh. 7. dthey helde hym for a Prophet. ⊢
The .xxii. Chapter. ✚
ANd Iesus answerynge,Luce. 14. b. A spake vnto them agayne by parables, sayeng: The kyngedome of heauens is lyke vnto a man a kynge, whiche made a mariage vnto hys sonne. Apo. 19. bAnd sent hys seruaunt, to call thē, that were bydden vnto the mariage and they wolde not come. Agayne, he sent other seruaūtes, sayng: Tel the byddē gestes. Behold, I haue prepared my dynner, myne oxen & my fed cattel are kylled, and al thynges are ready, come to ye mariage. But they made lyghte of it, & went theyr wayes: one to his ferme, another to hys marchaundyse. As for the remnaunt, they helde hys seruauntes, & beynge shamefully intreated they slew them. But whan the kynge herde, he was wroth, and sendynge hys hoostes, destroyed those murtherers, and set fyre vpō theyr cyti [...]. Then sayde he vnto hys seruaūtes: The mariage in dede is prepared, but they that were bidden were not worthy. Go therfore in to the hyghe wayes, and whome so euer ye fynd, byd to the mariage. And hys seruaū tes beynge gone out in to the hye wayes, gathered al that they fande, good and bad, and the mariage was full of eaters. But the kynge wente B in, to se the eaters, and spyed there a man not clothed wyth a weddyng [Page] gamente & sayd vnto hym: Frend, howe cameste thou in here, not hauynge on a weddynge garmente? But he was euen spechlesse. Math. 1 [...]. f. and .15. c Thē sayde the kynge vnto his seruaūtes: Hys handes and fete beynge boūde, cast hym in to the vtter darknesse: there shall be waylynge and gnashynge of teth. Mat. 20. b For many be called, but fewe are chosen. ⊢ ✚ Marci. 12. a Luc. 20. c Iohā. 7. d Thē the Pharises goynge away, toke counsell, howe they myghte take hym in his wordes, and sent vnto him theyr disciples wyth Herodes officers, sayenge: Master, we knowe that thou arte true, and teachest the waye of God truely, and carest for no man: for thou regardeste not the person of men. Tell vs therfore, how thynkest thou: Is it lawfull to geue tribute vnto the Emperoure, or not? But Iesus knowynge theyr wyckednesse, sayde: O ye ypocrytes, why tempte ye me? Shewe me the tribute money. And they offred hym a C peny. And Iesus sayde vnto them: Whose is thys ymage & superscripcion? They sayde vnto hym: The Emperours. Then sayde he vnto them: Mat. 17. d Rom. 13. b Geue therfore that which is the Emperours, vnto the Emperoure: and that which is Gods vnto God. And they hearynge that, maruayled, and leauynge hym, wente theyr waye. ⊢ Mar. 12. b Luc. 20. [...] Actu. 23. a In that day came vnto hym the Saduces (which saye ther is no resurreccion) and axed hym, sayenge: Master, Moses sayd: Deut. 25. a. Yf a man be dead not hauyng chyldren that hys brother shall mary his wyfe, and rayse vp sede vnto hys brother. [Page 33] Now were ther wyth vs seuen brethren, & the fyrst maryeng a wyfe dyed, and not hauynge sede, he lefte hys wyfe vnto his brother: lykewyse the seconde, and thyrde vnto the seuenth. But last of all the woman dyed also. In the resurreccion therfore, whose wyfe shall she be of the seuen? For they al had her. But Iesus answeryng sayd vnto them: Ye erre not vnderstandynge the scriptures, nor the power of God. For in the resurreccion, they shall nother mary, nor be maryed, but are as ye angels D of God in heauen. But of the resurreccion of the deade, haue ye not redde, what is spoken of God, sayenge vnto you: Exodi. 5. a Hebre. 11. c I am the God of Abraham, and the God of Isaac, and the God of Iacob? It is not the God of the dead, but of the lyuynge. And the people hearynge maruayled of hys doctrine. ✚ Marc. 12. c Luce. [...]0. c. The pharises hearynge that he had put the Saduces to silence, they gathered together. And one of them (a doctoure of the lawe) temptymge hym, asked: Mayster whych is the great commaūdement in the lawe? Iesus sayd vnto hym: Deute. 6. b and. 30. b Thou shalte loue the LORD thy God wyth all thy harte, in all thy soule, and in all thy mynde: thys is the principall and fyrst commaundemente. The seconde, is lyke vnto it: Leuit. 19. e Rom. 13. b Thou shalte loue thy neghboure as thy selfe. In these two commaundementes hangeth all the lawe and the prophetes. Marc. 12. d The Pharises beynge gathered, Iesus axed them, saynge: [Page] What thynke ye of Christ? Whose sōne is he? They said vnto hym: Dauids. He sayd vnto them: How than doth Dauid in sprete, call hym LORDE, saynge: Psal. 109. a The LORD sayd vnto my LORDE: Syt thou on my ryghthādes, tyl I set thyne enemyes a stoole for thy feete? Yf Dauid therfore call hym LORD, how is he hys sonne? And no man coulde answere hym one word, nother durst ony mā from that daye forthe axe hym ony mo questions. ⊢
The .xxiii. Chapter.
A THan spake Iesus vnto the people & to hys disciples, sayenge: The scribes and pharises haue sytten vpō Moses seate. Therfore all that euer they byd you, obserue & do, but after theyr workes not do: for they Deute. 17. a saye & do not. Esay. 10. a and. 28. b Luce. 11. d They bynde heuy & intollerable burthens, & laye thē vpō mens shulders: But with theyr finger wil not they sturre them. But all theyr workes do they to be sene of mē. For they set abrode theyr Philacteries wers wryttinges where in the cōmaū dementes were writtē philacteries & make large hēmes, & loue to syt vppermost at meatetymes, & to haue ye chefe seates in the synagoges, & the salutacions in ye market, & to be called of men Rabbi. Iaco. 3. a But be not ye called Rabbi: for one is your master & all ye are brethrē. And call you no man father vpon earthe, for one is B your father which is in ye heauēs Nother be ye called masters, for one is youre master, Christe. He that is greatest amōge you, shalbe your seruaūt. Luce. 14. b. and. 18. b Who so exalteth hymself shal be brought lowe, & he yt hūbleth hym [Page 34] selfe, shalbe exalted. Luc. 11. [...] Wo vnto you scribes & pharises, ye ypocrites, for ye shut vp ye kyngdō of heauē before mē, ye entre not your selues, nother suffre ye thē to enter yt do enter. Wo vnto you scribes & pharises ye ypocrites for ye deuour wydowes houses, prayenge lōge prayers, therfore shal ye receaue the greater iudgement. Wo vnto you Scribes & Pharises ye ypocrites, for ye cōpasse see and lande yt ye may make one Proselite, a nouice o [...] conuer [...]e turned frō the belefe of the Hey [...] vnto the Iewes. Proselite: & whā he is becom one, ye make hym a chylde of hell, two folde more than ye. Wo vnto you blynde gydes for ye say: Who so euer sweareth by the tēple, yt is nothynge: but who so euer sweareth by the golde of the tē ple, is gyltye. Ye fooles & blynde, for C whether is greater: the golde or the temple yt sanctifyeth the golde? And who so so euer sweareth by ye altare, yt is nothynge: but who so euer sweareth by the offerynge yt is vpon it, he is gylty. Ye fooles & blynde, for whether is greater: the offerynge, or the altare yt halloweth the offerynge? Therfore who so sweareth by ye altare sweareth by the same, and by al thinges that are theron, And who so sweareth by the temple, sweareth by the same, and by hym that dwelleth therin. Math. 5. d And who so euer sweareth by heauen, sweareth by the trone of God, & by hym that sytteth theron. Luce. 11. dWo vnto you Scribes and Pharises, ye ypocrites, for ye tyth Mynt Anyse and Commyn, and haue lefte the wayghtyer matters of the lawe, iudgement and mercy, and fayth. These oughte to haue bene [Page] done, and not to leaue the other behynde. O ye blynde gydes, whych strayne out a gnat, but swalow vp a Camel. Luce. 11. d Wo vnto you scrybes and pharises, ye ypocrites, for ye make cleane the outesyde of the cuppe and platter, but wythin are ye ful of robbery and vnclennesse. Thou blynde Pharise, clense fyrst the insyde of ye cuppe & platter, that ye outsyde may D be cleane also. Wo vnto you Scribes and Pharises, ye ypocrites, for ye be lyke vnto paynted Sepulcres, that appeare bewtyfull outwarde vnto men, but wythin they are full of dead mens bones and all fylthynesse. Euen so ye also: Outwarde ye appeare vnto men ryghteous, but wythin ye are full of ypocrisye and iniquite. Luce. 11. [...] Wo vnto you Scribes & Pharises, ye ypocrites, for ye buyld the tombes of the prophetes, & garnysh the sepulcres of the ryghteous, and saye: Yf we had bene in oure fathers tyme, we wolde not haue ben party fellowes wyth thē in ye bloude of the prophetes. 1. Tessa. 2. c Therfore ye be wytnesses vnto your selues, that ye are the chyldrē of them, which slewe the prophetes. Fulfyll ye also ye measure of your fathers. O ye serpētes, ye generacion of vypers, howe shall ye escape the iudgement of Hell? E ✚ Math. 10. b Luc. 11. e Actu. 5. e and. 7. g Ioh. 16. a Therfore I saye vnto you: Beholde, I sende vnto you prophetes & wyse men, and scrybes, & of them shall ye kyll and crucifye, and of thē shall ye scourge in your synagoges, and persecute them from cytie to cytie: that vpon you maye come al the ryghteous bloude, whych hath bene [Page 35] shed vpon earth, from the bloude of ryghteous Gene. 4. b Abel, vnto the bloude of zacha. 1. aZachary the sonne of Barachias, 2. Pa. 24. [...]whom ye slewe betwene the temple and the altare. Verely I say vnto you: All these thynges shall come vpon thys generacion. O Luc. 13. d Ierusalem Ierusalem, that slayest the prophetes, and stonest thē that are sent vnto the: How ofte wolde I haue gathered thy chyldren, 4. Esd. 1. [...] euen as the henne gathereth hyr chekens vnder the wynges, & thou woldest not? Behold Psal. 68. d. your house shalbe left vnto you desolate. For I say vnto you: Ye shal not se me hence forth, tyl ye shal say: Psa. 117. cBlessed be he that commeth in the name of the ORDE. ⊢
The .xxiiii. Chapter.
ANd Iesus departed frō the A temple went.Marc. 13. a Lu [...]. 21. a. And hys disciples came nye, to shewe hym the buyldynges of ye temple. But he answeryng said vnto thē: Se ye al these thynges? Verely I saye vnto you Luce. 19. d ther shall not be lefte here one stone vpon another, whych shal not be destroyed. And he syttynge vpō moūt Oliuete▪ his disciples cā vnto hym secretly, sayeng: Tel vs whā shal these thynges be? & which shalbe ye tokē of thy cōmyng, & of ye ende of ye world? And Iesus answeryng sayd vnto thē: Colo. 2. c Take hede yt no mā deceaue you. For ther shall many come in my name, sayenge: I am Christ, and shall deceaue many. For ye shal heare of warres, and the noyses of warres, take hede ye be not troubled. All these thynges must be done, but the ende is not yet. [Page] 4. Esd. 13. c For one people shall ryse vp agaynst another, and realme agaynst realme: and ther shalbe pestilences and honger and eartquakes thorow places. All these are the begynnynge of sorowes. Math. 10. b Marc. 15. b Luce. 21. b Ioh. 16. a Than shall they put you to trouble, and shall kyll you, and ye shalbe hated of all people for my names sake. And than shall many be offended, and shall betray one another, and shall hate eche other. And many false prophetes shal aryse & shall deceaue many: & 4. Es. 14. b because iniquite shalbe plēteous, the charite of many shal waxe colde. Math. 10. c But who so endureth vnto ye ende, the same shal be safe. Marc. 1 [...]. b. And thys gospell of ye kyngdome shalbe preached in all ye world for a wytnesse vnto all people, and than shall the fulfyllynge come. B Marci. 13. b Luce. 21. cWhan ye therfore shall se the abhominaciō of desolaciō Dan. 9. b the whych is spoken of by Daniel the prophet, stande in the holy place (who so readeth, let hym vnderstande) than let them whych be in Iewry, flye vnto the mountaynes: and let hym which is on the thacke, not come downe to fet ony thynge out of hys house: and let hym whyche is in the felde, not turne backe to fetch hys coate. But wo vnto them that are wyth childe, and geue sucke in those dayes. But praye ye that your flyght be not in the wynter, nor in ye Sabbath. Dani. 12. a For than shall ther be great trouble, such as was not from the begynnynge of the worlde vnto thys tyme, nor shal be. And except those dayes had ben shortned, al flesh shuld not be saued. but for ye chosēs sake shal those daies [Page 36] be shortened. Marci. 1 [...]. c Luce. 17. c Than yf ony man shall saye vnto you: lo, here is Christ or there, beleue it not. For ther shall aryse false Christes and false prophetes, & shall geue great Deute. 13. a 2. Tessa. 2. b tokens and wonders: In so much that (yf it can be done) the very chosen shulde be brought in to erroure. Behold, I haue told you befor. Wherfore yf they shall saye vnto you: Beholde, he is C in the wyldernesse, go not ye forth: Beholde, he is in the innermost partes, beleue it not. For lyke as the lyghtenynge goeth out from ye east, & shyneth tyl in the west, so shal also the cōmynge of the sōne of man be. Iob. 39. dWhere so euer the body is, there shall also the Aegles be gathered. Marc. 13. c. Luc. 21. c Ioel. 2. bBut soone after ye trouble of those dayes shall the Sonne be darkened, and the Moone shall not geue hyr lyght, & the starres shall fall frō heauen and the powers of heauen shall be moued: and than shall appeare the token of ye sonne of mā in heauē: & thā shall al ye kynredes of the earth mourne, Actu. 1. b and they shall se the sōne of man cōmynge in ye cloudes of heauen wyth great power and maiesty. And 1. Tessa. 4. c he shall sende his angels with a trompe & a great voice, & they shal gather hys chosē frō the foure wyndes, frō the hyghest of ye heauēs vntyl theyr endes. Marc. 13. d. Luce. 21. d Lerne a similitude of ye fygge tre. Whā hys braūche is tender, & his leaues growē, ye know that Sōmer is nye. So lykewyse ye whan ye se al these thynges, knowe ye that it is nye, euen in the dores. Verely I saye vnto you: that this generacyon shall not passe, tyl al these [Page] be done. Esa. 40. a and .51. b Heauen & earth shal passe, but my wordes shall not passe. But of that daye and houre Actu. 2. a. knoweth no man, nother the angels of heauens, but my father only. For as in ye dayes of Noe, so shall the cōmynge of ye sonne of man be also. Gene. 7. b Luce. 17. c For as they were in the dayes before the floude eatynge and drynkynge, maryenge and beynge maryed vnto that daye that Noe entred into the Arke, and they knewe not tyll ye floude came & toke thē al: so shall also the cōmynge of ye sonne of mā be. Luce. 17. d. Thā shall two be in the felde: the one shalbe taken and the other shalbe lefte: Twayne shalbe gryndynge at ye myll, the one shalbe takē wt, & one shalbe left Two in the bed, the one shalbe takē wyth, and the one shalbe lefte. Math. 25. a Marci. 13. d Luc. 12. d Watch ye therfor, for ye know not what houre your LORDE shall come. But knowe ye thys, that yf the good mā of the house knewe what houre the Apoca. 16. c thefe shulde come, he wold surely watch, & not suffre hys house to be bored through. Therfore be ye ready also, for in ye houre yt ye know not shal the sonne of man come. Math. 25. b Who thynke ye is a faythful and wyse seruaunt, whom hys lord hath set ouer hys housholde, that he may geue thē meate in season? Apoca. 16. c Blessed is that seruaunt, whom whā hys lorde shall come shall fynde so doynge. Verely I saye vnto you: that he shal set him ouer all hys goodes. But yf that euell seruaunt shal saye in hys hart: My lorde maketh lōge to come, and shall begynne to smyte hys fellowes to eate & drynke wyth the dronken: [Page 37] The same seruauntes lorde shall come in a daye, that he hopeth not, and in an houre that he knoweth not, and shal dyuide hym and set his parte wyth ypocrites: there shall be waylynge and gnasshynge of teth.
The .xxv. Chapter. ✚
THen shall the kyngdome A of heauens be lyke vnto ten virgins, whiche takynge theyr lampes, wēt forth to mete the brydegrome and the bryde. But fyue of them were foolysh, and fyue wyse. The foolyshe the lampes taken toke none oyle wyth them. But the wyse toke oyle in theyr vessels wyth theyr lampes. And the brydegrome makynge a taryenge, they slombred al & slept But at mydnyghte ther was a crye made: Beholde, the brydegrome cō meth, go your waye out for to mete hym. Then arose all those virgins, & dressed theyr lāpes. But the foolysh sayd vnto the wyse: Geue vs of your oyle, for oure lampes go oute. Then answered the wyse, sayenge: Lest it suffise not vs and you, go rather vnto them that sell, and bye for youre selues. But whan they wente to bye, the brydegrome came: & they that were readye, wente in wyth hym to the mariage, and the dore was shut. Last of all come the other virgins also, sayenge: Math. 7. [...] Luce. 6. [...] LORDE LORDE, open vnto vs. But he answerynge sayde: Verely I saye vnto you: I knowe you not Mat. 24. d Marci. 13. d Luce. 12. d and .21. bWatch ye therfore: for ye knowe nother the daye, nor the houre. ⊢ [Page] ✚ Mar. 13. d Luce. 19. c Lyke wyse as a kynge takynge hys yourney into a straunge contry called hys seruauntes, and delyuered hys goodes vnto thē. And vnto one he gaue fyue talentes, to another two, to another one: vnto euerye one after hys owne power, and wente awaye strayghte waye. But he that had receaued fyue talentes, wente and wrought in thesame, and wanne other fyue. Lykewise he that receaued two, wanne other two also. But he that receaued the one, goynge dyggeth in the earthe, and hydeth hys lordes monye. After a longe season came the lorde of those seruaūtes, and rekened wyth them. And he that had receaued fyue talē tes, commynge neare, broughte other fyue talentes, sayenge: Syr, thou delyueredest vnto me fyue talē tes: Beholde, I haue wonne aboue thē other fyue talētes. His lord sayd vnto hym: Mat. 24. d Well thou good & faythfull seruaūt, because thou hast bene faythful ouer lytle. I wyll set yt ouer much: entre in to the ioye of thy lorde. Commynge nye also that had receaued two talentes, sayde: Lorde thou delyueredest vnto me two talē tes: Beholde, I haue wonne two other. Hys lorde sayde vnto hym: Well thou good and faythfull seruaunt, because thou hast bene faythfull ouer lytle, I wyl set ouer much: entre in to the ioye of thy lorde. ⊢ C But commynge he also that had receaued one talent, sayde: Syr, I knowe that thou art an harde man: thou reapest where hast not sowen; and gatherest where thou hast not [Page 38] strowed, and fearynge I wente and hyd thy talente in the earth: lo, there thou hast that thyne is. But hys lorde answerynge sayde vnto hym▪ Thou euell and slowthfull seruaūt, knewest thou that I reape where I sowe not, and gather where I strowed not? Thou oughtest therfore to haue delyuered my money to the exchaungers, & commynge I shulde verely haue receaued that myne is wyth vauntage. Therfore take the talēt from hym, & geue it vnto hym yt hath ten talētes. Math. 13. b Marc. 4. c Luce. 8. b and .19. c For vnto euery one that hath, shalbe geuen, and he shall haue abundaunce: But euery one that hath not, from hym shall be taken that also that he semeth to haue. And cast the vnprofitable seruaunt in to veter darknesse: Math. 13. e. Luce. 13. cthere shalbe waylinge and gnasshynge of teth. ✚ 2. Tessa. 1. b But whan the sonne of mā shall come in hys maiesty, and al angels wyth hym, then shall he syt vpō the seate of hys maiesty, and all people shalbe gathered before hym: Ezech. 34. [...] & he shall separate them one frō another, as a shepherde doth sunder the shepe from the goates. And truely he shall set the shepe on hys ryghte handes, and the goates on the lefte. Then shall the kynge laye vnto thē that shalbe on hys ryght handes: Come ye blessed of my father, possesse the kyngdome, Math. 20. c prepared for you from the begynnyng of ye world Esay. 58. b Ezech. 18. aFor I was hongrye, and ye gaue me to eate: I was thyrstye, and ye gaue me to drynke: I was a straunger, and ye toke me to you: Naked, and ye couered me: Eccli. 7. d 2. Tim. 1. c Sicke, and ye [Page] vysited me: I was in preson, and ye came vnto me. Then shall the ryghteous answere hym, sayenge: LORDE, when sawe we the hongrye, & fed the: Thyrstye, & gaue ye drynke? When sawe we the a straunger and toke the to vs? Or naked, & couered the? Or when sawe we the sycke or in preson, and came vnto the? And ye kynge answerynge shall saye vnto them: Verely I saye vnto you: So longe as ye haue done vnto one of the least of these my brethrē ye haue done it vnto me. Then shall he saye also vnto thē that shalbe on the lefte handes. Psal. 6. b Mat. 7. b. Luc. 23. c Departe fro me ye cursed in to the Esa. 30. f Dam. 7. b Apo. 19. d and .20. c euerlastynge fyre, whych is prepared for the deuel and his angels. For I was hongrye, & ye gaue me not to eate: I was thyrstye, & ye gaue me not to drynke: I was a straunger, and ye toke me not vnto you: Naked, and ye clothed me not: Sicke and in preson, and ye vysited me not. Then shall they also answere hym, sayenge: LORDE, when sawe we the hongrye, or thyrsty, or straunger, or naked, or sicke, or in preson, and haue not mynistred vnto the? Then shall he answere them sayenge: Prou. 14. d and .17. a Iere. 30. c zacha. 2. b Verely I saye vnto you: So longe as ye haue not done vnto one of the leest of these, nother haue ye done it vnto me. Ioh. 5. c And these shal go in to euerlastyng payne, but the ryghteous in to the euerlastyng lyfe. ⊢
The .xxvi. Chapter.
A ANd it came to passe whan Iesus had finished al these wordes, he sayde vnto his disciples: ✚ Mar. 14. a Luce. 22. a Iohā. [...]8. a Ye knowe, [Page 39] that after two dayes shalbe Easter, and the sonne of man shalbe delyuered that he may be crucifyed. Iohā. 11. [...] Thā were assembled together ye hye prestes, and the elders of the people in the forecourte of ye hye prest which was called Caiphas, and held a coū sell, howe they myght take Iesus by deceate, and kyll hym. But they sayde: Not on the holy day, lest ther shulde be an vproure in the people. Mar. 14. a Luce. 7. d Ioh. 12. aNowe when Iesus was at Bethany in the house of Symon the leper, ther came vnto hym a woman, hauynge an alabaster box of precyous oyntment, and poured it vpon hys heade, syttynge at the table. The disciples seynge, dysdayned, sayenge: Where to serueth thys losse? For thys myght haue bē solde for much, & geuen to the poore. But Iesus knowenge, sayde vnto them: What are ye troublous vnto thys woman? For she hath wrought a good worke vpō me, Deut. 15. b for ye haue alwaye the poore wyth you, but me shall ye not haue alwayes. For she pourynge thys oyntment vpon my body, dyd it to bury me. Verely I saye vnto you: where so euer this gospell shalbe preached in the whole worlde, shall thys also that she hath done, be tolde in memory of her. Then wente one of the twolue whyche was called B Iudas Iscariotes Marc. 14. b Luce. 22. a Ioh. 13. a vnto the chefe of the prestes, and sayde vnto them. what wyll ye geue me, and I shal delyuer hym vnto you? And they offred hym thyrtye syluer pens. And thenceforthe, he sought oportunite that he myghte betraye hym. [Page] Mac. 14. b Luce. 22. a The fyrste daye of swete breads, came the disciples to Iesus, sayeng: Where wylt thou that we prepare for the, to eate the Easter lambe? But Iesus sayde: Go in to the cytie to one & say vnto hym: The Master sayeth: My tyme is at honde, I wyl kepe Easter by the wyth my disciples. And the disciples dyd as Iesus had appoynted them, and made ready the Easter lambe. Marc. 14. c Luc. 22. b And it beyng euen, he sat downe a the table wyth the twolue. And they eatynge, he sayde: Verely I say vnto you: Ioh. 13. c that one of you shal betray me. And they beynge exceadynge sorowfull, beganne euery one of them to saye: LORDE ame I it? But he answerynge sayd: He that dyppeth his hond wyth me in the dyshe, this same shal betraye me. The sonne of man verely goeth forth, as it is wryttē of hym But wo vnto that man, by whom ye sōne of mā shalbe betrayed: it were good vnto hym yf that man had not ben borne. But Iudas that betrayed C hym answerynge, sayde: Ame I it Rabbi? Marc. 14. c Luce. 22. b 1. Cor. 11. c And they eatynge, Iesus toke the bread, gaue thankes, and brake it, and gaue it to hys disciples and sayde: Take and eate, thys is my body. And takynge the cuppe, he thanked, and gaue it them, sayenge: Drynke ye all therof, for thys is my bloude of the newe testamēt, which shalbe shed for many in the remissiō of synnes. I saye vnto you: I wyl not drynke hence forth of thys frute of ye vyne, tyll in that daye, that I shall drynke it new wyth you in the kyngdome of my father. Marc. 14. d And the grace [Page 40] sayde,Luce. 22. c Ioh. 18. a they wente forthe in mounte Oliuete. Then sayde Iesus vnto them: Thys nyght shal ye all be offended in me. For it is wrytten: zach. 13. b I shal smyte the shepherd: and ye shepe of the flocke shalbe scattered abrode Math. 26. f Marc. 14. d Ioh. 16. dBut after I shall be rysen agayne. Actu. 1. a Marc. 14. cI wyll go before you in to Galile. But Peter answerynge sayde vnto hym: Luce. 22 c Ioh. 13. d Though they all shall be offended in ye, I wyl neuer be offēded. Iesus sayde vnto hym: Verely I say vnto the: That in this nyght before the cock synge, thou shalt denye me thryse. Peter sayde vnto hym: And though I shuld dye wyth the, yet wil I not denye the. Lykewyse also sayd all the disciples. Marc. 14. d Then came Iesus D wyth them in to a village whiche is called Gethsemani, and sayde vnto hys disciples: Syt ye here, whyle I go yonder and praye. And Peter taken wyth him and the two sonnes of zebede, he began to waxe sorowfull, and anguyshed. Then sayde he vnto them: Ihon. 12. c My soule is heuy euē vnto the death. Tary ye here, and watch wyth me. Luce. 22. c And beynge gone forth a lytle fell vpon his face, prayenge and sayenge: O my father, yf it be possible, let thys cuppe passe fro me: neuerthelesse not as I wyll, but as thou. And he came to his disciples, and founde them aslepe, and sayde vnto Peter: What? coulde ye not watch wyth me one houre? Watch and praye, that ye come not in temptaciō. Gala. 5. c The spret veryly is ready, but the flesh weake Marc. 14. [...] Agayne, he wente the seconde tyme & prayed sayenge: O my father, yf this cuppe [Page] can not passe excepe I drynke it, thy wyll be done. And he came agayne and founde them aslepe. For theyr eyes were heuy. And them lefte, he wente agayne, and prayed ye thyrde tyme, the same wordes sayenge: Than came he to hys disciples, and sayeth vnto them: Slepe on nowe, & rest. Beholde, the houre is come neare, and the sonne of man shalbe delyuered in to the hondes of synners: Aryse, let vs go. Beholde, he is E come nye that shall betraye me. Marc. 14. c. Luc. 22. d Ioh. 18. a He yet spakynge, lo, Iudas one of the twolue came, and wyth hym a greate multitude wyth sweardes & staues, sent from ye hye prestes and elders of the people. But he that betrayed hym, had geuen them a tokē, sayenge: Whom so euer I shal kysse that same is he, holde hym. And strayght waye commynge to Iesus, sayd: Hayle master & kyssed him. And Iesus sayd vnto hym: Frende, wherfore art thou come? Thē came they and layed hondes vpon Iesus and helde hym. And beholde, one of thē that were wyth Iesus, stretchynge out his honde, drwe out his swearde and strykynge the seruaunte of the hye prestes, smote of his eare. Then sayde Iesus vnto hym: Turne thy swearde in his place. Gene. 9. a Ezech. 11. b Apo. 13. b For all that shall take the swearde, shall peryshe wyth the swearde. Or thynkest thou yt I can not praye my father & he shal delyuer me now more thē twolue Legio is a nombre of .vi thousāde vi. hūdreth and, lxvi.legions of angels? But howe shulde then the scriptures be fulfylled? Luc. 22. d For thus must it be done mar. 14. f Lu [...]e. 22, d In the same houre sayde Iesus vnto the [Page 41] multitude: Ye are come out as it F were to a murtherer wt sweardes & staues to take me. I sat dayly wt you teachynge in the temple & ye helde me not. Esay. 35. d Psal. 21. and .69. But all thys is done, that the scriptures of ye prophetes myght be fulfylled. mat. 26. c Thā all the disciples hym left fled. Mar. 14. f But they holdynge Iesus, led hym to Cayphas the chefe of prestes, where ye scribes and the elders were come together. Iohā. 18. b Peter followed hym afarre of vntyll in the hye prestes palace. And beyng gone in, he sat wt the seruauntes, that he myght se the ende. Marc. 14. f Actu. 6. b But ye hye prest & all the coūcel sought false witnesse agaynst Iesus, yt they myght delyuer hym to death, & foūde not whan many false wytnesses had come. But at the last ther came two false wytnesses & sayd: Thys hath sayd: Iohā. 2. c I can breake downe the tēple of God and buylde it agayne after thre dayes. Marc. 14. g And the hye preste standynge vp sayd vnto hym: Answerest thou nothynge vnto it, that these testifye agaynst the? But Iesus helde hys peace. Luce. 22. [...] And ye chefe of ye prestes said vnto hym: I charge ye by the lyuyng God, that thou tel vs, yf yu be Christ the sonne of God. Iesus sayde vnto hym: Thou hast sayd. Neuerthelesse I saye vnto you: Ioh. 6. g Act. 1. b. 7 g From thys tyme forth shall ye se the sonne of man syttynge at the ryghte hande of the power of God, and commynge in the cloudes of heauen. Marc. 14. g Luce. 22. e Thā the G hye prest rent hys clothes, sayenge: He hath blasphemed, what nede we yet wytnesses: Lo, now [...] ye herd blasphemye: What thynke ye? [Page] But they answerynge sayd: Leui. [...]4. c He is gyltye of death. Than Esa. 50. b Ioh. 18. c spytted they in his face, & smote him wt buffettes. Some gaue hym strokes vpō ye face wyth theyr palmes, sayeng: Prophecye vnto vs thou Christ, who is it, yt smote the? Marc. 14. g Luce. 22. d Ioh. 18. b As for Peter he sat with out in the pallace, & ther came vnto hym a damsell, sayenge: Thou wast wt Iesus of Galile. But he denyed before them al, sayenge: I wote not what yu sayest. But he goynge out at ye dore, another damsel sawe hym, & sayd vnto them yt were there: Thys was also wyth Iesus of Nazareth. And he denyed agayne wt an oth: yt I knowe not ye mā. And after a lytle whyle, they that stode, came & sayde vnto Peter: Truly & thou arte one of them also, for thy speche maketh the manyfest. Thē began he to curse & to sweare, that he had not knowen the mā. And immediatlye the cocke crew. And Peter remēbred ye worde of Iesu that he sayd: Math. 26. c Before ye cock crow, thou shalt denye me thryse. And beynge gone forth he wept bytterly
The .xxvii. Chapter.
A BVt Psa. 2. a Marci. 15. a Luc. 23. a Ioh. 18. d the mornynge beyng come, all the chefe of the prestes & elders of the people helde a coūsel agaynst Iesus, that they myght delyuer him ouer to death: And they brought Actu. 3. b & delyuered hym boūde vnto Pontius Pilate the debite. Than Iudas whych betrayed hym seynge he was condemned, repentynge brought agayne the thyrty syluer pens vnto ye chefe of the prestes & elders sayeng: [Page 41] I haue synned, betrayenge the ryghteous bloude. But they sayd: What is that vnto vs? Loke thou therto. And the syluer pens cast in the tēple he auoyded, & goyng 2. Reg. 17. d Actu. 1. c hāged hymself wt a snare. But the hygh prestes the syluer pens takē, sayd: It is not lawfull to put them in the Corbona is a chest wherin such thinges as we [...] halowed or offered vp vp vnto God were put Corbona, for it is the price of bloude. But coū sell holden, they bought wyth them a potters felde to the burial of straū gers. For that cause is the same feld called Acheldemach (that is: the bloude felde) vntyl thys daye. Than was it fulfylled, that was spoken by Ieremy the prophet, sayenge: Iere. 32. [...] zacha. 11. c And they toke thyrty syluer pens, ye price of hym that was valued, whom they bought of the chyldren of Israel, and gaue them for the potters felde, as ye LORD appoynted me. Marci. 15. a Luce. 23. a Ioh. 18. d Iesus stode B before the debite, & the debite axed hym, sayenge: Art thou the kynge of the Iewes? Iesus sayeth vnto hym: Thou sayest. And whan he was accused of the hygh prestes and the elders, he answered nothynge. Than sayeth Pilate vnto hym: Hearest thou not how many wytnesses they saye agaynst the? Esay. 5 [...]. b And he answered hym to neuer a worde, so that ye debite maruayled greatly. Math. 15. a Luce. 23. b Ioh. 18. c But by ye solemne feast daye the debite had vsed to let louse one presoner vnto ye people, whom they wolde. Now had he at yt tyme a notable prisoner called Barrabas. Them therfore beynge gathered, Pilate sayd: Whom wyl ye I shal let louse vnto you, Barrabas, or Iesus that is called Christ? (For he knewe yt they had betrayed [Page] hym thorow enuye.) Whyle he sat in the iudgemēt seate, hys wyfe sent vnto hym, sayenge: Nothynge to the C & that ryghteous man. For I haue suffered many thynges to daye by a vision because of hym. Marci. 15. a But ye hygh prestes & the elders persuaded ye people to desyre Barrabas, but Iesu they shulde destroye. Luce. 23. b The debite answerynge sayd vnto them: Whether of twayne wyll ye haue lowsed vnto you? Actu. 3. b They sayd: Barrabas: Marci. 15. bPilate sayd vnto thē: What shal I thā do wt Iesu, that is called Christ? They sayd al: Let hym be crucifyed. The debite sayde vnto thē: What euel hath he done than? But they cryed the more, sayeng: Let hym be crucifyed. Pilate seynge that he profyted not, but yt ther was an vproure, the water taken, he wasshed hys hā des before the people, sayenge: I am vngylty of the bloude of thys ryghteous, loke ye to it. And all the people answerynge, sayd: Actu. 5. d Hys bloude vpō vs and vpon our chyldren. Marc. 15. b Luc. 23. c Ioh. 19. a Thā let he lowse vnto them Barrabas, but Iesus beynge scourged toke he vnto D them to be crucifyed. Marc. 15. b Ioh. 19. a Than the debites souldiers takynge Iesus in the cōmune hal, gathered vnto hym al ye company. And strypynge hym out of hys clothes, put a purple robe about hym. And platynge a crowne of thornes, they set it vpon hys heade, and a rede in hys ryghte hande: and the knye bowed afore hym, they mocked hym, sayenge: Hayle kynge of the Iewes. And spyttyng vpō hym, toke the rede & stroke his head. And after they had mocked hym, they stryped [Page 43] hym out of the robe, and put on hys clothes, and led hym to be crucified. Mar. 15. c Luce. 23. cBut goynge forth, they foūde a mā of Cyrene, by name Simō: the same they cōpelled that he shuld bear hys crosse. And they cam in a place that is called Golgotha, that is: ye place of dead mēsskulles, & they gaue him wyne to drynke, myxte wyth gall: & after he had taisted it, he wold not drynke. Marc. 15. [...] Ioh. 19. c But after they had crucifyed hym, they parted hys garmentes, castynge lottes, yt it myght be fulfylled, yt was spoken by the prophet, sayenge: Psal. 21. b They parted my garmentes vnto thē, & cast lot vpon my garmēt. And syttynge they kept hym, Luce. 23. d Ioh. 19. b & they set vp ouer hys head hys cause, wrytten: Thys is Iesus the kynge of the Iewes. Esay. 53. b Than were ther crucifyed E wyth hym two murtherers, one at ye ryght hāde, & one at the left. Marc. 15. c Luc. 23. d They yt wente by, blasphemed hym, waggynge theyr heades, & sayeng: Fy on the yt destroyest ye tēple of God, and buyldest it agayn in thre dayes: saue thy selfe. Yf thou art ye sōne of God, come downe frō ye crosse. Lykewyse also the hygh prestes: wt the scribes & elders mockynge sayde: He hath saued other, hymself can he not saue. Sapi. 2. d Yf he be ye kynge of Israel, let hym now come downe frō the crosse, and we beleue hym. Psal. 21. a 38. and. 69. He trusteth in god let him now delyuer hym yf he wyl: For he said: I am ye sōne of god. The same also dyd vpbrayde hym yt murtherers yt were crucified wyth hym. Marc. 15. d Luc. 23. dFrō the syxte houre were ther darkenesse vpon ye whole earth, vntyl ye nyenth houre. And aboute ye nyenth [Page] houre dyd Iesus crye wyth a loude voyce, sayenge: Heli, Heli, lammazabachthani? yt is: My God, my God, wherto hast thou forsaken me. But some standynge there, and hearynge sayd: Thys man calleth Helias. Ma [...]. 15. d Ioh. 19. cAnd immediatly one of them runnynge a sponge taken fylled it wyth vynegre, & put it vpō a rede, & gaue hym to drynke. But the other sayde: Let alone, let vs se whether Helias shal come deleuerynge hym. But Iesus cryeng agayn wyth loude voyce gaue vp ye goost. And behold ye vayle of ye tēple is rente in two partes, frō aboue, tyl beneth. And the earth quaked, & the stones were ryuen, and ye graues opened, and many bodyes of sayntes whych slepte rose vp: and goynge out of the graues after hys resurreccion, they came in to ye holy cytie, and appeared vnto many. Marci. 15. d Luce. 23. eBut the Cēturio and they yt were wyth him kepynge Iesus, seynge the earthquake and those thynges that were done, wer greatly afrayed, sayenge: Verely thys was the sonne of God. Marci. 15. e Ther were many women afarre of, the whych had followed Iesus from Galile, ministrynge vnto hym: amonge the whych was Mary G Magdalene, and Mary the mother of Iames and Ioseph, and ye mother of Zebedees chyldren. Marci. 15. c Luce. 23. e Ioh. 19. [...] But whan it was become euē, ther cam a rych man from Arimathia, by name Ioseph, whych same also was a disciple of Iesu. The same came to Pilate, and requyred the body of Iesu. Than commaunded Pilate the body to be geuen, And the body taken, [Page 43] Ioseph dyd wrappe it in a clene lynnē cloth, & layed it in hys new graue the whych he had hewen out in the rocke: and he rolled a great stone to the dore of the graue, and wente awaye. Marci. 15. [...] But ther was there Mary Magdalene and the other Mary sittynge ouer agaynst the Sepulchre. The nexte daye, whych is after the daye of preparynge, dyd resorte together vnto Pilate the chefe of the prestes and the Pharises, sayenge: Syr we haue called to remembraunce yt the same decauer yet lyuynge, sayd: Math. 16. d and. 17. c. d. Marci. 9. d Luce. 18. dAfter thre dayes shal I ryse agayn. Cōmaunde therfore the graue to be kepte vntyll the thyrde daye, lest per aduenture hys disciples come and steale hym, and say vnto the people: He is rysen from the dead: And the last erroure shalbe worse than the fyrst. Pilate sayd vnto thē: Ye haue the watch, go, kepe as ye can. And they goynge awaye made the graue sure, sealynge the stone wyth watch men. ⊢
The .xxviii. Chapter. ✚
VPon the euenynge of the Sabbat,Marc. 16. a Luc. 24. a Ioh. 20. [...] whych dawneth A in the fyrste Sabbat holy daye, came Mary Magdalene and the other Mary to se the sepulchre. And beholde, ther was made a great earthquake: For ye angell of the LORDE descended frō heauen, and commyng neare rolled awaye the stone, and sat theron. And hys countenaunce was as the lyghtenynge, and hys clothyng lyke snowe. But the watchmen were amased for feare of hym, and were become [Page] as dead. Marc. 16. a Luce. 24. a But the angell answerynge sayd vnto the wemen: Be not ye afrayed, for I knowe that ye seke Iesus whych was crucifyed, he is not here: for he is rysen as he said Come ye, and se the place where the LORDE was layed. And goynge quyckly saye vnto hys disciples, that he is rysen: and beholde, he shal go afore you into Galile, there ye shal se B hym. Lo I haue tolde you. ⊢ ✚ Marc. 16. b Luce. 24. a And they wente soone oute from the graue wyth fear and great ioye, runnynge to shewe it vnto hys disciples. And beholde, Iesus met them, sayenge: All hayle. But they came neare and helde hys fete, and worshipped hym. Than sayd Iesus vnto them. Feare not, go, shewe my brethren, that they go in to Galile, Actu. [...]. bthere shall they se me. The whyche whan they were gone, beholde, some of the watchmen came in to the cytie, and shewed the chefe of the prestes all thynges that were done. And they beynge gathered wyth the elders, and a counsell taken, they gaue large money vnto the souldyers, sayenge: Say ye yt hys disciples came by nyght, and we slepyng they haue stolen hym. And yf that be herde of the debite, we shal persuade hym, and make you safe. And they the mony taken, dyd as they were taught. And ye worde is noised by the Iewes vntyll thys daye. ⊢ ✚ The eleuen disciples wente in to Galile into the moūtayne where Iesus had appoynted them. And they seynge hym worshipped: but some douted. And Iesus commynge neare spake [Page 45] vnto them, sayenge: Math. 11. [...] Iohā. 17. a Philip. 2. a All power is geuen me, in heauen and in earth. mar. 16 b Goyng therfore teache al naciōs baptysynge them in the name of the father, & the sonne, and ye holy goost, teachynge them to kepe al thynges, what soeuer I haue cōmaūded you. Ioh. 14. b And lo I ame with you euery daye vnto the worldes ende. ⊢
¶The holy Gospell of IESV CHRISTE after Marke.
The Fyrste Chapter.✚
THe begynnynge of ye A gospel of Iesus Christ the sonne of God, as it is wryttē in Esaye the prophet: Mala. 3. b Math. 11. b Luce. 7. c Beholde, I sende myne angell before thy face, whiche shall prepare thy waye before the. Esa. 40. a Math. 3. a Luce. 3. a Ioh. 1. b The voyce of a cryer in the wyldernesse: Make ready the waye of the LORDE, make his pathes strayght. Ioh. 3. d Ihō was in the wyldernesse, baptysynge and preachynge the baptyme of penaunce for the remission of synnes. And all the londe of Iewry wente forth vnto hym, and all they of Ierusalē, and were baptysed of hym in ye floude of Iordane, confessynge theyr synnes. And Mat. 3. [...] Ihō was clothed wt the heeres of a Camel, & a lethrē gyrdle aboute hys [Page] loynes, and dyd eate wyld hony, and locustes, & preached, sayeng: Math. 3. b Luce. 3. c Iohā. 1. c Ther commeth one stronger than I after me, whose lachet of hys shues I stoupynge ame not worthy to lowse. I haue baptysed you in water, but he shall baptyse you in ye holy goost. ⊢ Math. 3. b Luce. 3. c Iohā. 1. dAnd it happened in those dayes, Iesus came to Nazareth of Galile, and was baptised of Ihō in Iordan. And anone he cōmynge vp out of the water he sawe the heauēs opened, & the holy goost lyke a doue descendynge & abydynge vpon hym. And ther was a voyce made frō the heauēs: Thou B art my beloued sonne, I ame pleased in the. Math. 4. a Luce. 4. a And immediatly the sprete droue hym out in to ye desert. And he was in the deserte forty dayes, and forty nyghtes, and was tempted of Satan: and he was in the deserte wt beastes, and the angels dyd seruyce vnto hym. Math. 4. b Luc. 4. b But after that Ihō was Mat. 6 btaken, Iesus came in Galile, preachynge the gospell of the kyngdome of God & sayeng: Because the tyme is fulfylled, & the kyngdome of God is come neare, repente and beleue ye gospell. Math. 4. c Luce. 5. a And goynge by the see of Galile, he sawe Simon and Andrew hys brother, castynge nettes in ye see (For they were fyshers) and Iesus sayde vnto them: Follow me, and I wyll make you to become Iere. 16. c Ezec. 47. b fyshers of men. And forthwyth theyr nettes lefte, they followed hym. And beyng gone a lytle from thence he sawe Iames the sonne of Zebede & Ihon hys brother, and them mendynge theyr nettes in the shyppe, and anone he called them. And theyr father [Page 45] Zebede lefte in the shyppe with the hyred seruauntes, they followed hym. Math. 4. b Luce. 4. d Ioh. 2. b And they go into Capernaū: And anone on the sabbat dayes he beynge entred in to the synagoge, taught them, Math. 7. c and they were astonnyed vpon hys doctrine: For he was teachyng he them as hauyng power, C and not as the scribes. Luce. 4. d And ther was in theyre synagoge a man hauynge an vncleane sprete, and cryed oute sayenge: What vnto vs and the Iesu of Nazareth? Arte thou come to destroye vs? I knowe that thou arte the holy one of God. And Iesus threatened hym sayeng: Holde thy peace and go out of the mā. And the vncleane sprete tearynge hym & cryeng out with a loude voyce, wēte out of hym. And all men maruayled so that they demaunded amonge thē selues, sayeng: What thyng is that? What newe doctrine is thys? For by power he commaundeth ye foule spretes, and they obey hym. And hys feare wente forth anone in to al the region of Galile. Math. 8. b Luce. 4. d And forthwyth they goyng out of the synagoge, they came into the house of Simon and Andrew, wyth Iames and Ihō. But Simons mother in law laye sycke of the feuers: and anone they telle hym of her. And he commyng near, hyr hande taken he lyfte her vp, and the feuer lefte her immediatly, and she ministred vnto them. Math. 8. b Luce. 4. [...] The euē beynge come, whan the Sonne was set, they broughte vnto hym all that were syck and possessed wyth Deuels, and all the cytie was gathered at the dore. And he healed many [Page] that were diseased with diuerse sycknesses, and cast out many deuels, & suffered them not to speake: for they D knew hym. And in the dawnynge very early, rysynge vp wente out in to a deserte place, and prayed there. And Simō, and they that were with hym followed hym. And whan they had foūde hym, they sayde vnto him: Euery man seketh the. And he sayde vnto them: Let vs go in to the nexte townes and cyties, that I maye preach there also: for therfore ame I come. And he was preachynge in theyr synagoges, in all Galile, and castynge out Deuels. Math. 8. a Luce. 8. b And ther came vnto hym a Leper besekynge hym, and the knye bowed, sayeth: Yf thou wylt, thou canst clense me. And Iesus pytyenge hym put forthe hys hande, and touchynge hym, sayde vnto hym: I wyll, be thou cleane. And whā he had sayd, anone dyd the leprosy go awaye from hym, and he was clensed. Mar. 7. d and .9. a And he charged hym, and anone sente hym forth, and sayde vnto hym: Se thou tell it vnto nomā, but Leuit. 14. a go shewe the vnto the chefe of the prestes, and offer for thy clensyng that which Moses hath commaunded, for a wytnesse vnto them. But he beynge departed beganne to publysh and sprede forth the worde, in somuch that he coulde not go openlye in to the cytie, but be wythoute in deserte places: and they came vnto hym from euerye waye.
The .ii. Chapter.
[Page 47] ANd after certayne dayes A he entred agayne into Capernaum,Math. 9. [...] Luc. 5. c Ioh. 5. [...] and it was herd that he was in the house, & immediatlye ther came many together, insomuch that they coulde not be cōteyned, nother at the dore, and he spake the word vnto thē. And ther came some vnto hym bryngyng one sycke of the palsy, whych was boren of foure men. And whan they could not brynge thesame vnto hym for ye people, they vncouered the thacke where he was, and openynge they let downe the bed, wherin the sycke of the palsye laye. But whan Iesus sawe theyr fayth, he sayde vnto the sycke of the palsye: My sonne, thy synnes are forgeuen the. But some of the scribes were syttynge there, & thynkynge in theyr hartes: What speaketh thys thus? He blasphemeth. Esay. 43. d and .44. dWho can forgeue synnes, saue only God? The which Iesus knowyng anone by hys sprete, yt they thought so wythin themselues, sayde vnto them: Why thynke ye so in youre hartes? What is easyer to saye vnto the sycke of the palsye: Thy synnes are forgeuē the, or to say: Ryse, take vp thy bed, & walke? But that ye may knowe yt the sōne of mā hath power in earth to forgeue synnes, he sayde vnto the sycke of ye palsy: I say vnto yt, ryse, take vp thy bed, & go in to thy house. Actu. 9. [...] And immediatly he rose, & the bed taken vp, wente from thence before all: insomuch that euery man maruayled and dyd honour B God, sayenge: We neuer saw suche lyke. Math. 9. [...] Luce. 5. d and .15. a And he wēte forth agayn vnto [Page] the see, and all the people came vnto hym, and he taught them. And whan he wente by, he sawe Leui the sonne of Alpheus, syttynge at the receate of the custome, and sayde vnto hym: Followe me. And rysynge he followed hym. And it befell whan he dyd syt at meate in hys house many publicans and synners sat also at meate with Iesu and his disciples: For ther were many that also followed hym. And the scribes and pharises seynge that hy dyd eate wyth ye publicanes and synners, sayde vnto hys disciples: wherfore doth youre mayster eate and drynke wyth publicanes & synners? Iesus hearynge that, sayde vnto thē: The whole haue no nede of a phisician, but they that be syck. 1. Timo. 1. cFor I ame not come to cal ye ryghteous, but the synners. Mat. 9 b Luce. 5. e And the disciples of Ihon and of the Pharises were fastynge, and come and say vnto hym: Why do the disciples of Ihon and of the Pharises faste, but thy disciples fast not? And Iesus sayde vnto them: Can the chylderen of the weddynge faste so longe as ye brydegrome is with them? As longe as they haue the brydegrome wyth them, they can not fast. But ye dayes shall come, whā the brydegrome shal be taken from them, & than shal they C faste in those dayes. Noman soweth a newe pece of cloth vnto an olde garmente, orels he taketh away the newe pece from the olde, and a greater rente is made. And nomā putteth newe wyne in old bottels, orels shal the wyne burste the bottels, and the wyne shalbe spylt, and ye bottels shal [Page 48] perysh: but newe wyne muste be put in newe bottels. Math. 12. [...] Luc. 6. a And it befell agayne whan he wente vpon the sabbates thorow ye corne feldes and his disciples beganne to go forth and to plucke the ears of the corne. But ye Pharises sayde vnto hym: Lo what do thy disciples vpon ye sabbat dayes the which is not lawful. And he sayd vnto thē: Dyd ye neuer reade what Dauid dyd whan he had nede, and was hongry both he and they that were wyth hym? 1. Reg. 21. b How that he entred into the house of God, vnder Abiathar ye chefe of the prestes, and dyd eate ye shewbreades, which were lawful for nomā to eate, saue only ye prestes, and gaue also vnto thē that were wyth hym? And he sayde vnto them: The sabbat was made for man, and not man for the sabbat. Therfore is the Sonne of man lorde also of the Sabbat.
The .iii. Chapter. ✚
ANd he entred agayne into A the synagoge,Math. 12. b Luce. 6. a & there was a man hauynge a wythered hande. And they watched hym whether he dyd heale vpō the sabbat, that they myght accuse hym. And he sayde vnto the man yt had the wythered hande: Ryse vp in the myddest. And he sayde vnto thē: Is it lawfull to do good on the Sabbates, or euell? to saue a soule, or to lose it? But they helde theyr peace. And he lokynge aboute vpon them wyth anger, sory for the blyndnesse of theyr harte, sayde vnto the man: Stretch forth thy hande. And he stretched it out, [...]. Reg. 13. b and hys hand was [Page] restored. Math. [...]2. b Ioh. 10. d But the Pharises goyng forth, dyd immediatly holde a counsell wyth Herodes officers agaynst hym, how they myght destroy hym. But Iesus wente asyde by the see wyth hys disciples, Math. 4. c Luce. 6. b and ther followed hym muche people from Galile and from Ierusalem, and from Idumea, and byonde Iordane, and they about Tyre and Sidon, a great multitude came vnto hym, hearynge the B thynges that he dyd. And he sayd vnto hys disciples, yt they shulde wayte vpon hym wyth a lytle shyppe, because of the people, lest they shulde thronge hym: For he healed many, in somuche that they preassed vpon hym to touch hym so many as had plages. Luce. 4. c And whan the vncleane spretes sawe hym, they fel downe before hym and cryed, sayenge: Thou arte the sonne of God. And he charged them straytely that they shulde not make hym manifeste. Math. 10. a Luce. 6. b and .9. a Acru. 1. b And he goynge vp into a mountayne, called vnto him whome he wolde, and they came vnto hym. And he made yt ther shulde be twolue with hym, and that he shulde sende them to preach. And he gaue them power to heale sycknesses, and to cast out Deuels. And he gaue vnto Simon the name of Peter, and Iames the sonne of Zebede, & Ihon the brother of Iames. and he gaue them the names Boanarges, which is to saye: the chyldrē of thonder: and Andrew, and Philippe and Bartholomew, and Matthew, and Thomas, and Iames the sonne of Alpheus, and Thaddeus, and Simon of Cana and Iudas Iscarioth, [Page 39] ye whych also betrayed hym. And they came vnto the house, & the people came agayne together, in so much yt they coulde not eate breade. And whan hys had herde that, they wēt forth to holde him, for they sayd: He is become mad. And the scribes whych were come downe frō Ierusalem, sayde: Math. 9. d and .12. c Luce. 11. b He hath Beelzebub & that by the chefe of ye deuels he casteth out deuels. And them beynge called together, he sayd vnto them in parables: How can Satā dryue out C Satan? And yf a kyngdome shalbe diuided wythin it selfe, that same kyngdome can not stande: And yf a house be diuided vpō it selfe, ye same house can not stande. And yf Satan shall ryse agaynst hymselfe, he is at variaūce, & can not stande, but hath an ende. Noman beynge gone in to the house of a stronge man can take awaye hys vessels, wythout he fyrst shall bynde the stronge man, & than shall he spoyle hys house. Verely I saye vnto you: That all synnes shal be forgeuen vnto the chyldrē of mē, and the blasphemy wherwyth they shall blaspheme: Math. 12. c Luce. 12. a 1. Ioh. 5. c but who so blasphemeth agaynst the holy goost, shal neuer haue forgeuenes, but shalbe gyltye of eternall synne: For they sayd He hath an vncleane sprete. Math. 12. c Luce. 8. c And hys mother and hys brethren come, and standynge wythout they sente vnto hym, callynge hym: And the people sat aboute hym, and they say [...] vnto hym: Beholde, thy mother and thy bretheren beynge wyth out seke the. And he answeryng thē, sayde: Who is my mother and my [Page] brethren? And lokynge aboute vpon thē yt sat about hym, he sayd: Behold my mother, & my brethren. For who so euer doth ye wil of God, this same is my brother, & syster, and mother.
The .iiii. Chapter. ✚
A ANd Math. 13. a Luce. 8. a he began agayne to teach by the see. And ther was gathered much people vnto hym, insomuche that he goynge vp in to a ship sat vppon ye see. And all ye people was by ye see vpon ye land: & he taught thē many thynges in parables, & he sayd vnto them in hys doctrine: Herken to: Beholde, one sowyng went to sowe. And whan he soweth, some fell by ye waye syde, & the fowles of ye heauen came & dyd eate it. But some fel vpō stony groundes, where it hadde not much earth, & dyd soone sprynge vp: for it had no depenesse of earth, and whā the Sōne was rysē vp, it caught heate and because it had no roote, it wythered. And some fel among thornes, & the thornes grewe vp, & choked it, & it yelded no frute. And some fell in a good grounde, & gaue frute cōmynge vp & growynge, & broughte forth: the one thyrty folde, one syxty folde, & one hundreth folde, & he said: He that hath eares to heare let hym heare. ⊢ Math. 13. b Luce. [...]. b And whan he was alone, the twelfe that were wyth him axed hym the parable. And he sayd vnto them: Vnto you is it geuē to know the mystery of the kyngdom of God but vnto them that are wythout all thynges happen in parables, Esay. 6. b Ioh. 12. [...] Acru. 28. d Rom. 11. b that they seynge may se, & not perceaue: and hearynge they maye heare, and [Page 50] not vnderstande, lest at ony tyme they turne, and theyr synnes be forgeuen them. And he sayd vnto thē: Knowe ye not thys parable? And B how wyll ye knowe all parables? Math. 1 [...]. cHe that soweth, soweth the worde. These are they that are sowen by the waye syde, that whan the worde is sowen, and whan they heare it, anone commeth Satan and taketh awaye the worde that is sowen in theyr hartes. They also yt are sowen on the stony groūde are those which whan they heare the worde, anone they receaue it wyth ioye, and haue no roote in themselues, but are temporall: and whan trouble and persecucion for the wordes sak [...] are rysen, forthwyth they are offended. And other ther are whych are sowē amonge thornes, those be they that heare the worde, and the trauaylles of thys world, and the deceate of the ryches, and the lustes aboute other thynges cōmyng in, choke ye worde, & so is it made frutelesse. And those are they that be sowen vpon a good groūde, whych heare and receaue ye worde, & brynge forth frute: the one thyrty fold, another sixty fold & some an hūdreth folde. And he sayd vnto C them: Math. 5. [...] Luce. 8. a and .11. c Cōmeth a candell lyght, that it may be put vnder a bushell or vnder a bedde? Is it not yt it maye be set vpon a cādelsticke? Math. 10. d Luce. 8. b and .12. [...] For ther is nothynge hyd, yt shall not be openlye shewed: nother ony thyng made preuy, yt shall not come abrode. Who so hath eares to heare, let hym heare. And he said vnto thē: Beware what ye heare. Math. 7. [...] Luce. 6. d In what measure ye shall [Page] meete, it shalbe measured you again and vnto you shalbe geuen ouer. Math. 13. b and .25. c Luce. 8. b and .19. cFor who so hath, vnto hym shalbe geuen: and who so hath not, it also yt he hath shalbe takē frō hym. And he sayd: So is ye kyngdom of god, as yf a man do cast sede in the grounde and slepe, and he ryse vp nyght and day, Math. 13. d and the sede sprynge vp and growe whā he knoweth it not. For ye earth bryngeth forth frute of herselfe, fyrst the grasse, afterward ye eare, thā the ful corne in the eare: & whā she hath brought forth frut, anone he putteth to the syckle, for the haruest is come And he sayd: Wherevnto shall we lyken the kyngdome of God? Or by what lykenesse shall we compare it? Math. 13. d Luce. 8. c Lyke as a graue of mustarde sede the whyche whan it is sowen in the earth, it is lesse than all the sedes yt are in the earth, and whā it is sowē, it groweth vp, and waxeth greater than all herbes, and getteth greate braunches, so that vnder his shadow D the byrdes of the ayre maye dwell. Math. 13. aAnd by many such parables spake he the worde vnto thē, after as they coulde heare: but wythout parables spake he nothyng vnto them, but he expounded all thynges vnto hys disciples seuerally. Math. 8. c Luce. 8. c And he sayd vnto them in ye same daye whā it was become euē: Let vs passe ouer against vs. And lettynge the people go, they toke hym to thē, so yt he was in the ship: & ther were other shippes wyth hym. And ther arose a great storme of wynde, & dashed the waues in to the shippe, so yt the shippe was fylled & he was in the sterne of the shippe, slypynge vpō a pelowe, and they do [Page 51] wake hym & say vnto hym: Master, doth it not pertayne vnto ye that we perysh? And rysynge vp he rebuked the wynde, & sayd vnto ye see: Peace and be styll. And the wynde ceassed, & ther was made a great calme. And he sayd vnto them: Why are ye fear full? Haue ye yet no fayth? And they were dismade wyth great feare, and sayd to ech other: What trowe ye is he thys? For ye wynde & see obey him
The .v. Chapter. ✚
ANd they cam ouer ye arme A of the see,Math. 8. d Luce. 8. c in the contry of the Gerasenites. And he goynge out of the ship dyd immediatly mete out of the graues, a man in an vnclene sprete, whyche had a dwellynge in the graues. And no man coulde now bynde hym, nother wyth cheynes: for he ofte boūde wyth fetters and cheynes, pluckte the cheynes asunder, and brake the fetters in peces, and no man coulde tame hym. And he was alwaye both nyghte and daye in the graues and mountaynes, cryenge and beatynge hymselfe wyth stones. But he seynge Iesus afarre of, ranne and worshipped hym, and crynge with a loude voyce sayd: Actu. 16. c What vnto me & the Iesu thou sonne of the moost hyghest God? I charge ye by God that thou tormēt me not. For he dyd saye vnto hym: Thou foule sprete go out of thys man. And he axed hym: What is thy name? And he sayde vnto hym: Myne name is Legion, for we are many. And he prayed hym greatlye that he wolde not dryue hym oute of the contrye. [Page] B But ther was there about the moū tayne a greate heerde of swyne,Math. 8. d Luce. 8. c fedynge in ye feldes. And the spretes be sought hym sayenge: Sende vs into the swyne, that we may go in to thē. And Iesus dyd forthwyth graūt thē it. And the vncleane spretes goynge out, wente into the swyne, and wyth a great rush was the heerd cast head lynges in the see, aboute two thousande, and they were drowned in the see. But they that fed them, fled and tolde it in the cytie & in the contry. And they wente out to se what had happened, and came to Iesus, and sawe hym that was vexed wyth the deuell syttynge, clothed, and whole mynded, and they were afrayed. And they that had sene it, tolde thē how it was befallen vnto hym yt had had the deuell, and of the swyne. And they began to praye hym that he wold depart out of theyr coastes. And whā he wente vp into ye shippe, he that had ben vexed wyth ye deuell beganne to praye that he myght be wyth hym, and he wolde not suffre hym, but sayd vnto hym: Go in to thy house vnto thyne, and shewe thē how great thynges the LORD hath done vnto the, and hath had mercye vpon the. And he departed & begāne to publysh in ye ten cyties how great thynges Iesus had done vnto hym, & C all men maruayled. ⊢ Math. 9. c Luce. 8. e And whā Iesus wente ouer the arme of the see agayn in ye ship, much people cā together vnto him, & he was by ye see. And ther came one of ye chefe of the synagoge, by name Iairus, & seynge him, he fell downe at hys fete, & besought [Page 52] hym greatly, sayenge: My doughter is departynge, come laye thy hande vpon her, yt she may be safe & lyue. And he went wyth hym, & much people followed hym, & they thronged hym. And a woman whych had bene in the bloudy yssue twelfe yeares, & had suffred much of many phisiciās, & spente al that she had, & had profyted nothynge, but rather in worse case: & whan she had herde of Iesus, she came behynde amonge people & touched hys garment. For she sayd: Yf I may but touch hys garment, I shalbe safe. And immediatly the foū tayne of hyr bloude was dryed vp, & she felt in hyr body that she was healed of ye plage. And forthwt Iesus knowyng D in hymself ye power yt was gone frō him, beyng turned to ye people sayd: Who touched my clothes? And hys disciples sayde vnto hym: Thou seyst ye people thrōgyng ye, & thou sayest: Who touched me? And he loked about to se her yt had done that. But the womā knowyng what was done in her, she came fearynge & quakyng & fel downe before hym, & tolde hym all the truth. And he sayd vnto her: Doughter Luce. 7. [...] thy fayth hath made the safe, go thy way in peace, & be whole of thy plage. Math. 9. [...] Luce. 8. f Whyle he yet spake, ther came messaūgers frō the chefe of ye synagoge, sayenge: Thy doughter is dead, why troublest yu the master ony more? But Iesus the worde yt was spokē beyng herd, sayd vnto ye chefe of ye synagoge: Be not afrayed beleue only. And he suffred nomā to E follow hym, saue Peter, & Iames, & Ihon ye brother of Iames. And they [Page] come into the chefe of ye synagoges house, and he sawe a busynes & they wept & wayled greatly. And he gone in, sayd vnto thē: Why are ye troubled & wepe? The damsell is not dead, but Ioh. 11. b slepeth. And they laughed hym to scorne. 4. Reg. 4. d But he (them al cast out) taketh ye father & mother of the damsell, & them that were with him, & they go in where the damsell was layenge. And holdynge the hande of the damsell▪ sayd vnto her: Thalita cumi, the whych interpreted is: Dā sell, I saye vnto the, aryse. Iohā. 5. c Accu. 9. f And immediatly the damsel arose & walked. She was twelfe yeare of age. And they were astōnyed wyth great wō derynge. And he charged them greatly, that noman shulde knowe it, and he commaūded to geue her to eate.
The .vi. Chapter. ✚
A ANd he beynge departed thence wente into his cō try,Math. 13. g Luce. 4. b & hys disciples followed hym. And the sabbat beynge come, he beganne to teache in the synagoge. And many hearyng, maruayled of hys learnyng, sayeng: From whence hath he all these thynges? And what wysedome is thys, that is geuen hym? and such powers as are wrought by hys handes? Is not thys the carpenter, the sonne of Mary, the brother of Iames, and Ioseph, and Iude▪ and Simon? Are not also hys systers here wyth vs? And they were offended at hym. And Iesus sayde vnto them: Math. 13. g Luce. 4. c Ioh. 4. e That a prophete is not wythout honoure, saue in hys contry, and in hys house and in hys kynred. And he coulde [Page 58] do no miracle there, saue that he healed a few sycke ye handes layed vpon thē: And he maruayled at theyr vnbelefe. ⊢ Math. 9. d Luce. 13. b And he wente aboute teachynge in ye townes rounde aboute. And Math. 10. a Luce. 9. a he called the twolue, & begāne to sende thē two & two, and gaue thē power ouer ye vncleane spretes. And he cōmaunded thē that they shulde take nothynge with thē in the waye, saue only a rodde, no scryppe, no breade, nother money in ye gyrdle: but shulde be shod wyth sandales, & that they shulde not be clothed wyth two coates. And he sayd vnto thē: Where B so euer ye shall entre into an house, there abyde vntyll ye go out from thence. And Math. 10. b Luce. 9. a who so euer wyl not receaue you, nor heare you, goyng out frō thence shake of the dust frō your fete, for a wytnesse vnto them. Math. 10. a And they goynge forth preached that they shuld do penaūce, & cast out many deuels, & Iacob. 5. c anoynted many syck wt oyle, and they were healed. Math. 14. [...] Luc. 9. a And kynge Herode herde of it (for his name was made manifest,) & he sayd: That Ihō Baptiste is rysen agayn frō ye deade and therfore are miracles wrought in hym. Some sayd: It is Elias. But some sayd: It is a prophet as one of ye prophetes. The which whan Herode herde, he sayd: Ihō whome I beheaded, thesame is rysen frō the dead. ⊢ For thesame Herode sent forth & held Ihō, & bounde him in preson because of Herodias the wyfe of hys brother Philippe, for he had maryed her For Ihō sayd vnto Herode: Leuit. 18. b and .20. [...] It is not lawfull for yt to haue thy brothers wyfe. But Herodias layed wayte for hym [Page] and wolde slaye hym, but could not. Neuerthelesse Herode feared Ihon, knowynge hym to be a iuste mā and holy, and kepte him, & els after he had C herd him, he dyd many thynges, and he herde hym gladly. Math. 14. a And whan a conuenient daye was come, Herode made Gene. 40. c. hys byrth dayes supper vnto hys prynces, and captaynes, and the chefe of Galile. And whā the doughter of Herodias was come in, & had daunsed, and that it had pleased Herode and them also that sat at borde wyth hym. The kynge sayde vnto ye damsel: Axe of me what thou wylt, and I shall geue it the. And he sware vnto her: Whatsoeuer thou shalt axe, I shall geue it yt, though it were halfe my kyngdome. The whiche whan she had gone forth, sayde vnto hyr mother: What shall I axe? She sayde: The heade of Ihon baptiste. And whan she was haystely come in vnto the kynge, she demaunded sayenge: I wyl yt thou geue me strayght waye in a platter the heade of Ihon baptiste. And the kynge was sory: For the oth, and because of thē that sat at borde wyth hym, wolde he not make her sory, but the hangeman sent, he commaunded to brynge Ihō baptistes heade in a platter, and D beheaded hym in the person. And he brought hys heade in a platter, and gaue it vnto the damsell, and the damsell gaue it vnto hyr mother. The whyche beynge herde, hys disciples came and toke hys body, and layde it in a graue. Math. 14. b Luce. 9. b And the Apostles commynge together to Iesus tolde hym all thynges that [Page 59] they had done & taught. And he sayd vnto them: Come asyde in a deserte place, & rest a whyle. For ther were many that came and went, and they had not space to eate. And goyng vp into a shyppe, they wente asyde into a deserte place. And many sawe them goynge and knewe them, and ranne thyther on foote from all cyties, and preuented them. Math. 9. d And Iesus goynge out sawe a great multitude, and had pytie vpon them: For they were as Ezec. [...]4. [...]. shepe hauynge no shepeherde, and he beganne to teach them many thynges. Nowe whan it waxed late, hys disciples came to hym, sayenge: Thys is a deserte place, & the houre is now gone, Math. 14. b let them departe, that they goynge into the nexte villages and townes, they maye bye them meates to eate. And E he answerynge sayde vnto them: Geue ye them to eate. And they sayde vnto hym: Wyll we go and bye for two hundreth pens breades? and we shall geue them to eate▪ And he sayde vnto them: Marci. 8. aHowe many loues of breade haue ye? Go and se. And whan they had knowen, they saye: Fyue, and two fyshes. And he commaunded thē that they shulde cause thē al to syt downe by companyes, vpon the grene gras. And they sat downe by particiōs, by hundrethes and fyftyes. And ye fyue loaues taken and the fyshes, lokyng vp into heauen, he blessed, and brake the loaues, and gaue vnto hys disciples to set before them, and the two fyshes parted he vnto all. And they [Page] al dyd eate & were satisfyed. And they toke vp ye leauynges twolue baskets full of the broken peces, and of the fyshes. And they that dyd eate were fyue thousande men. Math. 14. c Ioh. 6. b And anone he caused hys disciples to go vp in a shyppe, that they shuld go before him ouer the arme of the see to Bethsaida, whyle he sent awaye the people. And whan he had sente them away, he wente into a mountayne to praye. ✚ And whan it was late, the shyppe was middes in the see, and he alone vpon the lande. And he seynge them labourynge in rowynge, F(for the wynde was agaynst thē,) & aboute the fourth watch of ye night came he walkynge vpon the see, and wolde haue gone by thē. But whan they sawe hym walkynge vpon ye see, they thought it had ben a sprete, and cryed out: For they all saw hym, and were afrayed. And forthwyth he spake wyth them, and sayd vnto thē: Be of good cheare, I ame it, feare not. Mat. 14. d And he wente vp vnto them in the shyppe, and the wynde ceassed. And they were greatly astonnyed wythin themselues: For they remembred not of the Marci. 6. b loaues, because theyr harte was blynded. And whan they had shypped ouer, they came in the lande of Genezareth and came neare ye shore. And whan they were come out of ye shyp, immediatly they knew hym, and runnynge thorowe out all that region, they beganne on euery syde to brynge in beddes them that were sycke, were they herde hym to be. And where so euer he entred in townes, or villages, or cyties [Page 55] they layed the sycke vpon the stretes and prayed hym, that they myght only touch ye hēme of hys garment: and as many as touched him were made whole.
The .vii. Chapter. ✚
ANd ther come together vnto A hym the Pharises, and certayne of the Scribes cōmyng from Ierusalem. And whan they had sene some of his disciples eate breade with commune [that is, not wasshen handes,] they blaymed them. For the Pharises & all the Iewes eate not wythout they ofte washe theyr handes, kepyng the tradicions of the Elders: And whan they come frō the market, they eate not wythout they wash themselues. And many other thynges ther be, which are geuen them to obserue, as the washynge of cuppes, and cruses, and brasen vessels, & the tables. And the Pharises and Scribes axed him: Why walke not thy disciples after ye tradicions of the elders, but eate breade wyth commune handes? But he answerynge, sayde vnto thē: Wel hath Esaye prophecyed of you hypocrites, as it is wrytten: Esay. 29. [...] Thys people honoureth me with theyr lyppes but theyr harte is farre fro me: But in vayne do they serue me, teachyng doctrines and cōmaundementes of men. For leauynge the commaundement of God, ye kepe the tradicions of mē, as the washyng of cruses and cuppes, and many such lyke thynges do ye. And he sayde vnto them: Ful-well B haue ye made the commaundement of God of none effect, that ye [Page] shulde kepe youre tradiciō. For Moses sayde: Exodi. 20. b Deu [...]e. 5. a Honoure thy father and thy mother. And: Exo. 21 b Who so curseth father or mother, let hī dye by death. But ye saye: A man shall saye vnto father or mother: Corban, that is, whatsoeuer gyfte that commeth frō me, shall profite ye: and ye suffre hym to do nomore vnto his father or mother, makynge the worde of God of none effecte by youre tradicion, the which ye haue ordyned. And many such lyke thynges do ye. Math. 15. b And callynge the people to hym, he sayde vnto them: Herken vnto me ye al, and vnderstande: Ther is nothyng with out a man that can defyle hym, entrynge into hym: they that go out of a mā, those be they that defyle a mā. Yf ony man haue eares to heare, let him heare. And whan he was entred into the house, from the people, hys disciples axed hym the parable. And he sayde vnto thē: Are ye also so vnwyse? Do not ye vnderstande that all thynge entrynge into a man frō wythout, can not defyle hym: for it entreth not into hys harte, but goeth into the belly, and is voyded into the C draught, purgynge all meates? But he sayde: Those thynges that go out of a man, they defyle the man. For from wythin out of the harte of men come forth euell thoughtes, adulteryes, fornications, manslaughters, theftes, couetousnesses, wyckednesses, deceates, vnclēnesses, a wycked eye, blasphemy, pryde, foolyshnesse. All these euels come forth frō wythin, and defyle a man. Math. 15. cAnd rysynge from thence, he went in the borders [Page 56] of Tyre and Sidon: and he beynge entred into a house, wolde noman to knowe of it, but he could not be hyd. For a woman, whose doughter had an vncleane sprete, anone as she herde of hym, she came in, and fell downe at hys fete. (For she was a Gentile, of the kynred of Syrophenissa) and besought hym that he wold caste out the deuell out of hyr doughter. Which sayde vnto her: Let the chyldren fyrst be satisfyed: For it is not good to take the chyldrēs breade and to caste it vnto dogges. But she answered and sayde vnto hym: Yee LORDE, for the whelpes also eate of the crommes that fall from the D chylderens table. And he sayde vnto her: For thys sayenge go thy waye, the deuell is gone out of thy doughter. And whan she came home, she fande the damsel lyenge vpon ye bed, and the deuell gone out. ✚ Math. 9. d Luce, 11▪ b And goynge forth agayne out of the borders of Tyre, he came by Sidon to the see of Galile, and betwene the mydde endes of the ten cyties. And they brynge vnto hym one deaf and domme, and besought hym that he wolde laye hys hande vpō hym. And takynge hym asyde from the people, he put hys fyngers in hys eares, and spyttynge touched his tunge, and lokynge vp into heauen syghed, & sayd vnto hym: Ephata yt is, be opened. And forthwyth were hys eares opened, and the stryng of his tunge was lowsed, and he spake aryght: Marci. [...]. [...] and .9. [...] and he cōmaunded them that they shuld tell it vnto noman. But the more he forbad them, somuch the more dyd they [Page] publysh it, and maruayled so much ye more, sayeng: Gene. 1. d Eccli. 39. c He hath done al thynges well, and hath made ye deaffe to heare, and the domme to speake. ⊢
The .viii. Chapter. ✚
A IN those dayes Math. 15. d whan agayne ther was much people, nother had ony thing to eate, his disciples called together he sayd vnto thē: I haue pytie vpō ye people, for lo they forbeare me now thre dayes & haue noughte to eate: and yf I shall let them go fastynge home to theyr houses, they shall faynte by the way: Tobi. 13. b Esa. 60. a For some of them came from farre. And hys disciples answered hym: Whence shall ony mā satisfye these wyth breades here in the wyldernesse? And he axed them: Marci. 6. e How many loaues haue ye? They sayde: Seuen. And he commaunded the people the syt downe vpon the grounde. And takynge the seuen loaues gaue thankes, brake them and gaue them vnto hys disciples to set before them, and they set them before the people. And they had a few lytle fyshes: those also he blessed, and commaunded them to be set afore them. And they dyd eate, and were satisfyed, and toke vp that was lefte of the broken meate seuen baskettes. But of them that dyd eate, ther were aboute foure thousande, & B he let them go. ⊢ And strayghtwaye goynge vp into a shyppe wyth hys disciples, he came in the partyes of Dalmanutha. Math. 16. a Ioh. 6. d And the Pharises wente oute and beganne to dispute wyth hym, requyrynge of hym a token from heauen, temptynge hym. [Page 57] And he syghynge in sprete, sayde: Math. 12. d Luce. 11. cWhat doth thys generacion seke a token? Verely I saye vnto you, ther shall no token be geuē vnto thys generacion. And he leauynge them, goynge vp agayne in the shippe, went ouer the arme of the see. Math. 16. a Luce. 1 [...]. [...]And they forgat to take breades, and they had but one loafe with them in ye shippe And he commaunded them, sayeng▪ ✚ Take hede and beware of the leuen of the Pharises, and of the leuē of Herode. And they thought, sayeng to ech other: We haue no breades. The whych whan Iesus knewe, he sayd vnto thē: Why take ye thought because ye haue taken no breades? Do not ye yet knowe nor vnderstande?C Haue ye your harte yet blynded? hauynge eyes, se ye not? and hauynge eares, heare ye not? Remembre ye not nother Marci. [...]. [...] Ioh. 6. a whā I brake fyue loaues among foure thousande, and how many baskettes full of broken meate toke ye vp? They sayde vnto hym: Twelfe. Math. 15. d Marci. [...]. [...]And whan seuen amonge foure thousande, how many baskettes of broken meates toke ye vp? And they sayd: Seuen. And he sayd vnto them: Howe do ye not yet vnderstande? ⊢ ✚ And they come to Bethsaida, and they brynge vnto hym a blynde man, and prayed hym that he wolde touch hym. And the hāde of ye blynde takē, he led him out of the towne, & spytting on his eyes, hys handes beynge layde theron he axed hym whether he sawe ought. And lokynge vp he sayd: I se men as trees walkyng. Afterward layed he hys hādes agayne vpō hys eyes, & he began [Page] to se, & was restored, so that he sawe all thynges clearly. And sent hym to hys house, sayenge: Go in to thy house, and yf thou cōmest in ye town D tell it vnto noman. ⊢ Math. 16. b Luc [...]. 9. [...] And Iesus and hys disciples are gone into the townes of Cesaria Philippi, and by the way he axed his disciples, sayeng vnto them Whome do men saye me to be? Whych answered hym sayeng Ihon the baptiste: some, Elias: but some, as one of the prophetes. Thā sayeth he vnto thē: But whom saye ye that I am? Peter answerynge, sayd vnto hym: Io [...]. 6. [...] Thou arte Christ. And he charged them that they shuld tell no man of hym. Math. 16. c [...]. d. 20 b And he began to teach them, that the sonne of mā must suffre many thynges, and be reproued of the elders and of ye hyghe prestes and scribes, & be put to death & to ryse again after thre dayes: & he spake the worde openly. And Peter takynge hym, began to rebuke hym. Who beynge turned aboute, and lokynge vpon hys disciples reproued Peter sayenge: Go after me Satanas, E for thou sauourest not ye thynges yt be of God, but of men. Math. 16. d Luce. 9. c And the people beynge called together wt hys disciples, he sayd vnto them: Who so wyll followe me, let hym denye hymselfe, & take vp hys crosse, & followe me. Luc [...]. 17. d Iohā. 12. c For who so wyll saue hys lyfe, shall lose it: but who so wyl lose hys lyfe for my and the Gospels sake, he shall saue it. For what shall it auayle a man yf he wanne the whole worlde, and yet suffre harme of hys soule. Or what exchaunge shall a man geue for hys soule. Math. 10. d Luc. 9. c 12 a For [Page 58] he that is ashamed of me and my wordes in thys aduouterous & synfull generacion, the sōne of mā shall also be ashamed of hym, whā he shal come in the glory of hys father with the holy angels.
The .ix. Chapter.
ANd he sayd vnto thē: Math. 16. d Luce. 9. c Verely A I say vnto you: Ther be some of them yt stande here, whyche shall not se death, vntyll they se the kyngdome of God commynge in power. Math. 17. a Luce. 9. dAnd after syxe dayes toke Iesus Peter, Iames, & Ihō, and leadeth thē in an hygh mountayne asyde alone, & was transfigured before them. And hys clothes were made shynynge and very whyte as the snowe, as no fuller vpon earth can make so whyte. And ther appeared vnto thē Elias wyth Moses, and they were speakynge wt Iesu. And Peter answeryng sayd vnto Iesus: Mayster, it is good for vs to be here, & let vs make thre tabernacles: one for the, one for Moses, and one for Elias. He knew not what he sayd: for they were amased for great feare. And ther cā a cloude ouershadowynge them, and a voyce out of the cloude, sayenge: Math. [...]. b Marc. 1 a. c Luce. 3. c Thys is my moost beloued sonne, Deu. 18. cheare hym. And sodenly they lokyng about them, they sawe no man more, saue only Iesus wyth them. Math. 17. b And them descendynge from the mounte, Marc. 1. d and .9 d he commaunded them, that they shulde tell no man what they had sene, saue whan the sonne of man shalbe rysen from the dead. And they kepte that sayenge by thē selues, axynge ech of other [Page] what it were: whā he shalbe rysē agayne frō ye dead. And they axed him sayeng Why thā do ye scribes & pharises say, Malach. [...] d that Elias must fyrst come? He answerynge sayd vnto them: Elias whan he shall come, shall fyrste restore al thynges: and Psa. 21. a Esay. 53. a as it is written of the sonne of man, that he may suffre much and maye be despysed. But I saye vnto you, that Elias also is come, and they haue done vnto hym al yt they wolde, as it is wrytten of hym. Math. 17. b Luce. 9. d And cōmyng to hys disciples, he sawe a great people about thē, & the scrybes disputynge wt thē. And anone al ye people seyng Iesus, was astonnyed & amased. And commyng to hym they saluted hym. And he axed thē: What dispute ye among your selues. And one of the people answerynge sayd: Mayster, I haue brought my sonne hauynge a dōme sprete vnto the, the whyche whan so euer he taketh hym, he teareth hym, and fometh, and gnasheth wyth the teth, and pyneth awaye. And I haue sayde vnto thy disciples that they shulde cast hym out, and they could not. And he answerynge thē sayd: O C faythles generacyō, how lōge shall I be wt you? how lōge shal I suffre you? Bring him to me. And they brought hym. And whā he had sene hī, anone ye sprete troubled hym, & beynge fallen vpon the grounde, he weltered fomynge. And he axed hys father: How lōge is it sence thys hapned vnto hī? He sayd: Frō hys youth. And of tymes he dyd cast hym in water & fyre, yt he shuld destroye him: But yf yu cāst, hauynge mercy vpō vs helpe vs. Iesus sayd vnto hym: Yf yu canst [Page 59] beleue, Luce. 1. c and .18. c all thynges are possible vnto the beleuynge. And the father of the chylde continentlye cryenge out wyth teares, sayde: LORDE I beleue, helpe myne vnbelefe. And whan Iesus sawe the people runnynge together, he rebuked the foule sprete, sayenge vnto hym: Thou deafe and domme sprete, I commaunde the departe out of hym and entre nomore into hym. And he cryenge out, and tearynge hym greatly, wente out of hym: and he became as dead, insomuch that many dyd saye: He is dead. But Iesus holdynge hys hande, lyfte hym vp, and he rose. Math. 17. c And whan he was come in to the house, hys disciples axed hym secretly: Wherfore coulde not we cast hym out? And he sayde vnto them: That kynde can go out by nothynge, but by prayer and fastynge.D ⊢ ✚ Math. 17. d Marci. 8. d and .10. d Luce. 9. c and .18. [...] And they beynge gone from thence, they wente by Galile, nother wolde he haue ony man to knowe it. And he taughte hys disciples, and sayde vnto them: The sonne of man shalbe delyuered into the handes of men, and they shall put hym to death, and he put to death shall ryse agayne the thyrde daye. But they vnderstode not that worde, & were afrayed to axe hym: Math. 18. aAnd they came to Capernaum. The whych whan he was at home, he axed thē: What dyd ye treate by the way? But they helde theyr peace Marci. 10. [...]For they had disputed by ye way amōge thēselues, whych of thē were ye greatest. And he syttyng downe called ye twelfe, & sayde vnto thē. Math. 20. d He yt [Page] wyll be the fyrst, shalbe the last, and the seruaunte of all. And takynge a chylde, he set hym in the myddest of them. Whome whan he had taken in hys armes, he sayde vnto them: Luce. 9. e and .10. b Ioh. [...]. c Whosoeuer receaueth one of such children, in my name receaueth me: And who so receaueth me, receaueth not me, but him that sent me. ⊢ Ihon answered hym, sayenge: ✚ Master, we sawe one castyng out Deuels in thy name, the whyche doth not followe vs, and we forbad hym. But Iesus sayde: Forbydde hym not. [...]. Cor. 12. a For ther is noman that worketh a myracle in my name, and can soone speake euell of me. For who so is not agaynste you, is wyth E you. Math. 10. e And who so geueth you to drynke one cup of water, in my name, because ye belonge vnto Christ: verely I saye vnto you, he shall not lose hys rewarde. Math. 18. a Luce. 17. a And who so offē deth one of these lytle ones, that beleue in me, it were rather better for hym yf a mylstone were hanged aboute hys necke, and he cast in to ye see. Math. 5. a and .18. a And yf thy hande offende the, cut her of. Better is it vnto the to go lame in to the lyfe, than hauynge two handes to go in to hell, in vnquēcheable fyre: where theyr worme dyeth not, and theyr fyre is not quē ched. ⊢ And yf thy foote offende the, cut hym of. Better is it for the to entre in to lyfe euerlastynge crepell, than hauyng two fete to be cast in the hell of vnquencheable fyre, Esay. [...]6. d Ezech. 20 fwhere theyr worme dyeth not, and theyr fyre is not quenched. But yf thyne eye offēde the, cast hym from [Page 60] the. Better it is for the to entre into the kyngdome of God hauynge one eye, thē hauynge two eyes to be cast in the fyre of hell: where theyr worme dyeth not, and theyr fyre is not quenched. For euery man shalbe salted wyth fyre, and Leuit. 2. [...] euery offerynge shalbe seasoned wyth salte. Math. 5. b Luce. 14. d Salt is good: But yf salt shalbe vnsauerye, where in shal ye season it? Haue salt in you, and haue peace among your selues.
The .x. Chapter. ✚
ANd rysynge from thēce he A came in ye borders of Iewry, beyonde Iordane. And the people come agayn vnto hym, & (as he was wōte) he taught them agayn. And ye pharises cōming vnto hym, they axed him: yf it be lauful for a man to put away his wyfe, temptynge him. But he answeryng, said vnto thē: What dyd Moses byd you? They sayd: Deute. 5. d Mala. 2. c Math. 5. d Moses suffred to wryte a byll of deuorcemēt, & to put her awaye. Whom Iesus answering sayd: For the hardnesse of your hart dyd he wryt you that cōmaūdemēt. But at ye begynnynge of ye creature dyd God make thē man & woman. Gene. 2. [...] For thys cause shall a man leaue hys father & mother, & shal cleue vnto hys wyf, & they shalbe two in one fleshe. Therfore are they now not two, but one flesh. That God therfor hath ioyned together, let not mā separate. And in the house hys disciples axed hym agayne of the same. And he sayd vnto them: Math. 5. d and .19. b Luce. 16. c Who so putteth awaye hys wyfe, and maryeth another, commytteth aduoutry [Page] aboue her: And yf the wyfe forsake hyr husbande, and maryeth another, B she cōmytteth aduoutry. Math. 19. b Luce. 18. b And they brought vnto hym lytle chyldrē, that he shulde touch them: but the disciples reproued the bryngers. Whom whan Iesus saw, he was displeased, and sayd vnto them: Let the chyldrē come vnto me, and forbyd thē not: for vnto suche lyke pertayneth the kyngdome of God. Verely I say vnto you: Who so receaueth not ye kingdome of God as a chyld, he shal not entre therin. And takynge thē in his armes, & layenge hys hādes vpō thē, he blessed them. ⊢ ✚ Math. 19. c Luce. 18. c And whā he was gone forth into the way, one rū nynge wyth the knye bowed before hym, prayed hym sayenge: Good master, what shall I do that I maye optayne the lyfe euerlastynge? But Iesus sayd vnto hym: Why doest thou call me good? Deute. 32. f Ther is no mā good saue only God. Thou knowest the cōmaundementes: Exodi. 20. b Cōmytte no aduoutry, kyll not, steale not, beare no false wytnesse, begyle not, honoure thy father and mother. But he answeryng sayd vnto hym: Master, all these haue I obserued fro my youth. Iesus loked vpon hym, loued hym, & sayd vnto hym: One thynge is wantyng to the: Go, [...]tu. 2. [...] and .4. d sell that thou hast, & geue to ye poore, & thou shalt haue a treasure in heauen, & come follow me. Who beynge discomforted in that sayenge, wente awaye sory: for he was hauynge great possessions. C Math. 19. c Luce. 18. cAnd Iesus lokyng about sayd vnto hys disciples: How hardly shall they that haue mony entre into the kyngdome [Page 61] of God? But ye disciples were astonnyed at hys wordes. And Iesus answerynge agayne sayde vnto thē: My chylderen, how harde is it for ye hauers of confidence in mony to entre into the kyngdome of God? It is easyer for a camel to passe thorowe ye eye of a nedle, than the rych to entre into the kyngdome of heauen. They maruayled the more sayenge to thē selues: And who can be saued? And Iesus beholdynge them, sayde: Wyth men it is impossible, but not wt God: zacha. 8. a For all thynges are possible wyth God. And after thys beganne Peter to say vnto hym: Mat. 19. d Luce. 18. c Beholde we haue forsaken all, & haue followed the. Iesus answerynge sayde: Verely I saye vnto you, ther is nomā that shal forsake house or brethren, or systers, or father, or mother, or chylderen, or landes for myne and the gospels sake, that shall not receaue hundreth tymes as muche: Now at thys tyme, houses, and brethren, and systers, and mothers, and landes with persecutions, and in the world to come, euerlastynge lyfe. Luce. 13. c But many fyrst, shalbe D the laste: and the laste, ye fyrst. Math. 20. b. Luce. 18. d And they were by the waye goynge vp to Ierusalem, and Iesus wente afore them: and they were astonnyed, and they followynge were afrayed. And takynge to hym agayne the twolue, he begāne to tell them what thynges shulde come vnto hym. For beholde, we go vp to Ierusalem, and ye sonne of man shalbe delyuered vnto ye hygh prestes & scribes & elders, & they shal condēne hym to death, and they shall delyuer hym vnto the Gētiles, & they [Page] shall mocke hym, and they shal spytte vpō hym, and shall put hym to death, and the thyrde daye shall he ryse agayne. Math. 20. c And Iames and Ihon the chylderen of Zebede come to hym & saye: Master, we desyre that thou do vnto vs, whatsoeuer we shall axe. But he sayde vnto them: What wyl ye that I shal do vnto you? And they sayde: Graunte vs, that we may syt in thy glory, the one at thy ryght hād and the other at thy lefte hand. But Iesus sayde vnto them: Ye know not what ye axe: Can ye drynke ye cuppe that I drynke, or he baptysed with the baptyme that I shalbe baptysed with all▪ But they sayde vnto hym: We maye. Iesus sayde vnto them: The cup in dede yt I drynke, shal ye drynk: and wt the baptyme that I ame baptysed shal ye be baptysed: but to syt at my ryght hād or lefte, is not myne to geue vnto you, but vnto thē yt it is prepared E for. And the ten hearynge it, disdayned at Iames and Ihon. But Iesus callynge them, sayde vnto thē: Math. 20. d Marci. 9. d Luce. 9. e and .21. b Ye knowe that they that be sene to rule amonge the Gentiles rayne as lordes ouer them, and theyr prynces haue power of them. It shall not be so amonge you, but whoso wyll be great, shalbe youre mynister: and he that wylbe the pryncipal amōge you, shalbe the seruaunt of all. For the sonne of man came not to be ministred vnto, but to minister, Ioh. 10. b and to geue hys lyfe for the redempcion of many. Math. 20. d Luce. 18. b And they come to Hierico. And whan he wente out of Hierico, and hys disciples, and a greate multitude, Bartimeus the blynde, the [Page 62] sonne of Tymeus sat beggynge by ye waye. The whiche whan he herde that it was Iesus of Nazareth, he beganne to crye and to saye: Iesu thou sonne of Dauid, haue mercy vpō me. And many reproued hym, that he shulde holde hys peace. But he cryed much more: Thou sonne of Dauid, haue mercy vpon me. And Iesus stā dynge commaunded hym to be called. And they call the blynde sayeng: Be of a good cheare, ryse, he calleth the. Who castynge awaye hys garment, came leapynge to hym. And Iesus answerynge sayde vnto hym: What wylt thou that I shall do vnto the. The blynde answered and sayd: Rabboni, that I maye se. But Iesus sayde vnto hym: Go thy waye, thy faythe hath made the safe. And forthwith he sawe, and followed hym in the waye.
The .xi. Chapter.
ANd whan they came nye A to Ierusalē and Bethany vnto mounte Oliuete,Math. 21. a Luc. 19. c he sente two of his disciples, and sayeth vnto them: Go into the towne that lyeth ouer agaynste you, and anone entrynge in there, ye shal fynde a foale tyed, vpon the whyche noman hath yet syt [...]ē, lowse thesame and brynge it hether. And yf ony mā saye vnto you: What do ye? Say ye: that the LORDE hath nede of it, & anone he shall sende it hether. And goynge awye they fande the foale tyed wythout at the dore, at the partynge of the way, and they dyd lowse it. And some of thē that stode there, sayd vnto thē: What do ye lowsynge [Page] the foale? Which sayd vnto thē as Iesus cōmaūded them, & they let thē go. And they led ye foale to Iesus, & layed theyr clothes vpō it, & he sat vpō hym. Ioh. 1 [...]. b Many spred theyr clothes in the waye, but other cut braunches from the trees, & strowed thē in the waye. And they that wente before and that followed, cryed, sayenge: Hosanna. Psal. 117. c.Blessed be he that commeth in the name of ye LORD: blessed be the kyngdome of our father Dauid that commeth, B Hosanna in the hyghte. And he entred in to Ierusalem into the temple, & whan he had loked aboute vpō all thynges, and that it was euentyd he wente forth in to Bethany wt the twolue. And the nexte daye whan they wente out from Bethany Math. 21. b he was anhungred. And whan he sawe afarre Luce. 13. a of a fyggetre hauyng leaues he came [to se] yf he could perchaūce fynde ony thynge thereon. And whā he came to it, he fande nothynge but leaues: for it was no tyme of fygges. And he answerynge sayde vnto it: Now let noman eate frute of the foreuer. And his disciples herde it Math. 21. b Luce. 19. d Ioh. 2. b And they come to Ierusalem. And whan he was come in the tēple, he beganne to cast out the byers and sellers in ye temple, & he ouerthrewe the tables of the mony chaungers, and the seates of ye sellers of doues, and suffred not that ony man shuld cary a vessel thorow the temple, and he taught sayenge vnto thē: Is it not writtē: Esay. 56. b Iere. 7. a [...]. Reg [...]. [...]. d My house shalbe called a house of prayer C vnto al nacions? But ye haue made it a dēne of murtherers Ma [...]. 21. [...] Ioh. 7. d The which a [...] the hyghe prestes and scribes had [Page 63] herde, they sought howe to destroye hym. For they feared hym because yt all the people wondered vpon his doctrine. And whā it was become euē he wente forth out of ye cytie. Mat. 21. b And whā they wente by on the morow, they sawe the fyggetre wythered [euē] frō the roote. And Pe [...]e [...] remembrynge, sayde vnto hym: Master, beholde the fyggetre that thou dyddest curse, is wythered awaye. And Iesus answerynge sayde vnto them: Math. 17. c Luce. 17. c Haue ye fayth of God. ✚ Verely I saye vnto you: that whoso euer sayeth vnto this moū tayn: Auoyde, and cast thy selfe into ye see, and Iaco. 1. a shall not doute in hys harte, but shall beleue, that what so euer he sayeth that it shall come to passe, it shalbe done vnto hym. Therfore I saye vnto you: Iohā. 14. b 15. a. 16. c All that ye prayenge do axe, beleue that ye shall receaue them, and they shall befall vnto you. Math. 6. b and .18. c. d Luce. 17. a And whan ye shall stande to praye, forgeue yf ye haue ought agaynst ony man, that your father also that is in heauen maye forgeue you youre synnes. But yf ye forgeue not, youre father that is in the heauēs shall not forgeue you youre synnes nother.D Math. [...]1. c Luce. [...]0. [...] And they come agayne to Ierusalē, and whan he dyd walke in the temple, the hygh prestes, and scribes and elders come to hym, and saye vnto hym: By what authorite doest thou these thynges? & who gaue thy thys authorite, that thou do these thynges? But Iesus answerynge sayde: And I also wyll demaunde one worde of you, answer me, and I shall tell you by what power I do these thynges. The baptyme of Ihon, was it from [Page] heauen, or of men? answer me. But they thought by themselues, sayeng: Yf we saye from heauen, he shal saye vnto vs: Why dyd ye not than beleue hym. Yf we saye of men, we feare the people: For euery man helde Ihon as yf he were in dede a prophet. And they answerynge, sayde vnto Iesus: We can not tell. And Iesus answerynge sayde: Nother do I tell you by what power I do these thynges. ⊢
The .xii. Chapter. ✚
A ANd he beganne to speake vnto them by parables: A certayne man Math. 21. d Luce. 20. a planted a vyneyarde, and made a hegge aboute it and dygged a vyne-presse, and buylt a tower, and let it out vnto husbandemen, and went in to a straunge contry. And whan the tyme was, he sente a seruaunt to the husbandemen, to receaue of the frute of the vyne. The whiche taken hym, bet hym and sent hym awaye empty. Agayne he sente vnto them another seruaunte, and him they wounded in the heade and intreated hym shamefully. And agayne he sente vnto them another, and hym they slewe: & many other, beatynge some of them, but slayenge the other. He hauynge therfore yet one moost deare sonne, hym sente he finally vnto them, sayenge: They wyl stand in awe of my sonne. But the husbandmen sayde amonge themselues: Thys is ye heyre, Gene. [...]7. d come let vs slaye hym, and the heretage shalbe oures. And takynge hym they slewe hym, and cast hym forth of the vyneyarde. What shall the lorde of [Page 64] of the vyneyarde therfore do? He shal come and destroye the husbandemen and shall geue hys vyne vnto other Haue ye not red the scripture: Psal. 117. c The stone the whiche the buylders refused, thys same is become the head stone in the corner. Thys is done of the LORDE, and it is maruaylous in oure eyes? Math. 22. b Luce. 20. b And they sought to laye holde vpon hym, and feared the people: For they perceaued that he had spoken the parable by them. And B hym beynge lefte they wente theyre waye. Luce. 20. c And they sēde vnto him some of the Pharises and Herodes officers to take hym in a worde. Which commynge, sayd vnto hym: Mayster, we knowe that thou arte true, and carest for noman: for thou beholdest not ye outwarde appearaunce of men, but teachest the waye of God in truth. Is it lawfull to geue tribute vnto the Emperoure, or shall we not geue it. Who knowynge theyre wylynesse, sayde vnto them: What do ye tempte me? Brynge me a peny that I maye se it. And they brought it hym. And he sayde vnto them: Whose ymage and superscription is thys? They saye vnto hym: The Emperours. But Iesus answerynge them, sayde: Math. 17. d Rom. 13. b Geue therfore vnto the Emperoure ye thynges that are the Emperours, & that are Gods, vnto God. And they maruayled of hym. Math. 22. c Luce. 20. d Actu. 23. a And the Saduces whiche saye ther is no resurrection came to hym, and axed hym, sayenge: Master, Deut. 15. a Moses hath wrytten vnto vs, that yf ony mans brother be dead, and leaue a wyfe, and leaue no chylderen, hys brother shall take hys [Page] wyfe, and rayse vp sede vnto hys brother. Now were ther seuen brethren, and the fyrste toke a wyfe, and dyed, not leauynge sede. And the seconde toke her and dyed, and thys lefte no sede nother, and the thyrde lykewyse. And they seuē had her in lyke maner, and lefte no sede. Last of all dyed the woman also. In the resurrection therfore, whan they shall ryse, whose wyfe shall she be of these? For seuen had her to wyfe. And Iesus answerynge C sayde vnto them: Do not ye erre therfore, not knowyng the scriptures, nor the power of God? For whan they shall ryse from the dead, they shal nother mary, nor be maryed, but they are as the angels of God in the heauens. But of the dead, that they do ryse, haue ye not red in the boke of Moses, howe God in the bushe spake vnto hym, sayenge: Exod. 3. a Actu. 7. d I ame the God of Abraham, and the God of Isaac, & the God of Iacob? He is no God of ye dead, but of the lyuynge. Therfore do ye greatly erre. Math. 22. d And ther came vnto hym one of the scribes, that had herde them disputynge, and he seynge that he had answered them well, he axed which were the chefest commaundemēte of al. But Iesus answered him, that the chefest commaundemente of all is: Deut. 6. b and .30. b Heare Israell, the LORDE thy God, is one God, and thou shalt loue the LORDE thy God wyth all thy harte, and wyth all thy soule, and wyth all thy mynde, and wyth all thy power: that is ye chefest cōmaūdemēt But the secōd is lyke vnto it: Leui. 19. c Rom. 13. b Thou shalt loue thy neyghbour as thyselfe. Ther is none other commaundemēt [Page 65] greater than these. And the Scribe sayd vnto hym: Mayster, for a truth thou hast sayd well: For ther is one God, and ther is none other besyde hym: & yt he be loued wyth ye whole harte, wyth the whole vnderstandynge, and wyth ye whole soule, and wyth the whole strength: & to loue hys neghboure as hymselfe, is more than all the burnt offerynges and sacrifices. But Iesus seynge that he had answered wysely, sayd vnto him Thou arte not farre from the kyngdome of God. And noman durste D now axe hym ony mo. Math. 22. d Luce. 20. e And Iesus answerynge sayde teachynge in the temple: How saye the scribes Christ to be the sonne of Dauid? For Dauid hymselfe sayeth in the holy goost Psal. 109. [...] The LORDE sayde vnto my LORDE: syt thou at my ryghte hande, tyll I shal set thyne enemyes a stoole for thy fete. Dauid hymselfe calleth hym LORDE, and whence is he than hys sonne? And much people herde hym gladly. And he sayde vnto them in hys teachynge: Math. 2 [...]. a Luce. 20. c Beware of the Scribes, that loue to go in longe garmentes, and to be saluted in the market, and to syt in the fyrst seates in ye synagoges, and the fyrst rowmes at meales, whych deuoure wedowes houses vnder ye pretence of longe prayer: they shall receaue ye greater iudgemēt. ✚ Luce. 21. a And Iesus syttyng ouer against ye 4. Reg. [...]2. b Gods cheste behelde how the people caste mony in to the Gods chest: & many rych mē cast much. But whā a poore wedowe was come, she put [in] two [...]tes: yt is, a farthynge. And he callynge [Page] his disciples together sayd vnto thē: Verelye I saye vnto you, that thys poore wedowe hath put more in to the Gods cheste, than they all. For they al haue put in of that, that was abundaunt vnto them: but she of hir pou [...]rte, hath put in all that she had, [euen] all hyr lyuynge. ⊢
A The .xiii. Chapter.
ANd Mat. 24. a Luce. 21. a. whan he wente oute of the temple, one of hys disciples sayd vnto hym: Mayster, loke what stones and what buyldynges? And Iesus answerynge sayd vnto hym: Doest thou se all these greate buyldynges? Ther shall not one stone be lefte vpon another that shall not be destroyed. And whan he sat vpon mount Oliuete ouer agaynst the tē ple, Peter and Iames & Ihon & Andrewe axed hym seuerally: Tell vs, whan shall these be done? and what shalbe the token whan all these shall begyn to be fulfylled? And Iesus answerynge began to saye vnto them: beware that nomā miscary you. For many shall come in my name, sayenge: I am he, & shall miscary many But whan ye shal heare of warres & rumores of warres, be not afrayed for these thynges must be done, but the ende is not yet. Esa. 19. aFor [one] nacion shal ryse vp agaynst [another] nacion, & kyngdome vpon kyngdome, & ther shalbe earthquakes here & there & honger. These be the begynnynge B of sorowes. Mat. [...]. b Loke ye to your selues. For they shall delyuer you in councels & in synagoges, ye shalbe beatē, & ye shall stande before debites and kynges for my sake in wytnes vnto [Page 66] them. And amonge all naciōs muste fyrst the Gospell be preached. Math. 10. c Luce. 12. b and .21. b And whā they shal leade you delyueryng you, thynk not ye afore what ye shal speake, but whatsoeuer shalbe geuen you in yt houre, speake that: For ye be not speakynge, but the holy goost The brother shall delyuer ye brother vnto death, & the father the sōne, and the chyldren shall aryse together agaynst the elders, & shal put them to death. And ye shalbe hated of all mē for my names sake. But who so shal endure vntyl the ende, the same shal be safe. Dani. 9. [...] Mat. 24. b Luce. 21. c Whan ye shall se the abominacion of desolaciō, stādynge where it ought not (who so readeth, let him vnderstande,) than let thē that be in Iewry flye vpon the hylles: & who so is vpō the thacke, let hym not come downe in y• house, nor entre, that he may take ought out of hys house: & who so shalbe in ye felde, let hym not turne back to fetch his garmēt: But wo vnto them yt are wt chylde & geue C sucke in those dayes. Neuerthelesse praye that they do not befal in wynter. For those dayes shalbe suche tribulacion, as were not from the begynnynge of the creature that God dyd shape, vntyll nowe, nor shalbe. And wtout the LORD had shortened the dayes, al flesh had not ben saued but for ye chosēs sake yt he hath elect, hath he shortened the dayes. Mat. 24. b Luce. 17. c And yf ony mā shal thā say vnto you: Lo, here is Christe: lo, he is there, beleue it not: For ther shal aryse false Christes and false prophetes, & they shall worke signes & wonders, to myscary yf it can be the chosen also. Take [Page] therfore hede: beholde I haue tolde you al thynges befor. Math. 24. c Luce. 21. c Ioel. 2. b But in those dayes, after the same tribulation, ye Sōne shalbe darkened, & the Moone shall not geue hir light, & the starres of heauen shalbe fallynge downe, & the powers that be in heauen shalbe moued. Dani. 7. b And than shall they se the sōne of mā cōmynge in the cloudes wyth great power and glory. And than shall he sende forth hys angels, and he shall gather hys chosen from the foure wyndes, from the hyghest of the earth, vnto the hyghest of heauen. D Math. 24. c Luce. 21. d Learne a similitude of ye fyggetre: Whan hys braunche is now tē der, & the leaues be spronge, ye shall knowe that sommer is at hande: Euen so ye, whā ye se these be done, be sure that it is nye, [euen] in the dores: Verely I saye vnto you, that thys generacion shall not passe, tyll all these thynges do befall. Heauen and earth shall passe, but my wordes shal not passe. Actu. 1. a But of that day or houre, knoweth noman, nother ye angels in heauen, nor the sonne, saue the father. Math. 24. d and .25. a Luce. 12. d and .19. a Take hede, watch & praye, for ye knowe not whan it be tyme. Lyke as a man that wente in to a straunge contrye, he lefte hys house, & gaue vnto hys seruaū tes authorite of euery worke: and vnto the porter he commaunded to watche. Watch ye therfore (for ye knowe not whan the lorde of the house wyll come, at euen, or or at mydnyghte, or at the cockcrowynge, or in the mornynge) left whan he shall come, he fynde you slepynge. But what I say vnto you, [Page 67] I saye it vnto all: Watch.
The .xiiii. Chapter. ✚
ANd Math. 26. [...] Luce. 22. a Ioh. 11. [...] after two dayes it A was Easter and ye dayes of swete bread, and ye hygh prestes & ye scribes soughte how they myght by deceat laye hold on hym and slaye hym. But they sayd: Not on the holy daye, leste ther happen a rumoure in the people. Math. 26. a Luce. 7. d Ioh. 12. [...]And whan he was at Bethany, in the house of Simō the leper, and sat at the table, ther came a woman hauynge an alabastre boxe wyth pure and precious Nardus oyntmēt: and the alabastre boxe veynge brokē, she poured it vpon hys heade. And ther were some disdaynynge at it wythin themselues and sayenge: Where to is thys waiste of the oyntmente made? For thys oyntment myghte haue ben solde for more than thre hū dreth pens, and geuen to the poore. And they grudged at her But Iesus sayd: Let her be in reste, why are ye troublous vnto her. She hath wrought a good worke vpon me. Ye haue alwayes the poore wyth you, and whan so euer ye wyll, ye maye do good vnto them, but me shall ye not haue alwayes. What she could, that hath she done: she is come before to anoynte my body to the buriall. Verely I saye vnto you, where so euer thys Gospell shall be preached in the whole worlde, shall also be tolde for a remembraunce of B her that she hath done. Math. 26. b Luce. 22. a Iohā. 13. [...] And Iudas Iscariot one of the twelfe, wente to the hyghe prestes that he myghte betray hym vnto them. The which [Page] hearynge it, were glad, & promysed to geue hym mony. And he soughte how he myght conueniently betray hym. Exodi. 12. c Math. 26. b Luce. 22. a And vpon ye fyrst day of swete breade, what tyme they offred the Easter lambe, the disciples say vnto hym: Where wylt thou yt we go and prepare for the to eat ye Easterlābe? And he sēdeth two of his disciples, & sayeth vnto them: Go in to the cytie, and ther shall mete you a man bearynge a pytcher of water, follow hym: and where so euer he shall go in, say vnto the master of the house: The mayster sayeth: where is my place of refreshynge, where I maye eate the Easterlambe wyth my disciples? and he shal shew you a great parloure paued, and there prepare for vs. And hys disciples wente, and cam in to the cytie, and fande as he sayd vnto them, and they made ready C the Easterlābe. Math. 26. b Luc. 22. b Ioh. 13. c And ye euenyng beynge come, he cam wyth ye twelfe And as they were syttynge at the table and eatynge, Iesus sayd: Verely I saye vnto you, ye one of you that eateth wyth me shall betraye me. But they began to be sory, and to saye vnto hym one after another: Am I it? Who sayd vnto them: One of the twelfe, that dyppeth hys hande with me in the platter. And the sonne of man truely goeth forth as it is wrytten of hym: but wo vnto that mā, by whome the sonne of man shalbe betraied: It had ben better for that mā yf he had not ben borne. Math. 26. c Luce. 22. b 1. Cor. 11. c And they eatynge, Iesus toke the bread, & blessynge it brake it, & gaue it them, and sayd vnto them: Take, thys is my [Page 68] body. And the cuppe beynge taken, geuynge thākes, he gaue it vnto thē: and they all dyd drynke of it, and he sayd vnto them: Thys is my bloude of the new testamēt, the whych shall be shed for many. Verely I say vnto you, yt now I shal not drynk of ye frut of the vyne, vntyl that daye whan I shall drynke it new in the kyngdom of God. And the grace said, they wēt D forth vnto mounte Oliuete. Math. 26. c And Iesus sayd vnto them: All ye shalbe offended at me in thys nyght. For it is wrytten: zacha. 1 [...]. [...] I shall smyte the shepe herd, and the shepe shalbe scattred a brode. But after I shal ryse agayne, Actu. 1. [...]I shall go before you in to Galile. Peter sayd vnto hym: Though they shall all be offended, yet shall not I [be so.] And Iesus sayd vnto hym: Verely I saye vnto the, that to daye in thys nyghte, before the cocke haue crowed twyse, thou shalte denye me thryse. But he sayde moreouer: Though I must dye wyth the, I wyll not denye the. Lykewyse also dyd they all saye. Math. 26. d Luce. 22. c Ioh. 18. a And they come in to the felde called Gethseman [...], and he sayeth vnto hys disciples: Syt ye here tyl I praye. And he taketh with hym Peter and Iames and Ihon, & he began to be abasshed & anguyshed And he sayd vnto them: Ioh. 12. c My soule is heauy vnto ye death, tary ye here and watch. And whan he had gone a lytle farther, he fell vpon the earth and prayed, that yf it might be done, the houre shulde passe from hym, & he sayd: Abba, father, al thynges are possible vnto the, take awaye thys cuppe from me: but not what I wyl, [Page] E but what thou. And he came & foūde them slepyng, and said vnto Peter: Simon slepest thou? Couldest thou not watch one houre. Watch ye and praye, that ye entre not in temptacion. The sprete truly is ready but the flesh is weak. Math. 26. d And he goyng agayn prayed sayenge the same worde. And he beynge returned, he founde them slepyng agayne (for theyr eyes were heuy) and they knewe not what they shuld answere hym. And he came the thyrde tyme and sayd vnto them: slepe on now and take youre reste. It is ynoughe, the houre is come: Beholde the sonne of man shalbe betrayed in the handes of synners. Ryse vp, let vs go, beholde, he that shall betraye me is at hande. Math. 26. [...] Luce. 22. d Iohā. 18. a And as he was yet speakynge, Iudas Iscariote one of the twelfe came, and wyth hym a greate multitude wyth sweardes and staues, from the hygh prestes and scrybes and elders. But hys traytoure had geuen them a to: ken, sayenge: Whome so euer I shal kysse, that is he, laye holde on hym, and leade [hym] warely. And whan he was come, strayght waye commynge to hym he sayde: Mayster, and kyssed hym. And they layde handes on Iesus and helde hym. But one of them that stode there about, drawynge out a swearde, stroke the F seruaunt of the hygh preste, and cut hym of an eare. Math. 26. f Luce. 22. d And Iesus answered & sayd vnto thē: Ye are come forth as it were to a murtherer with sweardes and staues to take me. I was dayly with you teachyng in the temple, & ye helde me not. But [this [Page 69] is done] that Esay. 53. b Marci. [...]5. c the scriptures may be fulfylled. Than dyd all hys disciples flye leauynge hym. And a yonge mā followed hym, clothed wyth a whyte lynnen vpon the bare [skynne,] and they helde hym. But he the whyte lynnen lefte, fled naked from them. Math. 26. f Luce. 22. d Ioh. 18. bAnd they delyuered Iesus vnto the hygh preste, and all the prestes, and scribes, and elders were come together. But Peter dyd follow hym afarre of, vntyll wythin in the palace of the hyghe preste: and he sat wyth the seruauntes by the fyre, and dyd warme hymselfe. Math. 26. f But the hygh prestes and all the councell sought wytnesse agaynste Iesu, that they myght brynge hym to death, and found not. Many gaue false wytnesse agaynste hym, and the wytnesses were not agreynge. And some rysynge vp gaue false wytnesse agaynste hym, sayenge: We haue herde hym sayenge: Iohā. 2. c I shall breake downe thys temple made wyth handes, and after thre dayes shall I buylde another not made wyth handes. And theyr wytnesse was not agreynge. Math. 26. f And G the hyghe preste rysynge vp in the myddes axed Iesus sayenge: Answerest thou nothynge to those thynges, whych be layed agaynst the of these? But he helde hys peace, and answered nothyng. Luce. 22. [...] The hygh preste axed hym agayne, and sayde vnto hym: Arte thou Christe, the sonne of ye blessed God? But Iesus sayde vnto him: I ame it, Ioh. 6. g and ye shall se the sonne of man syttynge at the ryght hande of ye power, and cōmynge wyth the cloudes of heauen. Math. 26. g And the hygh preste [Page] rentynge hys clothes, sayde: What do we requyre ony more wytnesses? Ye haue herde the blasphemy. What thynke ye? Which all condēned hym [sayenge] hym to be gylty of death. And some beganne to spytte vpō him and to couer his face, and to buffette hym, and to saye vnto hym: Prophecy: 3. Reg. 22. d Iohā. 16. b and the seruauntes bette hym wyth fystes mat. 26. g Luce. 22. d Ioh. 18. b And whan Peter was beneth in the palace, one of the maydēs of the hygh preste came, & whan she sawe Peter warmynge hym, lokynge vpon hym she sayde: Werest thou also with Iesu of Nazareth? But he denyed it, sayenge: I know hym not, nother wote I what thou sayest. And he went forth in the forecourte, and the cock crewe. And agayn whā the mayde sawe hym, she beganne to saye vnto them that stode there aboute: Thys is one of them. And he denyed it agayne. And after a lytle whyle, they that stode by sayde vnto Peter: Truly thou arte one of them for thou arte a Galilean. But he beganne to curse and to swear: I know not the man that ye speake of. And forthwith dyd the cock crowe agayn. And Peter remēbred the worde that Iesus sayde vnto hym: Before the cocke haue crowed twyse, thou shalt denye me thryse. And he beganne to wepe.
The .xv. Chapter.
A Psal. 2. a Math. 27. a Luce. 23. a Ioh. 18. d ANd soone in the mornynge the hygh prestes holdynge a counsel with the elders, & scribes and ye whole coūcel, byndynge Iesus led & delyuered hym vnto Pilate. And Math. 27. d Pilate axed him: [Page 70] Arte thou the kynge of the Iewes? But he answerynge, sayd vnto hym: Thou sayest it. And the hygh prestes accused hym of many thynges. And Pilate axed hym agayne, sayenge: Answerest thou nothynge? Beholde of how many thynges they accuse ye. But Iesus gaue no more answer, in somuche that Pilate maruayled. Math. [...]7. bNowe was he wonte at ye feast day to let lowse vnto them one of the presoners whome they dyd desyre. Ther was one prisoner with the sedicious, which was called Barrabas, ye which had committed manslaughter in the vproure. And whan the people was come vp, they beganne to praye hym [to do] as he alwaye dyd vnto them. But Pilate answered them, & sayd: Wyl ye that I shal let louse vnto you the kynge of ye Iewes? For he knew, that the hyghe prestes had delyuered hym of enuy. Math. 27. c But the hygh prestes had moued the people [to saye,] yt he shulde rather let Barrabas lowse vnto thē. Math. 27. c Luce. 23. b Pilate answerynge agayne B sayde vnto them: What wyll ye thā that I shall do vnto the kynge of the Iewes. But they cryed agayne: Crucifye hym. But Pilate sayde vnto them: What euell hath he done? But they cryed more: Crucifye hym. Pilate wyllynge to satisfye ye people, let lowse vnto thē Barrabas, & delyuered Iesus beynge scourged to be crucifyed. Math. 27. [...] Ioh. 19. a And the souldyers led him in the cōmune hall, & dyd cal the whole company, and clothe hym with a purple, and platynge a crowne of thornes set it vpon his heade, and begāne to salute hym: Hayle kynge of the [Page] Iewes. And smote hym on the heade wyth a rede, and spytted vpon hym, & knelynge worshypped hym. Ioh. 19. b And after they had mocked hym, they stryped hym out of the purple, and put on hys owne clothes, and ledde hym out that they myghte crucifye hym: C Math. 27. d Luce. 23. c And they compelled one Simon of Cyrene that passed by, commyng frō the feloe, the father of Alexaunder & Rufus, that he shuld beare his crosse And they ledde hym to the place Golgotha, which interpreted is, ye place of skulles, & they gaue hym to drynk wyne myxte wyth myrrhe, and he toke it not. Psal. 1 [...]. b Math. 27. d Ioh [...]. 19. c And crucifyenge hym they parted hys garmentes, castyng lotte vpon thē, what euery one shuld take▪ It was ye thyrde houre and they crucifyed hym. And the title of hys cause was wryttē: Kynge of ye Iewes And they crucify with him two murtherers: the one at his ryght hande, & the other at the left hande. And the scripture is fulfylled, which sayeth: Esay. 53. b Math. 14. f And he was counted with the euel doers. mat. 27. c Luce. 23. d And they that went by blasphemed hym, waggyng theyr heades and sayenge: Fy one the that destroy est the temple of God, and buyldeste it agayne in thre dayes? Saue thyself commynge downe from the crosse. Lyke wyse the hygh prestes wyth the scribes mockynge sayde to ech other: He hath saued other hymselfe can he not saue. Christe the kynge of Israel, let hym nowe come downe from the crosse, that we maye se and beleue. D They that were crucifyed with hym reuyled hym also. Math. 27. e Luce. 23. d And whan the syxte houre was come, ther was darknesse [Page 71] ouer the whole earth. And in ye nyneth hour dyd Iesus crye out with a loude voyce, sayenge: Psa. 2 [...]. [...] Eloi, eloi, lā ma a zabathani? the which interpreted is, My God, My God, why hast thou forsaken me? And some of them that stode there aboute hearynge it, sayd: Beholde he calleth Elias Math. 27. c Ioh. 10. c But one runnynge, and fyllynge a sponge with vynegre, and puttynge it about a rede, gaue hym to drynke, sayenge: Let ye hym alone, let vs se whether Elias wyll come to take him downe. But Iesus cryenge loude, gaue vp the goost. And the vayle of the tēple was rente in two, from aboue tyl beneth. Math. 27. f Luce. 23. e But ye Centurio, which stode ouer agaynst hym, as he was seynge that Iesus had geuen vp the goost cryenge so, he sayde: Truly thys mā E was ye sonne of God. Ioh. 19. c And ther were also women afarre of, beholdynge, amonge whome was Mary the Magdalene, and Mary of Iames ye lesser and the mother of Ioseph & Salome. And whā he was in Galile, Luc. 8. a they followed hym, and ministred vnto him: and many other, which came also vp to Ierusalē with him. Math. 27. g Luce. 23. [...] Ioh. 19. d Whan it was now become euē (because it was the daye of preparynge, which is before ye sabbat) ther came one Ioseph of Arimathea, a noble senatoure, which also was lokynge for the kyngdome of God, & boldely went in vnto Pilate, and axed ye body of Iesu. But Pilate maruayled, that he was dead already, & Centurio beyng called, he axed hym, yf he were deade already. And whā he had knowlege of the Cēturio he gaue vnto Ioseph the body of Iesu. [Page] But Ioseph boughte a lynnen cloth, and takynge hym downe, wounde hym therin, and layd hym in a graue that was hewen out of the rocke, and he rolled a stone to the mouth of the sepulchre. Math. 17. g Mary Magdalene and Mary Ioseph behelde where he shulde be layde. ⊢
The .xvi. Chapter. ✚
A ANd Math. 28. a Luc [...]. 24. a Ioh. 20. a whan the sabbat was past, Mary Magdalene, & Mary Iames, & Salome bought spices, that they cō mynge myght anoynte Iesu. And on one daye of the sabbates, very early, whā the Sōne was now rysen they come to the graue, & they sayd to ech other: Who shal remoue vs the stone from the dore of the graue? And they lokynge, they sawe the stone rolled awaye: For it was a very great one. And they goyng into the graue, they sawe a yonge man syttynge at the ryght hande, clothed wyth a whyte longe garment, & they were abashed. Math. 28. a Luce. 24. a Who sayeth vnto them: Be not afrayed, ye seke Iesus of Nazareth yt was crucifyed, he is rysen, he is not here: Beholde ye place were they had layed hym. But go ye, tell his disciples & Peter, yt he shall go before you into Galile: Actu. 1. a there shall ye se hym mar. 14. das he sayde vnto you. ⊢ But they goynge forth, fled awaye from the graue: For a tremblynge and feare was come vpon them, and they sayde B nothynge to ony man, for they were afrayed. ✚ Math. 28. a Luce. 24. a But Iesus rysynge early on the fyrst daye of the sabbat, 1. cor. 15 a he appeared fyrste vnto Mary Magdalene, out of the whiche he had caste [Page 72] seuen deuels. She goynge, told it vnthem mournynge and wepynge that had bē with hym. And they hearynge that he lyued & was sene of her, dyd not beleue it. Luce. 24. b But after thys was he shewed in an other figure vnto two of these goynge vpon the felde: & they goynge tolde it to the other, nother dyd they beleue them. ⊢ ✚ Luce. 24. c But at the laste he appeared to the eleuē, syttynge at the table, and vpbrayded them theyr vnbelefe, and ye hardnesse of harte, because they beleued not them, that had sene that he was rysē. And he sayd vnto them: Math. 28. c Ioh. 20. c Ye goynge in all the world, preach the gospel vnto euery creatur. Whoso shal beleue and shall be baptysed, shalbe saued: but whoso shal not beleue, shalbe dā ned. But vnto them that shall beleue C shall these tokens followe: Actu. 5. b 8. a. 16. c. 19 a In my name shall they caste oute deuels, Actu. 2. [...]they shall speake wyth newe tunges, Luce. 10. b Actu. 28. a they shall dryue awaye serpentes: And yf they drynke ony deadly thynge, it shall not hurt thē: Actu. 14. b and .28. a They shall laye [theyr] handes vpon the sycke, and they shalbe well. Luce. 24. d Actu. 1. b and .7. g And the LORDE Iesus, after that he had spoken vnto thē, he is taken vp into heauen, and sytteth at the ryght hand of God. But they goynge theyr waye preached euery where, Hebre. 2. [...] ye LORDE workynge wyth thē, and confirmynge the worde wyth tokens followynge. ⊢
¶The holy Gospell of IESV CHRISTE after Luke.
The Prologe.
FOrasmuch as many haue endeuoured to set in order the wordes of ye actes, that are come to passe amōge vs, lyke as they delyuered them vnto vs, that fyrst saw thē theyrselues, & were ministres of ye word: I thought it good also (after that I had gotten the knowelege of all from the begynnynge) to wryte them diligently vnto the in order (good Theophile,) that thou mayest knowe the truth of those wordes, wherof thou arte enfourmed.
The Fyrste Chapter.
A THer was in the dayes of Herode kynge of ye Iewes a preste, by name Zachary, of the 1. Par. 25. b course of Abia, and his wyfe of the doughters of Aaron, and hyr name Elizabeth. They were both ryghteous before God, and walkynge wythoute blame in all the commaundementes and iustifications of the LORDE. And they had no chylde, because that Elizabeth was baren, and they both well gone forth in theyr dayes. And it came to passe, whan Zachary executed the presthode before God, in ye order of hys course, (after ye costume of the presthode,) Exod. 30. b Hebr. 9. a by lot he wente [Page 73] forth to laye in the incense, entryng in the temple of the LORD: and all the multitude of ye people was prayenge wythout at the houre of incēse And the angell of the LORDE appeared vnto hym, standynge at the ryght hande of the altare of incēse. And Zachary seynge hym, was abashed, and a feare came vpon hym. But the angel sayd vnto hym: Fear not Zachary, for thy prayer is herd, and thy wyfe Elizabeth shall brynge forth vnto the a sōne, and thou shalt call hys name Ihon, and thou shalte haue ioye and gladnesse: and many shall haue ioye at hys natiuite: for he shalbe great before the LORDE. Wyne and stronge drynke shall he not drynke, and he shalbe fylled with the holy goost, yet in hys mothers wōbe. And he shal turne many of the chyldren of Israel vnto the LORDE theyr God, & he shal go before him in the sprete & power Psal. 131. [...] Malach. 3 d Math. 11. b of Elias, that he may turne the hartes of the fathers vnto the chyldrē, & the vnbeleuynge to the wysedome of ye ryghteous, to make ready a perfecte people vnto B the LORD. And Zachary sayd vnto ye angel: Wherby shall I know this? Gene. 17. e and .18. b Iudi. 13. bFor I am olde, & my wyfe is well gone forth in hyr dayes. And ye angel answeryng sayd vnto hym: I am Gabriel, yt stande before God, & am sent to speake vnto ye, & to shew these gladtydynges vnto the. And beholde yu shalt be dōme & not able to speake, vntyll these thynges shall come to passe, because yu 4. Reg. 7. [...] dyddest not beleue my wordes yt shalbe fulfilled at their tyme. And ye people was waiting for [Page] Zachary, and maruayled that he taryed in the temple. But he beynge gone out could not speake vnto thē, and they perceaued that he had sene a vision: and he was beckenyng vnto them, and he abode domme. And it is chaunced as the dayes of his office were fynyshed, he is departed in to hys house. And after those dayes Elizabeth hys wyfe dyd conceaue, and hyd herselfe fyue monethes, sayenge: Thys wyse hath the LORDE done vnto me in ye dayes in yt which he hath loked to take awaye my rebuke amonge men. ✚ Math. 1. c And in the syxt moneth is ye angel Gabriel sent frō God in ye cytie of Galile, whose name is Nazareth, vnto the virgine spoused vnto a mā, whose name was Ioseph, of the house of Dauid: & the name of the virgine [was] Mary. And the angell beynge gone in vnto her, sayd: Hayle full of grace, ye LORDE is wyth the, blessed arte thou amonge C wemen. The which whā she had herde, she was troubled at hys worde, and thought, what maner of salutacion thys shuld be. And the angel sayd vnto her: Feare not Mary, for thou hast founde grace by God. Esay. 7. [...] Beholde, thou s [...]alt conceaue in thy wombe, and shalte brynge forth a sonne, Math. 1. c Luc. 2. c and thou shalte call hys name IESVS: he shalbe great, & shall be called the sonne of the moost hyghest, and the LORD god shal geue hym the seate of Dauid hys father, Esay 9. b And he shall raygne for euer in the house of Iacob, Dani. 7. [...] Mech. 4. b Hebr. 1. b and ther shalbe no ende of hys raygne. And Mary sayd vnto the angel: How shall thys be, seynge [Page 74] I know no man? And ye angell answeryng sayd vnto her: The holy goost shall come frō aboue in the, & ye power of the moost highest shal ouershadowe the. And therfore ye Holy that shalbe borne of the, shalbe called the sonne of God. And beholde, Elizabeth thy cosin, & she also hath conceaued a sonne in hir olde age, & thys is the syxte moneth of her y• is called baren, Marci. 9. c. Luce. 18. c For euery thyng shal not be impossible wt God. But Mary sayd: Behold, [here am I] ye hand mayden of LORDE, be it vnto me, as yu hast sayd. And the angel departed frō her. ⊢ ✚ * And Mary rysynge D in those dayes, went into the mountaynes wyth haist into the cytie of Iewry, & entred in ye house of Zachary, & saluted Elizabeth. And it befel as Elizabeth herde the salutacion of Mary, ye chylde lept in hir wōbe, & she was fylled with the holy goost, & she cryed wt loude voyce and sayd: Blessed art yu amōge wemen, and blessed is the frute of thy wōbe. And whence cōmeth that vnto me, that the mother of my LORD shuld come vnto me? For beholde, as the voyce of thy salutacion happened in myne eares, the babe lepte for ioye in my wombe: and happy arte thou that hast beleued, for ye thynges shall be fulfylled, whych were tolde from the LORDE. And Mary sayd: Esay. 61. b My soule magnifyeth the LORDE. And mysprete reioyceth in God my saue oure. ⊢ For he hath beholdē ye lowe degre of hys handemayden, beholde from hence forth shall all generaciōs cal me blessed. For he that is mighty [Page] hath done great thynges vnto me, & holy is his name. And his mercy [endureth] from progeny to progeny, vpon them that feare hym. He hath wrought strengthe in hys arme, he hath scattered the proude in the imaginacion of theyr harte. 1. Reg. 2. a Eccli. 10. c He hath set downe the myghty from ye seate, and hath exalted them of lowe degre. He hath fylled the hongry wyth good thynges, and left the rych empty. He hath taken vp Israel hys seruaunte, beynge remembred of hys mercy. Euen as he hath sayde vnto our fathers Gen [...]. 22. c Abraham, and hys sede for euer. And Mary remayned with her about thre monethes, and returned E agayne in to hyr house. ✚ And Elizabethes tyme to brynge forth is fulfylled, & she brought forth a sonne And hyr neghboures and kynsfolkes herde that God dyd magnifye hys mercy wyth her, and they reioyced wyth her. And it fortuned vpon the eyght daye, they came Gen. 17. b Leui. 12. ato circūcyse the chylde, and they called hym by ye name of hys father Zachary. And hys mother answerynge, sayd: Not so, but he shalbe called Ihon. And they sayd vnto her: Ther is noman in thy kynred that is called by that name. And they made sygnes vnto hys father howe he wolde haue hym called. And he axynge for wrytynge tables, wrote sayenge: Ihon is hys name. And they dyd all maruayle. But hys mouth was forthwyth opened and hys tunge, and he spake, blessynge God. And ther happened a feare vpon [Page 75] all theyr neyghboures, and vpon all the hyll contryes of Iewry were all these wordes noysed. And all they that herde [them] layed them vp in theyr harte, sayenge: What trowe ye wyll thys chylde be? For ye hande of the LORDE was wyth hym. And Zachary hys father was fylled with F the holy goost, & prophecyed, sayeng: Blessed be ye LORD God of Israel, for he hath visited & made a redēpcion of hys people. ⊢ And hath set vp vnto vs Psal. 1 [...]1. [...] an horne of saluaciō in ye house of Dauid hys seruaūte. As he hath spoken by ye mouth of hys prophetes, whych were sence the world began: [namely] The saluacion frō our enemyes, & from the hande of al them yt hated vs. To do mercy with our fathers, & to thynke vpon hys holy Gene. [...]. [...]. conuenaunte. The othe that he dyd sweare vnto our father Abrahā for to geue vs. Esay. [...]8. d Hebre. 9. c That we delyuered out of the hāde of our enemys, may serue hym wythout feare, in holynesse & ryghteousnesse before hym, all our dayes. And thou chylde shalt be called a prophete of the moost hyghest: for yu shalt go before the face of the LORDE, to prepare hys waye. to geue ye knowlege of saluaciō vnto his people, for ye remissiō of theyr sinnes. Thorow ye tender mercy of our God, in yt whych ye daye sprynge frō on hygh hath visited vs. To lyghten thē yt syt in darkenesse, & in ye shadow of death, to gyde our fete in ye waye of peace. ⊢ And ye chylde grewe and was strengthed in sprete, & was in ye wyldernesse tyl ye tyme of his shewynge to Israel.
¶ The .ii. Chap. ✚
[Page] A ANd it befell in those dayes that ther wente out a cō maundement from Augustus the Emperoure that the whole worlde shulde be taxed. Thys taxynge was fyrst made vnder Cyrinus the debite of Syria. And they wente all to be taxed, euery one in hys cytie. And Ioseph also wente vp from Galile, out of the cytie Nazareth into Iewry to the citie of Dauid, 1. Reg. 15. [...]6. a. 20. b whych is called Bethleē because that he was of the house and lynage of Dauid, that he myghte be taxed wyth Mary hys spoused wyfe beynge wyth chylde. Math. [...]. [...] And it fortuned whyle they were there, that the dayes that she shulde brynge forth were fulfilled: And she brought forth hyr fyrst begotten sonne, & she wrapped hym in clothes, and layd hym in a maunger: for ther was no rowme B for them in the inne. And ther were shepeherdes in ye same region watchynge and kepyng the nyghtwatches ouer theyr flocke. And beholde, 1. Tim. 3. b the angell of the LORD stode by them, and ye bryghtnesse of God dyd shyne rounde aboute them, and they were abashed for great feare. And the angell sayd: Feare not. Beholde, I brynge you glad tydynges of greate ioye, the whych shalbe vnto all people: for vnto you is thys daye borne a saueoure, in the cytie of Dauid, whych is Christe the LORDE. And thys shalbe a tokē vnto you: Ye shall fynde the babe wounde in clothes, & layed in a maunger. And sodenly was wyth the angell a multitude of the heauenly hoost, praysynge God [Page 67] and sayenge: Glory be vnto God in the moost hyghest, & in earth peace vnto men of a good wyll. ⊢ And it fortuned, as the angels wente from them into heauen, ✚ the shepherdes spake to eche other: Let vs go ouer vnto Bethleem, & let vs se ye thynge that is happened, the whych ye LORDE hath done, and hath shewed it vnto vs. And they cam wyth haist, and they founde Mary and Ioseph, and the chylde layed in the maunger. And they seynge, remēbred ye thynge that was tolde them of thys chylde. And all they that herde it, maruayled of the thynges that were tolde them of the shepeherdes. But Mary kepte all these sayenges, ponderyng them in hyr harte. And the shepeherdes returned glorifienge and praysynge God in all that they had herde and sene, as it was tolde them. ⊢ ✚ Gene. 17. b And whan eyghte dayes were come that the chylde shulde be circū cised, hys name was called Iesus, Luce. 1. cthe whych was called of the angel, before he was cōceaued in ye wōbe. ⊢ ✚ And whan the dayes of theyr purifienge D were fulfylled, Le [...]i. 1 [...]. b after ye law of Moses, they 1. Re. 1. d brought hym in to Ierusalem, that they myght presente hym vnto the LORDE, as it is written in the lawe of the LORDE: that Exodi. 15. [...] Num. 8. c Euery manchylde ye fyrst is borne, shalbe called halowed vnto ye LORDE: & that they myght geue the offerynge, as it is wrytten in the lawe of the LORDE, a pare of turtel doues, or two yonge pygeons. And beholde, ther was a mā in Ierusalem, whose name was Simeon, & thys [Page] man was ryghteous and fearynge [God], longyng for the consolacion of Israel, & the holy goost was wyth in hym. And he had receaued an answere of ye holy goost, yt he shulde not se death, wythout he had fyrste sene E the Anoynted of the LORDE. And he came in the temple by the sprete. And whan hys elders brought in the chylde Iesus, that they shulde do for hym after the costume of L [...]uit. 12. b the lawe, he toke hym also in hys armes, & blessed God, & sayd: LORD now lettest thou thy seruaūt departe in peace, accordynge to thy worde: For myne eyen haue sene thy sauynge health, the which yu hast prepared before the face of all people. Esay. 49. b Actu. 13. [...] A lyghte for the lyghtenynge of ye Heithen, & a prayse of thy people Israel. ⊢ ✚ And hys father & mother were maruaylynge at the thynges that were sayd of hym. And Simeon blessed them, and sayd vnto Mary hys mother: Beholde, thys [chylde] is set to the fall and rysynge agayne of many in Israel, & to a sygne, whych shalbe spokē agaynst. And the swearde shal pearse thorow thyne owne soule, that the thoughtes of many hartes may be opened F And ther was a prophetisse, Anna ye doughter of Phanuel of the tribe of Aser: the same was well aged, & had lyued seuē yeare frō hir virginite wt hyr husbande. And ye same was wedowe vntyl fourescore & foure yeare the whych departed not frō the temple, seruynge God nyght & day with fastinges & praiers. And ye same cam forth the same houre, praised ye LORDE and spake of hym vnto all them [Page 77] that wayted for the redēption of Israel. And whan they had perfourmed al thynges accordynge to the lawe of ye LORDE, they dyd returne agayn to Galile, into theyr cytie Nazareth. And the chylde grewe, and waxed stronge in sprete, full of wysdom, and the grace of God was wyth hym. ⊢ And hys elders went euery yeare to Ierusalem, at the feaste daye of Easter. ✚ And whā he was twolue year olde they wente vp to Ierusalē Exod. 23. b and .34. c Leui. 23. [...] after the costume of the feaste, & whan the dayes were finyshed, as they returned agayne, ye chylde Iesus remayned at Ierusalē, and hys elders knew it not. But they thynkyng hym to be in the cōpany, came back one dayes iournye, and sought hym amonge the kynsfolkes and acquayntaūces. And not fyndynge hym, they went agayn G to Ierusalē, sekyng hym. And it fortuned, that after thre dayes they fande hym in the temple, syttynge in ye myddest of the doctores, hearynge them, and apposyng thē. Math. 7. c Marci. 1. b Luce. 4. d And all they that herde hym were astōnyed at his wysdome and answers. And they seynge [hym,] maruayled. And hys mother sayd vnto hym: My sonne, why haste thou done so vnto vs? Behold, thy father and I sorowyng sought the. And he sayd vnto them: Iohā. 2. a What is it that ye sought me? Knewe ye not that I must be in those [thynges] that be my fathers? Luce. 9. c and .18. d And they vnderstode not ye sayenge that he spake vnto thē. And he wente downe wyth them and came to Nazareth, and was obedient vnto them. Gene. 37. b And hys mother kepte all these sayenges in hyr [Page] harte. 1 Reg [...]t. .2. [...] And Iesus increased in wysedome, and age, and grace wyth God and men. ⊢
The .iii. Chapter. ✚
A IN the fyfteneth yeare of ye Empyre of Tiberius the Emperoure, Pontius Pilate beynge lewtenaunte in Iewry, Luc [...]. 23. a and Herode one of the foure princes in Galile, and Philippe hys brother one of the four princes in Ituria, and the region Trachonitis, and Lysanias one of the foure princes in Abiline, vnder Annas and Caiphas the chefe of the prestes, dyd the worde of the LORDE happen vpon Ihon the sonne of Zachary in the wyldernesse. Math. 3. a Marci. 1. a Ioh. 1. b And he came in all the coastes of Iordane, preachynge the baptyme of penaūce for the remission of synnes, as it is wrytten in ye boke of the sayenges of Esaye the prophete, [sayeng:] Esay. 40. a The voyce of a cryer in the deserte: Prepare the waye of the LORDE, make hys pathes strayghte. Euery valley shalbe fylled, and euery mountayne and hyll shalbe brought lowe: and ye croked shalbe made strayght, and the rough shalbe turned into smooth wayes: and all flesh shall se the sauynge B health of God. Math. [...]. a Therfore sayde he vnto the people that wente out to be baptysed of hym: Ye generation of vipers, who shewed you to flye from ye wrath to come? Worke therfore frute worthy of penaunce, and begynne not to saye: We haue Abraham to our father. For I saye vnto you, that God is able of these stones to rayse vp chyldren vnto Abraham. For euen [Page 78] now is the axe layde to the roote of the tre. Math. [...]. a and .7. b Euery tre therfore not bryngynge forth good frute, shalbe hewen downe, and cast in the fyre. And the people axed hym sayenge: Actu. 2▪ d What shall we do than? He answeryng sayd vnto them: He that hath two coates, let hym geue vnto hym that hath none: and he that hath meate, let him do lykewyse. The publicans came also, that they myght be baptysed, and they sayde vnto hym: Mayster, what shall we do? And he sayde vnto them: Do nomore than is appoynted you. And the souldyours axed hym also, sayenge: And what shall we do? And he sayde vnto them: Do violence vnto noman, nor do wronge, and be content wyth your wages. The people C surmysynge and thynkynge euery one in theyr hartes of Ihon whether happely he were Christ, dyd Ihon answere sayenge vnto them all: Math. 3. b Marc. 1. [...] Iohā. 1. c I verely baptyse you wyth water, but after me shall one come stronger thā I, whose shue lachet I ame not worthy to lowse, Ez [...]ch. 36. d and. e he shall baptyse you with the holy goostand fyre: Mat. 3. b whose fanne is in hys hande, and he shall pourge hys floure, and he shall gather the wheate into hys barne, but the chafe shall he burne wyth vnquē cheable fyre. And many other thynges exhortynge preached he vnto the people. Math. 14. a But Herode one of ye foure princes, whā he was rebuked of hym of Herodias hys brothers wyfe, and of all the euels that Herode dyd, he added thys also aboue all, and shut Ihon in preson. Math. 3. b Marc. 1. a Iohā. 1. d And it fortuned as all the people was baptysed, and Iesus [Page] [...] [Page 78] [...] [Page] beynge baptysed and prayenge, ye heauen was opened, and the holy goost came downe in a bodyly shape lyke a doue vpon hym, and a voyce happened from heauen: Thou arte my beloued sonne, in the haue I a delyte. And Iesus hymselfe was begynnynge neare hande thyrty yeare olde Math. 13. g Marci. 6. a Luce. 4. c Iohā. 1. [...]ye sōne as it was supposed of Ioseph,
Whych was the sonne of Heli,
D Whych was the sonne of Mathat,
Whych was the sonne of Leui,
Whych was the sonne of Melchi,
Whych was the sonne of Ianne,
Whych was the sonne of Ioseph,
Whych was the sonne of Mathatias,
Whych was the sonne of Amos,
Whych was the sonne of Naum,
Whych was the sonne of Hesly,
Whych was the sonne of Nagge,
Whych was the sonne of Maath,
Whych was ye sonne of Mathathias,
Whych was the sonne of Semei,
Whych was the sonne of Ioseph,
Whych was the sonne of Iuda,
Whych was the sonne of Ioanna,
Whych was the sonne of Rhesa,
Whych was the sonne of Zorobabel,
Whych was the sonne of Salathiel,
Whych was the sonne of Neri,
Whych was the sonne of Melchi,
Whych was the sonne of Addi,
Whych was the sonne of Cosam,
Whych was the sonne of Helmadam
Whych was the sonne of Her,
E Whych was the sonne of Ieso,
Whych was the sonne of Heliezer,
Whych was the sonne of Ioram,
Whych was the sonne of Mattha,
Whych was the sonne of Leui,
Whych was the sonne of Symeon,
[Page 79]Whych was the sonne of Iuda,
Whych was the sonne of Ioseph,
Whych was the sonne of Ionam,
Whych was the sonne of Heliachim
Whych was the sonne of Melcha,
Whych was the sonne of Menna,
Whych was the sonne of Mattatha
Whych was the sonne of Nathan,
Whych was the sonne of Dauid,
Whych was the sonne of Iesse,
Whych was the sonne of Obed,
Whych was the sonne of Boos,
Whych was the sonne of Salmon,
Whych was the sonne of Naasson,
Whych was the sonne of Aminadab,
Whych was the sonne of Aram,
Whych was the sonne of Esrom,
Whych was the sonne of Phares,
Whych was the sonne of Iuda,
Whych was the sonne of Iacob,
Whych was the sonne of Isaac, F
Whych was the sonne of Abraham,
Whych was the sonne of Thare,
Whych was the sonne of Nachor,
Whych was the sonne of Saruch,
Whych was the sonne of Ragau,
Whych was the sonne of Phalech,
Whych was the sonne of Heber,
Whych was the sonne of Sale,
Whych was the sonne of Chainan,
Whych was the sonne of Arphaxat,
Whych was the sonne of Sem,
Whych was the sonne of Noe,
Whych was the sonne of Lamech,
Whych was ye sonne of Mathusala,
Whych was the sonne of Enoch,
Whych was the sonne of Iareth,
Whych was the sōne of Malalehel,
Whych was the sonne of Cainan,
Whych was the sonne of Enos,
Whych was the sonne of Seth,
[Page]Whych was the sonne of Adam,
Whych was the sonne of God.
The .iiii. Chapter.
A IEsus full of the holy goost dyd come agayne frō Iordane, and Math. 4. a Marci. 1. b was dryuen in sprete in the deserte forty dayes, and was tempted of the deuel. Exod. 34. d 3. Reg. 19. bAnd he dyd eate nothynge in those dayes, and whan they were finyshed, he hungred afterwarde. And ye deuell sayde vnto hym: Yf thou be the sonne of God, commaunde thys stone that it be breade. And Iesus answered to hym: It is wrytten: Deut. 8. b Man lyueth not by bread only, but by euery word of God. And the deuell brought hym on a hygh mountayne, and shewed hym all ye kyngdomes of the earthes compasse, in the twynklynge of an eye, and sayde vnto hym: I wyl geue the all thys power, and the glory therof: for they be geuen vnto me, and I geue thē vnto whome I wyll. Yf thou therfore fallynge downe wylt worshyppe before me, they shal al be thyn And Iesus answerynge, sayde vnto hym: It is wrytten Deut. 6. c and .10. d Thou shalt worshyp B thy LORD God, and hym only shalt thou serue. And he brought hym to Ierusalem, and set hym vpon the pinnacle of the temple, and sayde vnto hym: Yf thou art the sonne of God cast thyselfe downe. For it is wryttē: Psa. 90. b He hath geuen hys angels charge of the, that they kepe y•, and that they shall beare the vp in [theyr] handes, lest happely thou dash thy foote agaynst a stone. And Iesus answeryng sayde vnto hym: It is sayde: Deut. 6. c Thou shalt not tempte thy LORDE God. [Page 80] And all the temptation beynge finyshed, the deuel departed from hym for a tyme. ✚ Math. 4. b Marc. 1. b And Iesus went forth in to Galile by the power of the sprete, and the fame of hym wente thorowe out al the same region. And he taught in theyr synagoges, and was magnifyed of euery man. Math. 13. [...] Marc. 6. a And he came to Nazareth where he was noryshed, & he entred into the synagoge vpon the sabbat as hys maner was, and he rose to read. And 2. Esdr. 8. b the boke of the prophet Esaye was taken him. And as he had turned ouer the boke, he fande the place, where it was wrytten: Esay. 61. b The sprete of the LORDE is vpon me, wherfore he hath anoynted me, to preach glad tydynges vnto ye poore hath he sente me, to heale the broken harted, to preach delyueraūce to the presoners, and syght vnto the blynde, to set at liberte them that are brused, to preach the acceptable year of ye LORDE, and the daye of rewarde. And C whan he had closed the the boke, he toke it agayne vnto the ministre and set hym downe: and the eyes of all thē that were in the synagoge, were fastened vpon hym. And he beganne to saye vnto thē. Thys daye is thys scrypture fulfylled in youre eares. Math. 1 [...] [...] Mac. 6. a And euery man gaue hym wytnesse, and wondered at the wordes of grace whiche proceded out of hys mouth, ⊢ and sayde: Ioh. 6. [...] Is not this the sonne of Ioseph? And he sayde vnto them: Ye shall in dede saye thys prouerbe vnto me: Phisician, heale theselfe. As greate thynges as we haue herde to be done in Capernaum do also here in thy contry. Verely I say [Page] Math. 13. g Marc. 6. a Ioh. 4. e Verely I say vnto you, that no prophete is accepte in hys contry. I saye vnto you for a truth: 3. reg. 17 a Iaco. 5. c Ther were many wedowes in Israel in ye dayes of Elias, whan the heauen was shut thre yeare and syxe monethes, and whan ther was a great derth vpon al the earth: and to none of them was Elias sente, saue vnto a womā a wedowe in Sa [...]epta of the Sidonians. And ther were many lepers in Israel in the tyme of Heliseus the prophete and none of them was clensed, saue D Naamā the Syrian. And al they in ye synagoge, hearing it, were filled with wrath. And they rose and thrust hym out of the cytie, and led him vnto the toppe of the hyll, whereon theyr citie was buylt, that they myght cast hym down headlynges. But he passynge, wente thorowe the myddeste of them. ⊢ ✚ Math. 4. b Mar. 1 b Ioh. 2. b And he came downe to Capernaum, a cytie of Galile, and taught there on the sabbates, & they were astonnyed at hys doctrine: Math. 7. c Luce. 2. gfor his preachyng was with power. Mar. 1. cAnd in ye synagoge ther was a mā hauynge a foule deuel, and he cryed out wyth loude voyce, sayenge: Let [me] alone, what vnto vs and to the Iesu of Nazareth? Arte thou come to destroye vs? I knowe that thou arte the holy one of God. And Iesus rebuked hym, sayenge: Holde thy peace, & go forth of hym. And whan the deuell had throwen hym in the myddes, he wente out of hym, and hurte him not And ther came a feare ouer thē al, & they spake to ech other saieng: What thynge is thys? for by authoryte and power both he commaunde the foule [Page 81] spretes, and they departe. And the fame of hym was noysed thorow euery place of the region. ⊢ ✚ math. 8. b marci. 1. c And E Iesus rysynge out of the synagoge, he entred into the house of Simon. But Simons mother in lawe was taken wyth great feuers, and they besought hym for. her. And standyng ouer her, he commaunded the feuer, and it lefte her. And she rysynge forthwyth mynistred vnto hym. math. 8. b marc. 1. c And whan the Sonne was gone downe, all they that had sycke of diuerse diseases, they brought them to hym. And he layeng [hys] handes vppon euery one of thē, he healed thē marci. [...]. b And the deuels wente out of many cryenge and sayenge: Thou arte the sonne of God. And he rebukyng them, suffered them not to speake: for they knewe hym to be Christe. Whan it was become daye, he beynge gone forth, went into a deserte place: and the people soughte hym, and came vntyl hym, and helde hym le [...]t he shulde go from them. Vnto whome he sayde: I muste preache the Gospell of the kyngdome vnto other cyties also: ⊢ for thereto am I sente. And he was preachynge in the synagoges of Galile.
The .v. Chapter. ✚
IT math. 4. c marci. 1. d came to passe whan ye A people preassed vpon him, that they myght heare the worde of God, and he stode by the lake of Genesareth. And he sawe two shippes standynge by the lake: and the fyshers were gone downe and dyd washe [theyr] nettes. And he goynge vp into one [Page] of the shippes, the whych was Simōs, he prayed hym to thrust a lytle from the lande. And syttynge he taughte the people out of the lytle shippe. And as he lefte speakynge, he sayd vnto Simon: Launch oute into the depe, and let slyppe youre nettes to make a draught. And Simon answerynge sayd vnto hym: Mayster, we labourynge al ye nyght haue caught nothynge, but vpon thy worde wyll we lowse the nette. And whan they had done that, they inclosed a great multitude of fyshes Theyr net dyd breake, & they made sygnes to theyr fellowes that were in ye other shippe yt they shuld come & helpe them. And they came & fylled both the lytle shippes, insomuch B that they sanke nearehande. The whych whan Simon Peter saw, he fell downe at Iesus knyes, sayenge: Go fro me LORDE, for I am a synfull man. For he was astonnyed, and all they that were wyth hym, at the draughte of the fyshes that they toke: lykewyse also [were] Iames & Ihon, the chyldren of Zebede, which were Simons fellowes. And Iesus sayde vnto Simon: Feare not, from henceforth shalte thou be takynge of men. And the shippes beynge broughte to lande, Math. 4. [...] all thynges beyng left, they followed him ⊢ Math. 8. a Marci. [...]. d And it fortuned as he was in one of the cyties, and beholde a man full of leprosy, and he seynge Iesus, and fallynge downe vpon hys face besought hym, sayenge: LORDE, yf thou wylte, thou canst clense me. And he stretchynge out hys hande, [Page 88] touched hym, saynge: I wyll be clensed. And immediatly the leprosy departed from hym. And he cōmaūded hym that he shulde tel it vnto nomā, but go, shewe thyselfe vnto the prestes, and offer for thy clensynge as Leuit. 14. [...] Moses hath commaunded, for a wytnesse vnto them. And the noyse of hym wente farther abrode, & ther came much people that they myght heare [hym,] and be healed of theyr diseases, but he wente asyde into the wyldernesse and prayed. ✚ Math. 9. a Marci. 2. a And C it befell vpon a daye and he sat teachyng, and ther were Pharises and doctours of the lawe syttyng, which were come out of euerye towne of Galile, and Iewry, and Ierusalem, and the power of the LORDE was [vpon hym] to heale them. And beholde [certayne] men bryngynge in a bed a man that had the palsye, and they sought to brynge hym in, and to laye before hym: and not fyndynge whych waye they myght bryng him in for the people, they clymmed vp vpō the thacke, & thorow ye tylynges they let hym downe wyth the bedde in the myddes before Iesus. Whose fayth as he dyd se, he sayd: Man, thy synnes are forgeuen the. And ye scribes & pharises began to thynke, sayenge: What is he thys that speaketh blasphemy? E [...]. 4 [...]. d and .44. d Who can forgeue synnes saue only God? But whā Iesus knewe theyr thoughtes, he answerynge sayd vnto them: What thynke ye in your hartes? What is easyer to say: Thy synnes are forgeuē the, or to saye: Ryse vp & walke? math. 9. a marc. 2. a Luce. 5. a But yt ye may knowe that the sonne of mā [Page] hath power in earth to forgeue synnes, he sayd vnto the sycke of the palsye: I saye vnto the: Aryse, take vp thy bed, and go into thy house. And strayghte waye he rysynge afore them all, toke vp hys bedde wherein he laye, and wente into hys house praysynge God. And they were all astonnyed, and praysed God, and were fylled wyth feare, sayenge: We haue sene maruaylous thynges D to daye. ⊢ math. [...]. a marc. 2. b Luc [...] ▪ 15. a And after thys he wēte forth, and he sawe a publicane by name Leui, syttynge at the receate of custome, and he sayd vnto hym: Followe me. And all thynges beynge lefte, rysynge, he followed hym. And Leui made hym a great feast in hys house, and ther was a great multytude of publicanes and other that were wyth them at the table. And theyr scrybes and Pharises murmured, saynge to hys disciples: Luce. 7. [...] and .15. a Why do ye eate and drynke wyth ye publicanes and synners? And Iesus answerynge say [...]e vnto them: They that be whole nede no phisician, but they yt be sycke. [...]. Timo. 1. c for I am not come E to call the ryghteous, but synners to repentaunce. math. 9. b marc. 2. b But they sayde vnto hym: Wherfo [...]e do the disciples of Ihon fast ofte, and praye: and [the disciples] of the pharises lykewyse, but thyne do eate and drynke? Vnto whome he sayde: Can ye make the chyldren of the brydegrome to fast, so lon [...]e as the bryde [...]ome is wyth them▪ But the daye [...] shal come, and whā [...]he brydegrome shalbe takē frō thē thā shal they fast in those dayes. And he sayde also a similitude vnto thē: [Page 83] Nomā putteth a pece of a new garmente into an olde garment, for els he breaketh both the new, and the pece of the new agreeth not wyth ye olde. And noman putteth new wyne into olde bottels, or els shal the new wyne burst the bottels, and it shall runne out, and the bottels shall perysh: but new wyne must be put in new bottels, & they are both saued. And noman drynkyng the olde, wyl strayght waye haue the new, for he sayeth: The olde is better.
The .vi. Chapter.
ANd it fortuned vpon an after A principall sabbat,Math. 12. [...] Marc. 2. [...] whā he wente thorowe ye corne felde, hys disciples plucked vp the eares of corne, and dyd eate rubbynge them wyth theyr handes. But some of the Pharises sayd vnto them: What do ye that is not lawfull on the sabbates? And Iesus answerynge, sayd vnto them: Haue ye not red it 1. Reg. 21. b that Dauid dyd, whā he was anhūgered, and they that were wyth hym: howe he entred into the house of God, and toke Exod. 25. c the shewebreades, and dyd eat them, and gaue vnto them yt were wyth hym, whych were not lawfull to eate, saue only to the prestes? And he sayd vnto thē: The sonne of man is lorde also of ye sabbat. ✚ Math. 12. b Marci. 3. a. And it fortuned vpon another Sabbat daye that he entred into the Synagoge and taught, and ther was there a man, and hys ryghthād was wythered. And ye scrybese & Pharyses watched, whethe he wold heale hym on the Sabbat, yt
they myght fynde wherof to accuse hym. But he knew theyr thoughtes, and sayd vnto the man that had the wythered hande: Aryse, and stande in the myddes. And he rysyng stode vp. And Iesus sayd vnto them: I axe at you: Is it lawfull to do good vpō the Sabbat, or euell? to saue lyfe, or to destroye? And them all loked vpō rounde about, he sayd vnto the mā: Stretch out thyne hande. And he stretched it out, 2. Reg. 13. b and hys hāde was restored. But they were fylled wyth madnesse, and spake vnto ech other B what they myght do vnto Iesu. ⊢ Math. 14. c Marci. 6. c And it fortuned in those dayes, yt he wente vp in to a mountayne to praye, & he was abydyng al nyght in the prayer to God. Math. 10. a Marci. 3. b and .6. a Luce. 9. a Ac [...]u. 1. b And whan it was waxen daye, he called hys disciples, and he dyd chose twelfe of thē, whom he called Apostels: Simon, whome he surnamed Peter, and Andrew hys brother, Iames, and Ihon, Philippe and Bartholomew, Mathew, and Thomas, Iames ye sōne of Alpheus, and Simon whyche is called Zelotes, and Iude the sonne of Iames, and Iudas Iscariot which was the traytoure. ✚ And cōmynge downe wyth them, he stode vpon a playne felded place, and the cōpany of hys disciples, Math. 4. c Mar. 3. a and a great multitude of people from al Iewry and Ierusalem, and from the see coast, and from Tyre and Sidon, whych were come that they myght heare hym, & myght be healed of theyr diseases: And they that were vexed of vncleane spr [...]tes, were healed. And al the people sought to touche hym: for [Page 84] ther wente power from hym, and he healed them all. Math. 5. a And he hys eyes C lyfted vpon hys disciples, sayd: Blessed are ye poore, for youres is the kyngdome of God. Blessed are ye that now hunger, for ye shalbe satisfyed. Blessed are ye that wepe now, for ye shall laugh. Blessed shall ye be whā men shal hate you, & whan they shall separate you and reuyle you, & cast awaye your name as euell, for the sonne of mans sake. Reioyce ye than and be glad, for lo, your reward is plenteous in heauen. ⊢ And thys wyse dyd theyr fathers vnto the prophetes. Amos. 6. a Neuertheles wo vnto you rych, whyche haue your consolacion [here.] Wo vnto you yt be ful, for ye shall hunger. Wo vnto you yt laughe now, for ye shall wayle and wepe. Wo vnto you whan all men blesse you: for thys wyse dyd theyr fathers vnto the false prophetes. But I saye vnto you that heare: Loue your enemyes, do well vnto them that hate you, blesse them that curse you, and praye for them that wrongfully trouble you. And who so smyteth the on the one cheke, offer hym the other also. Math. 5. [...] And of hym that taketh awaye thy garment, forbyd not the coate also. And vnto euery one that axeth of the, geue: & he yt taketh away ye thynges that thyne be, axe hym thē not agayne. Tobi. 4. c Ecclī. 31. b Math. 7. [...] And as ye wyl that men do vnto you, do ye so vnto them lykewyse. Mat. 5. a And yf ye loue them ye loue D you, what thanke haue ye? for synners loue theyr louers also. And yf ye shall do good vnto them that do you good, what thanke haue ye? for [Page] synners do that also. And yf ye lende vnto them, of whome ye hope to receaue agayn, what thanke haue ye? for synners lēde vnto synners yt they may receaue somuch agayne. Neuerthelesse loue ye youre enemyes, do well and lende, hopynge nothnge agayne for it, and your rewarde shall be greate, and ye shalbe the chyldren of the moost hyghest: for he is kynde vpon the vnthākful and euel.✚ Math. 18. c Be ye therfore mercyfull, as youre father also is mercyfull. Math. 7. a Iudge not, and ye shall not be iudged: cōdemne not, and ye shall not be condemned. Forgeue, and ye shalbe forgeuen. Pro. 11. c Geue, and you shalbe geuen. A good measure, & preassed down, and shaken together, and ouerflowynge shall they geue in youre bosome. Math. 7. a Marc. 4. c For with the same measure that ye shall meete shall it be measured you agayne. Math. 5. b And he sayde a similitude vnto thē: Can the blynde leade the blynde? do not they both fall in ye dych? Math. 10. c Ioh. 13. b The discipell is not aboue the mayster: but euery one shalbe perfecte, yf he be as his mayster. Math. 7. a But why seyst thou a moat in thy brothers eye, and cōsyderest not the beame that is in thyn owne eye? Or how cāst thou say vnto thy brother. Brother, let alone, I shall caste the moate out of thine eye, and thou thy selfe seyst not a beame in thyn owne eye? Thou ypocryte, cast out fyrste the beame oute of thyne owne eye, and than shalt thou se to pul out the E moate out of thy brothers eye. ⊢ Math. 7. b and. 12. d For it is no good tre that bryngeth forth euell frutes, nother is it [Page 85] an euel tre that bryngeth forth good frute. Euery tre is knowen by hys frute. For [men] gather not fygges of thornes, nother do they gather a grape of the bush. A good man out of the good treasure of hys harte bryngeth forth y• whych is good, & an euel man out of the euell treasure bryngeth forth euell: Math. 12. d For of the abundaunce of the harte doth the mouth speake. Mal. 1. a Math. 7. b and. 25. a But why call ye me LORD LORDE, and do not those thynges that I saye? Math. 7. c Iacob. 1. c Who so euer cōmeth vnto me, and heareth my wordes, & doeth them, I shall shewe you whom he is lyke: He is lyke vnto a mā buyldynge a house, whych dygged depe, and layed the fundacyō vpō a rocke: but the water beynge rysen, ye floude bet vpon that house, and it could not moue it, for it was buylded vpon a rocke. But who so heareth and doth [them] not, he is lyke vnto a man buyldynge hys house vpon a groūde wythout fundacions agaynste the whych the floude bet, and it fell anone, and the fall of that house became great.
The .vii. Chapter.
WHan he had ended all hys A wordes in the peoples eares,Math. 8. [...] Ioh. 4. [...] he entred into Capernaum. And a certaine Cē turions seruaunte, whome he loued, beynge sycke was dyenge. And whan he herde of Iesu, he sent vnto to hym the elders of the Iewes, prayenge hym yt he wold come & saue hys seruaūt. But whan they were come [...] [Page 86] vnto the; Ary [...]. 3. Reg. 17. c 4. Reg. 4. c Actu. 9. f and .20. b And the dead sat vp▪ and began to speake. And he toke hym to hys mother. And ther came a feare vpon them all, and they magnifyed God, sayenge: Iohā. 4. c and .6. bA great prophete is rysyn vp amonge vs, & God hath visited hys people. ⊢ ✚ And thys sayenge of hym wente thorow all Iewry, and all the region there aboute. And the disciples of Ihon shewed vnto hym of all these thynges. Math. 11. aAnd Ihon called to hym two of his disciples, and sente them vnto Iesus, sayenge: Arte thou he whych art to come? or shall we lo [...] for another? But whan the men were come vnto hym, they sayde: Ihon the baptyst sente vs vnto the, sayenge: Arte thou he that shall come? or shall we loke for another? And in the same C houre healed he many of theyr syckenesses, and plages, and wycked spretes, & he gaue syght to many blynde. And he answerynge sayd vnto them Ye goynge shewe Ihō what ye haue herde and se ne, that Esay. 35. a the blynde se, the halte go, the lepers are clensed, the deafe heare, the dead aryse, Esay. 61. a the Gospell is preached vnto the poore: and blessed is he who so is not offē ded at me. Math. 11. a And whan the messaū gers of Ihon were departed, he began to saye vnto the people of Ihon▪ What are ye gone forth in the wyldernesse to se? A rede shaken wyth ye wynde? But what are ye gone forth for to se? A man clothed wyth softe raymente? Beholde they that are in precious raymente, and pleasures, are in kynges houses. But what are ye gone forth for to se? a prophete? [Page] Yee I saye vnto you, and more than a prophete. Thys is he of whome it is wrytten: Mala. 3. a. Mar. 1 a Beholde I sende myne angell before thy face, whyche shall prepare thy waye before the. For I saye vnto you: A greater prophete than Ihon the baptyste, is ther not amonge wemens chyldren: but he ye is lesser in the kyngdome of God, is greater than he. ⊢ And all the people hearynge [it,] & the publicanes iustifyed God, beynge baptysed wyth the baptyme of Ihon▪ But the Pharises and the lawers despysed the counsel of God agaynst themselues, not beynge D baptised of hym. But the LORDE sayd: Math. 11. c Where vnto shall I saye the men of thys generacion to be lyke? and whom are they lyke? They are lyke chyldren syttynge in ye market, speakyng to ech other, & sayeng: We haue pyped vnto you, & ye haue not daūsed: We haue mourned, and ye wepte not. For Ihon the baptyste Math. 3. a cam nother eating bread nor drynkynge wyne, and ye saye: He hath ye deuell. The sonne of man is come eatynge and drynkynge, and ye say: Behold, a gluttonous man, & wyne bybber, a frende of publicans & synners. And wysedome is iustifyed of all hyr chyldren. ✚ Math. 26. a Mar. 14. a And one of the Pharises desyred hym, that he wold eate wyth hym. And he beynge gone in to the Pharises house, sat downe at meate. And behold ther was a woman in the cytie whych was a synner, as she knewe that Iesus sat at meate in the Pharises house, she brought an alabaster boxe of oyntemente, and standynge behynde by [Page 87] hys fete, she beganne to wette hys fete wyth teares, and wyth the heeres of hyr heade to drye them, and kyssed hys fete, and anoynted them wyth oyntmente. Luce. 15. d The Pharise E that hadde bydden hym seynge it, he spake wythin hymselfe, and sayde: Yf thys were a prophete, he shulde surely knowe who and what womā thys is, whych toucheth hym, for she is a synner. And Iesus answerynge sayd vnto hym: Simon I haue somwhat to saye vnto the. But he sayde: Mayster saye on▪ A certayne lender hadde two detters, the one dyd owe [hym] fyue hundreth pens, and the other fyfty. But they not hauynge wherewyth to geue agayne, he forgaue vnto both. Who wyll therfore loue hym moost? And Simon answerynge, sayde: I suppose that he whom he forgaue most. But he sayde: Thou hast iudged ryghte. And beynge turned to the woman, he sayde vnto Simon: Seyste thou thys woman? I entred into thy house, and thou gaueste my fete no water: but she hath wetted my fete wyth teares, and dryed them wyth hyr heeres. Thou haste geuen me no kysse: but she sence she came in ceassed not to kysse my fete. Thou hast not anoynted my heade wyth oyle: but she hath anoynted my fete wyth oyntmente. Wherfore I saye vnto the: Many synnes are forgeuen her, for she loued much But whome soeuer is lesse forgeuē, [the same] loueth lesse. And he sayd vnto her: Thy synnes are forgeuen the. And they that sa [...] wt hym at [...]ord [Page] began to saye wythin themselues: Who is thys that forgeueth synnes also? And he sayd vnto the woman: Thy fayth hath made the safe: Go thy waye in peace. ⊢
The .viii. Chapter.
A ANd it fortuned afterward, that he wente thorow cyties & townes, preachynge and shewynge the kyngedome of God, and the twelfe wyth hym, Luc. 23. [...] and some womē, whych were healed of wycked spretes and diseases: Luce. 24. a Mary that was called Magdalene, out of the whych he cast seuē deuels, and Ioāna the wyfe of Chusa Herodes stewarde, and Susanna, and many other whyche ministred vnto hym of theyr substaunce. ✚ Math. 13. a Marci. 4. a Whan muche people came together, and haisted vnto hym from the cyties, he spake by a similitude: Ther wente oute he that soweth to sowe hys sede: and whyle he soweth, some fel by the way syde, and it was trodē, and the byrdes of the ayre dyd eate it. And some fell vpon a stone, and it beyng growen vp, wythered: for it had no moystnesse. And some fell amōge thornes, and the thornes beynge growen vp wyth it, choked it. And some fel vpon good grounde, and it beynge growen vp, gaue frute an hundreth folde. He sayenge thys, B cryed: Who so hath eares to heare let hym heare. Math. 13. b Marci. 4. a And hys disciples axed him, what similitude this were To whome he sayd: Vnto you it is geuen to knowe the mystery of the kyngdome of God, but vnto ye other in parables, that Esaie. 6. b they seynge se not [Page 88] and hearynge do not vnderstande. But thys is ye parable: The sede is ye word of god. But they yt [are] by ye way syde are they yt hear, afterward cōmeth the deuel, & taketh awaye ye worde out of theyr hart, lest they beleuynge be saued. But they vpon ye stone [are they,] whych whan they haue herde, they receaue the worde wyth ioye, and they haue no rootes, because they beleue for a tyme, and in tyme of temtacion, they go backe. But it that fel amonge thornes, are they that haue herde, & they goynge are choked of the cares, and ryches, and pleasures of thys lyfe, & brynge no frute. But it that fell in the good grounde, are they that in a good and best harte hearynge the worde kepe it, and brynge forth frute in pacience. ⊢ Math. 5. b Marci. 4. b Luce. 11. c Noman lyghtynge a candle, couereth it wyth a vessell, or putteth it vnder a table, but setteth it vpon a candelsticke, that the commers in maye se lyght. Math. 10. d Marci. 4. d For ther is nothynge hyd that shal not be manifest: nother secrete, that shall not be knowen and come openly. Take hede therfore what ye heare. math. 13. b and. 25. c marci. 4. c Luce. 19. c For who so hath, vnto hym shalbe geuē: and who so hath not, that also that he thynketh to haue, shalbe takē frō C hym. Ther came vnto hym hys mother & brethrē, & coulde not come to him for ye people. And it was shewed hym: Thy mother and thy brethren stande wythout, wyllynge to se the. Whych answeryng sayd vnto them: My mother and my brethren are these, whyche heare the worde, and do it. ✚ math. [...]. c marci. 4. d And it fortuned on one [Page] of the dayes, that he and hys disciples went vp into a lytle shippe, and he sayd vnto them: Let vs go ouer the lake. And they wente vp. And as they sayled, he slepte, and ther came downe a storme of wynde in ye lake, and they were fylled [wyth water] and were in ieopardy. And they cō myng neare, waked hym vp, sayeng: Mayster we perysh. But he rysyng vp rebuked the wynde and the tempest of water, and it ceassed, and it waxed calme. But he sayd vnto thē: Where is your fayth? The whyche beynge afrayed maruayled, sayenge to ech to other: What trowe ye thys be, for he commaundeth the wyndes and the see, and they obey hym? ⊢ math. 8. d Marc. 5. cAnd they sayled vnto the region of the Gerasenites, whych is ouer agaynst D Galile. And whan he was gone out of the shippe vpō the lāde, ther met hym a man, whyche had a deuell longe tyme, and was not clothed wyth ony rayment, nother taryed he in a house, but in graues. The same whan he sawe Iesus, he fell downe before hym, and cryenge out wyth loude voyce, sayd: What is it vnto me and the thou Iesu sōne of the moost Hyghest? I beseke the tormente me not. For he commaū ded the foule sprete, that he shuld go out of the mā. For he dyd catch hym many tymes, and he was bounde wyth cheynes, and was kepte wyth fetters: and the bondes beyng burst in sunder, he was dryuen in the deserte. And Iesus axed hym, sayenge: What is thy name? But he sayd Legio, for ther were many deuels entred [Page 89] into hym. And they prayed hym that he wolde not commaūde them that they shulde go into the depe. Math. [...]. d Mar [...]. 5. [...]But ther was there a heerd of many swyne, fedyng in the moūtayne, and they prayed hym, that he wolde permytte them to entre into them: and he gaue them leue. Than departed the deuels out of the man, & entred into the swyne, and with a rush wente the heerde headlynges into the lake, and was drowned. The whyche whan they that fedde them sawe to be done, they fled and shewed it into the cytie and in villages And they wente out to se what was E done, and came to Iesus: and they faude the man out of whom the deuels were departed, syttyng clothed at hys fete, and in hys ryght mynde and they feared. And they that had sene it tolde also how he was made whole of the Legion. And all the multitude of the contry of the Gera [...]enites besoughte hym, that he wolde departe from them: for they were taken wyth great feare: Marci. 5. [...] And he goynge vp into the shippe, turned agayne. And the man out of whome ye deuels were departed prayed him, that he myght be wyth hym. But Iesus lefte hym, sayenge: Go agayn into thy house, and shewe how great thynges God hath done vnto the. And he wente thorow the whole cytie, preachynge how great thynges Iesus had done vnto hym. Math. 9. [...] Marc. 5. c And it fortuned, whā Iesus came agayne, ye people receaued him: for they al waited for hym. And behold, ther was a man whose name was Iairus, and [Page] he was a prynce of the synagoge, & [the same] fell at Iesus fete, prayenge hym that he wolde entre into hys house▪ for he had an only doughter nearehande twelfe yeare of age and she laye adyenge. And it fortuned as he wente, that he was thronged of the people. And a womā that had a bloudye yssue twelfe yeares, whych had spente all hyr substaunce vpon phisicians, nother coulde she be healed of ony man: came behynd, and touched the hemme of hys garmente, and strayght waye staūched F the yssue of hyr bloude. And Iesus sayd: Who is it that touched me? And whan euery mā denyed it, dyd Peter and they that were with him saye: Mayster, the people thronge y• and trouble the, & sayest thou: Who touched me? And Iesus sayd: Some bodye hathe touched me, for I perceaue a power to be gone fro me. And the womā seynge that she was not hyd, she came tremblynge & fell downe at hys fete, and shewed before al the people, for what cause she touched hym, and how she was continently healed. But he sayd vnto her: Doughter thy fayth hath made the whole, go thy waye in peace. Math. 9. c Marci. 5. dAs he was yet speakyng, ther cam one feō the prince of the Sinagoge, sayenge vnto hym: Thy doughter is dead, trouble hym not. But that worde beynge herde, Iesus answered vnto the father of the damsel: Feare not, beleue only, and she shal be safe. And whan he came to the house, he suffred not ony mā to entr [...] with him, saue Peter, & Iames, [Page 90] and Ihō, & the father and mother of the damsell. And they all wepte and bewayled her. But he sayd: Wepe not, for the damsell is not dead, but Iohā. 11. b slepeth. And they laughed hym to scorne, knowynge well that she was dead. But he holdynge hyr hande cryed out sayenge: Damsell, aryse. And hyr sprete came againe, and she rose continently. And he bad to geue her to eate. And hyr elders were astonnyed, vnto whom he commaunded that they shulde tell vnto nomā it that was done.
The .ix. Chapter. ✚
THe Math. 10. a Mar. 3. b and .6. a Luce 6. b twelf apostles beyn A called together, Iesus gaue them power & authorite ouer al deuels, & that they shulde heale diseases. And he sente them to preach the kyngdome of God, & to heale the sycke, & he said vnto them: Mar. 6. b Luce. 10. a. Ye shall take nothynge wyth you by the waye, nother staffe nother wallet, nother bread, nother mony, nother haue ye two coates. And in what soeuer house ye entre, remayne there, & go not frō thence▪ Math 10. b Marci. 6. b Actu. 13. [...] And who so receaueth you not, ye goynge out of the same cytie, shake of euen the dust from your fete, in wytnesse ouer thē. And they goynge forth, wente about the townes, preachynge and healyng euery where. ⊢ Math. 14. a Marc. 6. b And Herode one of the foure princes herde of all thynges that were done by hym, and he douted, because it was sayde of some: Ihon is rysen from the deade: but of some, that Elias is appeared: and of other, that one of the olde prophetes is rysen. [Page] And Herode sayde: Ihon haue I beheaded, but who is he thys of whom B I heare such thynges? And he sought to se hym. Math. 14. b Marc. 6. d I [...]ha. 6. a And the apostles beynge come agayne, shewed hym whatsoeuer they had done. And them taken wyth hym, he wente asyde into a deserte place of [the cytie] Bethsaida. The whych whan the people knew, they followed hym, and he receaued them, and spake vnto them of ye kyngdome of God, and them that hadde nede of a cure, healed he: But ye day had begonne to wende awaye. And the twelfe commynge neare sayde vnto hym: Let go the people, that they goynge in the townes and villages that are here about, may lodge and fynde meates, for we are here in the wyldernesse. But he sayd vnto them: Geue ye them to eate. But they sayd: we haue nomore but fyue loaues, and two fyshes, wythout we shall go and bye meates for all this people: for ther were neare hande fyue thousande men. And he sayde vnto hys disciples: Cause them to syt downe by fyftyes in a company. And they dyd so, and they all were set. And the fyue loaues beynge taken and the two fyshes, he loked vp vnto heauen, & blessed them, & brake them, & gaue thē vnto hys disciples, that they shulde set thē before ye people. And they dyd all eate & were satisfyed. And ther was takē vp of that remayned to them, twelfe baskettes C of broken peces. Math. 16. a Marc. 8. d. And it fortuned whan he was alone prayenge, hys disciples were also wyth hym, and he axed them sayeng: Whom do the [Page 91] people saye me to be? But they answered and said: Ihon baptiste, some Elias, but some [saye] that one of ye olde prophetes is rysen. And he sayd vnto them: But whome do ye saye me to be? Simon Peter answeryng sayd: [...]oh [...]. 6. g The Christ of God. But he rebukynge them, charged them that they shulde tell it vnto noman, sayenge: Math. 16. c and .20. b Mat [...]. 8. d 9. d. 10. d Luce. 18. d That the sonne of man must suffre many thynges, and be reproued of the elders and hygh prestes & scrybes, & be put to death, & to ryse agayne the thyrde daye. And he sayde vnto all: Marc [...]. 8. c. Who so wyll come after me, let hym denye hymselfe, & take vp hys crosse dayly, and follow me. Luce. 17. d.For who so wyll saue hys lyfe, shall lose it: but who so shall lose hys lyfe for my sake, shall saue it. For what doeth it profyte a man, yf he dydde wynne ye whole worlde, but lose hym selfe, and runne in damage of hymselfe? Math. 10. d Marci. 8. [...] Luce. 12. [...] For he that is ashamed of me and of my wordes, of the same shall the sonne of man be ashamed whan he shall come in hys maieste, and of the father, and of the holy angels. math. 16. d Marci. 8. c But truely I saye vnto you, ther be some standynge here, whych shall not tayst of death, tyl they se ye kyngdō D of God. Math. 17. a Marci. 9. a And it happened neare hande eyght dayes after these wordes, that he toke to hym Peter, and Iames, & Ihon, & wēt vp into a moū tayne to pray. And as he prayed, 2. Pet. 1. d ye fashion of hys coūtenaūce was chaū ged, & his apparel whyte & shyninge. And beholde two mē spake wt hym: they were Moses and Elias whych wer sene in maiesty, & they told him hys [Page] departynge, whych he shulde fulfyll at Ierusalem. But Peter and they they that were wyth hym, were heuy of slepe. And awakyng, they saw hys maiesty, & the two men yt stode wyth hym. Math. 17. a Marc. 19. a And it fortuned whan they departed frō hym, Peter sayde to Iesu: Mayster it is good for vs to be here, & let vs make thre tabernacles, one for the, one for Moses, and one for Elias, not knowynge what he sayd. And he speakynge thys, ther came a cloude & ouershadowed thē, & as they entred into the cloud, they feared. And ther happened a voyce out of the cloude, sayenge: Thys is my welbeloued sonne, Deut. 18. [...] heare hym. And whā the voyce happened, Iesus was foūd alone. And they held theyr peace, & sayd nothynge to ony man in those dayes of the thynges yt they had sene. Math. 17. b Mar. 9. b And it chaunched on the nexte daye, as they came downe frō the mount, a great people met hym. And beholde, a man of the company [...]ryed out sayeng: Mayster I beseke the loke vpon my sōne, for he is myn only sonne, & beholde, a sprete taketh hym, & sodenly he cryeth out, and he knocketh and teareth hym wt fome, and tearynge hym he doth scarcely departe: and I prayed thy disciples to cast hym out, and they could not And Iesus answerynge, sayd: O vnfaythfull & croked generacion, howe longe shall I be wyth you, & suffre you? Brynge hether thy sonne. And whan he came neare, the deuell dyd rente and teare hym. And Iesus rebuked the foule sprete, and healed the chylde, & toke hym to hys father [Page 92] agayn. Mar [...]. 1. c Luce. 4. d And they were al astōnyed E at ye greatnesse of God. And whyle they al maruayled at al thinges yt he dyd, he sayd vnto hys disciples: Laye ye vp these wordes in your hartes: Math. 16. c and .20. b Mar. 8. d and .9. d Luce. 2. g and .18. d The sōne of mā shalbe betraied in ye handes of mē. But they perceaued not thys sayenge, and it was hyd frō them, that they shuld not vnderstāde it, and they feared to axe him of that saynge. math. 18. [...] Mar. 9. d Luc [...]. 22. b And ther entred a thought amonge them whych of them shulde be greater. But Iesus seynge the thought of theyr harte, he toke a chylde and set hym by hymselfe and sayd vnto them: Math. 10. [...] Mat. 9. d Luc [...]. 10. b Ioha. 13. c Whoso receaueth thys chylde in my name, receaueth me: & who so shall receaue me, he receaueth hym that sente me. Math. 20. d Mar. 9. d and .10. e Luce. 22. b. For he that is the leest amonge you all, the same is the greatest. Ihon answerynge, sayde: Mayster, we saw one castyng out deuels in thy name and we forbad hym, because he followeth not wyth vs. And Iesus sayd vnto them: Forbyd [hym] not: for who so is not agaynst you, is wyth you. And it fortuned whan the F dayes of hys takynge vp were fulfylled, and he hadde fyxed hys face to go to Ierusalem. And he sente messaungers before hys syghte, and they goynge entred into a towne of the Samaritanes, that they shuld prepare [lodgynge] vnto hym. And they receaued hym not, because hys face was as of one goynge to Ierusalem. But whan hys disciples, Iames and Ihon sawe it, they sayde: LORDE, wylt thou that we cōmaūde fyre to come [Page] downe from heauen, & consume thē? And he beynge turned rebuked thē, sayenge: Ye knowe not of whose sprete ye be. The sonne of man cam not to destroye soules, but to saue. And they wente in another towne. ✚ Math. 8. c And it chaunced them walkyng by the way, that one sayd vnto him: I wyll followe y• where so euer thou shalte go. Iesus sayd vnto hym: The foxes haue holes, and the byrdes of the ayre nestes, but the sonne of mā hath not where on to laye hys head. Math. 8. cAnd he sayd vnto another: followe me. But he sayd: LORDE, suffre me fyrst to go and to bury my father. And Iesus sayde vnto hym: Leui. 21. b Let the dead bury theyr dead, but go thou & preach ye kyngdom of God. And another sayd: LORD, I wyl follow the, but 3. Reg. 19. d suffre me fyrste to byd thē farewell yt be at home. Iesus sayd vnto him: 2. Pet. 2. d Nomā layenge hys hāde to ye plough, & lokynge backe, is mete for the kyngdome of God. ⊢
The .x. Chapter. ✚
A AFter thys appoynted the LORD other two and seuenty also, and sent them two and two before hym into euery cytie and place, where he hymselfe was cōmynge, & sayd vnto thē: Marci. 9. b▪ The haruest verely is great, but the labourers [are] fewe. Pray therfore the LORDE of the haruest that he sende labourers into hys haruest. Math. 10. b Go your way, behold, I sende you as lābes amōge wolues▪ Math. [...]0. a Marci. 6. a Luc [...]. 9. [...] Bear no wal [...]et, nor scrippe, nor shewes, & 4. Reg. 4. dsalute nomā by ye way. In what so euer house ye entre, fyrst say: Peace [Page 93] be vnto this house. And yf there be ye chylde of peace, your peace shal [...]st vpon hym: yf not, it shall returne vnto you agayne: But tary ye in the same house, eatynge and drynkynge such as they haue: For a labourer is worthy of hys rewarde. ⊢ Go not from house to house. And into what soeuer cytie ye shall entre, and they receaue you, [...]ate suche thynges as be set afore you, and heale the sycke that be therin, and saye vnto them: The kyngdome of God is come nye vpon you. Math. 10. b Marci. 6. b Luce. 9. a Actu. 13. [...] and .18. a But into what soeuer cytie ye shall entre, and they shall not receaue you, ye goynge out into the cytie of the same, saye: Euen the dust of your cytie that clyueth vnto vs, do we wepe of agaynst you: Neuerthelesse be sure of thys, that the kyngdome of God is come nye. I saye vnto you: It shalbe easyer for Sodome in ye daye, thā vnto ye cytie.B Math. 11. dWo vnto ye Chorozaim, wo vnto ye Bethsaida, for yf ye miracles had ben done in Tyre & Sidon yt haue bene done amonge you, they had done penaūce lōge ago syttyng in sackcloth & ashes. Neuerthelesse it shalbe easyer for Tyre & Sidō at ye iudgemēt thē vnto you. And ye Capernaum beynge exalted vntyl heauē, vntyl hell shalt yt be thrust downe. Math. 10. d Marc. 9. d▪ Iohā. 1 [...]. [...] He yt heareth you, heareth me: & he yt despyseth you, despyseth me: but who so despyseth me, despyseth hym yt sente me. And the .lxxii. came agayne wt ioye sayenge: LORD the deuels are also subdued vnto vs in thy name. And he sayd vnto thē: Esay. [...]4. [...] Apoc. 12. [...] I saw Satā fal down frō heauē lyke lyghtenyng [Page] Beholde, marc. [...]6. c Actu. 28. [...] I haue geuen you power to treade vpon serpentes and scorpions, and vpon al the power of the enemy, and nothynge shall hurt you. Neuerthelesse reioyce not in that yt the spretes are subdued vnto you: but reioyce yt Phili. 4. a. Apoc. 14. b your names are wryttē C in heauēs. mat. 11. e At ye same houre reioyced Iesus in ye holy goost, & said: I prayse the father, LORD of heauē & earth, that thou hast hyd these thynges from the wyse and prudent, and hast opened thē vnto the lytle ones. Euen so father, for so pleased it the. Math. 28. c Iohā. 13. aAll thynges are geuen me of my father, mat. 11. [...] Ioh. 7. c 8. b and .10 b & nomā knoweth who be ye sōne, saue ye father: & who be ye father saue the sōne, & to whō the sōne wyl shewe it. mat. 13. c And beynge turned vnto hys disciples he sayde. ✚ Blessed are the eyen whych se that ye do se. For I saye vnto you, that many prophetes & kynges wold haue sene the thynges that ye do se, & they haue not sen [...] them: and heare that ye do heare, and haue not herde them. Math. 22. d Marc. 12. c And beholde, ther rose a lawer, temptynge hym, and sayenge: Mayster, wyth doynge of what shall I possesse lyfe euerlastynge? But he sayd vnto hym: What is wrytten in the lawe? How doest thou reade? He answerynge, sayd: Deu. 6. b Thou shalt loue the LORDE thy God wyth all thy harte, wyth all thy soule, & wyth all thy strengthe, and wyth all thy mynde, and Leuit. 19. e Roma. [...]3. b thy neghboure as thy selfe. And he sayd vnto hym: Thou hast answered ryght, do that & thou shalte lyue. ⊢ But he wyllynge to iustifye hymselfe, sayde vnto Iesus [Page 94] And who is my neghboure? And Iesus lokynge vp, sayde: ✚ A certayne D man wente downe from Ierusalem to Hierico, and fell amonge murtherers, which also spoiled him: and after they had layed strypes on hym, they wente awaye, hym beyng lefte halfe dead. And it chaunced that a prest wente downe that same waye, and seynge hym, he wente by. Lykewyse also a Leuite, whan he was by the place, and sawe hym, he wente by. But a Samaritane your nyenge came by hym, and seynge hym, he was moued with pytie. And cōmyng neare, he boūde vp hys woū des, pourynge oyle and wyne in thē, and layenge hym vpon hys beast he brought hym in an ynne, & prouyded for hym. And the nexte daye he toke out two pens, & gaue them vnto the hoost, & sayde: Take hede to hym, & what so euer thou layest out more, whan I come agayne, I shal restore it the. Whych of these thre thynkest thou to haue bene neghboure vnto hym, that fell amonge the murtherers? And he sayd: He that shewed mercy to hym. And Iesus sayd vnto hym: Go thy waye and do thou lykewyse. ⊢ ✚ It fortuned as they wente, that he entred into a certain towne, & a certayne womā, Martha by name, receaued him in hyr house: and she had a syster, by name Mary, the whyche also Deut. 33. a syttynge at the LORDES fete herde his worde. But Martha busyed her selfe greatly aboute muche seruyng, the which stode and sayde▪ LORDE, carest thou not that my syster letteth me [Page] serue alone? tell her therfore that she helpe me. And the LORDE answerynge sayd vnto her: Martha, Martha thou arte carefull and cō bred about many thynges: Psal. 26. a but one thynge is nedefull. Mary hath chosen the best part, the whych shal not be taken from her. ⊢
The .xi. Chapter. ✚
A ANd it fortuned as he was in a place prayenge, as he lefte of, one of hys disciples sayd vnto hym: LORDE, teache vs to praye, as Ihon taught hys disciples. And he sayd vnto them: Math. 6. a Whan ye praye, saye: Father, hallowed be thy name. Thy kyngdome come. Thy wyl be done. Geue vs thys daye our dayly bread And forgeue vs oure synnes, for we also forgeue vnto euery one that oweth vs. And leade vs not into tentacion. ⊢ And he sayde vnto them: ✚ Whych of you shall haue a frēde, and shall go vnto him at mydnyght, and shall saye vnto hym: Frende, lende me thre loaues, for a frende of myne is come vnto me oute of the waye, and I haue not that I may set before hym: and he wythin answerynge do saye: Trouble me not, the dore is now shut, and my childrē are wyth me in my chamber, I can not ryse and geue the. And yf he continue knockynge, I saye vnto you: Though he rysynge geue hym not because he is hys frende, yet shall he ryse because of hys vnshamefastnesse, and shall geue hym so many as he hath nede. Pro. 8. b math. 7. a Ioha. 14. b 15. b. 16. c And I saye vnto you: Axe, and it shalbe geuen you: [Page 95] Seke, and ye shal fynde: Knock, & vnto B you shalbe opened. For euery one that axeth, receaueth: and he that seketh, fyndeth: and vnto hym ye knocketh, it shalbe opened. Who is it of you that [yf he] axe hys father bread wyll he geue hym a stone? Or [yf he shall axe] a fysh, wyll he in steade of a fysh geue hym a serpente? Or yf he shall axe an egge, wyll he reach hym a scorpion? Yf ye than whan ye be euell can geue good gyftes vnto your chyldren, howe muche more shall your father of heauē geue the good sprete vnto them that axe hym? ⊢ ✚ Math. 9. d and .12. c And he was castynge out a deuell, & it was domme. And whan he had cast out the deuell, the dōme dyd speake, and the people maruayled. Marc. [...]. bBut some of them sayd: By Beelzebub the prince of deuels doth he cast out deuels. And other tempting [hym,] requyred of him a tokē from heauen. But whā he sawe ye thoughtes of theyr hartes, he sayd vnto thē: Euery kyngdome diuided in it selfe shalbe desolate, and house shall fall vpō house. But yf Satan be diuided in hymselfe, how shall than hys kingdome stande? Seynge ye saye me to cast out deuels by Beelzebub. And yf I dryue out deuels by Beelzebub by whom do your chyldren cast out? Therfore shal they be your iudges. Moreouer yf I cast out deuels by ye fynger of God, thā verely is ye kyngdome C of God come vpō you. Marc. 12. c Whā a strōge mā beyng harnessed kepeth hys house, those thynges yt he possesseth are in rest. Collo. 2. b But yf one strōger thā he fallynge vpon him, ouercōme him, he shal take away al his weapēs [Page] in the whych he trusted, and shal distribute hys spoyles. He that is not wyth me, is agaynst me: and he that gathereth not wyth me, scattereth abrode. math. 12. c Whan the vncleane sprete is gone out of a mā, he walketh thorowe drye places, sekynge rest: and not fyndynge, he sayeth: I wyll returne agayne into my house, from whence I wente out. And whan he cōmeth, he fyndeth it swept and garnyshed. Than goeth he, and taketh wyth hym seuen other spretes, worse than hymselfe, and they beynge entred, dwell there, and the last thynges of that man become worse than the fyrst. ⊢ ✚ And it fortuned whan he sayd that, a certayne woman of ye people lyftynge vp hyr voyce, sayde vnto hym: Blessed is the wombe that hath borne the, and the brestes that gaue the suck. But he sayd: Yee blessed are they that heare ye worde of God, and kepe it. ⊢ And the people runnynge together, he began to saye: math. 12. d marci. 8. b Thys generaciō is a wycked generacion, it seketh a token, & ther shall no token be geuen hym, saue ye token of the prophete Ionas. Io [...]. 2. a and .3. b For lyke as Ionas was a token vnto the Niniuites, euen so shall also ye sonne of man be vnto thys generacion. 3. Reg. 10. a 2 Pa [...]a. 9. a The Quene of the South shall ryse at the iudgement wyth ye men of thys generacyon, and shall condemne them: for she came from the endes of the earth to heare the wysedome of Salomō, and beholde [one] more than Salomon is here. The mē of Niniue shal ryse at the iudgement wyth thys generacion, and cō demne [Page 96] it, because they dyd penaūce at at the preachynge of Ionas: & beholde, [one] more thā Ionas is here math. 5. b marc. 4. b Luce. 8. bNoman lyghteth a candle, & setteth it in ye darke, nother vnder a bushell: but vpon a candelsticke, that they that come in maye se lyght. math. 6. c The lyght of thy body is thyne eye. Yf thyne eye be syngle, al thy body shal be shynynge: but yf it be wycked, all thy body shalbe darke. Beware therfore that the lyght yt is in the, be not darkenesse. Yf thy body thā be al full of lyght, hauynge no parte of darkenesse, it shall all be shynynge, and shall lyghten the lyke the lyghte of the lyghtenynge. And whan he D dyd speake, a certayne pharise besought hym that he wold dyne with hym. And Iesus beynge gone in, sat at borde wyth hym. But the Pharise began thynkynge in hymselfe to saye, why he was not washen before dyner. And the LORDE sayd vnto hym: math 23. c Now do ye pharises clēse the outsyde of the platter and cuppe, but your insyde is full of robbery & wyckednesse. Ye fooles, hath not he that made it that is wythin, made it also that is wythout? Esaie. 58. b Neuerthelesse of it that is ouer, geue almesse, and behold al thynges are cleane vnto you math. 23. cBut wo vnto you pharises, whych tyth mynte and rue, and all maner of herbes, and passe ouer iudgemēt & the loue of God. But these oughte to haue ben done, and not to leaue the other behynde. math. 23. a marc. 12. d Luc [...]. 20. [...] Wo vnto you pharises, for ye loue the fyrst seates in the synagoges, and the salutaciōs in the market. Wo vnto you scrybes [Page] and pharises, ye hypocrites, for ye be as graues that appeare not, & men walkynge ouer [them] know it not. And one of ye lawers answering sayd vnto hym: Mayster, sayenge thys thou puttest vs to rebuke also. But he sayde: And Math. 23. a wo vnto you lawers, for ye charge mē wyth burthens, the whych they can not bear, and ye touche not the burthens wt E one of your fynger. Math. 23. d Wo vnto you that buylde the tombes of the prophetes, but youre fathers haue slayne them. Doutlesse ye beare wytnesse that ye consente vnto the workes of your fathers: for they verely haue slayne thē, but ye buylde theyr tombes. And Math. 23. e therfore said the wysedome of God: I shall sende vnto thē prophetes and apostles, and of them shall they slaye and persecute, that of thys generacion may be requyred the bloude of al the prophetes which hath ben shed from the constitucion of the worlde, from Gen. 4. b the bloude of Abell vntyll the 2 Par. 24. d bloude of Zachary whych peryshed betwene the altare and the temple. Verely I saye vnto you, it shalbe requyred of thys generacion: Math. 23. b Wo vnto you lawers, whyche haue taken awaye the keye of knowlege, ye youre selues entred not, and them that dyd entre, haue ye forbydden. Whan he sayd thys vnto them, the pharises and lawers beganne earnestly to lye vpon hym, & to stoppe hys mouthe wyth many thynges, layenge wayte for him, and sekynge to catche somwhat oute of hys mouth, that they myght accuse hym.
The .xii. Chapter.
MVch people runnynge together, A insomuche yt they trode one another, he began to saye vnto hys disciples: Math. 16. a Marci. 8. b Beware of the leuen of the pharises, whych is hypocrisy. Sap. 1. b Math. 10. d Marci. 4. b Luce. 8. b For ther is nothyng hyd, that shal not be disclosed: nother secrete yt shal not be knowen. For what ye haue spoken in darkensse, that shalbe sayd in the lyght: and what ye haue spoken in the eare in chābres, that shalbe preached vpon thackes. Math. 10. d 2. Pac. 20. c I saye vnto you my frendes. Be not afrayed of them that slaye the bodye, and after that haue nomore that they maye do. But I shall shewe you whome ye shall feare: Feare hym, whych after he hath slayne, hath power to sende to hell: yee I saye vnto you, feare hym. Math. 10. d Are not fyue sparowes solde for two farthynges? and yet is not one of them forgotten before God. Yee the very heeres of youre heade are all nombred. Feare ye not therfore, for ye be more worth than many sparowes. But I saye vnto you: math. 10. d. Marci. 8. c Luce. 9. c Apoc. 3. a Who so shall knowlege me before men, the sonne of man shall also knowlege hym before ye angels of God: But who so denyeth me before mē, he shalbe denyed before the angels of God. Math. 12. c Marc. 3. c. And euery one that speaketh a worde agaynst the sonne of man, it shalbe forgeuen hym: But vnto hym that blasphemeth agaynst the holy goost, shal not be forgeuen.B Math. 10. c Marci. 13. b Luce. 21. b But whan they shall bryng you into the synagoges, and vnto rulers and powers, be not careful how [Page] or what ye shall answere, or what ye shall saye: For the holy goost shal in that houre teach you, what ye ought to say. But one of ye people said vnto hym: Mayster, byd my brother that he dyuide the heretage wyth me. But he sayd vnto hym: Man, who hath set me to be a iudge or parter [of the heretage] ouer you? And he sayd vnto them: Take hede and beware of all maner couetousnesse: For the lyfe of ony man consysteth not in the abundaunce of it that he possesseth. And he tolde them a similitude, sayeng: A certayne rych mās felde brought forth plēteous frutes, and he thought in hymselfe, sayeng: What shal I do, for I haue not wherin I may gather my frutes? And he sayd: Thys wyll I do: I wyl breake downe my barnes, and make them greater, and therein wyll I gather all thynges that are growen vnto me, and my goodes, and I shall saye vnto my soule: Eccli. 11. c. Soule, thou hast much goodes layed vp in stoare for many yeares, take thy reste, eate, drynke and fare delicatly. But God sayd vnto hym. Iere. 17. b Thou foole, thys nyght do they requyre thy soule frō the, but those thynges that thou hast prepared, Psal. 38. a whose shal they be? Such one is he that gathereth treasure vnto hymself & is not rych in God. And C he said vnto hys disciples: Therfore I saye vnto you Psal. 54. c Math. 6. c 1. Pet. 1. a be not carefull for your lyfe what ye shall eate, nor for your body what ye shal put on: The lyfe is more than meate, and the body more than rayment. Consyder ye rauens, for they sowe not, nother [Page 98] reape, whych haue nother celler nor barne, and [yet] doth God fede thē. Howe muche more better are ye? Math. 6. dWhych of you takynge thoughte, can put one cubyte to hys stature? Yf ye therfore be not able [to do] it that is leest, why are ye carefull for the rest? Cōsyder ye lylies, how they growe, they labour not, nother spynne: but I saye vnto you, [that] nother Salomon was so clothed in all hys maieste, as one of these. But yf God doth so clothe ye grasse yt to day is in the felde, & to morow is put in the ouen: how much more you O ye of lytle fayth? And axe not ye what ye shal eate, or what ye shal drynke, & be not lyfted on hygh: For these thynges do al ye Heythen of ye worlde seke. Yee your heauēly father knoweth yt ye haue nede of these thynges. But 3. Reg. 3. b seke ye fyrst the kyngdome of God and hys ryghteousnesse, and al these thynges shalbe ministred vnto you. Deut. 1. c and .2. a. Feare not ye lytle flocke. For D it is the fathers wyl to geue you the kyngdome. Sell that ye haue and geue almesse. math. 6. c and .19. c Make you bagges that waxe not olde, euen a treasure that fayleth not in ye heauēs, where no thefe cōmeth neare, nother moat doth corruppe. For where your treasure is, there shal also your harte be. Ephes. 6. b 1. Pet. 1. c Let your loynes be gyrded about, and lyghtes burnynge in your handes, and be ye lyke men waytynge for theyr lorde whan he shal returne frō the weddyng, that whan he shall come & knocke, they maye strayghte waye open vnto hym. Happye [are] those seruauntes, the whyche whan [Page] the lorde shall come, he shall fynde wakynge: Verely I saye vnto you, that Luce. 22. b he shal gyrde hymselfe aboute, and shal cause them to syt downe at borde, and walkynge by shall minister vnto them. And yf he come in the seconde watch, and yf he come in the thyrde watch, and fynde them so, happye are those seruauntes. math. 14. d Mar. 13. d But be sure of thys, that yf the goodman of the house dydde knowe what houre the thefe wolde come, he wold surely watch and wolde not suffre his house to be dygged thorow math. 25. aAnd be ye also ready, for in an houre that ye thynke not, shall the sōne of man come. But Peter sayd vnto E hym: LORDE doest thou tel thys similitude vnto vs, or vnto all? And the LORDE sayde: What thynke ye is math. 24. d and .25. b a faythfull and wyse steward, whome hys lorde setteth ouer hys husholde, that he maye geue them a measure of wheat in due season? Apoc. 16. c Happy is that seruaunte, whome whan hys LORD shall come, shall fynde so doynge: Verely I saye vnto you, that he shall sette hym ouer all that he possesseth. But yf that seruaunt saye in hys harte. math. 24. d My lorde maketh longe to come, & shall begyn to smyte the seruauntes & maydens and to eat & drynke & to be dronken, the LORD of that seruaūt shal come in a daye that he thynketh not, and in an houre that he knoweth not, & shall diuide hym, and set hys parte wyth the infidels. Iacobi. 4. b But the seruaunte that knewe the wyll of hys lorde, and dyd not prepare hymselfe and dyd not after hys wyl, he shalbe [Page 99] beaten wyth many strypes. But he that knew it not, and dyd [thynges] worthy of strypes, he shalbe beaten wyth fewe. For vnto euery one whō much is geuen, much shalbe requyred of hym: and vnto whome they haue commytted much, they shal requyre more of hym. I am come to F sende a fyre in earth, and what wold I saue yt it be kyndled? But I muste be Math. 2 [...]. [...] baptysed wyth a baptyme, and how am I payned, vntyll it be fulended? Math. 1 [...]. [...] Suppose ye that I am come to sende peace in earth? I tell you naye, but diuision. For from henceforth shall fyue be diuided in one house, thre agaynst two, and two agaynst thre: Mich. 7. a they shalbe diuided the father agaynst the sonne, and ye sōne agaynst hys father: and the mother agaynst the doughter, and ye doughter against [hyr] mother, the mother in lawe agaynste the doughter in lawe, and the doughter in lawe agaynst hyr mother in lawe. And he sayd vnto ye people: Math. 16. a Whā ye shal se a cloude rysynge from the west, anone ye saye: Ther cōmeth a shower, and so it happeneth. And whan the southwynde bloweth, ye saye: It shalbe whote, and it happeneth. Ye hypocrites, ye can discerne the vtter appearaūce of ye sky & earth, why do not you discern this tyme? And why iudge not ye by youre selues what is ryght? Prou. 15. b Eccli. 8. a Math. 5. c Whā thou goest by ye way wyth thyne aduersary vnto ye prince geue diligence to be delyuered from hym, lest he delyuer yt vnto ye iudge, and the iudge deliuer the to iaylar, and the iaylar sende the into preson. [Page] I tell the, thou shalte not go thence, vntyll thou shalte haue geuen euen the vtmoost myte.
The .xiii. Chapter.
A THer were some present at that tyme, shewynge hym of Ac [...]. 5. [...] the Galileans, whose bloude Pilate dyd mixe wt theyr sacrifices. And he answerynge sayd vnto them: Thynke ye yt those Galileans were more synners than all the Galileans, because they suffred such thynges? I tell you naye, but excepte ye haue repentaūce, ye shall all perysh lykewyse. [Or] as those eyghtene, vppon whome the tower of Siloe fel, and kylled them: Suppose ye that they also were more betters than al men dwellyng at Ierusalem? I tell you no, but yf ye haue no repentaunce, ye shal all dye lykewyse. And he sayd also thys similitude: ✚ Math. 21. b Acertayne man hadde a fygge tre planted in hys vyneyarde and he came sekynge frute theron, and founde none. And he sayde vnto the dresser of the vyneyarde: Lo it is thre yeare ago sence I come sekyng frute on thys fygge tre, and I fynde none. Hew it downe therfore, why doth it also combre the groūde? And he answerynge sayd vnto hym: Syr let it alone also thys yeare, tyll I dygge aboute it and doūge it, yf happely it wyll brynge frute: yf no, thou shalt hewe it downe afterwarde. And he was teachynge in theyr Synagoge vpon the sabbattes. And beholde a woman, whych had a sprete of sycknesse eyghtene yeare, & was [...]roked, nother coulde loke vp ony [Page 100] thynge at all: Whome whan Iesus had sene, he called her vnto him, and sayd vnto her: Woman thou art ryd of thy sycknesse. And he layed [hys] handes vpon her, and she was forthwyth made strayght, and glorifyed God. But the ruler of the synagoge B takynge indignacion that Iesus had healed on the Sabbat, answerynge sayd vnto the people: Ther are syxe dayes wherin man muste worke, in them therfore come and be healed, & not on the sabbat daye. But ye LORDE answerynge sayd vnto hym: Ye hypocrites, Deut. 21. [...] Luc. 14. [...] doth not euery one of you lowse hys oxe or asse from the maunger, and leadeth to water it? And ought not thys doughter of Abraham, whome beholde Satan had bounde eyghtene yeares, be lowsed from thys bonde on the sabbatdaye? And whan he sayde thys, all hys aduersaryes were ashamed. And al the people reioyced in all the thynges yt were gloriously done of hym. ⊢ Math. 1 [...]. d Marci. 4. c. He sayd therfore: Wherevnto is ye kyngdome of God lyke, and where vnto shal I lyken it? It is lyke vnto a mustarde sede, the whych beynge taken a man caste it in hys garden, and it grewe and became a great tre, and the byrdes of the ayre rested in hys braunches. Math. 1 [...]. e And agayne he sayd: Wherevnto shall I suppose ye kyngdō of God to be lyke? It is lyke leuē, Gene. 18. a. ye which being takē, a womā hideth it in thre peckes of meele, tyl it was all leuended. Math. 9. d Marc. 6. a And he went thorow townes and cyties, teachynge and yourneynge towarde Ierusalē. And one sayd vnto hym: LORD are ther [Page] fewe that shalbe saued? But he sayd vnto thē: Math. 7. b Stryue to entre thorowe the narow gate, for I tell you many shall seke to entre, and shall not be able. But whan the good man of the house shalbe entred, and shall haue shut the dore, ye shall begynne to stande wythout, and knocke at ye dore, sayenge: Math. 15. a LORDE, open vnto vs. And he answerynge shall say vnto you: I knowe you not whence ye be. Than shall ye begynne to saye: We haue eaten and dronke before the, and thou hast taught in our stretes. And he shall saye vnto you: I knowe you not whence ye be, Psal. 6. b Math. 7. b and .25. d depart fro me ye workers of wyckednesse. There shalbe wepynge & gnasshynge of teth, whan ye shall se Abraham, and Isaac, and Iacob, and all ye prophetes in the kyngdome of God, but you to be dryuen out. Math. 8. b. And they shall come from the easte, and west, and north, and south, and shall sytte downe at borde in the kyngdome of God. Ma [...]h. 19. d and .20. b Marci. 10. c And beholde they are the last that were the fyrst, and they are the D fyrst that were the last. Vpon the same daye ther came certayne of ye pharises, sayeng vnto him: Go forth and get the hence, for Herode wyll slaye the. And he sayd vnto them: Go and tell that foxe: Beholde I cast out deuels, and do heale to daye and to morowe, and on the thyrde daye do I fynyshe. Neuerthelesse I must walke to day, and to morow and the nexte: for it can not be that a prophete dye wythout Ierusalem. Math. 23. [...]Ierusalem, Ierusalem whych slayest the prophetes, and stonest them [Page 101] that be sente vnto the, how oft wold I haue gathered thy chyldren, as a byrde [gathereth] hyr nest vnder hir fethers, and thou woldest not. Beholde, your house shalbe lefte voyde vnto you. But I saye vnto you, that ye shall not se me tyll it come [to passe] that ye saye: Psal. 117. c. Luce. 19. c Blessed be he that commeth in the name of the LORDE.
The .xiiii. Chapter.
ANd it happened whan Iesus A was com into ye house of one of the chefe of the pharises vpō a sabbat day, to eate bread, and they watched him And beholde ther was a man yt had the dropsy before hym. And Iesus answerynge sayd vnto the lawers, and pharises, sayenge: Math. 1 [...]. b Marc. 3. a Lu [...]. 6. a and .13. b. Is it lawfull to heale vpon the Sabbat? But they helde theyr peace. But hym beynge takē, he healed hym, & let hym go. And he answering said vnto thē: Whose oxe or asse of you shall fal in to a pytte, and he shall not strayght waye Exodi. 2 [...]. a Deut. 22. b drawe hym oute on the sabbat daye? And they coulde not answere hym to thys. And he sayd a similitude vnto them that were [...]ydden, markynge how they chose the fyrst rowmes, sayenge vnto them: Whan thou arte bydden to a weddynge, syt not downe in ye fyrst rowme, leste happely a more honorable man than thou be bydden of hym, & commynge he that hath bydden the & hym, saye vnto the: Geue thys mā rowme, and thou do than begynne wt shame to occupy ye lowest rowme But whan thou shalt be bydden, go [Page] [...] [Page 101] [...] [Page] thy waye, syt downe in the lowest rowme, that whan he that hath bydden the shal come, he maye saye vnto the: Pro. 25. a Frende, go vp hygher. Thā shalte thou haue prayse before them that syt at borde wyth the. Math. 23. b Luce. 18. b For euery one that exalteth hymselfe, shalbe made lowe: and he that hūbleth him selfe, shalbe exalted. ⊢ He sayd also vnto hym that had bydden hym: Whan thou makest a dyner or supper, call not thy frendes, nor thy brethren, nor thy kynsfolkes, nother thy neghboures nor the ryche, leste they byd the agayne, and recompence be made vnto the: Tobi. 4. c But whan thou makest a feast, call the poore, the feble, the crepell, and the blynde, & happy shalte thou be, for they haue not to recōpēce the: but it shalbe recōpē ced the in ye resurreccion of the ryghteous. Whan one of them that sat with them at borde herd this, he said vnto hym: Happy is he that shal eate breade in the kyngdome of God. But he sayd vnto hym: ✚ math. 22. a Apoc. 19. c A certayne mā made a great supper, and called many. And he sente hys seruaunt in the houre of the supper, to saye vnto them that were bydden, yt thy shulde come, for all thynges be now ready. And they al began alyke C to make excuse. The fyrst sayd vnto hym: I haue bought a farme, and I must nedes go forth, and se it: I pray the haue me excused. And the other sayde: I haue boughte fyue yocke of oxen, and I go to proue them: I pray the haue me excused. And the thyrde sayd: I haue maryed a wyfe, & therfore can not I come. And ye seruaūte [Page 102] beynge returned shewed thys vnto hys lorde. Than the good man of ye house beynge angrye sayde vnto hys seruaunte: Go out quyckely into ye stretes and quarters of the cytie, & brynge in here the nedy, and the crepell, and the blynde, and the halte. And the seruaunt sayd: Lorde, it is done as thou hast commaunded, and ther is yet rowme. And ye Lorde said vnto the seruaunt: Go out into the hygh wayes and hedges, and Gene. 19. a Luce. 24. c cōpell them to come in, that my house may be fylled. But I saye vnto you: that none of those men that were bydden shal tayst of my supper. ⊢ Ther wēt D much people wyth hym, and he beynge turned, he sayd vnto them: Deut. 13. [...]. Math. 10. [...] and .16. dWho so commeth vnto me, & doth not hate hys father, and mother, and wyfe, and chyldren, and brethren, & systers, yee and hys owne lyfe also, he can not be my disciple. And who so beareth not hys crosse and commeth after me, can not be my disciple. Whych of you wyllyng to buyld a tower, syttynge downe rekeneth not fyrst the costes necessary, whether he haue [sufficient] to perfourme: left after he haue layde a fundament, and be not able to perfourm [...] it, all that se it, begyn to mocke hym sayenge: Thys man hath begon to buylde, and was not able to perfourme it? Or what kynge that shall go to make battayll agaynste another kynge, syttynge downe casteth not fyrst in hys mynde whether he wyth ten thousande, be able to mete hym that cōmeth agaynst hym wt twenty thousande? Or els whyle he is yet [Page] farre of, sendynge an embassage, he doth requyre thynges that belōge to peace. Euen so therfore euery one of you, that doth not renounce all yt he possesseth, can not be my disciple. math. 5. b Mar. 9. [...]Salt is good, but yf salt be vnsauery, wherin shall it be seasoned? For it is nother profytable vpō ye lande, nor vpon the dounge hyll, but it shal be cast awaye. He that hath eares to heare, let hym heare.
The .xv. Chapter. ✚
A THer Math. 9. b Marci. 2. b Luce. 5. d were approchynge vnto hym publicanes and synners, that they myght heare hym. And the scribes and pharises murmured sayeng Luce. 5. d and .7. [...]Thys man receaueth sinners, and eateth wyth them. And he tolde this parable vnto them, sayenge: math. 18.. b What man [is it] amonge you, that hath an hundreth shepe, and yf he lose one of them, doth he not leaue the nyne and nynty in the wyldernesse, & goeth after it that was lost, vntyll he do fynde it? And whan he hath foūde it, he layeth it vpon hys shulders reioycynge, and commynge home he calleth together hys frendes & neghboures, sayeng vnto them: Reioyce wyth me, for I haue foūde my shepe that was lost. I saye vnto you, that lyke ioye shalbe in heauen ouer one synner doynge penaunce, than ouer nyne & nynty ryghteous, that Luce. 5. [...] nede B no penaunce. Or what woman hauynge ten grotes, yf she lese one grote, doth she not lyght a candle, & swepeth out ye house, & seketh diligētly tyll she haue foūde it. And whan she hath founde it, she calleth together [Page 103] hyr frendes and neghbouresses, sayeng: Reioyce with me, for I haue founde my grote that I had lost. Euen so I saye vnto you shall ther be ioye before the angels of God vpon one synner doynge penaunce. ⊢ ✚ And he sayd: A certayne man had two sonnes, and the yonger of them sayd vnto hys father: Father, geue me the porcion of the goodes that belongeth vnto me. And he diuided the substaunce vnto them. And not longe thereafter, all thynges beynge gathered together, the yonger sonne wente forth into a farre contry, and there he waysted all hys goodes, wyth lyuynge ryotously. And after that he had spente all, ther happened a greate derth in that region, and he beganne to wante. And he wente and ioyned hymselfe vnto one of the cytesins of that contrye, and he sent hym to hys farme that he shuld fede the swyne: And he coueted to fyll hys belly wyth the coddes, that the swyne dyd eate, and noman gaue hym [them.] And beynge C come to hymselfe, he sayde: How many hyred seruauntes in my fathers house haue plentye of breades, and I peryshe here for honger? I wyll ryse and go to my father, and shall saye vnto hym: Father, I haue synned in heauen, and before the, and nowe am I not worthy to be called thy sonne, make me as one of thy hyred seruauntes. And rysynge vp he came to hys father. Psal. 31. a Iob. 13. b. But whan he was yet farre of, hys father sawe hym, & was [Page] moued wyth pytie, and runnyng to hym, he fell aboute hys necke, & kyssed hym. And the sonne sayde vnto hym: Father, I haue synned in heauen and before the, nowe am not I worthy to be called thy sonne. And the father sayd vnto hys seruaūtes: Brynge forth quyckely the best garment, and put it vpon him, and geue hym a rynge vpon hys hāde, & shues on hys fete, and brynge hether a fed calfe, and kyll it, and let vs eate and let vs be merye: for thys my sonne was dead, & is reuiued: he was loste and is founde. And they began to be D mery. But hys elder sonne was in ye felde. And whan he dyd come and approched to the house, he herde ye minstrelsye and daunsynge, and called one of the seruauntes, & axed what these thynges were. And the same said vnto him: Thy brother is [...]ome & thy father hath slayne a fed calfe, because he hath receaued hym safe. But he was wroth, and wolde not go in. Wherfore hys father beynge gone out, beganne to intreate hym. But he answerynge, sayd vnto hys father: Lo, thus many yeares do I serue the, and I neuer dyd trāsgresse thy commaundemente, and thou neuer gauest me a kyd, that I myghte be mery wyth my frendes: but after that thys thy sonne, that hath deuoured hys substaunce wyth harlottes is come, thou hast slayne hym a fed calfe. But he sayd vnto hym: My sonne, thou arte alwaye wyth me, & all that myne is, is thyne. But thou oughtest to haue ben mery & reioyced: for thys thy brother was dead, [Page 104] and is reuiued: he was loste, and is founde. ⊢
The .xvi. Chapter. ✚
ANd he sayd vnto hys disciples:A Ther was a certayn rych man whych had a stewarde, and the same was accused vnto hym that he had waysted hys goodes. And he called hym, and sayde vnto hym: Howe heare I that of the? geue an accompte of thy stewardshippe, for thou mayest nomore be stewarde. The stewarde sayde wythin hymselfe: What shall I do, for my lorde taketh the stewardship fro me? dygge I can not, to begge I am ashamed: I know what I shall do, that whan I shalbe put from the stewardship, they may take me into theyr houses. Euery one therfore of hys lordes detters beynge called together, he sayd vnto ye fyrst: Howe muche owest thou vnto me lorde? And he sayd: Hundreth tō nes of oyle. And he sayd vnto hym: Take thy byll, and syt downe, and quyckely wryte fyftye. Than sayde he vnto another: How muche owest thou? Whych sayd: Hundreth quarters of wheate. He sayd vnto hym: Take thy byl and wryte fourescore. And the lorde commended the vnryghteous stewarde, because he had done wysely. For the chyldrē of thys worlde are wyser than the chyldren of lyght in theyr generacion. And I B saye vnto you: Make you frendes wyth the Mammon of vnryghteousnesse, that whan ye shall haue nede, they may receaue you into the euerlastynge tabernacles. ⊢ He that is [Page] faythful in the leest, is also faythful in the greater: and he that is vnryghteous in lytle, is also vnryghteous in the greater. Yf ye therfore haue not ben faythful in the vnryghteous Mammon, who wyll truste you it that is true? And yf ye haue not ben faythfull in another mās busynesse, who wyll geue you it that yours is? Math. 6. cNo seruaunte can serue two maysters: for ether he shall hate the one, & loue the other: or els he shal cleue vnto the one, and despyse the other. Ye can not serue God and Mammon. All these thinges herde the pharises, whych were couetous, & mocked hym. And he sayd vnto them: Ye are they whych iustifye your selues before men, but God knoweth your hartes: For what hyghe is before men, is abhominacion before C God. Math. 11. b The lawe and the prophetes [prophecied] vntyll Ihon, frō thence is the kyngdome of God preached, and euery one preasseth vpon it by violence. Esay. 40. a. Math. 5. b But it is easyer heauen and earth to passe awaye, than one tytle of the lawe to fal. Math. 5. d and .9. b Marci. 10. a Euery one that leaueth hys wyfe, and maryeth another, commytteth aduoutry, and he that maryeth her that is lefte of hyr husbande, committeth aduoutry ✚ Ther was a certayne rych man, and was clothed wyth purple & fyne lynnen, and fared euery daye deliciously. And ther was a certayne poore man by name Lazarus, which laye at hys dore, beynge full of sores desyrynge to be satisfyed wyth the crommes, that fell frō the rychmās table, and nomā gaue hym. But the [Page 105] dogges came and lycked hys sores. And it happened that the poore mā dyed, and was caryed into Abrahās bosome by the angels. And the rych man dyed also, and was buryed in hell. But whan he was in payne, lyftynge vp hys eyes, he sawe Abrahā afarre of, & Lazarus in hys bosome, and he cryenge, sayd: Father Abraham, D haue mercy vpon me, and sēde Lazarus, that he dyppe the typpe of hys fynger in water, that he maye coole my tunge, for I am payned in thys flame. And Abraham sayd vnto hym: Sonne, Gala. 6. a remembre yt thou hast receaued good in thy lyfe, and Lazarus lykewyse euell: and now is he comforted, but thou arte payned. And besydes al [...] thys, ther is a great space set betwene vs & you, so yt they that wyl go hence vnto you, they cā not: nother can they passe frō thēce hether. And he sayd: I praye the thā father, that yu sende hym into my fathers house, for I haue fyue brethrē, that he testifye vnto them, lest they also come to thys place of tormētes. And Abraham sayd vnto hym: They haue Moses and the prophetes, let thē heare those. But he sayd: No father Abraham, but yf ony of ye dead went to them, they shall do penaūce But he sayd vnto hym: Yf they hear not Moses and the prophetes, they shall not beleue, though one rose frō the dead. ⊢
The .xvii. Chapter.
ANd he sayd vnto hys disciples A Math. 18. a Marci. 9. [...] It is impossible ye offēces shuld not come: But wo vnto ye mā, by whō they [Page] come: it is better for hym yf a mylstone be hāged about his necke, & he be cast into the see, thā that he shuld offēde one of these lytle ones. Take hede to your selues. Math. 18. b Yf thy brother synne agaynst the, rebuke hym: and yf he do repente, forgeue hym. And though he synne seuē tymes against the in a daye, and be turned to the seuen tymes in a daye, saynge: It repē teth me, forgeue him. And the apostles said vnto the LORDE: Increace fayth vnto vs. And the LORD sayd: Math. 17. c and. 21. c Yf ye shall haue fayth as a grane of mustarde sede, ye shall saye vnto this Moulbery tre: Be ro [...]ted out, & be planted in the se, and it shal obey you. Who is it of you hauynge a seruaunte goynge to plough or fedynge oxē, yt wyl say vnto him beyng come from the felde: Go quyckely and syt downe to meate, and sayeth not [rather:] Make ready yt I may suppe, & gyrde vp thy selfe, and serue me, tyl I haue eaten and dronken, and after B thys shalte thou eate & drynke. Doth he thanke that seruaunt, because he hath done it that he hath cōmaūded hym? I thynke no. So lykewyse ye, whā ye haue done al thynges yt be cō maunded you, saye ye: We are vnprofytable seruaūtes, we haue done that our deuty was to do. ✚ And it fortuned, as he went to Ierusalē, he passed thorow the myddes of Samaria and Galile. And as he entred into a towne, ther met hym ten leperous men, whyche stode afarre of, & lyft vp [theyr] voyce, sayng: Iesu master, haue mercy vpon vs. Whom as he sawe, he sayde: Go, Leuit. 14. a shewe your [Page 106] selues vnto ye prestes. And it chaūced as they wēt, they were clensed. But one of them, as he saw yt he was clē sed, he returned, magnifyenge God wyth loude voyce: and he fell vpon hys face before hys fete, geuyng thā kes: and thys was a Samaritane. And Iesus answerynge sayd: Were ther not ten clensed? and where be ye nyne? Ther is none foūde that cam agayne and gaue prayse vnto God, saue thys straunger. And he sayde vnto hym: Ryse, go thy waye, for thy fayth hath saued the. ⊢ But C whan he was demaunded of ye pharises wh [...]n the kyngdome of God commeth, he answerynge them said [...] The kyngdome of God shall not come wyth waytynge for, Mat. 24. b Mar. 13. c nother shall they saye: Lo here [it is,] or lo [it is] there. For beholde the kyngdome of God is wythin you. And he sayde vnto hys disciples: The dayes shall come whan ye shall desyre to se one daye of the sōne of mā, and ye shall not se it. And they shal say vnto you: Lo here, and lo there. Go not ye, nother followe: For as the lyghtenynge glysterynge from vnder heauē, shyneth vpō those thynges that be vnder heauen, euen so shall the sonne of man be in his day. Math. 16. c. 17. d. 20. b Marci. 8. d and. 9. d Luce. 18. d But fyrste muste he suffre many thynges, and be refused of thys generacyon. Gen. 7. b Mat. 24. d And as it befell in the dayes of Noe, so shall it also be in the dayes of the sonne of man. They dyd eate and drynke, they maryed wyues, and were maryed, vntyll the daye that Noe entred into the Arke, and the floude came, and [Page] D destroyed them all. Lykewyse also as it chaunced in the dayes of Lot, Gene. 19. [...]they dyd eat & drynke, they bought & solde, they planted & buylded: but what day Lot went out of Sodoma it rayned fyre & brymstone frō heauen, & destroyed thē all. After thys maner shal it be what daye ye sonne of man shall appeare. math. 24. b At ye tyme who so is vpō ye thacke, & hys vessels in the house, let hym not go downe to fetch them: & he yt is in the felde, let hym lykewyse not go backe. Gen. 19. e Remembre Lots wyfe. Math. 10. c Marci. 8. e Luce. 9. c Iohā. 12. e Who so shall endeuoure to saue hys lyfe, shal lose it: and who so shall lose it, shal quycken it. I saye vnto you: math. 24. d In ye nyght shall two be in one bedde, ye one shal be receaued, & the other shalbe lefte: two shalbe gryndynge together, the one shalbe receaued, & the other left two in ye felde, the one shalbe receaued, & the other shalbe left: They answerynge sayd vnto hym: Where LORDE. Whych sayd vnto them: Where soeuer the dead carcase shal be, there shal also the Aegles be gathered.
The .xviii. Chapter.
A HE tolde a similitude vnto them, ye mē ought to pray [...]. Tessa. 5. [...]alwayes, & not to leaue of, sayenge: Ther was a certayne iudge in a certayne cytie, which feared not God, and stode in awe of nomā. And ther was a certayn wedowe in ye same cytie, & cam to hym sayeng: Auenge me of myne aduersary. And he wolde not for a great season. But after thys he said wythin hymselfe: Though I drede not god, & stāde in awe of nomā, yet because thys wedowe is troublous [Page 107] vnto me, I wyll auenge her, lest she commynge at the last reuyle me. And the LORDE sayd: Heare ye what the vnryghteous iudge sayeth. And shall not God also auenge hys chosen, cryenge vnto hym daye and nyght, and [though] he haue paciēce wyth them? I tell you that he shall shortly auenge them. Neuerthelesse the sonne of man cōmyng, trowe ye that he shall fynde fayth on earth? ✚ And vnto some that trusted in thē B selues as ryghteous, and despysed other, he tolde thys parable, sayenge: Two men wente vp into the temple to praye, the one a pharise, and ye other a publicane. The pharise stā dynge prayed thys by hymselfe: Deut. 26. c Eccli. 7. a. I thanke the God that I am not as other men, [as be] ye robbers, vnryghteous, aduouterous, ether as this publican. I fast twise in ye weke, I geue tethes of al yt I possesse. And ye publicane standynge afarre of, wolde not lyfte vp hys eyen to heauē but smote vpon hys brest sayeng: God, be mercyfull vnto me a synner. I tell you: Thys mā wēt downe into his house iustifyed, vnlyke ye other. Math. 23. b Luco. 14. b For who soeuer exalteth hymselfe, shalbe brought lowe: & who so hūbleth hymselfe, shalbe exalted. ⊢ Math. 19. b Marc. 10. b They brought yōge chyldrē also to hym, yt he shulde touch thē. The whych whan ye disciples sawe, they rebuked thē. And Iesus callyng thē together, sayde: Let ye chyldren come vnto me, & forbyd thē not, for vnto such lyke pertayneth ye kyngdome of God. Verely I saye vnto you, Who so euer taketh not ye kyngdome of God as a chyld, he shal not [Page] entre into it. Math. 19. c marc. 10. b And a certayne ruler axed hym, sayenge: Good mayster, wyth doynge of what, shal I possesse lyfe euerlastynge? And Iesus sayde vnto hym: What doest thou cal me good? ther is noman good, saue only God. Knowest thou the commaundemētes: Exodi. 20. c Thou shalt not kyl, thou shalt not commytte aduoutry, thou shalt not steale, thou shalte beare no false wytnesse, honoure thy father & mother? Whych sayd: All these haue I kepte frō my youth vp. The which Iesus hauynge herde, he sayde vnto hym: One thynge is yet wantynge vnto the: Sell all that thou hast, and geue vnto the poore, and thou shalte haue a treasure in heauē, & come follow me. Thys beynge herd, he was sory, for he was very rych. Iesus seynge hym to be made sorowfull, he sayd: Math. 19. c Marci. 10. c How hardly shall they yt haue mony entre into the kyngdome of God? For it is easyer for a camel to go thorowe the eye of a nedle, than the rych to entre into the kyngdom of God. And they that herde it, said: And who can [thā] be saued? He sayd vnto them: Lu [...]e. 1. [...] Those thynges that be not possible wyth men, are possible wyth God. Math. 19. d Mar. 10. [...] Peter sayd: Beholde, we haue lefte all thynges, and haue followed the. Who sayd vnto them: Verely I saye vnto you: Ther is noman that leaueth house, or elders or brethren, or wyfe, or chyldren for the kyngdome of God, and shall not receaue much more in thys lyfe, and D in the worlde to come lyfe euerlastynge. ✚ Math. 20. b Marc. 10. d And Iesus toke to hym the twelfe, and sayd vnto them: Beholde [Page 108] we go vp to Ierusalem, and al thynges yt be wryttē of ye sōne of mā shalbe fulfylled: for he shalbe Luce. 23. a deliuered to ye Heythen, & shalbe mocked & scourged, & spitted vpō, & after they shall haue scourged [hym,] they shal slaye hym, and he shall ryse agayne the thyrde daye. Luce. 2. [...] And they vnderstode none of these [thynges,] & this worde was hyd from them, and they perceaued not the thynges that wer spoken. Math 20. b Marc. 10. [...] And it chaunced whan he came neare to Hierico, a certayne blynde man sat beggynge by ye waye And whan he herde ye people goynge by, he axed what that were. And they tolde hym, that Iesus of Nazareth dyd go by. And he cryed, sayeng Iesu, thou sōne of Dauid, haue mercy vpon me. And they that wente afore, rebuked hym that he shuld hold hys peace. But he cryed much more Thou sonne of Dauid, haue mercy vpon me. And Iesus standynge cō maunded hym to be brought vnto hym. And whā he was come neare, he axed hym, sayenge: What wylte thou that I shall do vnto the? But he sayd: LORDE, that I maye se. And Iesus sayd vnto hym: Se, thy fayth hath made the safe. And forthwyth he sawe, & followed hym, magnifyenge God. And all the people as they sawe it, they gaue prayse vnto God. ⊢
The .xix Chapter. ✚
ANd beyng gone in, he walked A thorowe Hierico. And beholde, a man by name Zacheus, and thys was a ruler of ye publicanes, and he [was] ryche and sought to se Iesus who he [Page] were, & could not for ye people: for he was lytle of stature. And rūnynge afore he climmed vpon a wylde fyggetre, yt he myght se hym: for he was to come by that waye. And whā he was come to the place, Iesus lokinge vp, he sawe hym, & sayd vnto hym: Zache, come downe haystyngly, for to daye must I abyde in thy house. And he came downe hastyngly, & receaued hym Actu. 16. e ioyfully. And whan euery man sawe it, they murmured at it, sayenge: that he was gone in vnto a synner. And Zacheus standyng, said vnto ye LORD: Beholde LORD, the halfe of my goodes do I geue vnto the poore, & yf I haue begyled ony man, I geue foure double agayne. Iesus sayd vnto hym: Thys daye is health happened vnto thys house, because yt he also is the sonne of Abrahā. Math. 15. c For the sōne of mā cam to seke & to saue it, that was lost. ⊢ As they herd thys, addyng therto, he tolde a similitude, because he was near to Ierusalem, and because it was supposed that the kyngdome of God shulde shortely be made manyfest. He sayd therfore: ✚ Math. 2 [...]. a Marci. 13. d A certayne noble man wente into a farre contry, to receaue hym a kyngdome, and to returne agaynt. And hys ten seruaū tes beynge called, he gaue them ten pounde and sayd vnto them: Occupye vntyll I come. But hys cytesins hated hym, & sente a message after hym, sayeng: We wyl not haue thys B to raygne ouer vs. And it fortuned yt he came agayne after he had receaued ye kyngdome, & he cōmaūded the seruaūtes to be called, vnto whō he [Page 109] had geuen the mony, that he myght know how muche euery one had occupyed. And the fyrst came sayenge: Lord, thy poūde hath wōne tē poūde. And he said vnto him: Ey thou good seruaūt, because yu hast ben faythfull in lytle, yu shalt be hauynge power ouer ten cyties. And the seconde cam sayenge: Lorde, thy poūde hath gayned fyue pounde. And vnto hym he sayd: And be yu ouer fyue cyties. And the thyrde came, sayenge: Lorde, beholde thy pounde whych I had layed vp in a napken. For I was afrayed of the, because yu art a hard mā, thou takest vp, that yu hast not layed downe, & reapest that yu haste not sowen. He sayd vnto hym: 2. Reg. 1. [...] math. 12. d Of thyne owne mouth do I iudge the yu wycked seruaunte. Knewest yu that I am a hard mā, takyng vp that I haue not layed down, & reapyng yt I haue not sowē: & wherfore gauest yu not my mony to the exchaunge bancke, & I cōmynge shulde haue requyred that myne is C wyth auauntage? And he sayde vnto them that stode by: Take the poūde frō hym, and geue it hym yt hath ten poūde. And they said vnto him: Lord he hath ten poūde. I saye vnto you, Math. 13. [...] and. 25. c Marc. 4. c Luce. 8. bthat vnto him yt hath, shalbe geuē & he shal haue abūdaūce: but frō hym that hath not, shalbe taken also yt he hath. Moreouer those myne enemyes, that wolde not haue me to raygne ouer them, brynge them hether, and slaye them before me. And these [wordes] beynge sayd, he wente afore, goynge vp to Ierusalem. ⊢ Math. 21. [...] Marci. 1 [...]. [...] And it fortuned whan he cam near to Bethphage & Bethany [Page] vnto the mounte that is called Oliuete, he sente two of hys disciples, sayenge: Go into the towne that is ouer agaynste you, entrynge in the whych, ye shall fynde an asses foale tyed, vpon the whyche noman hath euer sytten: lowse it, and brynge it hether. And yf ony man do axe you, wherfore ye lowse it, saye ye so vnto hym: The LORDE requyreth hys vse. And they that were sente wente theyr waye, and fande the foale stā dynge as he had sayde vnto them. And as they lowsed the foale, ye owners therof sayd vnto them. Why do ye lowse the foale? But they sayd: Because the LORDE hath nede of him. And they brought it vnto Iesus and castynge theyr clothes vpon the foale, they set Iesus theron. Iohā. 12. b And vnder hym goynge they strowed theyr garmentes in the waye. And D whan he came now neare to the goyng downe of the mounte Oliuete, all the multitude of [hys] disciples reioycynge beganne wyth loude voyce to prayse God, ouer all ye miracles that they had sene, sayenge: Luce. [...]. d Blessed be he that cōmeth kynge in the name of the LORDE, Ephe. 2. c peace be in heauen, and glory in ye heyght. And some of the pharises of the cō pany, sayd vnto hym: Mayster, rebuke thy disciples. Vnto whom he sayd: I tell you, that Abac. 2. c yf these holde theyr peace, the stones shal crye out ✚ And as he was come neare, beholdyng ye cytie, he Ioh. 11. d wept vpō it, sayeng: Yf yu also haddest knowē, what were for thy peace, & that in thys daye of thyne, [thou woldest haue called to mynde] [Page 110] But nowe they are hyd from thyne eyen. Iere. 52. a Mich. 3. c Mat. 24. [...] Marc. 13. a Luc. 21. a For the dayes shall come vpō the, and thyne enemyes shall cast a banke aboute the, and compasse the, and put the to straytnesse on euery syde, and throwe the downe to the grounde, and th [...] chyldren that are in the, and shall [...] leaue in the one stone vpō another: because thou hast not knowen the tyme of thy visitacion. Math. 21. b Marc. 11. b Ioha. 2. b And he beynge come into the temple, beganne to cast out thē that bought and solde, sayenge vnto thē: It is wryttē: 3. Reg. 8. d Esa. 56. b Iere. 7. a My house is a house of praier, but ye haue made it a dēne of murtherers. And he was daylye teachynge in the temple. ⊢ Math. 21. [...] Luce. 20. b Ioh. 7. c and. 8. d. But the hygh prestes & scribes & ye chefest of ye people sought to destroye hym, & they founde not what they myght do vnto hym: For all the people hāgynge vpon hym was hearynge him.
The .xx. Chapter.
ANd Math. 21. [...] Marci. 11. d it fortuned on one of A the dayes, as he taughte ye people in the temple, and preachynge the Gospell, the hygh prestes and scribes wyth ye elders of the people came vnto hym and spake vnto hym, sayenge: Tell vs by what authorite doest thou these thynges? or who gaue the thys authorite? And Iesus answerynge sayd vnto them: And I wyll also axe you one worde, answere ye me: The baptyme of Ihon, was it from heauen, or of men? But they thought wythin themselues, sayenge: Yf we saye of heauen, he shall saye: Why dyd not ye than beleue hym? But yf we do saye of men, [Page] all the people shall stone vs: for they be sure that Ihon is a prophete. And they answered that they knewe not whence it were. And Iesus sayd vnto them: Nother do I tell you by what authorite I do these thynges. And he beganne [...] tell thys similitude vnto the people: Math. 21. d Marc. 12. a A certayne man planted a vyneyarde, and let it out vnto husbandmen, and he hymselfe was in a straūge cōtry a great season. And whan it was tyme, he sente a seruaunte vnto the husband men, that they shulde geue hym of ye frute of the vyne. Whych sente hym beaten awaye empty. And he sente another seruaunte. But they beatynge and shamefully entreatynge hym, sente hym awaye empty. And he sente the thyrde, whych woūdyng B hym also, they cast hym out. And the lorde of the vyneyarde sayd: What shall I do? I shall sende my Iohā. 3. c Roma. 8. a Phili. 2. a. welbeloued sonne, perchaūce whā they shall se hym, they shall stande in awe [of hym.] Whom whan the husbandmē had sene they thought wythin them selues, sayenge: Thys is the heyre, [...]u [...]. 37. dlet vs slaye hym, that the heretage may become ours. And hym beynge cast out of the vyneyard, they slewe hym. What shall the Lorde of ye vyne yard do therfore vnto them? He shal come and destroye these husbandmē and shall geue hys vyneyarde vnto other. The whyche beynge herde they sayd vnto hym: God forbydde. But he beholdynge thē, sayd: What is that than that is wrytten: Psal. 117. c Esay. 28. c The stone whych the buylders refused, ye same is become the heade [stone] of [Page 111] the corner? Who so euer shal fal vpō that stone, shalbe broken in peces: but Dani. 2. [...] vpon whome it shall fall, it shal braye hym. Math. 21. e Marc. 12. a Luce. 19. d And the hygh prestes & scrybes soughte to laye handes on hym in that houre, and feared ye people: for they knewe wel ynough that he had sayd this similitude by them. Math. 22. b Marc. 12. aAnd they watchyng him sent spyes C that shulde fayne themselues ryghteous, that they myght take hym in a worde, and delyuer hym vnto the power and authorite of the debite. And they axed hym, sayeng: Mayster, we knowe that thou sayest and teachest ryght, and acceptest no persone, but teachest the waye of God in truthe: Is it lawfull for vs to geue tribute vnto the Emperour, or not? But he perceauynge theyr craftynesse, he sayd vnto them: What do ye tempte me? shew me ye peny. Whose ymage & superscripciō hath it? They answerynge sayd vnto hym: The Emperours. And he sayde vnto thē: Geue than vnto ye Emperoure, ye thynges which be ye Emperours: & vnto God ye thynges whych be Gods. And they could not blame hys worde before ye people, & hauynge maruayle at hys D answer, they held theyr peace. Math. 22. c marc. 12. b And ther came to hym some of the Saduces, Actu. 23. a whych denye a resurreccion to be, & axed hym sayeng: Master, Moses hath wrytten vnto vs: Deu. 25. a Yf ony mās brother be dead, hauyng a wyfe & he be wythout chyldren, yt hys brother take her to wyfe, & rayse vp sede vnto hys brother. Now were ther seuen brethrē, & the fyrst toke a wyfe, and dyed chyldlesse: & the nexte toke [Page] her, & he also dyed wythout chylde. And the thyrde toke her, lykewyse also they all seuen, and haue lefte no sede, and dyed. Last of all dyed ye woman also. In the resurreccion therfore, whose wyfe of them shal she be? for seuen had her to wyfe. And Iesus sayd vnto them: The chyldren of thys worlde mary & are maryed: but they that shalbe worthye of that worlde, and the resurreccion of the dead, shal nother mary men, nor mary wyues, nother be able to dye ony more: for they are equall wyth ye angels, 1. Ioha. 3. a and chyldren of God, seynge they are chyldren of the resurrecciō. E But that the dead ryse agayne, hath Moses also shewed by the bush, as he calleth the Exod. 3. a LORDE the God of Abraham, and the God of Isaac, and the God of Iacob. But he is no god of the dead, but of the lyuynge: for they all lyue vnto hym. And some of the scrybes answerynge, sayde vnto hym: Mayster yu hast sayd well. And they durst not axe hym ony thynge more. Math. 22. d Marc. 12. d But he said vnto them: How saye they Christ to be Dauids sōne? And Dauid himself sayeth in ye boke of Psalmes: Psal. 109. a The LORD sayd vnto my LORD: syt thou at my ryghte hande, tyll I set thyne enemyes a stoole for thy fete. Dauid thā calleth him LORD, and how is he hys sōne? Math. 23. a marc. 12. d Luce. 11. d And all the people geuynge eare, he sayd vnto hys disciples: Beware of the scrybes, whych wyll go in lōge garmentes, and loue the gretynges in the market, and the fyrste seates in the synagoges, and the fyrst rowmes at meales, whych deuoure wedowes [Page 112] houses, faynynge longe prayers, they shal receaue greater damnacion.
The .xxi. Chapter.
ANd he beholdyng saw the A rych that put mony in the Gods cheste.marc. 12. d And he sawe also a certayne poore wedowe puttyng in two mytes, & said: I tell you truly, 1. Cori. 8. b that thys poore wedowe hath put in more thā they all: for all these haue put into the offerynge of God it that was abundaūt vnto them, but she of it that is wantynge vnto her, hath put in all hyr lyuynge. math. 24. a Marc. 13. a And vnto some yt speakynge of the temple, that it was garnyshed wyth goodly stones and Iewels, he sayd: 3. Reg. 9. [...] Iere. 7. b Luce. 19. d Of these that ye se, the dayes shall come, wherein one stone shall not be lefte vpon another, that shall not be destroyed. And they axed him sayenge: Mayster whan shall these thynges be? and what [shalbe] the token whan these thynges shall begyn to come to passe? Who sayd: Take hede ye be not deceaued: 1. Ioha. 4. a For many shal come in my name, sayeng: I am [he,] and the tyme is come at hande: go not after them. But whā B ye shall heare of warres and vproures, be not afrayed, these thynges must fyrste be done, but the ende is not yet so soone. Than sayd he vnto them: Esaie. 19. a Nacion shall ryse vp agaynst nacion, and kyngdome agaynst kyngdome, and ther shalbe earthquakes here and there, and pestilences, and derth, and fearfull thynges, and ther shalbe great tokens from heauen. Math. 10. d and. 24. a.But afor al these thynges shal they [Page] laye theyr handes on you and shall persecut [you,Marc. 13. b Luce. 12. b Ioha. 15. b and. 1 [...]. a] delyueryng [you] vp into the synagoges & wardes, drawynge [you] before kynges & debites for my names sake: but [thys] shall happen vnto you for a wytnesse. Be at a poynt therfore in youre hartes, not to cast afore how ye shal answer Exodi. 4. c Esay. 54. c. Actu. 6. bfor I shal geue you a mouth & wysdom, the which al your aduersaryes shal not be able to wtstāde & gaynsay Mich. 7. a But ye shalbe delyuered vp of your elders, & brethren, & kynsfolkes, & frēdes, & they shall put some of you to death, & ye shalbe hated of euery man for my names sake, & one heere of your heade shall not perysh. In pacience shall ye possesse your soules. C Mat. 24. b Marci. 13. b But whan ye shall se Ierusalem beseged wyth an hoost, than be sure that the waystynge of it is come neare. Than let them that be in Iewry, flye vnto the moūtaynes: and they that be in the myddes of it, let them auoyde: and they that be in the contryes, let thē not entre there in: for these be dayes of vengeaūce, that all thynges maye be fulfylled yt be wrytten. But wo vnto them that be wyth chylde and geuynge sucke in those dayes: for ther shalbe greate anguysh vpon earth, and a wrath vnto thys people. And they shall fal thorowe the edge of the swearde, & shal be led presoners amonge all naciōs Roma. 11. dAnd Ierusalē shalbe troden downe of the Heythen, vntyll the tymes of the Heythen shalbe fulfylled. ✚ Ezech. 38. c O [...]ce. 10. b. Mat. 24. c Marc. 13. c Apoc. 16. c And ther shalbe tokens in the Sonne, & Moone, and starres, and vpon earth anguysh of men for the confusion of [Page 113] the soūde of the see & floudes, men pynynge awaye for the feare & waytynge for those thynges, whych shall come vpō al ye world. For ye powers D of heauen shalbe moued, Esa. 19. a Luc. 17. c Iohā. 1. e and than shall they se the sonne of man come in a cloude wyth a great power and maieste. But these thynges begynnynge to befall, loke vp, and lyft vp your heades, for youre redemption draweth nye. And he tolde them a similitude: Mat. 24. c Mar. [...]3. d Beholde the fygge tre, & al trees, whā they now bring forth frute of thēselues, ye be sure ye sōmer is at hāde. Euen so ye also whā ye se these thynges to be done, be sure yt the kyngdō of God is at hāde. Verely I saye vnto you, yt thys generaciō shal not passe, tyl al thinges be done Heauen and earth shal passe, but my wordes shall not passe. ⊢ Ecclī. 37. d Roma. 13. b But take hede to your selues lest haply youre hartes be ouercharged wyth surfettynge, & dronkēnesse, & cares of thys lyfe, and the daye come sodenly vpō you: for as a snare shal it come vpon al thē yt dwel on earth. Mat. 24. d Marc. 13. d 1 Pet. 5. b Watch therfore at all tyme, prayenge yt ye maye be worthy to flye al these thynges yt shal come, & to stande before ye sōne of mā. And on ye daye tyme was he teaching in ye tēple, but in ye nightes goynge out he abode in ye mount called Oliuete. And al ye people cam to hym in the temple to heare hym.
The .xxii. Chapter. ✚ A
THe feast day Exod. 12. [...] Math. 26. a Marc. 14. a of swete bread drue nye, whyche is called Easter. Iohā. 7. c and. 11. [...] ▪ f And ye hygh prestes & scribes soughte howe they myght put hym to death: but they feared [Page] the people. But Iohā. 12. a and .13. a c Satan entred into Iudas, whych was surnamed Iscariot, one of the twelfe, and he went hys waye and communed wyth the hygh prestes and officers, howe he myght betraye hym vnto them, and they were glad, & promysed to geue hym mony. And he promysed it, and sought oportunite that he myght delyuer hym wythout company. Math. 26. b Marc. 14. b And the daye of swete bread came, wherin the Easterlambe must be kylled. And he sente Peter & Ihon sayeng: Ye goynge make ready the Easterlambe, that we maye eate [it.] But they sayde: Where wylte thou yt we prepare it? And he sayd vnto them: Beholde, a man shall mete you goynge into the cytie, bearynge a pytcher of water, followe hym into the house that he goeth in, & ye shal saye vnto ye good man of the house: The mayster sendeth ye worde: Where is the gesthouse, wherin I may eat the Easterlābe wt my disciples? And he shall shewe you a great parloure paued, & there make ready And they goynge dyd fynde as he had sayd vnto them, & made ready the Easterlābe. B And whan the houre was come, he sat downe at borde, and the twelfe apostles with him, & he sayd vnto thē: I haue entyerly desyred to eate this Easterlambe wt you before I suffre. For I say vnto you, that henceforth I shal not eate it, vntyl it 1. Cor. 5. b be fulfylled in the kyngdome of God. Math. 26. c Marc. 14. c 1 Co [...]. 11. c And the cuppe beynge taken, he thanked and sayd: Take it, & parte it amōge you. For I saye vnto you, that I shal drynke nomore of the frute of the [Page 114] vyne, vntyll the kyngdome of God do come. And the breade beynge taken, he gaue thankes, and brake it, & gaue it thē, sayeng: Thys is my body, Ioha. 6. fwhych is geuē for you, do thys in the remembraunce of me. Lykewyse also the cuppe after he had supped, sayeng: Thys cuppe is the new testament in my bloude, whych shal be shed for you. math. [...]6. b marc [...]. 14. [...] Neuerthelesse beholde, the hāde of him that betrayeth me, is wyth me at the table: and surely the sonne of man goeth, as it is defyned. But wo vnto that man by whome he shalbe betrayed. And they began to axe amonge themselues, whych of them it shuld be, that shuld do that.✚ Math. 20. [...] Marc. 9. d and .10. e Luce. 9. [...] But ther rose a stryfe amonge them, whych of them shulde be sene greater. And he sayde vnto thē: The kynges of ye nacions haue dominion ouer them, & they yt haue power ouer thē are called gracious: 1. Pet. 5. abut be not ye so. But he yt is greater amonge you, let hym become as the yonger, and he that is the chefest as the seruaūt. For who is greater, he that sytteth at the table, or he that serueth? Is it not he that sytteth at borde? I am myddes amonge you, as he that mynistreth: but ye are they that haue abyden wyth me in my tē taciōs. Luce. 12. d And I appointe you ye kyngdome, as my father hath appoynted it vnto me, yt ye maye eate & drynke at my table in my kyngdome, Math. 1 [...]. d Apoc. 3. d and syt vpō seates, iudgynge the .xii. trybes C of Israel ⊢And ye LORD said: vnto Simō: Simō beholde, Satā hath desyred you, yt he myght syfte you lyke wheate, but I haue prayed for the [Page] that thy fayth fayle not: & thou some tyme beynge conuerted, stablysh thy brethrē. Who sayd vnto hym: math. 26. c marc. 14. c Iohā. 13. d LORDE, I am ready to go wt the into presō & death. But he sayd: Peter I tel the, ye cocke shall not crowe to daye, tyl yu haue denyed thryse, the not to knowe me. And he sayd vnto them: math. 10. a. marc. 6. a Luce. 9. aWhā I sent you wythout wallet, & scrippe, & shues, dyd you wante ony thynge? And they sayd: Nothynge. Thā sayd he to thē: But now who so hath a wallet, let him take it vp, & lykewyse the scrippe: & he yt hath not, let hym sel hys coate, & bye a sweard For I tel you, that it yt is wrytten, must yet be fulfylled in me: Esa. 53. c And he was coūted with the euel doers For those thynges yt are [wryttē] of me, haue an ende: But they sayd LORD be holde here are two sweardes. He said vnto thē: It is ynough. math. 26. c Iohā. 18. a And beyng gone out he wēt Luc. 21. d according to [hys] wōt vnto moūt Oliuet, & hys disciples followed him. And as he cā to ye place, he sayd vnto thē: Math. 6. b Praye lest ye fal into temptacion. Math. 26. dAnd he had hymselfe from thē so much as a stones cast, & knelyng prayed, sayng: Father, yf yu wylt, remoue thys cup fro me: neuerthelesse, not my wyll, Iohā. 6. d but thyne be done. And ther appeared vnto hym an angell frō heauen, cōfortyng hym. And beyng in a wrestelyng wt death, he prayed ye longer, & hys sweate became as droppes of bloude trycklyng downe to ye groūd. And whā he was rysen frō ye prayer, and was come to hys disciples, he fande them slepynge for sorow, and sayde vnto them: What slepe ye? Aryse, praye, lest ye come in tētaciō. [Page 115] Mat. 26. c Marc. 14. c Ioha. 18. aWhyle he yet spake, beholde ye multitude, D & one of ye twelfe called Iudas went before them, & cam neare to Iesu, that he myght kysse hym. But Iesus sayde vnto hym: Iudas, doest thou betraye the sonne of man with a kysse? And they yt were about hym seynge what was for to come, they sayd vnto hym: LORDE, shall we smyte wyth the sweard? And one of them smote the hyghe prestes seruaunt, and cut of hys ryght eare. But Iesus answeryng sayd: Let thē alone hetherto. And whā he had touched his eare, he healed him Math. [...]6. f Marc. 14. f But Iesus sayd vnto the hygh prestes, & rulers of the temple, and elders yt were come vnto hym: Ye are gone forth wyth sweardes and staues, as vnto a murtherer, whan as I was daylye wyth you in the tēple, [and] ye put not forth [your] hādes vpō me. But thys is your houre, and the power of darkenesse. Iohā. 18. b And they takyng him led hym to ye house of the hygh prest. But Peter followed hym afarre of. Math. 26. g Marc. 14. g As they had kyndled a fyre in the myddes of the palace, & they syttyng about it, Peter was in the myddest of thē. Whome as a damsell saw syttynge by the lyght, & had loked vpon him, she said: Thys also was wt hym But he denyed hym, sayenge: Woman I knowe hym not. And after a lytle, another seyng him, said: Thou also art of thē. But Peter sayd: Mā E I am not. And about the space of an houre, another affyrmed, sayenge: Truely thys also was with hym, for he is a Galilean. And Peter sayde: Man I know not what thou sayest. [Page] And forthwyth as he was yet speakynge, the cocke dyd crowe. And the LORDE beynge turned aboute, loked vpon Peter. And Peter remē bred the worde of Iesu which he said Math. 26. c Marc. 14. d Luce. 22. c Before the cocke do crowe, thou shalte denye me thryse. And Peter beynge gone forth, wepte bytterly. Math. 16. c 17.20. d. marc. 8. d and .9. d. Luce. 9. c 17. c. 18. d And the men that helde hym, mocked hym, beatynge [hym.] And they blyndfolded hym, and stroke hym on the face, & axed hym, sayeng: esa. 50. b Prophecye, who is it that smote the? and many other thynges sayde they agaynst hym, blasphemynge. Math. 26. f Marc. 14. g And whan it was become day, ye elders of ye people, & ye hygh prests, & ye scribes, cam together & they brought him in theyr councell, sayenge: Tel vs, art thou Christ? And he said vnto them: Yf I tell it you, you wyll not beleue me: and yf I also do axe, ye shall not answer me, nother wyl ye let me go But Collo. [...]. a Hebre. 1 a and .10. b from thys tyme forth shall the sonne of man be syttynge at ye ryght hande of ye power of God. Thā sayd they all. Arte thou than the sonne of God? Which said: Ye say it, for I am But they sayd: math. 26. g What do we yet requyre wytnesse? For we haue herde it out of hys owne mouth.
The .xxiii. Chapter.
A ANd Math. 17. a Ma [...]i. 15. a Iohā. 18. d the whole multitude of thē rysynge, led hym to Pilate. And thy began to accuse him▪ sayeng: We haue foūde this [fellow] ꝑuertyng our people, & Math. 17. d and .22. b forbyddyng to geue tributes vnto ye Emperour, & sayeng him to be Christ ye kynge. Math. 27. b Pilate axed him, sayeng: Art thou ye kinge of the Iewes? [Page 116] And he answerynge, sayd: Thou sayest it. And Pilate sayd vnto ye hygh prestes and the people: I fynde no cause in thys man. But they were more fearce, sayenge: He hath steared the people, teachynge thorow al Iewry, Math. 4. b begynnynge at Galile, vnto thys place. But Pilate hearynge Galile [mencioned,] axed whether he were a man of Galile, and whan he knew that he was of Luce [...]. a Herodes iurisdiccion, Luc. 18. d he sente hym to Herode, whych also was at Ierusalē in those dayes. Herode seynge Iesus, he reioiced greatly: For he was desyrous a great whyle ago to se him, because Luce. 9. ahe herde many thynges of hym, & he hoped to se a token to be done of him. And he axed him many thinges but he answered hym nothyng. The hygh prestes and scrybes stode accusynge hym earnestly. But Herode wyth hys hoost despysed hym, & mocked hym, arayed wyth a whyte garmente, and sente hym agayne to Pilate. And Herode and Pilate were made frendes in that daye, for they were enemyes to ech other afore. Actu. 4. cAnd Pilate the hygh prestes, & rulers B and the people beynge called together, he sayd vnto them: Math. 27. b Marc. 15. a Ioha. 18. e Ye haue brought thys man vnto me as peruertynge the people, and beholde, I examinyng hym before you, I fynde no cause in thys man, of them wherof ye accuse hym: nor yet Herode. For I sente you vnto hym, and beholde nothynge worthy of death is done vnto hym. Ioh. 19. a I wyll therfore let hym lowse beynge chastised. For he must haue let lowse one vnto them [Page] at the feast. Math. 27. a Marci. 15. b But the whole multitude cryed out at once, sayenge: Take awaye thys, and let Barrabas lowse vnto vs, whyche for an vproure in the cytie, and a manslaughter cōmitted, was put in preson. And Pilate wyllyng to delyuer Iesus, spake vnto them agayn. But they cryed saynge: Crucifye, crucifye hym. But he sayd the thyrd tyme vnto them: What euel than hath he thys done? I fynde no cause of death in hym. I shall therfore chastise him, and let hym lowse. But they lay earnestly vpon hym with loude voices, requirynge that he myght be crucified, C & their voyces preuayled. Math. 27. c Actu. 3. b And Pilate iudged that theyr requeste shulde be graunted, and he let lowse vnto them hym that was layd in preson for the manslaughter and insurreccion, whom they axed: but Iesus toke he to theyr wyll. Math. 27. d Ioha. 19. b And whan they led hym, they toke one Simon of Cyren commynge from the felde, and layed the crosse on hym, to bear it after Iesus. zacha. 12. c And a great multitude of people, & of wemen followed hym, whych wepte & bewayled hym. And Iesus beynge turned vnto thē, sayd: Ye doughters of Ierusalem, wepe not vpon me, but wepe vpon your selues, and vpon your chyldrē. For beholde, the dayes shall come where in they shall saye: Happy are the baren, and the wōbes that haue not brought forth, & the brestes that haue geuen no sucke. Iere. 8. a Osee. 10. b Apoc. 6. c Than shall they begynne to saye to the mountaynes: Fall vpon vs, and to the hylles, couer vs. For yf they do these [Page 117] thynges vnto a grene tre, what shal be done vnto a drye? Esaie. 53. c And ther were two other wycked mē led wyth him, that they myght be put death. And whan they came to the place, whych is called Caluary, there they crucifyed hym and the murtherers, ye one at the ryght hande, the other at the lefte hande. But Iesus sayd: Father Actu. 7. g forgeue them, for they wote not what they do. Psal. 21. b Mat. 27. c Marc. 15. c Iohā. 19. c And they diuidynge hys raymentes cast īottes for them. And the people stode beholdynge, Math. 27. a Marc. 15. c and the rulers wyth them mocked D him, saynge: He hath saued other, let hym saue hymselfe, yf thys be Christ the chosen of God. The souldyers also mocked hym, cōmynge to hym, and geuynge hym vynegre, and sayenge: yf thou be ye kynge of ye Iewes saue thyselfe. Math. 27. d Ioh. 19. b And ther was a super scripcion wrytten aboue hym, wyth Greke, & Latine, & Hebrue letters: Thys is the Kynge of the Ievves. And one of those murtherers yt dyd hange [there,] dyd blaspheme hym, sayenge: Yf thou art the Christ saue thyselfe and vs. But the other answerynge rebuked hym, sayenge: Fearest thou not God, seynge thou arte in lyke damnacion? And surely we worthyly, for we receaue worthy rewarde of our dedes: but thys hath done no euell. And he sayd vnto Iesus: LORD, remēbre me whan thou shalt come into thy kyngdome. And Iesus sayd vnto hym: Verely I saye vnto the: to daye shalt thou be wyth me in paradyse. Math. 27. c marc. 15. d And it was neare hande ye syxte houre, & ther happened [Page] darknesse vpon ye whole earth, vntyl the nynth houre: And ye Sōne was darkened, & the vayle of ye tēple dyd clyue in two, euen thorow the myddes. And Iesus cryenge wyth loude E voyce, sayd: Psal. 30. a Actu. 7. g Father, in thy handes do I commende my sprete. And sayenge thys, he gaue vp ye goost. Mach. 27. f Mar. 15. d But the Centurio seynge it yt was done, he glorifyed God, sayenge: Truely thys was a ryghteous man. And all the cōpany of them that were there together at that syght, and sawe the thynges that happened, smytynge vpon theyr brestes, turned agayne. But all hys acquayntaunces stode afarre of, and the women that hadde followed hym frō Galile, beholdyng these thynges. Math. 27. g Marci. 15. e Ioha. 1 [...]. d And behold a mā by name Ioseph, whych was a senatour, a good and ryghteous mā, the same dyd not consent vnto theyr counsell and dedes, [whych was] of Arimathea, a cytie of Iewry, and who also wayted for the kyngdome of God: the same wente vnto Pilate, & axed the body of Iesu. And it beynge takē downe, he wounde it in a lynnen cloth, and layed hym in a sepulchre he wen out wherein noman had yet ben layed. ⊢ And it was the daye of preparynge, and the sabbat drue on. Luce. 8. a And the wemen that were come from Galile, sawe the graue, & how hys body was layde, and returnyng they prepared spyces and oyntmentes: and vpon the Sabbat they were styll accordynge to the cōmau: dement.
The .xxiiii. Chapter. ✚
[Page 118] BVt Math. 28. [...] Marc. [...]6. a Iohā. 20. a vpon the fyrst daye A after the sabbat very early, they come to the sepulchre bryngynge the spices that they had made ready and fande the stone rolled from the graue, and beynge gone in, they fande not the body of the LORDE Iesu. Ioha. 2 [...]. [...] And it chaunced whan they were amased at thys, beholde, two men stode by them, in a shynynge garmente. But whā they were afeared, and bowed downe theyr face to the earth, they sayd vnto them: What do ye seke the lyuynge wyth ye dead? he is not here but he is rysē. Remēbre how he told you, as he was yet in Galile, sayeng Luce. 9. cThe sonne of man must be delyuered into the handes of synfull men, and be crucifyed, and ryse agayne ye thyrde daye. And they remembred hys wordes. Math. 28. [...] Marc. 16. b Iohā. 20. b And beynge gone out of ye graue, they shewed al these thynges vnto those eleuen, and vnto all the other. It was Mary Magdalene and Ioanna, and Mary Iames, and the other that were wyth thē, which tolde these thynges vnto the Apostles. And these wordes semed euē as a vayne tale vnto them, and they beleued them not. But Peter rysynge dyd runne to the sepulchre, and bowynge downe he sawe the lynnen clothes layd alone, and went away, maruaylynge by hymselfe what had B happened. ⊢ ✚ Math. 16. b And beholde, two of them wente that same daye into a towne, that was from Ierusalem the space of .lx. furlonges, by name Emaus: and they talked together of al thynges that had happened. math. 18. c· And [Page] it befell as they cōmuned, and axed ech other, Iesus approchynge them went wyth thē: but theyr eyes were holden lest they shulde knowe hym. And he sayd vnto them: What communicacions are these that ye treat amonge you, walkynge, and are sad? And one whose name was Cleophas answeryng sayd vnto hym: Art thou onely a straunger at Ierusalem, and knowest not what thynges are happened therin in these dayes? Vnto whom he sayd: What? And they said vnto hym: Of Iesus of Nazareth, Math. 21. e whych was a prophete, myghty in dede and worde before God and all the people, & how oure hygh prestes and rulers haue deliuered him vnto cōdemnacion of death, and haue crucifyed hym: But we hoped that he shulde haue redymed Israel, and besydes all thys, to daye is the thyrde daye sence these thynges are happened. L [...]ce. 24. a Iohā. 20. a Yee and certayne women of our cōpany made vs afrayed, which were at the graue before the daye, & hys body not founde, they came sayeng yt they had sene a visiō of angels whych do saye hym to lyue. And certayne of ours went to the sepulchre, C & dyd fynde it so as the womē sayd, but hym they fande not. And he sayd vnto thē: O ye fooles & slow of hart to beleue al that the prophetes haue spoken. Esay. 53. a Ought not Christ to haue suffered these these thynges, and of thys wyse to entre into hys glorye? And begynnynge at Moses and all the prophetes, he expoūded vnto thē what was of hym in all the scriptures. And they cam neare to ye towne [Page 119] wherevnto they wente, & he fayned hymselfe to go farther. And Gene. 19. a. Luce. 14. c they cō pelled him sayeng: Abide wt vs, for it draweth towarde nyght, and ye daye is wended awaye. And he wente in wt them. Marc. 16. b And it happened whan he sat at borde wyth them, he toke the breade, and gaue thankes, and brake it, and gaue it them. And theyr eyes were opened, & they dyd knowe him, and he vanyshed awaye out of theyr syght. And they sayd to ech other: Was not our harte burnynge with in vs, whan he spake by the waye, & dyd opē vnto vs the scriptures? And rysynge vp, they returned to Ierusalem the same houre, and fande the eleuen and them that were with thē gathered together, sayenge: The LORDE is truely rysen, and hath appeared vnto Simō. And they told what thynges were done by ye waye, and how they knewe hym by ye breakynge of breade. ⊢ Iohā. [...]0. c But whyle they spake of these thynges, ✚ Iesus stode in the myddest of them, and sayeth: Peace be vnto you, I am it, feare D not. But they beynge abashed and afrayed, thought they had sene a spret And he sayd vnto them: Why are ye troubled, and thoughtes do ryse in your hartes? loke vpon my handes and fete, that it is I my selfe: handle me and se, for a sprete hath not flesh and bones, as ye se me to haue. And as he had sayd that, he shewed them hys handes and fete. But vnto them not yet beleuynge and wonderynge for ioy, he sayd: Iohā. 21. b Haue ye here ony thynge that maye be eaten? But they brought him a pece of a broyled [Page] fysh, and an hony combe. And whan he had eaten before them, takyn he ye leauynges, he gaue vnto them. And he sayd vnto them: Math. 6. b These are the wordes that I dyd speake vnto you, whan I was yet wyth you, that all thynges muste nedes be fulfylled, whych were wrytten of me in ye law of Moses, and the prophetes, and in the Psalmes. Than opened he vnto them [theyr] vnderstandyng, that they shulde vnderstande the scriptures, and he sayd vnto them: Actu. 17. a Thus is it wrytten, and thus it behoued Christ to suffre, and to ryse agayne from the dead the thyrde daye, and repentaunce and forgeuynge of synnes to be preached in hys name amonge all nacions, ⊢ Mich. 4. a begynnynge at Ierusalē: But ye are wytnesses of these thynges. Actu. 1. a and .2. a And I shall sende Ioh. 14. c 15. c. 16. a. the promyse of the father in you, but tarye ye in the cytie vntyll ye be endued wyth power from on hygh. Marc. 16. c Actu. 1. b And he led them wythout into Bethany, and hys handes lyfted vp, he blessed thē. And it came to passe whan he blessed them, he departed from them, and was caryed vp into heauen. And they worshippynge [hym] wente agayne to Ierusalem wyth great ioye: & they were alwaye in the Temple praysynge and geuynge thankes vnto God. AMEN.
¶The holy Gospell of IESV CHRISTE after Ihon.
The fyrst Chapter. ✚
IN the begynnynge A was the worde, & the worde was wt God, & God was ye worde. That was in the begynnyng with God. Gene. 1. a Pro. 8. cAll thynges were made by hym, & wythout hym is nothynge made, yt was made. In hym was Iohā. 5. c and. 14. a. lyfe, and ye lyfe was the Ioh. 8. b 9. a. 12. [...] lyght of men: and the lyghte shyneth in darknesse, and the darkenesse dyd not comprehende it. Ther was sente a man from God, whose name was Ihon. The same dyd come for a wytnesse, yt he myght beare wytnesse of the lyght, that thorow hym al [mē] myght beleue. Iohā. 5. d He was not the light, but that he myght beare wytnesse of the lyght. It was the true lyghte, that lyghteth euery man commynge into thys worlde. He was in the worlde, and ye worlde is made by hym, & the worlde knewe hym not. He cam among hys owne, and hys [owne] receaued hym not. But as many as receaued hym, Esay. 56. b. Oz [...]. 1. a Roma. 8. b Gala. 4. a he gaue thē power to become chyldren of God, [euen] those that beleue in hys name: whyche are borne, not of bloude, nor of the wyll of the fleshe, nother of ye wyl of man, but of God.B Bar [...]. 2. c And the worde is become fleshe, [Page] and dwelte amonge vs: Math. 17. a 2. Pet. 1. c 1. Iohā. 1. a & we haue sene hys glory as the glory of ye only begotten sonne of the father, full of grace and truth. ⊢ ✚ math. 3. b Marci. 1. a Ihō beareth wytnesse of him, and cryeth, sayeng: Thys was he of whome I spake: He that shall come after me, was made before me, for he was yer I. And we all haue receaued of hys Collo. 2. b fulnesse, euen grace for grace: For the lawe was geuen by Moses, grace & truth is happened by Iesus Christ. Deut. 4. b and. 5. c 1. Ioh. 4. b Noman hath sene God at ony tyme: The only begotten sonne, whych is in the fathers bosome he hath declared [hym]. ⊢ ✚ Ioha. 5. d And thys is ye recorde of Ihon, whan the Iewes sent prestes and leuites vnto hym from Ierusalem, that they shuld axe him: Who arte thou. And he confessed it, and denyed it not. And he confessed Iohā. 3. dI am not Christ. And they axed hym: What than? arte thou Elias? And he sayde: I am not. Arte thou a prophete? And he answered: No. Than sayd they vnto hym: Who art thou, that we may geue an answere vnto them that sent vs? What sayest thou of thy selfe? He sayd Math. 3. a Marci. 1. a Luce. 3. a I am the voyce of a cryer in the wyldernesse: Make strayght the waye of ye LORDE, Esai. 40. a as Esaye hath spokē. And they C that were sente were of the pharises. And they axed hym and sayd vnto hym: Why doest thou than baptyse yf thou arte nother Christ, nor Elias, nor a prophete? Ihon answered them sayenge: Math. 3. b Marci. 1. a Luce. 3. c Actu. 19. a I baptyse wyth water, but myddes amōge you stode he, whome ye knewe not. It is he that shal come after me, whych was [Page 121] made before me, whose lachet of hys shue I am not worthy yt I may lowse These thynges wer done in Bethabara beyond Iordane, Iohā. [...]. [...] and .10. b where Ihon was baptysyng. ⊢ ✚ The nexte day dyd Ihon se Iesus cōmynge to hym, and he sayd: Beholde, Esai. [...]5. b 1. Co [...]. 5. b the lambe of God, beholde, whyche taketh awaye the synnes of the worlde. Thys is he of whom I dyd saye: After me commeth a mā, whych was made before me, for he was yer I, and I knewe hym not. But because that he might be made knowen in Israel, the fore am I come baptisynge wyth water. Math. 3. b Marc. 1. a Luce. 3. c And Ihon dyd beare recorde sayenge:D I sawe the sprete commynge downe from heauē lyke a doue, and he abode vpon hym, and I knewe hym not, but he that sente me to baptyse wyth water, he sayd vnto me: Upon whome so euer thou shalte se the sprete come downe, and abydynge vpon hym, the same is he that baptyseth in the holy goost. And I haue sene it, and haue borne recorde, that the same is the sonne of God. ⊢ ✚ The nexte daye agayne stode Ihon and two of hys disciples, and seynge Iesus walkynge, he said: Beholde the Exod. 12. a Esa. 53. blābe of God. And the two disciples herde hym speakynge, and followed Iesus. But Iesus beynge turned aboute, and seynge them followynge hym, he sayeth vnto them: What seke ye? Whych sayd vnto hym: Rabbi, (whyche interpreted is to saye Mayster,) where dwellest thou? He sayeth vnto them: Come and se. They came and sawe where he dwelled, and abode wyth [Page] hym that daye: & it was nearehāde the tenth houre. Andrewe ye brother of Simon Peter was one of the tweyne, whych herde it of Ihon, and followed hym. The same dyd fyrste fynde hys brother Simon, and sayeth vnto hym: We haue founde the Messias, whiche is interpreted the Anoynted, and he brought hym to Iesus. But whan Iesus dyd beholde hym, he sayd: Thou arte Simon the sonne of Ionas, Math. 16. cthou shalte be called Cephas, whyche is interpreted E Petrus. On the morowe he wolde haue gone out into Galile, and he fande Philippe, and Iesus sayeth vnto him: Follow me. Iohā. 12. c Philippe was of Bethsaida, the cytie of Andrew & Peter. And Philippe fande Nathanael, and he sayeth vnto hym: We haue founde Iesus, the sonne of Ioseph of Nazareth, Gene. [...]. c 22. c. 49. b Deut. 18. cof whom Moses hath wrytten in the lawe & Esa. 7. c and .9. b ye prophetes. And Nathanael sayde vnto hym: Ioh. 7. [...] Can ony good thynge be of Nazareth? Philippe sayd vnto hym: Come and se. Iesus saw Nathanael commynge to hym, & sayeth of hym. Beholde, a true Israelite, in whome is no gyle. Nathanael sayd vnto him Whence doest thou knowe me? Iesus answered, and sayd vnto hym: Before that Philippe called the, as thou werest vnder the fygge tre, I sawe the. Nathanael answered hym and sayde: Rabbi thou arte the sonne of God: thou arte kynge of Israel. Iesus answered, and sayd vnto hym: Because I sayde vnto the: I sawe the vnder the fygge tre, thou beleuest, thou shalte se a greater [Page 122] thynge than these. And he sayd vnto them: Verely, verely I saye vnto you, ye shall se from henceforth heauen open, and the angels of God goynge vp and downe vpon ye sonne of man.
The .ii. Chapter. ✚
ANd vpon the thyrde daye A ther was a weddynge in Chana of Galile, and the mother of Iesu was there Iesus was also called to ye weddyng and hys disciples. And the wyne faylynge, Iesus mother sayd vnto him: They haue no wine. And Iesus said vnto her: Luce. 2. [...] Woman, what haue I to do wyth the? myne houre is not yet come. Hys mother sayd vnto the mynisters: What soeuer he sayeth vnto you, do it. Ther were syxe waterpottes of stone set there, accordynge to the purifyenge of the Iewes, conteynynge euery one two or thre Me [...]reca, is a measure of halfe a fyrken, so that euery pot conteyned a fyrkē or a fyrken and a halfe measures. Iesus sayd vnto them: Fyll the waterpottes wyth water. And they fylled thē to the brymme. And Iesus sayde vnto them: Drawe nowe, and brynge it to the mayster of the feaste. And they dyd beare it. But whan the mayster of the feaste hadde taysted the water that was made wyne, and knewe not whence it was, (but the mynisters that hadde drawen the water knewe it,) the mayster of the feaste calleth the brydegrome, and sayeth vnto hym: Euery man at the fyrste setteth the good wyne, and whan they are dronke, than it that is worse: But thou hast kepte the good wyne hetherto. Thys begynnynge of B [Page] myracles hath Iesus done in Chana of Galile, and hath shewed hys glorye, and hys disciples beleued on hym. ⊢ Math. 4. b Marc. 1. b Luce. 4. d After thys went he downe to Capernaum, he, and hys mother, and hys brethren, and hys disciples, and they remayned there not many dayes. ✚ Math. 21. b Marc. 11. b Luce. 19. d And the Easter of the Iewes was at hande, & Iesus wente vp to Ierusalē, and he fande sellers of shepe, and oxen, & doues, & mony chaūgers syttynge. And whā he had made as it were a scourge of small cordes, he cast thē al out of ye tēple, ye shepe also & oxen, & the mony of the mony chaungers poured he out, and ouerthrewe the tables: And vnto thē that solde doues, he sayd: Haue these thynges hence, and make not my fathers house, a house of marchaūdise. But hys disciples remembred that it is wryttē: Psal. 68. b The zele of thy house C hath eaten me. The Iewes answered and said vnto hym: Math. 16. a Iohā. 6. d What tokē shewest thou to vs, that thou doest these thynges? Iesus answered and sayd vnto them: Math. 26. f Lowse thys temple and wythin thre dayes shall I rayse it agayne. Than sayd the Iewes: 1. Esd. 5.6.Syxe and forty yeare was thys tē ple abuyldynge, and wylt thou rayse it vp in thre dayes? But he spake of the temple of hys body. Whan he therfore was rysen agayne from the deade, hys disciples remembred that he sayd it, and they beleued the scripture and the worde that Iesus dydde speake. Whan he was at Ierusalem at Easter in the feaste, many beleued in hys name, seseynge [Page 123] hys tokens that he dyd. But Iesus dyd not cōmytte hymselfe vnto them, because he knewe them all, & because he neded not that ony mā shulde testifye of mā: Iere. [...]. [...] Apoc. [...]. [...] For he knew what was in man. ⊢
The .iii. Chapter. ✚
THer was a man of ye pharises A by name Ioha. [...]. [...] and .19. d Nicodemus, a ruler amonge the Iewes. The same came vnto Iesus by nyght, and sayd vnto hym: Rabbi, we knowe that thou art come a teacher from God: for Iohā. 9. b noman can do these tokens that thou doest, wythout God be wyth hym. Iesus answered and sayd vnto him: Verely verely I saye vnto the, without a man be borne a newe, he cannot se the kyngdome of God. Nicodemus sayd vnto hym: Howe can a mā be borne agayne, whā he is old? Can he entre agayne into hys mothers wombe and be borne agayne? Iesus answered: Iohā. 4. b and .7. b Titū. 3. a Verely verrely I saye vnto the, wythout a man be borne of water and the holy goost, he can not entre into the kyngdome B of God. Rom. 8. aThat whych is borne of flesh, is flesh: & that whych is borne of the sprete, is sprete. Maruayle not because I sayd vnto the, ye must be borne agayne. The wynde bloweth where he wyl, and hys voyce hearest thou: Eccles. 11. a but yu knowest not whence he cōmeth, or where he goeth. So is euery man yt is borne by ye sprete. Nicodemus answered & said vnto him: How can these thynges be? Iesus answered & sayd vnto hym: Art yu a master in Israel and knowest not these thynges? [Page] Verely, verely I saye vnto the: We speake that we knowe, and we testifye that we haue sene, & ye receaue not our wytnesse. Yf I haue tolde you of earthly thynges, & ye beleue not, how shall ye beleue yf I shal tel you of heauenly thynges? Ephes. 4. a And noman goeth vp into heauen, saue he that came downe from heauen, [euen] the sōne of mā, whych is in the heauens. And as Nume. 21. b Iohā. 8. c and .1 [...]. d Moses dyd lyfte vp the serpent in the wyldernesse, euen so must the sonne of man be lyfted vp, that euery mā that beleueth on hym do not peryshe, but haue C lyfe euerlastynge. ⊢ ✚ Roma. 5. a 1 Ioha. 4. b For God dyd so loue the worlde, that he gaue hys only begotten sonne, that mar. 16. b euery one that beleueth in hym do not perysh, but haue euerlastynge lyfe. Luce. 19. aFor God sente not hys sonne into the worlde that he do iudge ye world, but that the worlde be saued by hym He that beleueth on hym, shal not be iudged: but he that beleueth not, is iudged already: because he dyd not beleue in the name of the only begotten sonne of God. But this is the iudgemente, that Ioha. 1. a and .12. f the lyght is come into the worlde, and men loued the darkenesse more than the lyghte: for theyr workes were euel. Ephe. 5. b For euery one that doth euell, hateth the lyghte, and he commeth not to the lyght, that hys workes be not reproued. But he yt doth the truth, cōmeth to the lyght, that hys workes may be opē: for they are done in God. ⊢ Afterwarde came Iesus & his disciples in the lande of Iewrye, and dwelled there wyth them Ioh. 4. a and baptysed. [Page 124] Math. 3. a Marc. 1. a Luce. 3. a And Ihon was also baptysynge in Ennō by Salim: for there wer many waters and they came & were baptised: Math. 4. b For Ihon was not yet put in preson. ✚ And ther arose a question amonge the disciples of Ihon wyth the Iewes of the purificacion. And they came vnto Ihon, and sayd vnto hym: Mayster, he that was wyth the beyonde Iordane, of whom thou dyd dest beare wytnesse, beholde ye same baptyseth, Iohā. 4. a. and all men come vnto hym. Ihon answered and sayd: A mā can receaue nothynge, wythout it be geuen him from heauen. Ye your selues beare me recorde, Iohā. 1. b. that I sayd: I am not Christ, but I am sent before hym. He that hath the bryde, is the brydegrome: but the brydegromes frende that stādeth and heareth hym, he reioyceth greatlye because of the brydegromes voyce. Thys ioye of myne thā is fulfylled, he must increace, but I must minish He that commeth from on hygh, is aboue all: He that is of the earth, is E earthye, and speaketh of the earthe. He that is come from the heauen, is aboue all, & testifyeth it that he hath sene and herd, and nomā receaueth hys wytnesse. But who so shall receaue hys wytnesse, hath set to hys hande Roma. 3. a that God is true. For he whome God hath sente, speaketh ye wordes of God: Esaie. 61. a For God geueth not ye sprete by measure. The father loueth the sonne, and Math. 11. a Luce. 10. c hath geuen al thynges in hys handes. Ioh. 6. [...] 1. Iohā. 5. b He that beleueth in the sonne, hath lyfe euerlastynge: but he that beleueth not ye sōne, he shall not se lyfe, but ye wrath [Page] of God abydeth vpon hym.
The .iiii. Chapter.
A WHan Iesus thā dyd know that ye pharises had herde that Iesus maketh & baptyseth mo disciples than Ihon, (thoughe Iesus baptysed not, but hys disciples.) Math. 4. b. he lefte Iewry, and wente agayne into Galile: but it neded hym to go thorowe ye myddes of Samaria. He came therfore in a citie of Samaria, called Sycharnye the pece of lande that Gene. 48. d Iacob gaue vnto Ioseph hys sonne: & there was the well of Iacob. Iesus beynge weery of hys yourney, sat thus vpon the well. And it was nearehande the syxte houre, [and] ther came a woman of Samaria, to drawe water. Iesus sayde vnto her: Geue me to drynke. For his disciples were gone into the cytie, that they myghte bye meates. Than sayd the same woman of Samaria vnto hym: Howe doest thou, seynge thou arte a Iewe axe drynke of me, whych am a woman of Samaria? 4. Reg. 17. c Ioha. 8. c For the Iewes medle not wyth the Samaritanes. B Iesus answered and sayd vnto her: Yf thou knewest the gyfte of God, and who it is that sayeth vnto the: Geue me to drynke, thou woldeste happely haue requyred of hym, and he shulde haue geuen the Iere. 2. b Iohā. 7. d the lyuynge water. The woman sayd vnto hym: Syr, thou haste not where wyth thou mayest drawe, & the wel is depe, whence haste thou than the lyuynge water? Arte thou greater than our father Iacob, whych gaue vs thys well, and he, and his chyldrē [Page 125] and hys cattell dyd drynke of it? Iesus answered, and sayd vnto her: Euery man that drynketh of thys water, shall thyrst agayne, but he that shall drynke of the water that I shall geue hym, he shall not thyrst for euer: Ioha. 3. a Titū. 3. a but the water that I shall geue hym, shall become vnto hym a foūtayne of water spryngynge into the lyfe euerlastynge. The woman sayeth vnto him: Iohā. 6. d Syr, geue me that water, that I thirst not, nother come hether to drawe. Iesus sayde vnto her: Go thy waye: call thy husbande C and come hether. The woman answered and sayde: I haue no husbād. Iesus sayeth vnto her: Thou haste sayd well, I haue no husbande: for thou haste had fyue husbandes, and he that thou hast now, is not thy husbande: in that hast thou sayd truely. The woman sayd vnto hym: Syr, Luce. 7. bI se thou art a prophete. Oure fathers haue worshipped vpon thys mountayne, and 3. Reg. 9. a 2. Pat. 7. c ye saye, that at Ierusalem is the true place where mē must worshippe. Iesus sayeth vnto her: Woman beleue me, the houre shall come whan ye shall worshippe the father, nother at Ierusalem, nor vpon thys mountayne. Ye worship that ye knowe not. We worshippe that we knowe: for, Gen. 22. c Saluacion cō meth of the Iewes. But the houre commeth and is now, whā the true worshippers shall worshippe the father in Roma. 1. [...] sprete and truth: for the father requyreth suche also, that they maye worshippe hym. 2. Cori. 3. c God is a sprete, and they that worshippe him must worshippe in sprete and truth? [Page] D The woman sayeth vnto hym: I knowe that Messias, whych is called Christ commeth: whan he therfore shall come, he shall shewe vs all thynges. Iesus sayeth vnto her: Ma [...]. 26. f Marc. 14. g Luc [...]. 22. c Iohā. 9. d and .10. c I am he that speaketh wt the And forth wyth came hys disciples, and maruayled that he spake wyth the woman: yet sayd noman: What axest thou, or what speakest thou wt her? Than lefte the woman hyr waterpot, and wente into the cytie, & sayd vnto those men: Come and se ye man that hath tolde me all what so euer I haue done: Is not he Christ? Thā wente they out of the cytie, & came vnto hym. In the meane season prayed the disciples hym, sayenge: Mayster, eate. But he sayd vnto them: I haue meate to eate that ye knowe not. Than sayd hys disciples to ech other: Hath ony man brought hym to eate? Iesus sayd vnto them: My meate is, that I do the wyll of hym that sente me, yt I fulfyll hys worke. Do not ye say that ther be yet foure monethes and [thā] cōmeth the haruest? Beholde I saye vnto you: Lyft vp youre eyes & loke vpō ye contries, Math. 9. d Luce. 10. afor they are now whyte vnto ye haruest. E And he yt reapeth, receaueth rerewarde, and gathereth frute vnto lyfe euerlastynge, that both he that soweth and he that reapeth may reioyce together. For in that is ye word true: One mā it is that soweth, and another that reapeth. I haue sente you to reape, where vpon ye bestowed no laboure. Other men haue laboured, and ye are entred into theyr laboures. And manye [Page 126] Samaritanes of that cytie beleued on hym, because of the womās word bearynge recorde: He hath tolde me all that I haue done. Whan the Samaritanes nowe came to hym, they prayed hym that he wold tary there. And he taryed there two dayes. And many mo beleued because of hys worde, and sayd vnto the woman: Now do we beleue, not because of thy sayeng, for Iohā. 1 [...]. b we haue herd [hym] our selues, & know, that thys is truely the Saueoure of ye worlde. ⊢ And after two dayes he wente frō thēce, and wente into Galile. Math. 13. g Marci. 6. a Luce. 4. c For Iesus hymselfe testifyed that a Prophete hath no honoure in hys cōtry. Whā he therfore cam into Galile, the Galileans receaued hym, as they hadde sene all thynges that he had done at Ierusalem in the feast: for they also were come to the feast daye. Than came he agayne in Chana of Galile, Iohā. 2. [...] where he had made the water wyne. ✚ And ther was a certayne ruler, F whose sonne was sycke at Capernaum. The same whan he herd that Iesus dyd come frō Iewry into Galile, he wente to hym, and besoughte hym that he wold come downe and hea [...]e hys sonne: for he began to dye. Than sayd Iesus vnto hym: wythout ye se tokens and wonders, ye beleue not. But the ruler sayeth vnto hym: Syr, come downe or euer my chylde do dye. Iesus sayeth vnto him Go thy way, thy sonne lyueth. The man beleued the worde whyche Iesus sayd vnto hym, and went away. As he was now goynge downe, hys seruaūtes met hym, & shewed hym, [Page] sayenge: that his sōne dyd lyue. Thā axed he them the houre wherein he dyd mende. And they tolde hym: Yesterdaye at seuen of the clocke dyd ye feuer leaue hym. Than dyd the father knowe that it was at the houre that Iesus sayd: Thy sonne lyueth, Actu. 18. aand he & al hys house dyd beleue. ⊢ Thys seconde token dyd Iesus whā he came agayne from Iewry into Galile.
The .v. Chapter. ✚
A AFter that ther was a feast of the Iewes and Iesus wente vp to Ierusalem. Ther is at Ierusalem by the slaughter house a poole, whyche is called Bethseda, hauynge fyue porches. In these laye a great multytude of sycke, blynde, lame, and wythered, waytynge for the stearynge of the water. For the angel of the LORDE came downe at a certaine tyme in the poole, and ye water was steared. And he that was fyrst gone downe into the poole, after the stearyng of the water, was made whole of what so euer disease he was vexed. And a certayne man was there, hauynge a disease eyght and thyrtye yeare. Whan Iesus had sene ye same lyenge, and dyd anowe that he had now ben diseased a greate whyle, he sayeth vnto hym: Wylte thou be whole? The sycke answered hym: Syr I haue no man, that as the water is steared, he maye put me into the poole: For as I come, another is gone downe afore me. Iesus sayeth vnto hym. Math. 9. a Marc. 12. a Luce. 5. c Ryse, take vp thy bed, & walke. And forthwyth was the same [Page 127] man made whole, and toke vp hys bed, and walked. Math. 12. a Marci. 2. c and .3. a Luce. 6. a 13. b. 14. a. Ioh. 7. a and .9. a And it was ye sabbat on that daye. Therfore sayd the Iewes vnto hym that was made whole: It is the sabbat, and it is not lawfull for the to cary thy bedde. He answered them: He that made me whole, the same said vnto me: Take vp thy bed, and walke. Than axed they him: What man is he, that said vnto the: Take vp thy bed & walke? But he yt was made whol knew not who it was. For Iesus Iohā. 6. b had gotten hymselfe awaye from the people that was in that place. Afterwarde dyd Iesus fynde hym in the temple, B and he sayd vnto him: Beholde, thou arte made whole, Ioha. 8. a synne not nowe, lest some worse thynge happen vnto the. The same man wente, and shewed the Iewes that it was Iesus that had healed hym. ⊢ Therfore dyd the Iewes persecute Iesus, because he dyd these thynges on ye sabbat. But Iesus answered thē: 1. Cori. 12. a My father worketh hetherto, & I worke [also.] Therfore sought the Iewes so much ye more to slaye hym, for he brake not only ye sabbat, Math. 26. f Mar. 14. g Luce. 22. c but he called God also hys father, makynge hymselfe equall wyth God. Iesus therfore answered and sayd vnto thē Verely verely I saye vnto you: Iohā. 9. a. The sonne can do nothyng of him selfe, but that he seyth the father do: for what thynges so euer he doth, ye same doth the sonne lykewyse. The father loueth ye sōne, & sheweth hym al thynges that he doeth, and he shal shewe hym greater workes than these, that ye also maye maruayle. [Page] For as the father rayseth the deade, and maketh them to lyue, so doth ye sonne also make to lyue whome he wyll. Nother doth the father iudge ony man, but Math. 11. e Luce. 10. c he hath geuen al iudgement vnto the sonne, that al men shulde honoure the sonne, as they honoure the father. He that honoureth not the sonne, honoureth not the father, whych sente the sonne. Verely verely I saye vnto you, that he Iohā. 8. [...] that heareth my worde, and beleueth him that sente me, hath lyfe euerlastyng and Luce. 23. d commeth not into iudgement, but he is gone from death to lyfe. C Verely, verely I saye vnto you that Marc. 5. e Iohā. 11. e 1. Tess. 4. c the houre commeth, and is now, whan the dead shall heare the voyce of the sonne of God: and they that shall heare it, shall lyue. Iohā. 1. a and .14. a For as the father hath lyfe in himself, so hath he also geuen vnto ye sonne to haue lyfe in hymselfe: and hath geuen hym power to execute iudgement, for he is the sonne of man. Maruayle not at thys: Dan. 12. a. Math. 25. d for the houre commeth, wherin all they that be in graues, shall heare the voyce of the sōne of God, & shall go forth, they that haue done good vnto the resurreccion of lyfe: but they that haue done euell, in the resurreccion of iudgement. I can do nothynge of my selfe. As I heare, so do I iudge, & my iudgement is iust: for I seke not my wyll, but hys wyll that sente me. Iohā. 8. b. [...] Yf I therfore beare wytnesse of my selfe, my wytnesse is not true. For ther is another yt beareth wytnesse of me, and I knowe yt D his wytnesse is true that he beareth of me. Iohā. 1. [...] Ye sente vnto Ihon, and he [Page 128] dyd beare wytnesse of the truth. Neuerthelesse, I receaue no recorde of man: but I saye these thynges, that ye may be saued. Iohā. 1. b He was a burnynge and shynynge lyghte: and ye wolde haue reioyced a lytle whyle in hys lyght. 1. Ioh. 5. [...] But I haue a greater wytnesse than Ihon. Ioh. 10. c For the workes that my father hath geuē me yt I shulde do thē, ye same workes yt I do bear wytnesse of me that the father hath sente me. Math. 5. b and .17. a Iohā. 8. b And ye father yt hath sent me he beareth wytnesse of me, nother haue ye euer herd hys voyce, nor haue sene hys lykenesse. Deut. 5. c Iohā. 1. b and .6. [...] And ye haue not hys worde abydynge in you: for ye beleue not hym, whome he hath sente. 1. Iohā. 4. [...] Search the scriptures, for ye thynke to haue euerlastynge lyfe in them: Actu. 17. b Deu. 18. c and the same be they that beare wytnesse of me, and ye wyll not come vnto me, that ye maye haue lyfe. Iohā. 12. [...] I receaue no prayse of men, but I knowe you that ye haue not the loue of God in you. I am come in my fathers name and ye haue not receaued me: 1. Iohā. 2. c 2. T [...]ssa. 2. [...] Yf another shall come in hys name, the same shall ye receaue. How can ye beleue, whych receaue prayse of ech other, and seke not the glory that is of God only? Thynke not that I shall accuse you before my father: ther is ony that accuseth you, [euē] Moses, in whom ye trust. For yf ye beleued Moses, ye wold happely beleue me also: Deut. 18. [...] for he hath wryttē of me. But yf ye beleue not hys wrytynges, how shal ye beleue my wordes?
The ▪vi. Chapter▪
[Page] A AFter these thynges Math. 14. b Marc. 6. d Luce. 9. b went Iesus ouer the see of Galile nye to ye cytie Tyberias, and a great multitude followed hym: for they sawe the tokens that he dyd vpon them yt were sycke. Therfore went Iesus vp into a moūtayne, and sat there wyth hys disciples: And Exodi. 12. a Easter the Iewes feaste was at hande. ✚ Whan Iesus than had lyfted vp hys eyes, and had sene that a great multitude dyd come vnto hym, he sayde vnto Philippe: Whence shall we bye breades yt these may eate? But thys he sayde temptyng hym: For he knewe what he shuld do. Philippe answered him: Two hūdreth penyworthes of breades do not suffise them, that euery one maye take a lytle. One of hys disciples sayd vnto hym, Andrewe ye brother of Simon Peter: Here is a lad, whych hath fyue barly loaues, & two fyshes, 4. Reg. 4. c but what are these amonge so many? Than sayd Iesus: Cause the men to syt downe. Ther was much grasse in that place. Thā dyd the men syt downe, in nombre near [...]hande fyue thousande. Than dyd Iesus take the breades, and as he had geuen thankes, he [toke them to hys disciples, but the disciples] gaue them vnto thē that sat downe: and lykewyse of the fyshes so muche as they wolde. And whan they were fylled, he sayd vnto hys disciples: Gather the broken peces that are lefte ouer, lest they perysh. Than gathered they [them] and fylled twelfe baskettes of the broken peces of the fyue barly loues, yt whych were lefte [Page 129] ouer vnto them that had eaten. Than those men as they had sene the token that Iesus had done, they sayd: Luce. [...]. b Iohā. 4. c Thys truely is the prophete that shulde come into the worlde. ⊢ Whan Iesus now knewe that they shulde come to take hym and make hym a kynge, Ioha. 5. a he fled agayne into the moūtayne, he alone. Math. 14. c Marc. 6. e But whā it was become euen, hys disciples wente downe to the see. And whan they were gone vp into the shippe, they came ouer the see to Capernaum, and it was now become darke, and Iesus was not come vnto them & the see arose wyth a great wynde. Whan they therfore had rowed vpō a fyue and twenty or thyrty furlonges, they se Iesus walkynge vpon the see, and to come neare, and they were afrayed. But he sayde vnto them: I am it, feare not. Than wolde they take hym into the shippe and forthwyth was the shippe at the lande to the whych they wente. The nexte daye the people that C stode on the other syde of ye see sawe that ther was none other shippe, saue one, and that he had not entred into the shippe wyth hys disciples, but that ye disciples were gone alone: (Neuerthelesse other shippes came from Tyberias, neare to the place where they had eaten bread, they geuynge thākes to God.) Whā the people thā sawe yt Iesus was not there, nor hys disciples, they wente vp into lytle shippes, & came to Capernaum▪ sekynge Iesus. And whan they had founde hym beyonde ye see, they sayde vnto hym: Mayster, whā [Page] camest thou here? Iesus answered them, and sayd: Verely, verely I say vnto you, ye seke me, not because ye haue sene the myracles, but because ye haue eatē of the breades, and are satisfyed. ✚ Laboure not for ye breade that perysheth, but yt abydeth into euerlastyng lyfe, the whych the sōne of man shal geue you: For hym hath D God the father sealed. Than sayde they vnto hym: What shall we do that we myght worke the workes of God? Iesus answered and sayd vnto them: Thys is the worke of God that ye beleue in hym whom he sēt. Than sayd they vnto hym: Math. 16. a Marc. 8. b Ioh. 2. c What token doest thou than, that we may se and beleue ye? what workest thou? Our fathers haue eaten breade in ye wyldernesse, as it is wrytten: Exodi. 16. a Psal. 77. c He gaue them breade from heauen to to eate. Than sayd Iesus vnto thē: Verely verely I saye vnto you: Moses gaue you not the same breade from heauen, but my father geueth you the true breade from heauen: For it is the true breade that came downe from heauē, and geueth lyfe vnto the worlde. Than sayd they vnto hym: Ioh. 4. b Syr, geue vs alwaye thys breade. But Iesus sayd vnto them: I am the breade of lyfe, he that commeth vnto me, shall not honger: and he yt beleueth on me, shall not thyrst for euer. ⊢ But I haue sayde vnto you that ye haue sene me, and haue not beleued. All that the father geueth vnto me, commeth vnto me: and hym that shal come vnto me, shall I not caste forth. For, I am come downe from heauen, not [Page 130] that I shall do my wyll, Luce. 22. but hys wyll that sente me. Ioh. 10. c and . [...]8. a And thys is E the fathers wyll that sente me, that of all that he hath geuen me, I shuld not lese ought, but rayse it vp agayn at the last daye. Thys is my fathers wyll, whyche sente me, that Iohā. 5. c who so seyth the sonne, and beleueth in hym maye haue lyfe euerlastynge, and I shall rayse hym at the last daye. Than murmured the Iewes at him because he dyd say: I am the lyuyng breade, whyche came downe from heauen, and sayde: Math. 13. g Is not thys Iosephs sonne, whose father and mother we do knowe? Howe sayeth he thys than: I am come downe from heauen? Than answered Iesus and sayd vnto them: Murmure not amonge you: Math. 16. c Iohā. 6. g 2. Tessa. 3. a Noman can come vnto me, wythout the father that hath sente me, shal drawe hym, and I shall rayse hym agayne at the last daye. It is wrytten in the prophetes: Esa. 54. c Iere. 31. f Math. 11. [...] Luce. 10. c And they shall all be apte to be taught of God. For euery one that hath herde of the father, & hath learned, commeth vnto me. Deu. 4. b and .5. c Not because ony man hath sene the father, saue he that is of God, ye same hath F sene the father. Verely verely I saye vnto you, Iohā. 3. e 1 Ioha. 5. bhe that beleueth on me hath lyfe euerlastynge. I am the breade of lyfe. Your fathers haue eaten Manna in the desert, and are dead. Thys is the breade cōmynge downe from heauen, that yf ony man shall eate of it, he do not dye. I am the lyuynge breade, whyche ame come downe from heauen. Yf ony man shal eate of thys bread, [Page] he shall lyue for euer: & the breade, Luce. 2 [...]. d that I shall geue for the lyfe of the worlde, is my flesh. ⊢ Than stroue the Iewes amonge themselues, sayenge: How can he geue vs hys flesh to eate? Than sayd Iesus vnto thē: Verely verely I saye vnto you excepte ye shall eate the fleshe of the sonne of man, & drynke hys bloude, ye shal not haue lyfe in you. He that eateth my fleshe, and drynketh my bloude, hath lyfe euerlastyng, and I shal rayse hym vp agayne in the last daye. ✚ For my fleshe is meate in dede, and my bloude is drynke in dede: [...]. Iohā. 4. b he that eateth my fleshe, and drynketh my bloude, abydeth in me and I in hym. As the lyuynge father hath sente me, and I lyue for the fathers sake: and he that eateth me, he shall also lyue for my sake. Thys is the breade that is come downe from heauen. Not as your fathers dyd eate Manna and are dead. He that eateth thys breade shal lyue for G euer. ⊢ These thynges sayd he in the synagoge, teachynge in Capernaū. Many therfore of hys disciples hearyng thys, sayd: Thys is a harde sayenge, and who can heare it? But Iesus knowynge by hymselfe that hys disciples dyd murmure at that, he sayd vnto them: Doth thys offende you? [What] than yf ye shall se the sonne of man Math. 26. f Actu. 1. b go vp where he was fyrste? It is the sprete that quyckeneth, the fleshe profyteth nothynge. The wordes that I haue spoken vnto you, are sprete and lyfe: but ther are some of you that beleue not. For Iesus dyd knowe from the [Page 131] begynnynge whyche were the beleuynge, and who shulde betraye him. And he sayd: Therfore sayde I vnto you: Iohā. 9. c Noman can come vnto me, wythout it be geuen hym of my father. From that tyme forth wente many of hys disciples backe, and dyd not now walke wyth hym. Thā said Iesus vnto the twelfe: Wyll ye also go awaye? Than answered hym Simon Peter: Math. 16. c LORDE, to whome shall we go? Thou hast the wordes of euerlastynge lyfe, and we beleue and haue knowen that thou arte Christ the sonne of God. Iesus answered vnto them: Haue not I chosē you twelfe, Iohā. 13. b and is not one of you a deuell? But he spake of Iudas Simon Iscariots sonne: Ioha. 13. a and .18. a for he shulde betraye hym, and he was one of the twelfe.
The .vii. Chapter. ✚
AFter thys wente Iesus aboute in Galile, for he wolde not walke in Iewry, because the Iewes soughte to slaye hym. And ye Iewes Leui. 23. [...]feast of tabernacles was at hāde. Than sayd hys brethren vnto hym: Get the hence, & go into Iewry, that thy disciples also may se thy workes that thou doest. For noman doeth ought in secrete, and seketh hymselfe to be knowen openly: Yf thou doest these thynges, shewe thyselfe vnto the worlde: For hys brethrē dyd not beleue on hym nother. Thā sayd Iesus vnto them. My tyme is not yet come, but your tyme is alway ready Ioh. 16. bThe world cā not hate you, Sap. 2. c but me it hateth, for I testifye of it yt his [Page] workes are euel. Go ye vp into this feast, I wyll not go vp vnto it, for my tyme is not yet fulfylled. Whan he had sayd thys, he abode in Galile But whan hys brethren were gone vp, than wente he vp also to ye feast, not openly, but as it were secrete. Than sought the Iewes hym at the feaste, and sayd: Iohā. 11. f Where is he? And ther was a great murmure amōge the people of hym. For some sayde: Math. 21. [...] Iohā. 6. b. and .7. d He is good. And other sayd: No, but he myscaryeth ye people. Ioh. 12. f How be it nomā spake openly of hym, for B feare of the Iewes. ⊢ But now in the myddest of the feast, Iesus went vp into the temple and taught. And the Iewes maruayled, sayeng: How can he the scriptures, seynge he hath not learned [them?] Iesus answered them, and sayd: My doctrine is not myne, but hys that sente me. Who so wyll do hys wyll, he shall knowe of ye doctrine whether it be of God, or whether I speake of myselfe. He that speaketh of hymselfe, seketh hys owne prayse: but he that seketh hys prayse that sente hym, the same is true, & ther is no vnryghteousnesse in hym. Exo. 20. c Le [...]. 24. e Hath not Moses geuē you the lawe? and noman of you kepeth the lawe: Why do ye seke to slaye me? The people answered, and said: Thou hast the deuell, who seketh to slaye the? Iesus answered and sayde vnto thē: Ioha. 5. a I haue done one worke, and ye al maruayle. Moses therfore gaue you the circumcision, not because it is of Moses, Gene. 17. b but of the fathers: and vpon the sabbat do ye circumcyse [Page 132] a man. Yf a mā do receaue circumcision vpon the sabbat, that ye lawe of Moses be not disanulled: disdayne ye at me that I haue made a man whole euery whyt vpō the sabbat? Deut. 1. [...] Iudge not after ye vtter appearaunce, but iudge ryghteous iudgement. Than sayde some of them of C Ierusalem: Is not thys he whome they seke to slaye? Beholde, he speaketh openly, and they saye nothynge to hym. Do the rulers know in dede yt this is Christ? Math. 1 [...]. g Ma [...]. 6. a Luce. 4. c We know whēce he is: but whan Christ shal come, no man shall knowe whēce he be. Thā cryed Iesus teachyng in the temple and sayenge: Ye knowe me, & whēce I am ye know, Iohā. 8. b and I am not come of my selfe: but he is true that sente me, whome ye knowe not. I knowe hym, and yf I shall saye that I know him not, I shalbe a lyar like you: but I knowe hym, for I am of hym, & he hath sente me. Luce. 19. d 10. b. 21. a. Iohā. 8. b Than soughte they to take hym, and noman layed handes on hym: for hys houre was not yet come. Iohā. 8. c and. 21. e But many of the people beleued on hym, and sayd: Whan Christe shall come, shall he do more miracles than these that he doth?D The pharises herde the people murmurynge thys, 1. Reg. 19. d Math. 22. b Marc. 12. b Luce. 20. c and the rulers and pharises sente seruauntes that they shulde take Iesus. Than sayd Iesus vnto them: Iohā. 16. b I am yet a lytle whyle wyth you, and I go to hym that sent me. Iere. 29. c Iohā. 8. b and .13. d Ye shall seke me, and not fynde me, and where I am cā not ye come Than sayde the Iewes amonge thē selues: Where shall he go, that we [Page] shall not fynde hym? Wyll he go amonge the Gentyles that lye scattered here and there, and teach ye Gē tils? What sayenge is thys that he sayeth: Ye shall seke me, & not fynde me: &, where I am can not ye come? And in the laste, the moost solemne daye of the feast stode Iesus & cryed sayenge: Esaye. 55. a He that thyrsteth let hym come vnto me and drynke. He that beleueth on me (as sayeth the scripture) out of hys belly shal flowe floudes Esai. 12. a Ioel. 2. f Iohā. 3. a and .4. b of lyuynge water. But that he sayd of Actu. 2. a the sprete, the which the beleuynge in hym shulde receaue: For the holy goost was not yet geuen, because Iesus was not yet glorifyed. Now whan many of that company herde these hys sayenges, they sayd: Mat. 12. b e Luce. 7. b Ioh. 9. b 10. b. 12. b Thys truely is a prophete. Other sayd: mat. 16. c Ioh. 6. g Thys is Christ. But some sayd: Ioh. 1. e Doth Christ come of Galile? Doth not scripture saye, that Christ commeth Psa. 131 b of Dauids sede, and of the towne Mich. 5. a Math. 2. a Bethleem? Therfore was ther a debate amonge ye people E for hys sake Math. 21. e Marci. 11. c Luce. 19. d Ioh. 8. b And some of thē wolde haue taken hym, but noman layed handes on hym. Than came the seruaūtes to ye hygh prestes & pharises, & they said vnto them: Why haue ye not brought hym? The seruaūtes answered: Neuer man spake as thys man doth. Than answered them the pharises: Are ye also myscaryed? Ioh. 12. f 1. Cor. 1. dHath ony of the rulers beleued on hym, or of the Pharises? But thys cōmune people which do not knowe ye lawe are cursed. Ioh. 3. a and .19. d Nicodemus said vnto thē: he yt came vnto hym in the nyght, which was one of thē: Exodi. 23. a Leui. 19. d Doth [Page 133] our lawe iudge a man, wythout it haue fyrst herde of hymselfe, & haue knowen what he doth? They answered and sayd vnto hym: Art thou also a Galilean? Iohā. 1. [...] Search the scriptures, and se, that ther aryseth no prophete out of Galile. And euery man returned vnto hys house.
The .viii. Chapter. ✚
ANd Iesus Math. 21. b Marc. 11. b wente vnto A mounte Oliuete, & early in the mornynge he came agayne into the temple, & all the people came to hym, and syttynge he taught them. And the scribes and pharises brought a woman taken in aduoutry, and set her in the myddest, and sayd vnto hym: Mayster, thys woman is nowe taken in aduowtry. Now hath Moses Leui. 20. [...] in the lawe cōmaunded vs to stone suche: What sayest thou therfore: and thys they sayd temptynge hym that they myght accuse hym. But Iesus stoupynge downewarde, dyd wryte on ye groūde wyth hys fynger. Whā they now continued axynge hym, he lyft hymselfe vp, and sayd vnto them: He of you yt is wythout synne, let hym throwe fyrst a stone at her. And bowyng hymselfe agayne he wrote vppon the groūde. But they hearynge these thynges, they went out one after another, begynnynge at ye eldest & Iesus remayned alone, & the woman standynge in the myddest. Iesus lyftynge hymselfe vp, sayde vnto her: Woman, where are they yt dyd accuse ye? hath nomā cōdēned ye? The which said: Noman LORD. And Iesus sayd: Nother shal I cōdēne ye. Go thy [Page] waye, Ioh [...]. 5. b & synne hēceforth nomore ⊢ B Iohā. 1. a 9. a. 12. e Than spake Iesus agayne vnto them, sayenge: ✚ I am Iohā. 1. a 9. a. 12. e the lyght of the worlde. He that followeth me, doth not walke in darkenesse, but he shall haue the lyght of lyfe. Than sayd vnto hym the pharises: Thou bearest recorde of thy selfe, thy recorde is not true. Iesus answered & sayd vnto them: Iohā. 5. c Though I beare recorde of myselfe, [yet] is my recorde true, Iohā. 7. c for I knowe whence I am come, and whether I go: Iohā. 14. a but ye knowe not whence I come, or whether I go. Ye iudge after the fleshe, I iudge noman: and yf I iudge, my iudgemēt is true, because I am not alone, but I and the father that sent me. And in your lawe it is wrytten, that Deut. 17. a and .19. c the wytnesse of two men is true. I am he that beare wytnesse of me selfe, Math. 3. b and .17. a Iohā. 5. d & ye father yt sente me beareth wytnesse of me. Thā sayd they vnto hym: Where is thy father? Iesus answered: Math. 11. e Luce. 10. c Ioha. 7. c Ye know nother me nor my father. Yf ye knewe me, ye shulde happely knowe my father also. These wordes spake Iesus vpon the Gods cheste, teachynge in the temple, Iohā. 7. c and noman toke hym, for hys houre was not yet come. ⊢ Thā sayd Iesus agayne vnto them: ✚ Iohā. 7. d and .13. d I go my waye, and ye shall seke me, & ye shall dye in your synnes. Where I go can not ye come. Than sayd ye Iewes: Wyl he kyl himselfe, because he sayeth: Where I go can not ye come. And he said vnto them: Ye are from beneth, I am from aboue: Ye are of thys worlde, I am not of this worlde. Therfore haue I sayd vnto [Page 134] you, that ye shal dye in your synnes: Math. 16. b Iohā. 3. c and .6. f 1 Ioha. 5. [...]for yf ye shall not beleue that I am it, ye shal dye in your synne. Than sayd they vnto hym: Who art thou?C Iesus sayd vnto them: The begynnynge whych also speake vnto you. I haue many thynges to speake and to iudge of you, but he that sente me is true, and I speake in the world Ioh. 15. bthose thynges that I haue herde of hym. And they knew not that he called God hys father. Than sayde Iesus vnto them: Whan ye Num. 21. b Iohā. 3. b and .21. d shal lyfte vp the sonne of man, Ioh. 13. d than shal ye knowe that I am he, and I do nothynge of myself, Ioh. [...]. [...] 7. b. 12. f and .14. a but as the father hath taught me, those thynges do I speake. And he that hath sente me, is wyth me, & hath not lefte me alone: for I do alway the thynges yt please hym. ⊢ As he spake this, Iohā. 7. c many beleued on hym. ✚ Than sayd Iesus vnto those Iewes yt beleued on hym: Yf ye shall abyde in my worde, ye shalbe my very disciples, and ye shal knowe the truth, & the truthe Roma. 6. b and .8. a Gala. 4. a shal delyuer you. They answered vnto hym: We are the sede of Abraham, & neuer serued ony man, howe sayest thou: Ye shalbe fre? Iesus answered thē: Verely verely I saye vnto you, that Roma. 6. b 2. Pet. 2. d euery man that doeth synne, is a seruaunte of synne: as for a seruaunt abydeth not in the house for euer, but the sonne abydeth foreuer. Yf the sōne therfore delyuer you, ye shalbe fre in dede. I know that ye be Abrahās chyldren, but ye seke to kyl me, because my worde hath no hold in you. I speake that I haue sene by D my father, and ye do that ye haue [Page] sene by your father. They answered and sayd vnto hym: Abraham is our father. Iesus sayeth vnto them: Yf ye be the chyldren of Abraham, do ye workes of Abraham. But now ye seke to slaye me, a mā that hath told you the truth, Ioh. 3. c and .7. b the whyche I haue herde of God, that dyd not Abrahā. Ye do your fathers workes. Than sayd they: We are not borne of fornicacion, we haue a father, [euen] God. Than sayd Iesus vnto them: Yf God were your father, thā wold ye surely loue me, for I am proceded and come from God: for I am not come of my selfe, but he hath sente me. Why do not ye know my spech? [Euen] because ye can not hear my worde. Ye are of the father ye deuell, and hys desyres wyll ye do. Gene. 3. a 1. Ioh. 3. b The same was a murtherer from the begynnynge, and dyd not abyde in the truth: for ther is no truth in hym. Whan he speaketh a lye, he speaketh of hys owne: for he is a lyar, and his father. But yf I tell the truth, ye beleue me not. ✚ Which of you can rebuke me of synne? Yf I tell you the truth, wherfore do not ye beleue me Ioh. 10. a 1. Ioh. 4. aHe that is of God, heareth the wordes of God. Therfore heare ye not, because ye are not of God. Thā answered E the Iewes and sayd: Do not we saye ryght that thou arte a Samaritane, Ioh. 10. b and hast the deuel? Iesus answered: I haue not the deuel, but I honoure my father, & ye haue dishonoured me. I seke not myne owne prayse, ther is one that doth seke it and iudgeth. Iohā. 5. cVerely I saye vnto you: Yf ony mā kepe my word, [Page 137] he shall not se death for euer. Than sayd the Iewes: Now do we knowe Math. 9. d and .12. c Marc. 3. b Ioha. 7. bthat thou hast the deuell. Abraham is dead and the prophetes, and thou sayest: Yf ony mā kepe my worde, he shall not se death for euer. Arte thou greater than our father Abraham? Whome doest thou make thy selfe? Iesus answered: Iohā. 5. c Yf I prayse my selfe, my prayse is nothynge. It is my father that prayseth me, whyche ye say is your God, and ye haue not knowē hym, but I haue knowē hym: And yf I saye that I do not knowe hym, I shalbe a lyar lyke you. But I knowe hym, and kepe hys worde. Abraham your father was glad that he myght se my daye, Gene. 1 [...]. and .22. a Hebr. 11. c and he sawe it, and reioyced. Than sayd ye Iewes Thou art not yet fyftye yeare olde, and hast thou sene Abraham? Iesus sayd vnto them: Verely verely I say vnto you: Or euer Abraham was, Ex [...]. 3. cI am. Ioh. 10. [...] Than toke they vp stones to cast at hym. Luce. 4. d But Iesus hyd him selfe, and went out of the temple. ⊢
The .ix. Chapter. ✚
AND Iesus goynge by, he A sawe a man blynde from hys byrth. And his disciples axed hym: Mayster, who hath synned, the same, or his elders, yt he was borne blynde? Iesus answered: Nother thys synned, nor hys elders: Iohā. 11. a but yt the workes of god shulde be shewed on hym. Ioh. 5. b I muste worke ye works of hym yt hath sēt me whyle it is day. The nyght cōmeth whā nomā can worke. As longe as I am in ye worlde, I am Iohā. 1. a 8. b. 12. [...] the lyghte of the worlde. Whan he had sayd that, [Page] he spitted vpō ye earth, & made clay of ye spatle, & straked the claye vpō hys eyes, and sayd vnto hym: Go thy waye, washe the in the poole Esaie. 8. b of Siloe, which is interpreted, sente. Thā wente he and washed [hym,] & came seynge. Hys neghboures & they that had sene that he was a begger afore, they sayd: Is not thys he yt sat & begged? Some sayd: It is he. But some sayde: No, but he is lyke hym. But he sayd: I am he. Than sayd they vnto hym: How are thyn eyes opened? He answered: The man that is called Iesus made claye, and anoynted myne eyes, and sayd vnto me: Go to the poole of Siloe, and washe [the:] And I wente and washed me, and I se. And they sayd vnto hym: Where B is he? He sayd: I can not tell. They brought to ye pharises hym that had ben blynde. Math. 12. a Marci. 2. c Luce. 6. c Ioh. 5. a and .7. b It was the sabbat whā Iesus made the claye, and opened hys eyes. Than axed the pharises hym agayne how he sawe. But he sayd vnto them: He put claye vpon myne eyes, and I washed me, and I se. Than sayde some of the pharises: Thys man is not of God whych kepeth not the sabbat. But some sayd: Ioh. 7. [...] 1 [...]. b. 12. bHow can a synfull man do these tokens? And ther was a diuision amonge them. Than sayd they again vnto the blynde: What sayest thou of hym, that he hath opened thyne eyes? But he sayd: Iohā. 7. d It is a prophete Than dyd the Iewes not beleue of hym that he had ben blynde & sawe, tyll they dyd call the elders of hym that sawe, and axed them, sayeng: Is this your sonne, whome ye saye that he was borne blynde? How doth he [Page 136] than now se? Hys elders answered them, and sayd: We knowe that this is oure sonne, and that he is borne blynde: but how he doth now se, can not we tell: or who hath opened hys eyen can we not tell: axe hymselfe, he hath age [ynough] let hym speake of hymselfe. Thys sayd hys elders C because they feared ye Iewes. Ioh. 12. f For the Iewes had conspyred already, that yf ony man dyd confesse hym to be Christ, he shuld be excōmunicate: therfore sayd hys elders: he hath age [ynough,] axe hym. Than called they the man agayne that had bene blynde, and sayd vnto hym: Iosue. 7. [...] Actu. 12. d Geue glory vnto God, we know that thys man is a synner. Than sayd he vnto them: Whether he be a synner cā not I tell: one thynge I knowe, that where I was blynde, nowe I se. Than sayd they vnto hym: What dyd he vnto the? Howe opened he thyne eyes? He answered: I told you euen now, and ye herde it, what wil ye heare it agayne? Wyll ye also become hys disciples? Than cursed they hym & sayd: Be thou hys disciple, but we be Moses disciples. We knowe ye God hath spokē vnto Moses, but we knowe not whence thys is. The man answered, & sayd vnto D them: It is a maruaylous thynge, yt ye knowe not whence he is, and he hath opened myne eyes. But we knowe that God doth not heare synners: but yf ony man be a seruer of God, and doth hys wyll, hym doth he heare. It is not herde sence the worlde beganne, that ony man dyd open the eyes of one borne blynde. [Page] Yf he were not of God, he could not do ought. They answered and sayde vnto hym: Thou arte altogether borne in synne, and doest thou teach vs? And they cast hym out. Iesus herde that they had caste hym out, & whan he had founde hym, he sayd vnto hym: Doest thou beleue on ye sōne of man? He answerd and sayd: Who is it LORDE, that I may beleue on hym? And Iesus sayd vnto hym: Math. 26. f Marc. 14. g Iohā. 4. dThou hast sene hym, and he that speaketh wyth the is it. But he said: LORDE, I beleue. And fallynge downe he worshipped hym. ⊢ And Iesus sayd vnto hym: I am come to iudgement into thys worlde, yt they whych se not, maye se: and they that se, maye be made blynde. And some of the pharises that were wyth hym herde it, and sayd vnto hym: Are we also blynde? Iesus sayd vnto them: Iohā. 1 [...]. c Yf ye were blynde, ye shulde haue no synne: but now ye say: we se, therfore doth your synne remayne.
The .x. Chapter. ✚
A VErely verely I saye vnto you: He that entreth not into the shepefolde at the dore, but goeth vp another waye, the same is a thefe & murtherer. But he that goeth in at the dore, is the shepeherde of the shepe: vnto hym openeth the porter, Iohā. 8. d & the shepe heare hys voyce, and he Pro. 27. c calleth hys owne shepe by name, & leadeth them forth. And whan he hath sente out hys owne shepe, he goeth before [...]hem, and the shepe followe hym, for they knowe hys voyce. But a straunger do they not followe, [Page 137] but flye from hym, for they knowe not the voyce of straungers. Thys prouerbe spake Iesus vnto thē: but they knewe not what he spake vnto thē. Than sayd Iesus agayne vnto thē: Verely verely I say vnto you yt I am the dore of the shepe. As many as are come, were theues and murtherers, and the shepe herde them not. Ioha. 14. a I am the dore. Who soeuer goeth in by me, he shalbe saued, and shall go in and out, and shall fynde pasture. A thefe commeth not saue that he maye steale, and kyll, and destroy. I am come that they maye haue lyfe, and haue it abūdaūtly. ⊢ ✚ Ezech. 34 d Mich. 5. a I am a good shepeherd. A good B shepeherde geueth hys lyfe for hys shepe. But an hyrelyng, and he that is not the shepeherde, whose owne the shepe be not, seyth the wolfe cō mynge, and leaueth the shepe, and flyeth: and the wolfe catcheth & scattereth the shepe. But the hyrelynge flyeth, because he is [but] a hyred seruaunte, and careth not for the shepe. I am a good shepeherde, 2. Tim. 2. b & I know my shepe, and my [shepe] knowe me Math. 11. [...] Luce. 10. cAs my father knoweth me, so do I knowe the father, and mar. 10. [...] leaue my lyfe for my shepe. And I haue other shepe that be not of thys folde, those must I also brynge, & they shal heare my voyce, and ther shalbe one folde, and one shepeherd. ⊢ Therfore doth the father loue me, because I leaue my lyfe, and take it agayne. Noman taketh it from me, but I leaue it of myself. I haue power to leaue it, & I haue power to take it agayne. This cōmaūdemēt haue I receaued of my [Page] father. Ther was a dissencion agayne amonge the Iewes because of these wordes, Math. 9. d Marc. 3. c and many of them sayd: He hath the deuel and is mad. What do ye heare hym? Some said: Ioh. 7. d 8. c. 9. b These wordes are not of one hauynge C the deuell. Can the deuel opē the eyes of the blynde? ✚ And it was 2 Mac. 10. bthe dedicacion at Ierusalem, and it was wynter. And Iesus walked in the temple in 3. Reg. 6. a Salomons porche. Than compassed hym the Iewes & sayd vnto hym: How lōge doest thou kepe vs in doute? Yf thou art Christ tell it vs openly. Iesus answered thē I speake vnto you, and ye beleue not. Iohā. 5. d The workes that I do in my fathers name, the same beare record of me. But ye beleue not, because ye are not of my shepe. My shepe heare my voyce, and I knowe them, and they follow me, and I geue thē euerlastynge lyfe, and they shall not peryshe for euer, and noman shall take them out of my hande. My father that gaue me them, is greater than all, and noman is able to take [them] out of my fathers hande. Iohā. 14. a and .17. cI and the father are one. Iohā. 8. c Than toke the Iewes vp stones agayne, that they myght stone hym. Iesus answered them: I haue shewed you many good workes fro my father, for D ye whych worke of those do ye stone me? The Iewes answered him: We do not stone the for the good worke, Ioh. 5. bbut for the blasphemy, that seynge thou arte a man, thou makest thyself God. Iesus answered them: Is it not wrytten in your lawe: Psal. 81. [...] I haue sayd: ye are goddes? Yf he cal thē goddes [Page 183] vnto whome the worde of God happened, and the scripture can not be disanulled: ye do saye: Math. [...]6. g Marc. 14. g Luce. 22. e Thou blasphemest [vnto hym] whom ye father hath halowed, & sente into ye worlde, because I sayd I am ye sōne of God. Ioh. 9. a and .15. c Yf I do not my fathers workes, beleue me not. But yf I do them, and yf ye wyll not beleue me, beleue the workes, that ye may knowe and beleue, that the father is in my, and I in the father. ⊢ Math. 21. [...] Marc. 3. a Iohā. 7. b Therfore soughte they to take hym, and he escaped out of theyr handes. And he wente agayne beyonde Iordane, vnto that place, Ioh. 1. c where Ihon was fyrst baptysynge, and he abode there, and many came to hym, and sayde: Ihon dyd no miracle, Iohā. 3. d but all that Ihon spake of thys man, were true. And many beleued on hym.
The .xi. Chapter. ✚
THer was one sycke, [called]A Lazarus of Bethany of the towne of Mary & Martha hys systers. Luce. 7. d It was Mary that anoynted the LORDE wyth oyntement, and dryed his fete wyth hyr heere, whose brother Lazarus was sycke. Than sente hys systers vnto hym, sayenge: LORDE, beholde, he whome thou louest, is sycke. And Iesus hearyng it, sayde vnto them: Thys syckenesse is not vnto death, but for the glorye of God, Ioh. 9. a that the sonne of God maye thereby be glorifyed. Iesus loued Martha, & hyr syster Mary, and Lazarus. Whan he herde now that he was sycke, than abode he in the same place two dayes. [Page] Afterwarde sayde he vnto hys disciples: Let vs go agayne into Iewry. The disciples sayde vnto hym: Ioh. 7. c [...]. c. 10. c Mayster the Iewes sought lately to stone the, and goest thou thether agayne? Iesus answered: Hath not the daye twelfe houres? Yf ony man shall walke in the daye, he doth not stomble, because he seyth ye lyght of thys worlde: but yf he walke in ye nyghte, he stombleth, because ther B is no lyghte in hym. Thys sayde he, and after thys he sayeth vnto them: Lazarus our frende Math. 9. c Marc. 5. e Luce. 8. f slepeth, but I go to rayse him frō slepe. Than sayd hys disciples: LORDE, yf he slepe, he shalbe safe. But Iesus spake of hys death, but they thought that he had spokē of the bodely slepe. Therfore sayde Iesus openly vnto them: Lazarus is deade, and I ame glad for youre sakes, that ye maye beleue, for I was not there: but let vs go to hym. Than sayd Thomas, (Ioh. 20. [...]whych is surnamed Didymus) vnto ye fellowe disciples: Let vs go also, let vs dye wyth hym. Than came Iesus, and fande hym hauynge lyen foure dayes in the graue. Bethany was nye Ierusalem, aboute fyfte ne furlonges. And many of the Iewes were come to Martha and Mary to comforte them ouer theyr brother. Whā Martha thā herde that Iesus dyd come, she met hym, but Mary C sat at home. Thā sayd Martha vnto Iesus: Ioh. 11. d LORD, yf yu haddest bē here, my brother had not ben deade. But yet I know, yt what soeuer yu shalt requyre of God, God shal geue yt it. Iesus sayeth to her: Thy brother shall ryse [Page 139] agayne. Martha sayd vnto hym: I know that he shall ryse agayne at ye resurreccion in the last daye. Iesus sayeth vnto her: I am the resurreccion & Iohā. 14. a the lyfe. Ioh. 3. b and .6. f Roma. 1. [...] He that beleueth on me, though he were dead, he shal lyue. And euery one that lyueth and beleueth on me, shal not dye for euer Doest thou beleue thys? She sayde vnto hym: Yee LORDE. I haue beleued that thou arte Christ the sōne of the lyuynge God, which art come into thys worlde. ⊢ And whā he had sayd thys, she wente hir waye, & called hir syster Mary secretly, sayeng: The master is here and calleth the. Whā she herde it, she rose quyckely and came vnto hym: For Iesus was not yet come into the towne, but he was yet in the same place, where Martha met hym. The Iewes that were in the house wyth her, and comforted her, whan they sawe Mary that she rose quyckely, and wente forth, they followed her, sayenge: She goeth to the graue that D she maye wepe there. Now whan Mary came where Iesus was, seynge hym she fell at hys fete, and sayeth vnto hym: Iohā. 11. e LORDE, yf thou haddest ben here, my brother shulde not haue dyed. Whan Iesus dyd se her wepynge, and the Iewes that were come wyth her, he groned in sprete, and troubled hymselfe, and sayde: Where haue ye layed hym? They saye vnto hym: LORDE, come and se. And Luce. 19. d Iesus wepte. Than sayde the Iewes: Beholde how he loued hym. But some of them sayde: Coulde not he [Page] Ioh. 9. awhych opened the eyes of ye blynde borne, haue made that he shulde not haue dyed? Than came Iesus to the graue, gronyng agayne in hymself: It was a caue, and a stone was layed theron. Iesus sayd: Take awaye the stone. Martha hys syster yt was dead, sayd: LORDE, he stynketh, for he hath lyen foure dayes. Iesus sayd vnto her: Sayd not I vnto the, that yf thou beleuest, thou shalte se ye glorye of God? Than toke they awaye E the stone. But Iesus his eyes beyng lyfte vpwarde, sayd: Father I thāke the, because thou hast herde me. I knew that thou hearest me alwayes Iohā. 12. dbut because of the people whyche standeth aboute [here] haue I sayde it, that they maye beleue that thou hast sente me. Whan he sayde thys, he cryed wyth a loude voyce: Lazarus come forth. Ioh. 5. c And strayght way came he forth that was dead, bounde hande and foote wyth graue clothes and hys face was boūde wyth a napkyn. Iesus sayd vnto them: Lowse hym, and let hym go. Ioh. 7. c Many of the Iewes therfore, whych came to Mary and Martha, and had sene what he had done, they beleued on hym: but some of them wente to the pharises, & tolde them what thynges Iesus had done. ⊢ ✚ Psal. 2. a Math. 26. a Marc. 14. a Luce. 22. a Thā gathered the hygh prestes and pharises a councell, and sayd: Ac [...]. 4. b What do we? For thys man doth many tokens. Yf we leaue hym so, all men shall beleue on hym, Dani. 9. d and the Romaynes shall come, and shall take awaye oure place and people. And one of thē, by name Caiphas, [Page 140] as he was hygh prest that yeare, said vnto them: Ye knowe nothynge, nother consydre, Ioh. 18. b for it behoueth you that one man dye for all the people, and all the people perysh not. Thys F he sayde not of hymselfe, but for as much as he was hygh preste of that yeare, he prophecyed that Iesus was for to dye for the people: and not only for the people, but that he shulde gather together the chyldrē of God, whyche were scattered abrode. Mat. 12. b Marc. 3. a Ioh. 10. dTherfore dyd they ymagyne from that day forth how they might slaye hym. For thys cause walked not Iesus openly amonge the Iewes, but he wente into a contry by ye deserte, into a ytie that is called Ephrem, and there he abode wyth hys disciples. ⊢ And the Iewes Easter was at hande, and many of the contrye wente vp to Ierusalem before Easter, to purifye themselues. Than soughte they Iesus & spake together standynge in the temple: Iohā. 7. a What thynke ye, that he commeth not vnto the feast? Iohā. 19. c But the hygh prestes and pharises had geuen a commaū demente, that yf ony mā shal know where he be, he shulde shewe it, that they myght take hym.
The .xii. Chapter. ✚
SYxe Math. 26. a Marc. 14. a Luce. 22. a dayes than before A Easter came Iesus vnto Bethany, where Lazarus (whome Iesus raysed vp agayne) had ben dead. There dyd they make hym a supper, and Martha serued: but Lazarus was one of them that sat at borde wyth hym. Luce. 7. dThan toke Mary a poūde of oyntmente [Page] of pure costly Nardus, and anoynted Iesus fete, and dryed hys fete wyth hyr heere, and the house was fylled wyth the sauoure of the oyntemente. Than sayde one of hys disciples, Iudas Iscariot, which shulde betraye hym: Why was not thys oyntmente solde for thre hundreth pence, and was geuen to the poore? But thys he sayd, not that he cared for the poore, but because he was a thefe, Ioha. 13. c and hauyng the purse, he caryed it that was geuen. Than sayde Iesus: Let her alone, that she maye kepe it vntyll the daye of my buryall. For ye haue alwayes the poore wyth you, but me haue ye not B alwaye. Much people of the Iewes than hadde knowlege, that he was there, and came, not onely for Iesus sake, but that they shulde se Lazarus Ioh. 11. cwhome he had raysed from ye dead. Than were the hygh prestes aduysed, to put Lazarus to death also: because many of the Iewes went and beleued on Iesus for hys sake. ⊢ Math. 21. a Marc. 11. a Luce. 19. c But on the morowe much people that were come to the feaste, whan they had herde that Iesus came to Ierusalem, they toke braunches of palmes, and wente to mete hym and cryed: Hosanna, Psal. 117. c blessed be he that commeth in the name of the LORDE a kynge of Israel. And Iesus fande a yonge asse, and he sat thereon, as it is wytten: Esaie. 62. c zach. 9. b Feare not thou doughter Sion, behold, thy kynge commeth syttynge vpon an asses foale. Thys knewe not hys disciples at the fyrste, but whan Iesus was glorifyed, than remembred [Page 141] they that these thynges were wrytten of hym, and that they had done suche thynges vnto hym. The people that was wyth hym whan he called Lazarus out of ye graue, and raysed hym from the deade, testifyed of hym. Therfore met the people hym, because they herd hym to haue done a myracle. Than sayde the pharises amonge themselues: Se ye [not] that we preuayle nothynge? beholde, all the whole world is gone after hym. 3. Reg. 8. f Actu. 8. c Ther were some Heythen mē amonge them Ioh. 1. e that were come vp to praye at the feaste. The same came to Philippe, whych was of Bethsaida of Galile, and prayed hym sayenge: Syr we wolde se Iesus. Philippe came and tolde it Andrewe. And agayne Andrewe and Philippe tolde it vnto Iesus. But Iesus answered them, sayeng: Ioh. 13. d and .17. a The houre is come that the sonne of mā must be glorifyed. ✚ Verely verely I saye vnto you: Esai. 53. c 1. Cor. 15. d Excepte ye wheat corne fallynge into the grounde be deade, it abydeth alone: but yf it be deade it bryngeth much frute. Math. 10. d Marc. 8. e Luce. 9. c and .17. d He that loueth hys lyfe, shall lose it: he that hateth hys lyfe in thys worlde, he shal kepe it vnto lyfe euerlastyng He that serueth me, let hym followe me: and where I am, there shall my minister be also. Yf ony man shall serue me, my father shall honoure hym. ⊢ Math. 26. d Marc. 14. d Luce. 22. c Nowe is my soule heuy, and what shall I saye? Father saue me from thys houre. But therfore ame I come into thys houre. Father make thy name gloryous.D Than came ther a voyce from [Page] heauen, sayeng: I haue glorifyed it, and wyll glorifye it agayne. Than the people that stode by and herde, sayd it to haue thondered. Other sayd: Iohā. 11. [...] An angell hath spoken vnto hym. Iesus answered & sayde: Thys voyce is not come for my sake, but for youre sake. ✚ Now is the iudgement of thys worlde, nowe shall the prince of thys worlde be cast out. Ioh. 3. b and .8. cAnd whan I shalbe lyfte vp from the earth, I shall drawe all thynges to my selfe. But that he sayd to sygnifye what death he shuld dye. The people answered hym: Psal. 109. a Esai. 9. b Deut. 7. c Math. 5. a We haue herde of the lawe that Christe abydeth for euer, and how sayest thou: The sonne of man muste be lyfted vp? And who is thys sonne of man? E Than sayd Iesus vnto them: The Ephe. 5. a 1. Tessa. 5. alyght is yet a lytle whyle with you Walke whyle ye haue ye lyght, that the darknesse do not catch you. And he that walketh in the darknesse woteth not where he goeth. As longe as ye haue the lyght, Ioh. 8. b beleue on the lyght, that ye may be the chyldren of lyght. ⊢ Thys sayd Iesus, and went and hyd hymselfe from them. And though he had done so great miracles, they beleued not on him, that ye worde of Esaye myght be fulfylled, whych he sayd: Esaye. 53. a Roma. 10. c LORDE, who hath beleued our preachynge? & vnto whō is the arme of the LORD declared? Therfore coulde not they beleue, be cause Esaye sayde agayne: Esa. 6. b He hath blynded theyr eyen, and hath hardened theyr harte, that they se not wt theyr eyen, & vnderstande not wyth theyr harte, and be turned, & I heale [Page 142] them. Thys spake Esaye whan he sawe hys glorye, and spake of hym.F Iohā. 7. cNeuerthelesse, many of the rulers dyd also beleue on him. But because of ye pharises they wold not be acknowē of it, Iohā. 9. c yt they shulde not be thrust out of the synagoge: Iohā. 5. d For they loued more the prayse of men, thā the prayse of God. Iesus cryed and said: He that beleueth on me, beleueth not on me, but on hym that sent me: And he that seyth me, seyth hym that sente me. ✚ Iohā. 3. c 8. b. 9. a I am come a lyght in the worlde, that euery man that beleueth on me, abyde not in darkenesse. And yf ony man do heare my wordes, and do not kepe them, I do not iudge him: Iohā. 3. c For I am not come that I shulde iudge the worlde, but that I shulde saue the worlde. He yt despyseth me, and receaueth not my wordes, he hath one that iudgeth hym: Deut. 18. c the word that I haue spoken, the same shall iudge hym at the last daye. Ioh. 16. b For I haue not spoken of my selfe, but the father that sente me, he hath geuen me a commaundement what I shall saye and what I shall speake: and I knowe that hys commaundement is lyfe euerlastynge. The thynges that I speake therfore do I speake as the father hath sayde vnto me. ⊢
The .xiii. Chapter. ✚
IEsus knowynge before ye A feaste of Easter that hys houre was come, that he shulde passe from thys worlde vnto the father, whan he had loued hys that were in the worlde, he loued them vntyll the ende. And [Page] the supper beynge done, Math. 26. d Marc. 14. b Luce. 22. awhan the deuel had now put into ye harte that Iudas Iscariot Simons sonne shuld betraye hym, knowynge that the father Math. 11. [...] Luce. 10. c had geuen hym al thynges in hys hādes, Ioh. 16. d and that he was come forth from God, & goeth vnto God, he riseth from the supper, and layeth downe hys clothes: and whā he had taken a towell, he gyrded hymselfe. After that put he water into a basē, and beganne to washe hys disciples fete, and to drye them wyth ye towel that he was gyrded aboute. Than came he to Simon Peter, and Peter sayd vnto hym: Math. 3. b LORDE, doest thou wash my fete? Iesus answered and sayd vnto him: What I do canst not thou tell nowe, but thou shalte knowe it afterwarde. Peter sayeth vnto hym: Thou shalte neuer wash me fete. Iesus answered vnto hym: Yf I shall not Psal. 50. a wash the, thou shalt haue no parte wyth me. Simon Peter sayd vnto him: LORDE, not only myfete, but also the handes and ye B head. Iesus sayth vnto hym: He that is washen, nedeth not but to washe the fete, and is clene euery whytte. And ye are clene, Ioha. 6. g but not all: for he knewe who it was that shulde be trayt hym, therfore sayd he: Ye are not all clene. After than that he had washen theyr fete, he toke hys clothes. And whan he was set agayne at borde, he sayd vnto them: Wote ye what I haue done vnto you? Ye call me mayster and LORDE, and ye saye well, for I am it. Yf I than your LORDE and mayster haue washen youre fete, ye oughte also to [Page 143] washe one anothers fete. For Ephes. 5. a 1. Pet. 1. c I haue geuen you an ensample, that lyke as I haue done vnto you, so may ye do also. Verely verely I saye vnto you: Math. 1 c Luce. 6. d Io [...]a. 15. [...] The seruaunt is not greater than hys lorde, nor no messaunger is greater than he that sent him. Yf ye knowe these thynges, Math. 5. [...] happye shall ye be yf ye do thē. I speake not of you all, I knowe whome I haue chosen, but yt the scripture [maye] be fulfylled: Psal. 40. b He yt eateth breade wt me, hath lyfte vp hys hele agaynste me. Iohā. 14. c and .16. a Henceforth do I tel it you before it be done, yt whā it is done, ye maye beleue that it is I. Math. 10. a Marc. 9. d Luce. 10. b Verely verely I C say to you, he y• receaueth whō I do sende, receaueth me: but he yt receaueth me, receaueth hym y• sente me. Whan Iesus had sayd thys, he was troubled in sprete, and testifyed, and sayde: Math. 26. b Marc. 14. c Luce. 22. a Verely verely I saye vnto you, that 1. Ioh. 2. c Actu. 20. d one of you shal betraye me. Than loked the disciples ech vpon other, doutynge of whome he spake. And ther was one of hys disciples leanynge on Iesus bosome Ioha. 20. awhome Iesus loued. Than beckened vnto hym Simon Peter, & sayd vnto him, [that he shuld axe:] Who is it of whome he speaketh? Whā he therfore leaned vpon Iesus bosome, he sayd vnto hym: LORDE, who is it? Iesus answered: He it is, vnto whome I shall geue ye dypped bread. And whan he had dypped the bread, he gaue it vnto Iudas Iscariot, Simons sonne. And after the morsell [eaten,] Satan dyd entre into hym: And Iesus sayeth vnto hym: That thou doest, do it quickelye. [Page] But none of them that sat at borde dyd knowe where to he sayd that vnto hym. For some thought (Iohā. 12. abecause Iudas had the bagges) that he hadde sayd: Bye such thynges as we nede at the feaste, or that he shulde geue somthynge to the poore. Whan he than hadde receaued the morsell, he D wente forth strayght waye. And it was nyght. Whan he therfore was gone forth, Iesus sayd: Ioh. 12. c and .17. a Now is the sonne of man glorifyed, and God is glorifyed in hym. Yf God is glorifyed in hym, God shall also be glorifyed in himselfe, and he shal straight waye glorifye hym. ✚ Deare chyldrē I am yet a lytle whyle wyth you. Iohā. 7. d and .8. b Ye shall seke me, and (as I told the Iewes) where I go can not ye come And now I saye vnto you: I geue you Ioh. 15. b a new commaundement, that ye loue eche other as I haue loued you, so loue ye amonge your selues. 1. Ioh. 2. a and .3. bBy that shal al men know that ye be my disciples, yf ye haue loue one to another. Simon Peter sayd vnto hym: LORD, whether goest thou? Iesus answered: Where I go canst thou not now follow me, Ioh. 21. d but thou shalte followe afterwarde. Peter sayd vnto hym: Math. 26. c Marc. 14. c Luc [...]. 22. c Wherfore can not I followe the now? I wyll yeoparde my lyfe for the. Iesus answered vnto hym: Wylte thou yeoparde thy lyfe for me? Verely verely I saye vnto the, Ioh. 18. c d the cocke shall not crowe vntyll thou hast denyed me thryse. ⊢
The .xiiii. Chapter. ✚
A ANd he sayd vnto hys disciples: Let not your hart be troubled Yf ye beleue on God, beleue [Page 144] also on me. In my fathers house are many dwellynges. Yf it were not so I wolde haue told it you: for I go to prepare a place vnto you. And yf I shall go, and prepare you a place, I do come agayne, and shall take you to myselfe, yt ye also maye be, where I am. Ioh. 8. b And whether I go can ye tel, and the waye do ye know. Thomas sayd vnto him: LORDE, we can not tell whether thou goest, and how cā we knowe the way? Iesus sayeth vnto hym: I am the waye, the truthe, & Iohā. 1. a and .11. cthe lyfe. Ioh. 6. [...] Noman commeth to ye father, but by me. Yf ye had knowen me, ye shulde haue knowen the father also. And now ye knowe hym, and ye haue sene hym. Philip sayde vnto hym: LORDE, shewe vs the father, and it suffiseth vs. Iesus sayeth vnto hym: Thus longe am I wyth you, and haue not ye knowen me? Philippe, he that seyth me, seyth also the father. Why sayest thou shew vs the father? Beleuest thou not Ioh. 10. cthat I am in the father, and the father in me? Iohā. 3. [...] 7. b. 8. c 12. f. 14. [...] The wordes whyche I speake vnto you, do not I speake of my selfe, but the father abydynge in me, he doth the workes. Beleue ye not that I am in the father, and the father in me? Or els beleue for the workes themselues. Verely verely B I saye vnto you, he that beleueth on me, the workes that I do, shal he do also, and shall do greater than these: for I go to the father. Math. 21. c Marci. 11. c Iohā. 15. a and .16. c And what so euer ye shall axe the father in my name, that shall I do, that the father maye be praysed in the sonne. Yf ye axe ony thynge of me in my name, [Page] that wyll I do. ⊢ ✚ Yf ye loue me kepe my commaundementes. And I shall praye the father, & he shal sende you another comforter, that he may abyde wyth you foreuer, the sprete of truth, whome the worlde can not receaue: it seyth hym not, nor knoweth him. But ye shal knowe him, for he shall abyde wyth you, & shalbe in you. Math. 28. c I wyll not leaue you comfort lesse, I wyll come vnto you. It is yet a lytle whyle, and the worlde seyth me nomore, Ioh. 20. b. c and .21. a. b but ye se me, for I lyue and ye shall lyue [also.] In that daye shall ye knowe that I am in my father, and you in me, and I in you. Iohā. 15. a 1. Ioha. 5. aHe that hath my commaundementes and kepeth them, he it is that loueth me. But he that loueth me, shalbe loued of my father, and I shal loue hym, and shall shewe my selfe vnto hym. ⊢ Actu. 15. c Iudas sayd vnto him, not the Iscariot: LORDE, what is the cause that thou shalte shewe thy selfe vnto vs, and not vnto ye world? Iesus answered and sayd vnto hym: C ✚ Yf ony mā loueth me, he shal kepe my worde, and my father shall loue hym, & we shall come to hym & make a dwellyng place wyth hym. He that loueth me not, kepeth not my sayenges. Iohā. 3. e 7. b. 8. c. 12. f and .14. a And the worde that ye haue herde is not myne, but the fathers, whych hath sent me. These thynges haue I spoken vnto you, abydyng wt you. But the comforter ye holy goost Actu. 2. a 2. Tim. 1 awhome the father shal sende in my name, Io. 16. b he shall teach you all thynges, and shall brynge to your remē braunce all thynges that I shal haue tolde you. Peace I leaue vnto you, [Page 145] I geue my peace vnto you. I do not geue vnto you, as the world geueth. Let not your harte be troubled, nother feare. Ye haue herde that I sayde vnto you, I go and come vnto you. Yf ye loued me ye shuld reioyce because I go to the father: for the father is greater than I. Ioh. 13. b and .16. a And now I tell it you before it happen, yt whan it shalbe done, ye may beleue. I wyl not now talke much wyth you. For Iohā. 12. d the prynce of thys worlde cōmeth, and he hath nothynge in me. But yt the worlde maye knowe that I loue the father. And as the father hath geuen me ye commaundemente, so do I. ⊢ Aryse let vs go hence.
The .xv. Chapter. ✚
I Am ye true Eccli. [...]4. [...] vyne, and my A father is ye husbandman. Euery braunch not bryngynge forthe frute in me, shal he take awaye: and euery one that bryngeth forthe frute, he shall clense it, that it maye brynge more frute. Now are ye Iohā. 13. b Actu. 15. b clene because of the worde that I haue spoken vnto you. Abyde ye in me, and I in you. As a braunche can not brynge forth frute of hymselfe, wythout it do abyde in the vyne: euen so ye nother, wythout ye abyde in me. I am the vyne, ye [are] the braunches. He that abydeth in me, and I in hym, the same bryngeth forth muche frute: For wythout me can ye do nothynge. He that abydeth not in me, shalbe caste out as a braunche, and shall wyther, and they shall gather hym, and cast hym into ye fyre, and be burneth. Math. 21. [...] Yf ye shall abyde [Page] in me,Marci. 11. c Iohā. 14. b and .16. c and my wordes shall abyde in you, ye shal axe what so euer ye wyl, and it shalbe done vnto you. ⊢ Here in is my father praised, that ye bring forth much frute, and become my disciples. As my father hath loued me, euen so haue I loued you. Continue in my loue. Iohā. 14. b Yf ye shall kepe my cō maundementes, ye shal abyde in me loue: euē as I also haue kepte my fathers commaundementes, & abyde B in hys loue. These thynges haue I sayd vnto you, that my ioye maye abyde in you, and that your ioye may be perfecte. ✚ Iohā. 13. d 1. Iohā. 3. c This is my cōmaū demente that ye loue together as I haue loued you. Noman hath greater loue than thys, [namely] that he set hys lyfe for hys frendes. Math. 12. e Ye are my frendes, yf ye shall do those thynges that I commaunde you. Ephe. 2. c I wyll not now call you seruauntes: for a seruaunte knoweth not what hys mayster doth. But I haue called you frendes: Ioh. 8. c for al that euer I herd of my father, haue I made you knowen. Ye haue not chosen me, but Ephes. 1. a I haue chosen you, and set you that ye go and Collo. 1. a brynge frute, and your frute do remayne: and that what so euer ye shall axe the father in my name, he maye geue it you. ⊢ ✚ Thys I commaunde you, that ye loue together. [...]. Ioha. 3. b Yf the worlde do hate you, knowe ye, that it hath hated me before you. Yf ye had ben of the world the worlde wolde loue that hys is. But because ye are not of ye world, but I haue chosen you frō ye worlde, therfore doth the worlde hate you. Call to mynde my worde, the which [Page 146] I sayd vnto you: Math. 10. c Luce. 6. d Iohā. 13. b The seruaunt is no greater than hys lorde. Yf they haue persecuted me, they shall persecute you also: Yf they haue kept my worde, they shall kepe yours also. Iohā. 16. aBut all these thynges shall they do C vnto you for mynames sake, because they knowe not hym that sente me. Yf I had not come, and had not spoken vnto them, they shulde haue no synne: but now haue they no excusacion of theyr synne. He that hateth me, hateth my father also. Iohā. [...] d and .10. [...] Yf I had not done the workes amonge them, ye whych none other hath done, they shuld haue no synne: But now haue they sene them, and haue hated both me and my father. But [thys commeth] that the sayenge be fulfylled, whych is spokē in theyr law: Psal. 34. c and .68. a They haue hated me wythout a cause. ⊢ ✚ But whan the cōforter shal come Iohā. 14. c and .16. a Actu. 2. a(whome I shall sende you from the father) the sprete of truth, that procedeth of the father, the same shall beare wytnesse of me. Actu. 1. a and .2. d And ye shall beare wytnesse also, for ye are wyth me from the begynnynge.
The .xvi. Chapter.
THese thynges haue I sayd A vnto you, yt ye shulde not be offended. Math. 10. b and .24. a Luce. 21. b They shall excōmunicate you. Act. 9. a Yee the houre cōmeth, that euery man ye putteth you to death, shal thynke to do a seruyce vnto God. Iohā. 15. c 1. Cor. 2. a And suche thinges shal they do vnto you, because they knewe not ye father, nor me. Ioh. 13. b and .14. cBut these thinges haue I told you that whā ye houre shal come, ye may remēbre thē, ye I haue tolde it you. ⊢ [Page] But these thynges dyd not I tel you from the begynnynge, for I was wt you. ✚ And now I go to hym ye sente me, & no man of you axeth me: Whether goest thou? But because I tolde you these thynges, heuynes hath fylled your hart. But I tel you ye truth, it is expedient for you that I go. For yf I go not, the comforter shall not come vnto you. But yf I shall go, I Ioh [...]. 14. c and .15. c shall sende hym vnto you, and whā he shal come, he shal rebuke the worlde of synne, of ryghteousnesse, & of iudgemēt: of synne verely, because they haue not beleued on me: of righteousnes, because I go to the father, & now ye shal not se me: of iudgemēt, because Ioh. 12. d the prince of thys world is B now iudged. I haue yet many thīges to say vnto you, but ye can not now beare thē: But whan ye same sprete of truth shall come, Iohā. 14. che shall teache you al truth. Ioha. 12. f For he shal not speake of hymselfe, but what so euer he shal heare, that shall he speake, and the thynges that are to come, shall he shewe you. He shall glorifye me, for he shall receaue of myne, and shewe it you. Math. 11. [...] Luc. 10. c Iohā. 3. c All thynges that the father hath, are myne: therfore sayde I: He shall receaue of myne, and shewe it you. ⊢ ✚ Ioh [...]. 5. d [It is yet] a lytle whyle and nowe ye shall not se me: and agayne a lytle whyle, & ye shall se me, for I go to the father. Than sayde some of hys disciples to eche other: What is it that he sayeth vnto vs: [It is yet] a lytle whyle, and ye shall not se me, & agayne: a lytle whyle & ye shall se me, and that because I go to the father. Therfore sayde they: [Page 147] What is it that he sayeth: It is a lytle whyle? We knowe not what he sayeth. Than knewe Iesus that they wolde axe at hym, and he sayd vnto them: Ye enquyre of thys amonge you that I sayde: [It is yet] a lytle whyle, and ye shall not se me: and agayne after a lytle whyle, & ye shall se me. Verely verely I say vnto you C that ye shall wepe and lamente, but the worlde shall reioyce: you shalbe sory, but Ioha. 20. c your sorowe shalbe turned into ioye. Esa. 26. c A woman whan she trauayleth, she hath sorowe, because hir houre commeth: but whan she is delyuered of the chylde, she remembreth now the anguysh nomore, for ioye that a man is borne in ye world. And ye also haue now sorowe: but I shall se you agayne, and youre harte shall reioyce, and noman shall take your ioye awaye from you. ⊢ And in that daye shall ye axe nothynge at me. ✚ Math. 7. a and .21. c Marci. 11. c Luce. 1 [...]. b Iohā. 14. b and .15. a Verely verely I say vnto you: Yf ye shall axe my father ought in my name, he shal geue you it. Hetherto haue ye axed nothynge in my name. Axe and ye shall receaue, that your ioye maye be full. These thynges haue I spoken vnto you by Math. 13. a Marc. 4. a prouerbes. [Neuerthelesse] the houre commeth whan I shall not nowe speake by prouerbes vnto you, but I shall shewe you openly of my father. In that daye shall ye axe in D my name. And I saye not vnto you that I shall praye the father for you: for the father hymselfe loueth you, because ye loued me, and haue beleued that Ioh. 1 [...]. a and .20. b I am come forth from God. I ame come oute from the [Page] God the father, and am came into ye worlde: agayne I leaue the worlde, and go to the father. Hys disciples saye vnto hym: Behold, now talkest thou openly, & speakest no prouerbe Ioha. 21. c Nowe are we sure that thou knowest all thynges, and it is not nede that ony man axe the: Hereby we beleue that thou arte come frō God ⊢ Iesus answerd thē: Beleue ye now? Beholde, zach. 1 [...]. b Math. 26. c Mac. 14. d the houre commeth, and is now come, that ye shalbe scattred euery man to hys owne, and that ye shall leaue me alone: Iohā. 14. b and yet ame not I alone, for ye father is wyth me These thynges haue I spoken vnto you, that in me ye may haue Roma. 5. a peace. Ye shall haue trouble in the worlde, but be of good chere, I haue ouercome the worlde.
The .xvii. Chapter. ✚
A THys sayd Iesus, and hys eyes lyfted vp to heauen he said: Iohā. 12. c and .13. d Father, ye houre is come, glorify thy sōne, that thy sonne glorifye the, as thou hast Iohā. 5. b geuen hym power of all flesh: that vnto all that thou haste geuen hym, he maye geue lyfe euerlastyng [...]. Iohā. 1. [...] But thys is the lyfe euerlastyng, that they knowe the the onely true God, and whome thou haste sente Iesus Christ. I haue glorifyed the vpō earth, I haue Iohā. 19. c 2. Tim. 4. a fynyshed ye worke that thou haste geuen me that I shulde do. And nowe father, gloryfye thou me by thyselfe, wyth the glorye that I hadde before the worlde was made by the. I haue declared thy name vnto ye men whom thou gauest me frō ye worlde. They [Page 148] were thyne, and thou gauest them vnto me, & they haue kept my word. Now knowe they that all that thou B hast geuen me, are of the: Iohā. 4. [...] For the wordes that thou gauest me, haue I geuē them, and they haue receaued and knowen for a truth, that I am come forth from the, and haue beleued that thou hast sente me. I praye for thē. I praye not for 1. Ioh. 2. c the worlde, but for them whom thou gauest me, for they are thyne: And all myne are thyne, and thyn are myne, and I am glorifyed in them. And nowe am I not in the worlde, and they are in ye worlde, and I come vnto the. Holy father, saue them in thy name whō thou Esaye. 8. d gauest me, that they maye be one as we. Whā I was wyth them, I kepte them in thy name. [Those] whom thou gauest me, haue I kept, and Ioh. 18. a none of them peryshed, saue ye sonne of perdiciō, that the Psal. 40. b and .108. a scripture myghte be fulfylled. But nowe I come vnto the, and thys I speake in the worlde, that they maye haue my ioye fulfylled in them. I haue geuen them thy worde, and ye world Sap. 2. c Iohā. 15. bhated them, because they are not of the worlde, as I also am not of the worlde. I praye not that thou take them out of the worlde, Math. 6. b but yt thou kepe them from euell. They are not of the world, as I also am not of the worlde. Halowe them in the truth.C Thy worde is the truth. Ioh. 20. c As yu hast sent me in the worlde, so haue I also sente them in the worlde: & for theyr sakes do I sāctify my selfe, that they maye also be sanctifyed in the truth. Neuerthelesse, I praye not only for [Page] them, but also for them that shall beleue on me thorowe theyr worde: that they all be one, as thou father in me, and I in the, that they also be Gala. 3. done in vs: that the worlde may beleue, that thou hast sent me. And the glorye that thou gauest me, haue I geuen them, that they may be one, as we also are one: I in them, & thou in me, that they maye be perfecte in one, and that the worlde may know that thou hast sente me, and I haue loued them, as thou hast loued me. Iohā. 12. c and .14. a Father, I wyll that they whome thou hast geuē me be also wyth me, where I am, that they maye se the glorye that thou hast geuen me: for thou hast loued me before the creacion of the worlde. Ryghteous father, Math. 11. c Ioh. 15. c and .16. a the worlde hath not knowen the, but I haue knowē the, and these haue knowen that thou hast sēt me. And I haue declared thy name vnto them, and I shall declare it, that the loue wherwyth thou hast loued me be in them, & I in them. ⊢
The .xviii. Chapter. ✚
A WHan Iesus hadde spoken these wordes,Math. 26. a Marc. 14. d L [...]c [...]. 22. c he wente forth wyth hys disciples beyonde the broke Cedrō where ther was a garden, into the whych he entred and hys disciples. But Iudas, whyche betrayed hym, knewe the place also: for Iesus resorted thyther ofte wyth hys disciples. Math. 26. [...] Marc. 14. c Luce. 22. d Now whan Iudas hadde taken a bende of men, & mynisters of ye hygh prestes & pharises, he came thyther wyth lanternes, & creshettes & weapens. Iesus than knowynge al thynges [Page 150] that were to come vpon hym, he wente forth & sayd vnto thē: Whom do ye seke? They answered hym: Iesus of Nazareth. Iesus sayeth vnto them: I am he. Iudas that betrayed hym stode also wyth them. Whan he than sayd vnto them: I am he, they wente backwarde, & fell to ye groūde. Than axed he them agayn: Whom do ye seke? They sayd: Iesus of Nazareth. Iesus answered: I haue told you, that I am he: Yf ye therfore seke me, let these go. That ye word might be fulfylled which he sayd: Iohā. 17. b Of thē whō yu gauest me, haue I lost none. Than dyd Simon Peter, hauynge aswearde drawe it out, & smote the hygh prestes seruaunte, & cut of hys ryght eare. The seruaunt was called Malchus. Than sayd Iesus vnto B Peter: Put vp the swearde into the sheeth. The cuppe that my father hath geuen me wylt not thou yt I drynke it? Math. 26. c Marc. 14. f Luce. 22. [...] Than dyd the bende of men, and the captayne, & the seruauntes of the Iewes take Iesus, & boūde hym, & brought him to Annas fyrste: for he was father in lawe to Caiphas, whyche was hygh prest ye yeare. It was Caiphas Ioh. 1 [...]. e yt had geuē the Iewes ye coūsel: It behoueth one mā to dye for ye people. Simō Peter & the other disciple followed Iesus. And ye same disciple was acquainted wt the hygh prest, & he went in wt Iesu, into ye palace of ye hygh prest: but Peter stode wythout at the dore. Than wente forth the other disciple whyche was acquaynted wyth ye hygh prest, and sayd vnto the damesel yt kept ye dore, & brought in Peter [Page] Than sayd the porteresse vnto Peter: Art not thou of thys mans disciples? C He sayd: I am not. The seruaū tes and officers stode by a fyre made of coles (for it was colde) and warmed them. Peter was also stādynge wyth them, and warmynge hym. Than axed the hygh preste Iesus of hys disciples, and of hys doctrine. Iesus answered hym: Ioh. 7. b I haue spokē openly vnto the worlde. I haue alwaye taught in the synagoge and in the temple, where all ye Iewes come together, and I haue spokē nothynge in secrete. Why axest thou me? Axe them that haue herde what I haue sayd vnto them: beholde, they knowe what I haue sayd. Iere. 20. a Mat. 26. g [...]ct [...]. 23. Whan he had sayd all these thynges, one of the officers standynge by smote Iesus on ye face, saynge: Answerest thou ye hygh prest so? Iesus answered: Yf I haue spoken euel, beare wytnesse of euel: but yf [I haue spoken] wel, why smytest thou me? And Annas sente hym bounde to Caiphas the hygh prest. Math. 26. g Marc. 14 g Luce. 22. dAnd Simon Peter was stādynge and warmyng hym. Than sayd they vnto hym: Art not thou also [one] of hys disciples? He denyed it and sayd: I am not. One of the hygh prestes seruaūtes, ye cosin of him whose eare Peter dyd cut of sayd: Dyd not I se D the in the garden wyth hym? Than denyed Peter agayne, Ioh. 13. d and forthwyth dyd the cocke crowe. Math. 27. a Marci. 15. a Luc. 23. a Than broughte they Iesus from Caiphas into the cōmune hall. And it was in the mornyng. And they thēselues entred not into the cōmune hal, yt they shulde not be defyled, but that they [Page 140] myght eate the Easterlambe. Therfore wente Pilate forth vnto them, and sayd: What accusacion brynge ye agaynst thys man? They answered and sayd vnto hym: Yf he were none euell doer, we wolde not haue delyuered hym vnto the. Than sayd Pilate vnto them: Take ye hym, & iudge hym after your lawe. Than sayd the Iewes vnto hym: It is not lawful for vs to put ony mā to death That the worde of Iesus myght be fulfylled, whych he Ioh. 11. d spake, signifyeng what death he shuld dye. Math. 27. b Marci. 15. a Luce. 23. a Thā entred Pilate agayne into the commune hall, and called Iesus, and said vnto hym: Arte thou the kynge of ye Iewes? Iesus answered: Sayst thou that of thy self, or haue other told it the of me? Pilate answered: Am I a Iewe? Thy people and the hygh prestes haue delyuered the vnto me. What hast thou done? Iesus answered: My kyngdome is not of thys worlde. Yf my kyngdome were of thys worlde, my mynisters wolde surely fyght, that I shulde not be delyuered to ye Iewes: Ioh. 6. b but now is not my kyngdome from hence. Than sayd Pilate vnto hym: Arte thou a kynge than? Iesus answered: Thou sayest it: for I am a kyng. I am born therfore & therfore came I into the worlde, that I maye beare wytnesse vnto the truthe. Euerye one that is of the truth, heareth my voyce. Pilate sayeth vnto hym: What is the truth? And whan he had sayd that, he went forth agayne vnto the Iewes, and sayeth vnto them: Math. 27. c Marc. 15. b Luc. 23. b I fynde no cause in hym. mat. 27. b But ye haue a costume [Page] that I shal let lowse vnto you one at Easter:Marc. 15. a Luce. 23. a Wyl ye therfore that I let louse vnto you the kynge of the Iewes? Than cryed they all agayne sayenge: Not thys but Barrabas. Yet was Barrabas a murtherer.
The .xix. Chapter.
A THan mat. 27. c. d Marci. 15. b Luce. 23. b toke Pilate Iesus and scourged hym. And ye souldyers platyng a crowne of thornes, they set it vpon hys heade, and put a purple garmente aboute hym, and came to hym and sayde: Hayle kynge of the Iewes. And they smote hym on the face. Pilate went forth agayne and sayd vnto them: Beholde, I brynge hym forthe vnto you, that ye maye knowe that I fynde no cause in him. Than went Iesus forth bearynge a crowne of thornes, and a purple garment. And he sayeth vnto them: Beholde the man. Whan the hyghe prestes and mynisters hadde sene hym they cryed, sayenge: Crucifye, crucifye hym. Pilate sayeth vnto them: Take ye hym and crucifye hym, for I fynde no cause in hym. The Iewes answered: We haue L [...]ui. 24. c a lawe, and after that lawe muste he dye, Ioh. 5. b. for he hath made hymselfe the sonne of God. Whan Pilate herde thys sayeng, he feared the more, and he wente agayne into the commune hall, and sayeth vnto Iesu: Whence arte thou? But Iesus gaue no answere. Than said Pilate vnto him. Doest thou not speake vnto me? Knowest thou not yt I haue power to crucifye the and haue power to let the lowse? Iesus answered: Thou [Page 151] shuldest haue no power agaynst me wythout it were Sap. 6. a Ioh. 3. d Roma. 13 d geuen the from aboue. Therfore he that delyuered me vnto the, hath the more synne. From that tyme forth soughte Pilate to let hym lowse. But ye Iewes cryed, sayenge: Yf thou lettest thys man lowse, thou arte not the Emperours frende: Actu. 17. b For whosoeuer maketh hymselfe a kynge, gaynsayeth ye B Emperoure. Math. 27. d Marci. 15. c Luce. 23. b Whan Pilate herde those wordes, he brought forth Iesus and sat vpon the iudgemente seate, in the place that is called the pauemente, but in Hebrue, Gabbatha. And it was the daye of the preparynge of the Easter, nearehande the syxte houre, and he sayeth vnto the Iewes: Beholde your kynge. But they cryed: Awaye wyth hym, away wyth hym, crucifye hym. Pilate sayeth vnto them: Shall I crucify your kynge? The hygh prestes answered: We haue no kyng but ye Emperour Therfore toke he hym vnto them, yt he myght be crucifyed. And Luce. 23. c they toke Iesus, & led hym forth. And bearyng the crosse to hymselfe, he Hebr. 15. c wēt forth vnto the place called the place of dead mēs skulles called in Hebrue Golgotha, wher they crucifyed him & two other wt him, one on ether syde but Iesus in the myddes. Math. 27. d Marci. 15. c Luce. 23. d Pilate wrote a title also, & set it vpō ye crosse And ther was wryttē Iesus of Nazareth, kynge of ye Iewes. Thys tytle dyd many of ye Iewes reade, for the place where Iesus was crucifyed was neare to ye cytie, & it was writtē in, Greke Latine and Hebrue. Thā sayd the hygh prestes vnto Pilate: Wryte not kynge of the Iewes, but [Page] that he hath sayd: I am kynge of the Iewes. Pilate answered: What I haue wrytten that haue I wrytten. C Math. 27. d Marc. 15. cWhan the souldyers had crucifyed hym. they toke hys raymentes, and made foure partes, vnto euery souldyer a parte and the cote. The cote was vnsowen▪ wrought vpō thorow out. Therfore sayde they to eche other: Let vs not cut it, but let vs cast lottes therevpon who shal haue it, that the scripture myght be fulfylled, sayeng: Psal. 21. b They haue parted my garmentes vnto themselues, & vpon my raymente haue they cast lottes. Thys dyd the souldyers in dede. Ther stode by ye crosse of Iesus hys mother and hys mothers syster Mary the wyfe of Cleophe, and Mary Magdalene. Whan Iesus now sawe hys mother and the disciple whome he loued standynge by, he sayde vnto hys mother: Woman beholde, [this is] thy sonne. Afterwarde sayd he vnto the disciple: Beholde [thys is] thy mother. And frō that houre dyd the disciple take her to hys [prouision.] Afterwarde Iesus knowynge that all thynges are now fulfylled, Psal. 68. cyt the scripture myght be fulfylled, he sayd: I am athyrst. And ther was set a vessell ful of vynegre, and Math. 27. c Mac. 15. d they fylled a sponge with vynegre and hysope, & wyndyng it aboute [a rede,] they put it to hys mouth. Whan Iesus now had taken the vynegre, he sayd: It is fynished, and the head beynge bowed he gaue vp the goost. D The Iewes than, (for so much as it was the daye of preparyng,) that the bodyes shulde not remayne on the [Page 152] crosse vpon the sabbat, (for that sabbat day was great,) they prayed Pilate that theyr legges myght be broken, and they taken downe. Than came the souldyers, and brake ye legges of the fyrst, and of the other that was crucifyed wyth hym. But whā they were come to Iesus, as they sawe hym now to be deade, they dyd not breake hys legges, but one of ye souldiers opened hys syde wt a spear and zach. 13. a continently ther wente oute bloude and water. And he that sawe it dyd beare recorde, and hys record is true, and he knoweth yt he sayeth true, ye ye also may beleue. These thynges were done that ye scripture myght be fulfylled which sayth: Exo. 12. g Ye shall not breake a bone of hym. And agayne another scripture sayeth: zach. 12. c They shall loke on hym whome they haue pearsed thorowe. Mat. 27. g Marc. 15. c Luce. 23. [...] After thys dyd Ioseph of Arimathia praye Pilate that he myghte take downe the bodye of Iesu, (because he was a disciple of Iesu, but secretly for feare of the Iewes.) And Pilate graūted hym it. Than cam he, & toke downe the body of Iesu. Ther came also [one] Iohā. [...]. a and .7. [...] Nicodemus, whyche afore cam vnto Iesus by nyght, bryngyng Mirrhe & Aloes mixt together near hande an hūdreth poūde. Than toke they the body of Iesu, & bounde it wt lynnen clothes, and wyth the spices as the Iewes maner is to burye. And in the place where Iesus was crucifyed ther was a garden, and in the garden a new graue, wherin no man had yet ben layed: there layde they Iesus because of the Iewes day [Page] of preparynge, for the sepulchre was at hande. ⊢
The .xx. Chapter. ✚
A ON Math. 28. a Marci. 16. a Luc [...]. 24. a the fyrste daye of the sabbat, came Mary Magdalene early to the sepulchre, whā it was yet dark and sawe the stone taken awaye frō the sepulchre. Therfore ranne she & came to Simon Peter and to the other disciple Ioha. 13. c and .21. a whome Iesus loued, & sayeth vnto them: They haue taken awaye the LORDE out of ye graue, & we wote not where they haue layd hym. Luc. 24. a Therfore wente out Peter & the same other disciple, and came to the graue. They rāne both together and the same other disciple ranne afore sooner than Peter, & he came fyrst to the graue. And whan he had stouped downe, he sawe the lynnen clothes layde, but he wente not in. Than came Simon Peter, followynge hym, and he entred into the sepulchre, and sawe the clothes layde, and the napkē that had ben vpō hys head, not layde wyth the lynnen clothes, but in a place seuerally wrapped together. Than wente in also the same disciple that came fyrst to the graue, and he sawe and beleued. For as yet dyd not they knowe Psal. 15. b Actu. 2. c 13. d. 17. a the scripture, yt he ought to ryse agayne B frō the deade. ⊢ Thā wente ye disciples agayne together. ✚ Luce. 24. a Mary stode wythout at the sepulchre wepynge. Now whā she wepte, she stouped and loked into the sepulchre, and sawe two angels syttynge in whyte, one att the heade, and one att the fete where the bodye of Iesus was [Page 153] layde. They saye vnto her: Woman why wepest thou? she sayeth vnto them: For they haue taken away my LORDE, and I can not tell where they haue layed hym. Whan she had sayde thys, she turned herselfe aboute, and sawe Iesus standyng, and knewe not that it was Iesus. Iesus sayeth vnto her: Woman, why wepest thou? Whō sekest thou? But she thynkynge that it had bene a gardener, sayd vnto hym: Syr yf yu hast taken hym awaye, tel me where thou hast layd hym, and I wyl fetch him. Iesus said vnto her: Mary. She beynge turned about, sayd vnto him Rabboni, whych is to saye mayster. Iesus sayeth vnto her: Touche me not, for I am not yet ascended vp to my father. But go vnto Psa. [...]1. c my brethrē and saye vnto them: Iohā. 16. d I go vp vnto my father and your father, my God and your God. Luce. 24. a Mary Magdalene came shewynge the disciples: I haue sene the LORDE, and these thynges hath he sayd vnto me. ⊢ ✚ Luce. 24. c Whan it was now late on the same fyrste C daye of the sabbat, & the dores were shut where ye disciples were, for fear of the Iewes, Iesus came and stode in the myddest, and sayd vnto them: Peace be vnto you. And whan he sayd y•, he shewed them hys handes, and fete, and hys syde. Ioha. 16. c Than were the disciples glad seynge the LORDE. Than sayde he agayne vnto them: Peace be vnto you. Esaye. 61. [...] Marc. 16. b Luce. 4. a Iohā. 17. c Lyke as ye father hath sent me, I also sende you. Whan he had sayd that, he brethed vpon thē & sayeth vnto thē: Receaue ye holy goost. Whose sinnes ye [Page] shall forgeue, they are forgeuē thē: & whose synnes ye retayne, they ar retayned. ⊢ ✚ But Thomas one of ye twelfe, Ioha. 1. b whych is called Didimus, was not wt them whan Iesus came. Than sayd the other disciples vnto hym: We haue sene the LORDE. But he sayd vnto them: Without I shal se in hys hādes the prynte of the nayles, & put my fynger into ye place of the nayles, & put my hande into D hys syde, I wyl not beleue. And after eyghte dayes were hys disciples agayne wythin, & Thomas with thē. Iesus came the dores beynge shute, & stode in ye myddes & sayd vnto thē: Peace be vnto you. After ye sayde he vnto Thomas: Reache hether thy fynger, and se my handes: & reach he ther thy hande & put it into my syde & be not vnbeleuyng, but beleuyng. Thomas answered and sayde vnto him: My LORDE & my God. Iesus sayeth vnto hym: Thomas because thou hast sene me, thou hast beleued Blessed are they yt haue not sene & haue beleued. ⊢ Ioh. 21. d And many other tokens dyd Iesus in ye syght of hys disciples, which are not wryttē in thys boke. But these thynges are wryttē, yt ye maye beleue ye Iesus is Christe the sonne of God, & that ye beleuyng maye haue lyfe in hys name.
The .xxi. Chapter. ✚
A AFterward dyd Iesus shew hymselfe agayne at the see of Tyberias. And on thys wyse dyd he shew hymself: Ther were together Simon Peter and Thomas whych is called Didymus, and Ioh. [...]. c Nathanael that was of [Page 154] Cana of Galile, and the chyldren of Zebede, and two other of hys disciples. Simon Peter sayeth vnto thē: I go to fyshe. They saye vnto hym: We come also wyth the. And they wente out, and gat them vp into a ship, & that nyght toke they nothyng But whan it was become mornyng Iesus stode on the shore: neuerthelesse the disciples knewe not that it was Iesus. Than sayeth Iesus vnto them: Chyldren, haue ye ony meate? They answered hym: No. He sayde vnto them: Luce. 5. a Cast out the net on the ryghtsyde of the ship, & ye shal fynde. Than cast they out, and were not now able to drawe it for the multitude of fyshes. Thā ye disciple, Iohā. 1 [...]. c whō Iesus loued sayde vnto Peter: It is the LORDE. Whan Simon Peter B herde that it was the LORDE, he gyrded hys mātel about hym (for he was naked) & lepte into the see. But the other disciples came by ship, (for they were not farre from the lande, but as it were two hūdreth cubites) drawynge the nette of fyshes. Whā they came downe to lande, they saw burnynge coles layde, & a fysh layde theron, and breade. Iesus sayeth vnto them: Luce. 24. d Brynge hether of the fyshes that ye haue taken now. Simō Peter wente vp, and drue the nette vpon the lande, full of greate fyshes, hundreth and thre and fyftye. And whan ther were so many, yet brake not the nette. Iesus sayeth vnto C them: Come, dyne. And none of them that dyd eate durst axe him: Who arte thou? knowynge that it was the LORDE. And Iesus [Page] came and toke the breade, and gaue it them, and the fysh lykewyse. This is nowe the thyrde tyme that Iesus was shewed vnto hys disciples, whā he was rysen from the dead. ⊢ Whā they than had dyned, Iesus sayd vnto Simon Peter: Simon Iona, louest thou my more than these? He sayeth vnto him: Yee LORDE, thou knowest that I loue the. He sayeth vnto hym: Fede my lambes, He sayeth agayne vnto hym: Simon Iona louest thou me? He sayeth vnto him: Yee LORDE, thou knowest that I loue the. He sayeth vnto hym: Fede my lambes. He sayeth vnto hym the thyrde tyme: Simon Iona louest yu me? Peter was sory, because he sayd the thyrde tyme vnto hym: Louest yu me? and he sayd vnto hym: Ioh. 16. d LORD, thou knowest all thynges, thou knowest D that I loue the. He sayeth vnto hym: Fede my shepe. Ioh. 13. d Verely verely I saye vnto the, whā thou werest yonge thou dyddest gyrde the, & walkedest where yu woldest: Actu. 12. a but whan thou shalte be olde, thou shalt reach out thyne handes, and another shall gyrde the and lead the whether thou wylte not. But thys he sayd sygnifyenge by what death he shulde gloryfye God. And whā he had sayd that, he sayd vnto hym: ✚ Followe me. Peter beynge turned aboute sawe the same disciple whom Iesus loued followynge, Ioh. [...]. c whych also leaned vpō hys brest at ye supper, and sayd: LORDE, who is it that shal betraye the? Whan Peter than sawe the same, he sayeth vnto Iesu: But LORDE what shall thys? Iesus sayde vnto [Page 155] hym: Yf I wyll hym to tary vntyll I come, what is that vnto the? Follow thou me. Than wente thys sayenge abrode amonge the brethren: That that disciple dyeth not. And Iesus sayd not vnto him: He dyeth not, but Yf I wyll haue hym to tary vntyll I come, what is that to the? Thys is the same disciple, which beareth wytnesse of these thynges, and we know that hys wytnesse is true. ⊢ Iohā. 20. d But ther are many other thynges also yt Iesus dyd, the whyche yf they were wrytten one after another, I suppose the worlde shulde not be able to conteyne the bokes that were to be wrytten.
¶The actes of the Apostles, whych is the seconde boke of the Gospell of S. Luke.
The fyrst Chapter. ✚
THe fyrst treatyse verely A o Theophile haue I made of al thynges ye which Iesus began to do & to teach, vntyll the day where in he (commaundynge the apostles, whom he dyd chose by ye holy goost,) was takē vp: vnto whō also Ioh. 20. [...] ▪ he shewed hymselfe lyuyng after hys passiō [Page] by many tokens, appearynge vnto them by the space of fortye dayes, and speakynge of the kyngdome of God. Lucey. 24. d And eatynge he commaūded that they shulde not departe frō Ierusalem, but wayte for the promyse of the father, Iohā. 14. c the whych (sayd he) ye haue herde of my mouth. Math. [...]. b Actu. 11. b For Ihō verely baptysed wyth water, but ye shalbe baptysed wyth the holy goost, after these fewe dayes. Therfor dyd they that were come together axe hym sayenge: Mat. 24. a LORDE shalte thou at thys tyme restore the kyngdome vnto Israel? He said vnto thē: Mat. 24. c It be houeth you not to knowe the tymes or seasōs, the whych ye father hath set in hys owne power: Luce. 24. d Actu. 2. a but ye shall receaue the power of ye holy goost commynge on you, Actu. 2. d Ioh. 15. d and ye shalbe wytnesses vnto me in Ierusalem, and in B all Iewry, and Samaria, and vntyll the ende of ye earth. Math. 28. b Marc. 16. c Luce. 24. d And whā he had said these thinges, he was takē vp, as they loked vpon hym, and a cloude receaued hym from theyr syght. And whan they behelde hym goynge vp to heauen, beholde, two men stode by them in whyte garmentes, which also sayde: Ye men of Galile what stande ye lokynge vp to heauen? Thys Iesus whyche is taken vp to heauen from you, Dani. 7. b Math. 24. c Marci. 13. c Luce. 17. c and .21. d shall so come as ye haue sene hym goynge into heauen. ⊢ Than re [...]uened they to Ierusalem from the mo [...]te whych is called Oliuete, the whych is nye Ierusalem, A sabbat dayes your ney is a my [...]c, or so much as a man can go after Sōne s [...]. hauynge a sabbats iourney. And whan they were gone in, they wēt vp into a parloure, where abode Math. 10. aPeter & Ihon, Iames & Andrewe, [Page 156] Philippe and Thomas,Marci [...]. b Luce. 6. b and .9. a Bartholomewe & Mathewe, Iames the sōne of Alpheus, & Simon Zelotes, & Iudas Iames sōne. These all were cō tinuynge wyth one accorde in prayer and supplicacion, wyth the wemē and Mary the mother of Iesu & hys brethren. ✚ In those dayes Peter rysynge C in the myddes of the brethren sayd: (And the company of men together were nearehande hundreth & twenty.) Ye men [and] brethren, the scripture must be fulfylled, ye whych the holy goost hath spoken before by the mouthe of Dauid concernynge Iudas whiche was Math. 26. [...] Ioh. 18. a the gyde of thē that toke Iesus: mat. 10. a the which was nō bred amonge vs, and had optayned a rowme of thys mynistracion. Math. 27. a The same truely hath possessed the felde of the rewarde of wyckednesse, & beynge hanged he burst in the myddes and all hys bowels gusshed out. And it is made knowen vnto all them that dwell at Ierusalem, insomuche that the same felde was called in theyr tunge, Aceldema, that is, the bloude felde. For it is wrytten in D the boke of the Psalmes: Psal. 68. d Let theyr habitacion be voyde, & let ther be no mā that dwel therein. And Psal. 108. a hys bysshopryke another take. Wherfore, of these men that haue ben gathered wyth vs all the whyle that the LORDE Iesus wente in and out amōge vs, begynnynge at the baptyme of Ihon, vntyll the daye wherein he was taken vp from vs, one of these muste wyth vs be wytnesse of hys resurreccion. Actu. 6. a And they appoynted two, Actu. 4. d Ioseph whyche is called [Page] Barsabas, whose surname is Iustus and Mathias. And they prayenge sayd: Thou LORDE, 1. Par. 29. c whych knowest the hartes of al mē, shewe which one of these twayne thou hast chosen to take the rowme of thys ministracyon & Apostleshippe, frō the whych Iudas is decyuered, that he myghte go into hys owne place. And they gaue them the lottes, and the lot fell vpon Mathias, and he was coūted wyth the eleuen Apostles. ⊢
The .ii. Chapter. ✚
A ANd whā ye dayes of Loue. 23. c Deut. 16. c Luc. 24. d Wyt sontyde were fulfylled, they were all together in one place. And sodenly ther happened a sounde from heauē, as of a myghty wynde, and it fylled all the house where they were syttynge. And ther appeared vnto them clouen tunges, lyke fyre, and sat vppon euery one of them, and they all were Iohā. 7. d Actu. 4. d fylled wyth the holy goost, mat. 16. cand they beganne to speake wyth sundery tunges, as the holy gooste gaue them to vtter. Ther were dwellynge at Ierusalem Iewes deuoute men, of euery nacion that is vnder the heauen. Now whan thys voyce was happened, the multitude came together, and were abashed in mynde: for euery man herde them speake wt hys owne langage. They were all astōnyed & maruayled sayenge: Beholde, are not all these that speak Galileās? & how haue we herd euery man our langage, wherin we are borne? the Parthiās, & Medes, ye Elamites, & they ye dwell in Mesopotamia, Iewry, & Cappadocia, Pō tus & Asia, Phrigia & Pāphilia, Egipte [Page 157] and ye parties of Libia, whyche is aboute Cyrene, and the straūgers of Rome, the Iewes also and Math. 23. b Proselytes, the Cretians and the Arabians, we haue herde thē speake the greate workes of God wt oure owne tūges. ⊢ They were all astonnyed and maruailed, sayeng to ech other: What wyll this be? But other mockynge sayd: They are full of swete wyne. ✚ Than dyd Peter lyfte vp hys voyce, standynge wyth the eleuen, and sayd vnto them: Ye men of Iewry, and ye all that dwell at Ierusalē, be thys knowen vnto you, & perceaue my wordes wt your eares: For these be not dronke as ye suppose, seynge it is the thyrde houre of ye daye but thys is it that is spoken by Ioel the prophete: Esai. 44. a Ezech. 36 d Ioel. 2. f And it shall come to passe in ye last dayes sayeth ye LORD I shall poure out of my sprete vpō al flesh, & your sōnes and Luce. 2. f Actu. 2. b your doughters shall prophecy, & your yonge mē shal se visions, and Actu. 10 b and .16. b your olde men shal dreame dreames. And truely on my seruaūtes & on my hādemaydēs shall I poure forth of my sprete in those dayes, & they shal prophecy, Math. 17. f Luce. 25. d & I shal geue wōders in heauē aboue, & tokēs in earth beneth, bloud, & fyre & vapoure of smoke. The Sōne shal be turned into darknesse, & ye Moone into bloud, before ye great & manifest day of ye LORD do come. And it shal come to passe, yt Roma. 10. b euery man yt shall cal vpon ye name of ye LORD, shalbe saued. ⊢ ✚ Ye men of Israel heare C these wordes: Iesus of Nazareth, ye mā alowed of God amōge you wt miracles, wōders & tokēs, ye which God hath wrought [Page] by hym in the myddest of you, as ye knowe. Math. [...]7. [...] The same, (beynge taken, by the afore defyned counsell & foreknowlege of God) haue ye punyshynge hym slayen by the handes of wycked men: Actu. 10. e whom God hath raysed vp the sorowes of hell beynge loused, for so much as it was impossible hym to be holden there wyth. For Dauid sayeth of hym: Psal. 15. b I haue alwaye set the LORDE afore me in my syght, for he is at my ryght hāde lest I be moued. Therfore my harte is glad, and my tunge hath reioyced moreouer my flesh also: shall rest in hope. For thou shalt not leaue my soule in hell, nother shalt yu suffre thy holyone to se corrupcion. Thou hast made the wayes of lyfe knowē vnto me, thou shalt make me ful of ioyfulnesse wyth thy countenaunce. ⊢ Ye men [and] brethren, let me boldelye speake vnto you of Dauid the Patriarke, [...]. Reg. 2. bfor he also is deade and buryed, D and hys sepulchre is wyth vs, vntyll thys daye. Wherfore seynge he was a prophete, and knewe that God wyth an othe had sworne vnto hym, Psa. 131. b of the frute of hys loynes to syt vpon hys seate, seynge it aforehande he spake of the resurreccion of Christ. For he was nother lefte in hell, nor hys flesh sawe corrupcion. The same Iesus hath God raysed agayne, Iohā. 15. a Actu. 1. a whose wytnesses we are. Seynge than that he is Phil. 2. a exalted by the ryghthande of God, and ye promyse of the holy goost beynge receaued of the father, he hath poured out thys gyfte that ye se and heare. For Dauid is not gone vp into heauen, [Page 158] but he sayeth hymselfe: Psal. 109. a The LORDE sayde vnto my LORDE: sytte at my ryghte hande, vntyll I set thyne enemyes a stoole for thy fete. Let all the house of Israell therfore knowe surely that God hath made the same Iesus, whom ye haue crucifyed both LORDE and Christ. zach. 12. [...]These thynges beynge herde, they were pricked at the harte, and sayde vnto Peter & the other Apostles: Ye men [and] brethren, Luce. 3. b Actu. 9. a and .16. d what shal we do? But Peter sayd vnto them: Repente, and let euery one of you be E baptysed in the name of Iesu Christ for the remission of your synnes, & ye shall receaue the gyfte of the holy goost. For vnto you is the Ioel. 2. [...] promyse [made] and vnto your chyldren, and vnto all them that are farre of, whō so euer the LORDE our God shall call hetherto. And wyth many other wordes dyd he wytnesse and exhorte them, sayenge: Be saued from thys wycked generacion. They than that dyd receaue hys worde, they were baptysed, and in that daye ther were added [vnto] them about thre thousande beleuynge soules. And they were continuynge in the doctrine of the Apostles, and in the communion, and in the breakynge of bread, and prayers. And ther came a feare vpon euery soule. And many wonders and tokens were done by the apostles at Ierusalem, and a greate feare was on euery one. And al they that beleued were together, Actu. 4. d And had all thynges commune. They solde theyr possessions and substaunces, and parted thē vnto euery one, [Page] after as euery one had nede. And cō tinuynge daylye one mynded in the temple, and Esaye. 58. b breakynge bread about the houses, they toke meate wyth ioye and synglenesse of harte, praysynge God together, and hauyng fauoure wyth all the people. And the LORDE ioyned dayly there vnto them that shulde be saued.
The .iii. Chapter.
A PEter and Ihon wente vp into the tēple at ye nynthe houre of prayer. And a certayne man, whyche was halte frō hys mothers wombe, was borne, whome they set daylye at the gate of the temple, whyche is called the Bewtyfull, that he myght axe almesse of the goers into the temple. The same whan he saw Peter and Ihon, begynnynge to entre into the temple, he axed that he myghte receaue an almesse. And Peter wyth Ihon beholdynge hym, sayd: Loke on vs. And he loked on them, hopynge that he shulde haue receaued some thyng of them. But Peter sayd: Syluer & gold haue I not, but yt I haue, that geue I the: Iohā. 4. a In the name of Iesus Christ of Nazareth ryse, & walke And hys ryght hande taken, he lyfte hym vp. And strayght waye were hys legges and fete strengthed, and leapynge he stode and walked: and entred into the temple wyth them, walkynge, and leapynge, and praysynge B God. And all the people sawe him walkynge & praisyng God. And they knew hym yt he it was y• sat for almesse at the bewtyful gate of the tēple, & they were fylled wt wonderynge [Page 159] and were astonnyed vpon the same that had happened vnto hym. Whan all the people sawe Peter & Ihon, they wonderynge ranne vnto them to the 3. Reg. 6. a Iohā. 10. c Actu. 5. b porche whych is called Salomons. Peter seynge [it,] answered to the people: ✚ Ye men of Israel, why maruayle ye at thys, or what do ye behold vs, as though we had made the same to walke by oure owne strength or power? The God of Abraham, and the God of Isaac, and the God of Iacob, the God of our fathers hath glorifyed hys sōne Iesus, Math. 27. c Luce. 23. b whome ye truely haue delyuered and denyed in the presence of Pilate, he iudgynge hym to be lettē lowse. But ye haue denyed the holy C and ryghteous, and haue desyred the manslayer to be geuen you: but the author of lyfe haue ye slayen, whom God hath raysed from the deade, whose wytnesses we be. And in the fayth of hys name hath hys name confirmed the same whome ye se and knowe: and the fayth that is thorow hym hath geuē hym thys whole strength in the syght of you all. And now brethren I knowe, that 1. Cor. 2. [...] thorowe ignoraunce ye haue done [it,] lyke as your rulers also. But the thynges that God shewed afore by the mouth of all hys prophetes that hys Christe shulde suffre, he hath so fulfylled them. Repent therfore & be turned, yt Ecclī. 17. b your synnes may be done away, yt whan ye tyme of refreshyng shal come frō ye presence of ye LORD & he sende vnto you the same Iesus Christ yt is preached vnto you, which verely must receaue heauē vntyll ye [Page] tyme of restorynge agayne of al thinges yt God hath spoken by ye mouthe of hys holy prophetes, sence ye begynnynge D of the worlde. ⊢ Moses truly dyd saye: Deut. 18. c Actu. 7. [...] That the LORDE your God shal rayse you a prophete, from amonge your brethrē, lyke vnto my selfe: Hym shal ye heare, accordyng to all thynges whatsoeuer He shall speake vnto you. And it shall come to passe, euery soule that shall not heare the same prophete, shalbe rooted out of the people. And all the prophetes, from Samuel & thenceforth, that haue spoken, haue shewed these dayes. Ye are the chyldren of the prophetes and of the conuenaunte, the whych God hath made vnto our fathers, sayenge vnto Abraham: Gen. 12. a and .22. c And in thy sede shal al kynreds of ye earth be blessed. Math. 10. a Vnto you hath god raysyng his sōne sent him fyrst, blessyng you, that euery man turne hymselfe from hys wyckednesse.
The .iiii. Chapter.
A BVt as they spake vnto the people, the prestes, and rulers of the temple, and the Saduces came vnto thē, beynge greued that they taught the people, and shewed the resurreccion from the deade in Iesu, and layed hā des on them, and put them in holde tyll the morowe: for it was now euē tyde. Howbeit many of them yt herd the worde, dyd beleue: and the nombre of the men was about fyue thousande. And it chaunced on ye morow that theyr rulers, and elders, and scribes were gathered in Ierusalem Annas also ye hygh prest, & Caiphas, [Page 160] and Ihon, and Alexāder, and as many as were of the prestes kynred. And settynge them in the myddest, they axed: Math. [...]1. [...] In what power, or in what name haue ye done thys? ✚ Than Peter fylled wyth the holy goost sayd vnto them: Ye rulers of the people, and elders of Israel, yf we thys daye be examined in ye good dede of the sycke man, whereby he is made whole: be it knowen vnto you and vnto al the people of Israel, that Actu. 3. [...] in the name oure LORDE Iesus Christe of Nazareth, whom ye haue crucifyed, whome God hath raysed from the deade, in the same standeth he here before you whole. Psal. 117. c Math. 21. c 1. Pet. 2. a Thys is the stone, whyche is refused of you buylders, whych is become the head of the corner, and ther is no saluacion in ony other: Math. 1. c Phili. 2. [...] Nother is ther ony other name geuen vnto men vnder heauen, wherein we ought to be saued. ⊢ They seynge Peters stedfastnesse B & Ihons, beynge sure that they were men wythout learnynge and laye, they maruayled sore, and knew them that they had ben wyth Iesu: and seynge wyth them also the man standynge that was made whole, they coulde saye nothynge agaynste it. But they cōmaunded them to go asyde out of ye coūcel, and they reasoned together sayenge: Ioh. [...]1. [...] What shall we do vnto these men? for by them truely is done a token knowen to al the inhabiters of Ierusalē, it is manifest, and we can not denye it. But lest it be more noysed abrode amōge the people, let vs threaten them that they speake nomore vnto ony man [Page] in that name. Actu. 5. c And callynge them they charged them, that in no wyse they shulde speake nor teache in the name of Iesus. But Peter and Ihō answerynge, sayd vnto them: Whether it be ryghte in the syght of God rather to heare you thā God, iudge ye: for we can not but speake that we haue sene and herde. But they threatenynge them, let them go, not fyndynge how they myght punysh thē, because of the people: for al mē praysed it whych Actu. [...]. a had ben done in it that happened. For the man in whome thys token of health happened, was C more than forty yeare [olde.] But they beynge let go, came to theyrs, & shewed how great thynges the hygh prestes and elders had said vnto thē. The whych whā they herde it, they lyft vp theyr voyce wyth one accord vnto God, and sayd: LORDE God, thou that hast made heauen & earth, the see, & all thynges that are in thē, whych by the holy goost thorowe the mouth of oure father Dauid thy seruaunte hast sayd: Psal. 2. a Wherfore haue the Heythen raged, and the peoples haue ymagined vayne thynges? The kynges of the earth stode by, & the rulers agreed in one against the LORDE, and agaynst hys Christe. For verely Herode, and Poncius Pilate wyth the Heythen and people of Israell are come together in thys cytie (agaynste thy holy chylde Iesus, whome thou hast anoynted,) to do that thyne hande and thy counsel haue determined to be done. And now LORDE loke vpon theyr threatenynges, and graunte vnto thy seruauntes [Page 161] to speake thy worde wyth D all confidēce in that that thou reach out thyne hande that healynges, tokens, and wōders be done by the name of thy holy chylde Iesus. Actu. 16. d And D whā they had prayed, ye place where in they were gathered was moued, Actu. 2. [...] and .19. [...]and they were all fylled wyth the holy goost, and they spake the worde of God wyth boldnesse. ✚ Actu. [...]. c and .5. b Of the multitude of the beleuers ther was one harte, and one soule: nother said ony mā ought to be hys of those thinges that he possessed, but they had al thynges commune. And wyth great power dyd the Apostles beare wytnesse of the resurreccion of oure LORD Iesus Christ, and ther was great grace in them all. Nother was ther ony that wanted amonge thē. For so many as were possessers of landes or houses, they sellyng them, brought ye pryces of thē yt they solde, & layed thē at ye Apostles fete, & vnto euery mā was distributed after as euery mā had nede. ⊢ Actu. 1. [...] Ioseph, which also was surnamed Barnabas of ye apostles (whych interpreted is, ye son of cōsolaciō) a leuite, of ye cōtry of Cypres whā he had lande, he solde it, & brought ye pryce & layed it at ye apostles fete.
The .v. Chapter.
BVt a certayne mā by name A Ananias wt Saphira hys wyfe solde a felde, and kepte away parte of ye mony, hys wyfe beynge acoūsel therof, & bryngynge one part, he layed it at the Apostles fete. But Peter sayd to Ananias: Ananias, wherfore hath satanas tempted thy hart that thou [Page] shuldest lye vnto the holy goost, and to wythdrawe of the pryce of ye feld? Dyd it not [vnsold] wholy remayne vnto the, & beynge solde, was it not in thy power? Why hast yu set thys thynge in thyne harte? Thou haste not lyed vnto men, but vnto God. Ananias hearynge these wordes, he fel downe & dyed. And ther happened a great feare vpō all thē yt dyd heare it. The yonge men rysynge vp had hym awaye, & bearyng him out, they B buryed hym. And it fortuned ye space of nearehāde thre houres, & his wyfe not knowynge what had happened came in also: And Peter sayde vnto her: Tell me woman, dyd ye sell the lande for somuch? And she sayd: Yee, for so much. But Peter [sayd] vnto her: Why do ye so agre to tempt the sprete of ye LORDE? Beholde ye fete of them yt haue buryed thy husbande are at ye dore, they shal beare the out also. Immediatly she fell before hys fete & dyed. And ye yonge mē entring in, dyd fynde her deade, & caryed her out, and buryed her by hir husbande. And ther happened a great feare in the whole congregacion, and on all them that herde it. Marc. 16. c Ther were many tokens and wonders done by the Apostles handes amonge ye people. (And they were all wyth one accorde in 3. Regū. 6. a Iohā. 10. c Actu 3. b Salomons porche: But none of the other durst ioyne hymselfe vnto them, but the people magnifyed them. And the multitude of men and wemen beleuynge in the LORDE, was augmented more.) insomuch that they put forth ye sycke vpon the stretes, & layed them vpon [Page 162] beddes and barowes, that as Peter came, hys shadowe at ye leest myght ouershadowe some of thē, & that they all myght be delyuered of theyr diseases. And ther came runnynge together to Ierusalem a multitude of cyties that laye thereby, bryngyng the sycke, & them that were vexed wyth vnclene spretes, whych all were healed. Actu. 4. [...] But the hygh prest rysyng vp, C & all they ye were wyth hym, (whych is the secte of ye Saduces,) they were fylled wyth enuye, & layde hādes on the Apostles, & put thē in ye cōmune warde. Actu. 1 [...]. b and .16. d But the angel of ye LORD openynge the dores of the preson by nyght, & leadynge them out sayde: Go ye & standynge speake in ye temple vnto the people al the wordes of thys lyfe. The whych whā they herd it, they entred very early into ye temple, & taught. But cōmynge the hygh prest & they yt were wyth hym, they called together a coūcell, & all the elders of the chyldren of Israel, & dyd sende vnto the presō, yt they shulde be brought to them. But whan the ministers came, & the preson beynge opened dyd not fynde them, they beynge returned shewed, sayeng: The preson in dede dyd we fynde shut wt all diligence, and the kepers stādyng before the dores, but openynge we founde noman therein. Whan the rulers of the temple & the hygh prest herd these wordes, they douted what wolde become of those thinges. But D one cōmynge shewed them: Behold, the men whych ye haue put in ye preson, are standynge in the temple and teachynge the people. Than wente [Page] the rulers wt the ministers & brought thē wythout force: Math. 21. [...] for they feared the people lest they shuld be stoned. And whā they had brought thē, they set thē before ye coūcel. And the hygh prest axed them sayenge: Actu. 4. b We dyd earnestly commaunde you, that ye shulde not teach in thys name, & beholde ye haue fylled Ierusalē wt your doctrine, & wyl brynge in Math. 27. e the bloud of thys man vpon vs. But Peter & ye apostles answeryng, sayde: Actu. 4. b We ought to obeye God more thā men. The God of our fathers hath raysed Iesus whom ye haue slayne, hāgynge [hym] on a tre. The same prince & Saueoure hath God exalted wt hys ryghthande, to geue repentaūce vnto Israel, and forgeuenesse of synnes: & we ar wytnesses of these wordes, & the holy goost whome he hath geuen vnto all them that obey hym. Whan they had herde these thynges E they were cut asunder, and thought to slaye them. But a Pharise by name Actu. 22. a Gamaliel rysynge vp in the councell, a doctor of the lawe, honorable vnto all the people, cōmaūded the Apostles to go forth a lytle at one syde, & sayd vnto them: Ye men of Israel, take hede vnto youre selfe concernynge these mē what ye shall do. For afore these dayes ther was Theudas, sayenge hymselfe to be some one, vnto whome dyd agre the nombre of about foure hūdreth mē, whych was slayne, and all they that beleued hym were scattered, and brought to naughte. After thys ther was Luce. 13. a Iudas the Galilean, in the dayes of the taxe, & he turned away [Page 163] the people after hym, & he peryshed, and all they as many as consented vnto hym, were scattered. And now I saye vnto you wythdrawe you frō these men, and let them alone. M [...]l [...]. [...] Math. [...]. [...] For yf thys counsell or worke is of men, it shalbe lowsed: But yf it is of God ye shall not be able to lowse it, leste perchaunce ye shall seme to stryue agaynst God. Thā agreed they vnto hym, & callynge together ye apostles, they cōmaūded thē Math. 2 [...]. c Actu. 4. b beynge beaten ye in nowyse they shuld speake in the name of Iesu, & they let thē go. And they verely wente Math. 5. a reioycynge frō ye presence of ye coūcel, yt they are coūted worthy to suffre rebuke for ye name of Iesus. But they ceassed not teachyng & preachyng Iesus Christ in the tēple & aboute ye houses euery daye.
The .vi. Chapter.
ANd in those dayes the nō bre A of ye disciples growing ther hapned a grudge of the Grekes agaynst ye Hebrues, because yt theyr wedowes wer despysed in the dayly handreachyng. The twelfe callyng together ye multitude of ye disciples, they sayd: It is not mete for vs to leaue the worde of God, & serue the tables. Spye out therfore brethrē amōg you seuē 1. Tim. 4. b m [...] of good reporte, ful of ye holy goost & wysedom, whō we may set ouer this worke: But we wyll be diligente in prayer & ministracion of the worde. And the sayeng pleased before al the multitude. And they dyd chose Steuen, a mā ful of fayth & ye holy goost, and Philippe, and Prochorus, and Nicanor, & Timon, & Parmenas, & [Page] Apoc. 2. a Nicolaus the straunger of Antioche. Num. 27. b Actu▪ 1. d 1. Tim. 4. b 2. Tim. 1. b These set they before the Apostles, & prayenge they layd [theyr] handes vpon them. And the worde of God increaced, and the nombre of the disciples multiplied greatly at Ierusalem: a great company also of prestes dyd obey the fayth. ✚ But B Steuen full of fayth and power dyd great tokens and wonders amonge the people. Than arose ther some of the synagoge that is called the Lybertines, & Cyrenenses, & Alexandrines, & of them that were in Cilicia, & Asia disputinge wt Steuen, & Luce. 21. b they coulde not resyste the wysedome & sprete that spake. Than sent they preuely men, whych shulde saye Math. 26. f thē to haue herde hym speake wordes of blasphemy agaynst Moses & God. Thā moued they ye people, ye elders, & scribes, & runnynge together they caught hym, & brought hym into the councel, & set false wytnesses, whych shulde say: Thys mā ceasseth not to speake wordes agaynst the holy place & lawe. For we haue herde hym sayenge, that this Iesus of Nazareth shal destroy thys place, & shal chaūge the tradiciōs, the which Moses hath geuen vnto vs. And all they that sat in the coūcel beholdynge hym, sawe hys face as the face of an angel.
The .vii. Chapter.
A THan sayd ye hygh prest: Are these thynges so? Whyche sayd: Ye mē, & brethrē & fathers, herkē: The God of glorye dyd appeare vnto our father Abraham whan he was in Mesopotamia, afore he dwelte in ye lande of [Page 164] Charran, & he sayd vnto hym: Get the out of thy lande and of thy kynred, and come into the lande that I shall shewe the. Genesi. 11. [...] Than went he out of the lande of the Caldees, & dwelt in Charran. Genes. 1 [...]. a And frō thence after yt hys father was deade, he broughte hym ouer into thys lande, where in you dwel now. And he gaue hym no heretage therein, not the bredth of a foote, but he Gene. 13. [...] promysed to geue hym it in possession & hys sede after hym, whan he had no chylde. And God sayd vnto hym: Genes. 15. c Thy sede shalbe an indweller in a straunge lande, and they shall make them subiecte to bō dage, and they shall intreate them euell foure hundreth yeare: and ye people whome they shall serue, shall I iudge sayeth the LORDE: and therafter shall they go out and serue me in thys place. Gen. 17. b And he gaue hym the conuenaunt of circumcision, and so he Gene. 21. a begat Isaac, and circūcised him the eyght daye, and Gone. 25. c Isaac Iacob, & Iacob Gene. 29. f the .xii. patriarkes. Gen. [...]7 e Sap. [...]0. c And ye patriarkes enuyenge Ioseph, solde B [hym] into Egipte: and God was wyth hym, and ryd hym out of al his tribulacions, and gaue hym grace & wysedom in the presence of Pharao kynge of ye Egipcians. Gene. 41. c And he ordyned hym a geuernoure ouer Egipte and ouer all hys house. Gene. 41. [...] and .4 [...]. a And ther came a derth into al Egipte, & Chanaan, and a great trouble, and oure fathers fande no meates. But whā Iacob herde corne to be in Egipte, he sente fyrst our fathers: and at the Gene. 45. [...]seconde tyme was Ioseph knowen of hys brethren, and hys kynred was [Page] made knowen vnto Pharao. But Ieseph sendynge called his father Iacob, and all hys kynred in thre score and fyftene soules. Gene. 46. a And Iacob wēt downe into Egipte, and Gene. 49. e he dyed & our fathers. And they were Gene. 50. c Iosu. 24. f caryed ouer into Sichem, and were layed in the Sepulchre, the whych Gene. 23. d Abraham bought for mony of the chyldrē C of Emor the sōne of Sichem. Exod. 1. a Psal. 104. c But whan the tyme of promyse drue nye the whyche God had confessed vnto Abraham, the people dyd growe and was multiplyed in Egipt, vntyl ther arose another kyng in Egipt, which knewe not Ioseph. The same dealynge sutely wt our kynred, he intreated our fathers euel, that they shuld put forth theyr yonge chyldren, leste they shulde be made to lyue. Exod. 2. a At the same tyme was Moses borne, & was accepte vnto God: whyche was noryshed thre monethes in his fathers house. But whan he was put forth, Pharaos doughter toke him vp, [...]rished him for a sōne to herselfe. And Moses was taught al ye wysedō of ye Egipciās, & he was myghtye in hys wordes & workes. But whā ye tyme of forty yeare was fulfilled vnto him it came vp into hys mynde to visite his brethrē, ye chyldren of Israel. And whā he had sene one suffrynge iniury, he delyuered hym, & auenged him ye suffr [...]d wronge, smytynge ye Egipciā. And he thought [his] brethrē to vnderstād, yt god dyd geue thē health by his hāde: But they vnderstode it D not. But on ye nexte daye he shewed hymself vnto thē chydyng, & dyd recō cyle thē in peace, sayeng: Ye men, ye [Page 165] are brethren, Why do ye hurte eche other? But he yt dyd hys neghboure wronge thrust hym awaye sayenge: Exodi. 2. bWho hath ordyned the a ruler and iudge ouer vs? Wylt yu slaye me as thou slewest ye Egipcian yesterday? Moses fled at thys worde, & became a straūger in ye lāde of Madiā, where he engēdred two sōnes. Exodi. 3. [...] And fortye yeares beynge fulended, ther appeared vnto hym in the wyldernesse of mounte Sina an angel in ye fyre of the flame of ye bush. But Moses seynge [it,] maruayled at ye syght. And whan he came neare that he myght beholde, the voyce of the LORD happened vnto hym, sayenge: I am the God of thy fathers, the God of Abraham, the God of Isaac, & the God of Iacob. But Moses beynge afeared, he durst not beholde. The LORDE sayd vnto hym: Iosue 5. d Lowse the shewe of thy fete: for the place wherin yu standest, is a holy lande. I haue wel sene the trouble of my people, whyche is in Egipte, & I haue herde theyr gronynge, and I am come downe to delyuer them. And now come & I wyll sende the into Egipte. Thys same E Moses, whom they refused, sayeng: Exod. 2. bWho made the a ruler & iudge, the same hath God sente [to be] a ruler, and a redymer wyth the hande of the angell that appeared vnto hym in the bushe. The same brought thē out, doynge great tokens and wonders in the lande of Egipte, and in ye reed see, & in the deserte forty yeare. The same is Moses that sayd vnto the chyldren of Israell: Deut. 18. c Actu. 3▪ d A prophete shal God rayse you of your brethrē, [Page] lyke vnto me, ye shall heare hym. Exodi. 19. d Gala. 3. c The same is he whych was in the cōgregacyon in ye wyldernesse wyth the angell, that spake vnto hym in mounte Sina and wyth our fathers whych receaued the wordes of lyfe to geue vnto you, vnto whome oure fathers wolde not obey, but refused and turned awaye wyth theyr hartes into Egipte, sayenge vnto Aarō Exod. 32. aMake vnto vs Goddes that maye go before vs. For this Moses, which led vs out of the lande of Egipte, we can not tel what be done vnto hym. And they made a calfe in those dayes and offred a sacrifice vnto ye ymage, and reioyced in the workes of theyr handes. But God turned and Roma. 1. d gaue them to serue vnto the hoost of heauen, as it is wrytten in the boke of the prophetes: Haue ye offred me meate offerynges and sacrifices the forty yeares in the wyldernesse, Iere. 7. c Amos. 5. d O ye house of Israel? and ye haue takē vp the tabernacle of Moloch, and ye starre of your god Rempham, fygures that ye haue made to worshippe them, and I wyl brynge you ouer beyonde F Babilon. The tabernacle of wytnesse was wyth oure fathers in the deserte, as God dyd appoynt thē Exodi. 25. d Hebr. 8. a speakyng vnto Moses, yt he shulde make it after the fashion that he had sene. The which our fathers takyng vp, Iosue▪ 3. a broughte it in also wyth Iosue into the possession of the Heythen, the whych God droue out before the presēce of our fathers, vntyl ye dayes of Dauid, Psa [...]. 88. a whyche founde fauoure wyth God, & desyred that he myght fynde a tabernacle vnto the God of [Page 166] Iacob. 3. Reg. 6. [...] But Salomon buylte hym a house. Actu. 17. d Howbeit the Hyghest dwelleth not in temples made wyth handes, as he sayeth by the prophete: Esai. 66. [...]Heauen is a seate vnto me, and the earth a stoole for my fete. What house shall ye buylde me, sayeth the LORDE, or whych is the place of my rest? Hath not my hande made al these thynges? Deut. 9. d Ye styfnecked and G vncircumcised of hartes and eares, ye haue alwaye wythstande ye holy goost: As your fathers, euen so ye also. Whome of ye prophetes haue not your fathers persecuted? And they haue slayne them that dyd shewe afore of the commynge of the ryghteous, whose traytours and murthurers ye haue bene: Iohā. 7. b whych haue receaued the law by the disposicion of angels, and Actu. 15. b. ye haue not kepte it. And hearynge these thynges, they were cut asūder in theyr hartes, and gnashed with theyr teth at him. But whan he was full of the holy gooste, lokynge into heauen, Math. 16. c he sawe ye glorye of God, and Iesus standynge at the ryghthāde of the power of God. And he sayd: Beholde, I se the heauens open, and the sonne of mā standynge at the ryghthande of the power of God. But cryenge oute wyth loude voyce, Psal. 57. a they helde theyr eares, and they made a rushynge wt one accorde vpon hym, and puttyng hym forth out of the cytie, they stoned hym. Actu. [...]. b And the wytnesses layed downe theyr clothes at the fete of a yonge man, whych was called Saule, and they stoned Steuen, cryenge and sayeng: LORDE Iesu, Psal. 3 [...]. [...] receaue [Page] my sprete. And hys knees beyng bowed, he cryed wyth loude voyce, sayenge: Luce. 2 [...]. c LORDE, laye not this synne to theyr charge. And whan he hadde sayd that, he fell aslepe. ⊢ And Saule was consentynge vnto hys death.
The .viii. Chapter.
A IN that daye ther happened a great persecuciō in the cōgregacion that was at Ierusalem, Mat. 22. c Actu. 11. a and .22. a and they were all scattered abrode about the contrye of Iewry and Samaria [...] excepte the apostles. But mē that feared God dressed Steuen, and made great lamentacion ouer him. Actu. 9. a 22. a. 26. b 1. Cor. 15. a Gala. 1. b But Saul waysted ye cōgregaciō, ētryng thorowe houses, and drawynge men and wemen he delyuered [them] vnto iayle. Therfore Actu. 11. b they that were scattered abrode, went thorow preachynge ye worde of God. ✚ And Philippe goynge downe into a cytie of Samaria, he preached Christe vnto them. And ye people gaue hede with one accorde vnto those thinges, that were spoken of Philippe, hearynge and seynge the tokens that he dyd. For ye vncleane sprets of many that had thē, cryenge wyth loude voyce, Marc. 10. c Actu. 5. bthey wente out of them. And many hauynge the palsye & haltynge were healed. Therfore was ther great ioye happened vnto that cytie. But a certayne man, by name Simon Actu. 13. awhych before had vsed wytchcrafte in the cytie, myscaryenge the people of Samaria, sayenge hymselfe to be some great man, vnto whome euery man herkened from the leest to the [Page 169] greatest, sayenge: Thys is the power of God, whych is called greate. But they gaue hede vnto hym, because that a great seasō he had made them fooles wyth hys wytchcraftes But whan they beleued Philippe B preachyng of the kingdome of God, they were baptysed in the name of Iesu Christ, men and wemen. Thā beleued Simon hymselfe also, & whā he was baptysed, he dyd cleue vnto Philippe. He seynge also greate tokens and powers to be done, beynge astonnyed he dyd wonder. ⊢ ✚ Whā the Apostles that were in Ierusalē had herde, that Samaria had receaued the worde of God, they sente vnto them Peter and Ihon, the whych whan they were come, they prayed yt they myght receaue ye holy goost: For he was not yet come on ony of thē, but they were onely baptysed in ye name of ye LORD Iesus. Actu. 13. a and .19. a 1. Tim. 4. b and .5 c 2. Tim. 1. b Thā layde they [theyr] hādes on thē, and they receaued the holy goost. ⊢ But whā Simō had sene yt the holy goost was geuē by layeng on of ye apostles hādes, he offred thē mony, sayenge: geue me also this power, y• vpō whō so euer I shal laye hādes, he may receaue ye holy goost. But Peter sayd vnto him: Thy mony be wt the vnto perdiciō, because yu hast thought Math. 10. b the gyft of God to be possessed wt mony Thou hast no part nor fellowship in this worde: for thy hart is not ryght before God. Repēt therfore of thys thy wyckednesse, & pray God, yf haply thys thought of thy hart be forgeuē ye. For I perceaue yt to be in ye gal C of bytternesse, & in ye bōde of wyckednesse. [Page] Than Simon answerynge, sayde: Num [...]. 21. b Praye ye vnto the LORDE for me, that nothynge come vnto me of these thynges that ye haue sayd. And they verely hauynge testifyed & spoken the worde wente agayne to Ierusalem, and preached the Gospell vnto many partyes of the Samaritanes. ✚ The angell of the LORDE spake vnto Philippe, sayenge: Ryse vp and go towarde the South, vnto the waye that commeth downe frō Ierusalem vnto Gaza, the [...]ame is deserte. And rysynge vp, he wente. And beholde, a man of Ethiopia, a gelded man, a mā of authorite wyth Candace the quene of Ethiopia, whych was ouer all hyr treasures, 3. Reg. 8. fwas come to worshippe at Ierusalem, and returned, syttynge vpō his charret and readynge Esay the prophete. And the sprete sayd vnto Philip: Go neare and ioyne the to this charret. And Philippe runnynge neare, he herde hym reade the prophete Esaye, & sayd: Thynkest thou thou doest vnderstande what thou readest? Whych sayd: And howe can D I, yf no man do shewe me [it?] And he prayed Philippe that he wolde come vp and syt wyth hym. And the place of scripture whych he red, was thys: Esai. 53. b He was led as a shepe to the slaughter, and as a lambe is wythout voyce before hym that sheareth hym: so hath he not opened hys mouth. In humblynesse is hys iudgement exalted. Who shall declare his generacion? For hys lyfe shalbe taken from the earth. And the gelded man answerynge Philippe, sayd: I [Page 170] praye the of whome sayeth the prophete that, of hymself, or of another? But Philippe openynge his mouth and begynnynge at thys scripture, he preached Iesus vnto hym. And whan they wente by the waye, they came to a certayne water, and ye gelded man sayd: Beholde here is water, Actu. 10. [...] what hyndereth me to be baptysed? Philippe sayde? Yf thou beleuest wyth all [thy] harte, it may be. And answerynge he sayd: I beleue Iesus Christ to be the sonne of God And he commaunded the charret to stande styll, and they wente both into the water, Philippe and the gelded man, and he baptysed hym. But whan they were gone vp out of the water, the sprete of ye LORD caught Philippe, and the gelded man sawe hym nomore. And he wente on hys way reioycyng. But Philippe was founde in Azotus, and goynge thorow, he preached vnto al the cyties vntyll he came to Cesarea. ⊢
The .ix. Chapter. ✚
SAule Actu. 26. b 1. Cor. 15. a Gala. 1. b breathyng yet threatenynges A and slaughter agaynste the disciples of the LORDE, he cam to ye hygh preste, and axed letters of hym to Damascus vnto the synagoges: yt yf he founde ony of thys waye, men and wemen, he myght brynge them bounde to Ierusalem. And whan he iournyed, it fortuned that he came neare to Damascus, and sodēly dyd a lyght from heauen shyne rounde aboute hym, and fallynge to ye groūde he herde a voyce sayenge vnto hym: Saule, Saule, 4. Re. 19. d what persecutest [Page] thou me?zach. 2. b Math. [...]5. d Which sayd: Who art thou LORDE? And he [sayd:] I am Iesus whome thou persecutest. It is harde for the to kycke agaynst the prycke. And he quakynge and beyng astonnyed, sayde: LORDE Actu. 2. d and .16. d what wylt thou haue me to do? And the LORDE [sayd] vnto hym: Aryse and go into the cytie, and it shalbe tolde the what thou muste do. And the men that accōpanyed wyth hym stode amased, hearynge in dede the voyce, but seynge noman. And Saul rose vp from the earth, and the eyes opened, he dyd se nothynge, but leadynge hym by the hande, they brought hym to Damascus: And he was there thre dayes not seynge, & B he dyd not eat nor drynke. But ther was at Damascus a disciple, by name Ananias, and the LORDE sayd vnto hym by a vision: Ananias. But he: sayd: Beholde [here am] I LORDE. And the LORDE [sayde] vnto hym: Aryse, & go into the strete that is called straight, and seke in ye house of Iudas one by name Saule Actu. 21. c and .22. a of Tharsis: for beholde he prayeth, and he hath sene a man by name Ananias entrynge in, and layenge handes vpon hym, that he may receaue hys syght. Ananias answered: LORDE, I haue herde of many of that man, Actu. 8. a how many euels he hath done to thy sayntes at Ierusalem, and here hath he power frō the hygh prestes, to bynde al them whych call vpō thy name. And the LORDE sayde vnto hym: Go thy way, Gala. 1. c for thys is a chosen vessell vnto me, that he may carye my name before the Heythen, & [Page 161] kynges, and the chyldren of Israell: for I wyll shewe hym howe greate thynges he must Actu. 21. b [...]. Corī. 11. c suffre for my names sake. Ac [...]. [...]. [...] And Ananias went his C waye, and entred into the house, and layenge [hys] handes vpon hym, he sayde: Brother Saule, the LORDE Iesus whyche appeared vnto the in the waye that thou camest, sente me that thou se, and be fylled wyth ye holy goost. And forthwyth fell from hys eyes as it had ben skales, and he receaued syght, and rysynge he was baptysed. And whan he had taken meate, he was cōforted. And he was some dayes wyth the disciples that were at Damascus. And strayghte waye beynge entred into the synagoges, he preached Iesus, that he is the sonne of God. But all they that herde hym were astōnyed, and sayd: Is not thys he that droue out of Ierusalem them that called vpon that name, and cam hether therfore, that he myght leade them bounde vnto ye hygh prestes? But Saule was much more strengthed, and confoūded the Iewes that dwelte at Damascus, affirmynge that thys is Christ. ⊢ And whan many dayes were fulfylled, D the Iewes helde a councel together, yt they might kil him. And theyr layeng wayte was made knowē vnto Saule. [...]. Cor. 11. d And they kept the gates daye & nyght, that they myght slaye hym. But Iosue. 2. c 1. Regū. 9. c the disciples takyng him by nyght, they let hym down thorow the wall, puttynge hym in a basket. Gala. 2. bAnd whan he was come in Ierusalem, he assayed to ioyne hymselfe vnto the disciples, and euery one feared [Page] hym, beleuyng not that he were a disciple. But Barnabas takynge hym, led hym to the Apostles, & shewed them how he had sene the LORDE in the waye, and that he spake vnto hym, and how he had done boldely in the name of Iesus at Damascus. And he was wyth them goynge in and out at Ierusalem, doynge boldely in the name of the LORDE. And he spake vnto the Heythen, and disputed wyth the Grekes: but they sought to slaye hym. Ac [...]u. 22. b The whyche whan the brethren had knowen, they conueyed hym to Cesarea, and sent hym to Tharsus. And ye cōgregaciō verely had reste thorow all Iewry, & Galile, & Samaria, & was edifyed, walkynge in the feare of the LORD and was fylled with the comforte of E the holy goost. And it fortuned that whan Peter passed by euery one, he dyd come vnto the sayntes yt dwelled at Lydda. And he fande there a certayne man, by name Eneas, lyenge eyght yeare in hys bed, whych was sycke of the palsye. And Peter sayd vnto hym: Eneas, the LORDE Iesus Christ make the whole, Aryse, and decke [the bedde] vnto thyselfe, and Math. 9. a Marc. 2. a Luce. 5. c Ioh. 5. a strayght waye he arose. And al they that dwelte at Lydda & Sarone saw hym, the whych were turned vnto the LORDE. But at Ioppe ther was a certayne woman disciple, by name Thabita, which interpreted is called Dorcas. The same was ful of good workes and almesses, whyche she dyd. And it happened in those dayes, that she beynge sycke dyd dye The whych whan they had washen, [Page 162] they layde her in a parloure. But seynge Lydda was nye to Ioppe, ye disciples hearynge that Peter was therein, they sente two men vnto hym, prayenge: Let it not greue the to come vnto vs. And Peter rysyng F vp, he came wyth them. And whā he was come, they brought hym into ye parloure, and all the wedowes stode aboute hym, wepynge and shewyng hym the coates and garmentes, that Dorcas dyd make them. And them all put forth, Peter knelyng, prayed And beynge turned to the bodye, he said: Thabita, arise. But she opened [hyr] eyes, and Peter beynge sene she sat vp. But he geuynge her the hande, lyfte her vp. And whan he called the sayntes and wedowes, he shewed her alyue. And it was made knowen thorow al Ioppe, & many beleued on the LORDE. And it fortuned that he taryed many dayes at Ioppe by one Simon a coryar.
The .x. Chapter. ✚
ANd ther was a certayne man at Cesarea, by name A Cornelius a Centurion, of the cōpany which is called the Italian, a deuoute man, and fearynge God wyth all hys house, Ecclī. [...], d and .7. bgeuynge many almesses vnto the people, and prayenge God alwaye. The same sawe manifestly in a vision, nearehande the nynth houre of the daye an angell of God cōmynge in vnto hym, & sayenge vnto hym: Cornelius. But he lokynge vpon hym, beynge takē wt feare said: Who art thou LORD? He sayd vnto hym: Eccli▪ 15. b Thy prayer & thyne almesses are [Page] come vp in remēbraūce in the syght of God. And now sende men into Ioppe, & cal one Simō, whych is surnamed Peter: the same is lodged wt one Simon a tāner, whose house is neare to ye see, the same shall tell the what it behoueth ye to do. And whan the angel yt spake vnto hym was departed, he called .ii. of hys household & a soldyoure fearynge God, of them that obeyed him: Whomwhā he had shewed al thynges, he sente them to B Ioppe. And on ye next day they your neynge, & cōmynge neare to ye cytie, Peter 4. Reg. 4. d Math. 6. a Luc [...]. 6. b went vp into ye lofte that he myght praye about the syxte houre. And whā he dyd hūger he wolde eat. But as they made ready, he fell in a traunce, & he sawe heauen open, & a certayne vessel cōmyng downe lyke vnto a great lynnen clothe, wt foure endes to be letten downe frō heauē into ye earth, wherein were al foure footed beastes & crepynge beastes of the earth, & byrdes of ye ayre. And ther happened a voyce vnto hym: Ryse Peter, kyll & eate. But Peter sayd: That be fro me LORD, [...]ui [...]. 11. a Deu [...]. 14. a for I neuer dyd eate [of] al yt is cōmune & vncleane. And agayne ye secōde tyme [spake] the voyce to hym: Math. 15. b Roma. 14. b 2. Tim. 4. a Ti [...]. 1. [...] Call not thou it commune ye God hath puryfyed. Thys happened thryse. And anone was ye vessel taken vp agayne into heauē. And whā Peter douted in hymselfe what ye vision were yt he had sene, beholde ye men yt were sente frō Cornelius, enquyring for ye house of Simō, stode at ye dore. And whan they had called, they axed whether Simō yt is surnamed Peter had ther hys [Page 163] lodgynge. Whā Peter now thought vpon the vision, the sprete sayd vnto hym. Beholde, thre mē seke ye. Aryse therfore & go downe wyth thē doutynge nothynge, for I haue sent thē. And peter going down to ye mē, said:C Beholde, I am he whō ye seke, what is the cause wherfore ye are come? Whych sayd: Cornelius the Centurio, a ryghteous mā, & fearyng God, & hauynge a [good] reporte of al the people of the Iewes, hath receaued an answere of an holy angel to cal ye into hys house, & to heare wordes of the. Wherfore Gene. 19. a and .24. d 1. Pet. 4. b leadynge them in, he lodged thē. And rysynge vp the next daye, he wente wt them, Act. 1 [...]. [...] and some of the brethren of Ioppe dyd beare hym cōpany: And ye daye followyng he entred into Cesarea. But Cornelius hys kynsfolkes & speciall frēdes beynge called together, wayted for thē. And it fortuned whan Peter was come in, Cornelius met hym, & fallynge downe at hys fete he worshipped hym. But Peter lyfted him vp, sayenge: Actu. 14. c Apoc. 19. b and .22. b Ryse vp, I myselfe am a mā also. And speakynge wt hym, he entred, and he fāde many that were come together, and sayd vnto them: Ye knowe how Deut. 7. a it be abhorred for a Iewe to be ioyned or to come to an aleaunte: But God hath shewed me to call nomā cōmune nor vncleane, wherfore I beynge called dyd come wythout doutynge. I axe therfore, for what cause haue ye called me? And Cornelius sayde: The fourth D daye hence I fasted vntyll thys houre, and I was prayenge the nynth houre in my house, & beholde, [Page] a man stode before me in a whyte garmente, and sayd: Cornelius, thy prayer is herde, and thyne almesses are had in remēbraunce in the syght of God. Sende therfore to Ioppe, & call Simon whych is surnamed Peter, the same is lodged at the house of Simō the tāner, by the see. Therfore sente I continently vnto the, & thou hast done well in commynge. Now therfore are we all here in thy presence, to heare all thynges that are commaunded ye of the LORDE. ✚ But Peter openynge hys mouth sayde: Deut. 10. d 2. Par. 19. b Iob. 34. b Sap. 6. b Eccli. 6. b Roma. 2. b Ephesi. 6. a Colloss. 3. c 1. Petri. 1. c I haue founde for a truth ye God is no accepter of persōs, Esa. 56 bbut amonge all people he yt feareth hym and worketh ryghteousnesse, is accepte vnto hym. God sente ye worde vnto ye chyldren of Israel, preachyng peace thorow Iesu Christe, this is ye LORDE of all. Ye knowe what worde is happened thorow al Iewry Math. 4. bFor begynnynge at Galile after ye baptyme that Ihon preached Iesus of Nazareth, how Esa. 61. a God anoynted hym wyth the holy goost and power whych passed thorowe doynge good, & healynge al the possessed wyth the deuell: for God was wyth hym. And we are wytnesses of all those thynges that he dyd in the lande of Iewry E and Ierusalem, whom they slewe hangynge on tre. The same dyd God rayse the thyrde day, and gaue hym to become manifeste, not vnto al the people, but vnto vs wytnesses ordyned before of God, Luce. 24. d Iohā. 21. bwhich haue eaten and dronkē wyth hym after that he was rysen from the deade. ✚ Mat. 28. c And he cōmaūded vs to preach [Page 164] vnto the people, & to testifye that he it is that is ordyned of God ye father a iudge of ye quycke & deade. Vnto ye same beare Esay. 43. d and .5 [...]. c Iere. 50. d Dani. 9. d all prophetes wytnesse, al them to receaue forgeuenesse of synnes by hys name that beleue on hym. ⊢ Whyle Peter spake these wordes, Actu. [...]. [...] the holy goost fell vpon al them that herde the worde. And the faythfull of the circumcision yt were come wyth Peter were astonnyed, that the grace of the holy goost was also poured forth vpon the Heythen: for they herde them speakynge with tunges and praysynge God. Than answered Peter: Actu. 8. d Can ony mā for byd water that these be not baptysed whych haue receaued the holy goost as we? And he commaūded them to be baptysed in the name of Iesus Christe. ⊢ Than prayed they hym that he wolde tary certayne dayes wyth them.
The .xi. Chapter.
THe Apostles and brethren A that were in Iewry herde yt the Heythen also had receaued the worde of God. But whan Peter was come vp to Ierusalem, they that were of the circumcision disputed wt hym sayenge: Deut. 7. aWhy art yu gone in vnto mē yt haue the forskynne, & hast eaten wt them? But Peter begynnyng declared by order, sayeng: Actu. 10. a. I was in the cytie of Ioppe prayenge, & sawe a vision in a traunce: a certayne vessellyke vnto a greate lynnen cloth, by foure corners to be let downe frō heauē, and came vntyl me. Whereon lokyng, I perceaued and saw fourefooted beastes of ye earth, & wylde beastes, & crepynge [Page] beastes, & flyenge beastes of the ayre. And I herde also a voyce sayenge vnto me: Ryse vp Peter, slaye & eate. But I sayd: No LORD for [of] al yt is Leuit. 11. a Deut. 14. a cōmune or vncleane dyd neuer entre into my mouth. But ye voyce frō heauen answered me ye seconde tyme sayenge: Those thynges that God hath clēsed do not yu call vncleane. And thys happened thre tymes, & al thynges were receaued vp agayne into heauen. And beholde, cōtinently ther stode thre mē in ye house where I was, sente vnto me frō Cesarea. And ye sprete said vnto me, yt I shulde go wt thē, doutynge nothynge. Actu. 10. c Ther came wt me also these syxe brethrē, & we dyd entre in B to the mās house. And he shewed vs, how he had sene in his house an angel stādynge, and sayeng vnto hym: Sēde vnto Ioppe, & cal Simō which is surnamed Peter, which shal speake wordes vnto ye, by yt which yu shalt be safe, yu & al thy house. And whan I had begon to speake, ye holy goost fel vpon thē, Actu. 2. a as vpō vs also at ye begynnynge. But I remēbred ye worde of the LORD, as he sayd: Actu. 1. a Ihon verely dyd baptyse wt water, but ye shalbe baptysed wyth ye holy goost. Yf God therfor haue geuē thē lyke grace, as also vnto vs, which haue beleued on the LORD Iesus Christ, who was I yt I myght wythstande God? These thynges beyng herd, they held theyr peace, & praysed God, sayeng: Than hath God geuē vnto ye Heythen also repētaūce vnto lyfe. Actu. 8. a And they truly that were scattred abrode frō ye trouble whych happened vnder Steuen, [Page 167] walked thorow vntyl Phenice & Cipres & Antioche, speakynge ye worde vnto noman, saue only the Iewes: And some of them were men of Cypers & Cyrene. The which whā they were entred into Antioche, they spake vnto the Grekes, shewynge the LORDE Iesus. And ye hande of the LORDE was wt them, & a greate nōbre of beleuers dyd turne vnto ye LORDE. And the worde of these C thynges came to ye eares of ye cōgregaciō yt is at Ierusalem, & they sente Barnabas vntyll Antioche. The whych whā he came, & sawe ye grace of God, he reioyced, & Actu. 15. c exhorted euery one in the purpose of harte to abyde in ye LORDE: for he was a good man, and full of ye holy goost, & faith, & ther was much people added vnto the LORDE. Actu. 9. d And he went to Tharsus yt he myght seke Saule: whom whā he had foūde, he brought hym to Antioche. And they were cō uersaunt in the cōgregacion there a whole yeare, & taught much people insomuch that ye disciples were fyrst called Christians at Antioche. In these dayes came ther prophetes frō Ierusalem vnto Antioche. And rysynge vp one of them by name Actu. 21. b Agabus, he shewed by the sprete a great derth to come in the whole cōpasse of the worlde, the whyche happened vnder Claudius. But the disciples purposed euery one of them to sende to an 1. Cor. 16. a 2. Corī. 8. a and .9. a handreachynge vnto the brethren in Iewry, after as euery man had. The whyche they dyd also, sendynge it vnto the Actu. 12. d Elders by the hā des of Barnabas and Saule.
The .xii. Chapter. ✚
A ANd at the same tyme layd Herode the kynge handes that he myghte vexe certayne of the congregaciō, And he slewe Math. 4. c 17. a. 20. c and. 26. d Iames the brother of Ihon wyth the swearde. But he seynge that it pleased the Iewes, he thought to take Peter also: And it were the dayes of swete breade. Whome whan he had taken, he put hym in preson, & delyueryng [hym] vnto foure A quaternio is a captayne of .iiii souldyers, as centurio of an hundreth. quaternions of souldyours to kepe hym: wyllynge after Easter to brynge hym forth vnto ye people. And Peter truly was kepte in ye preson, Actu. 4. c but prayer was made wythout ceassynge of the congregacion vnto God for hym. And whan Herode shulde haue broughte hym forth, in the same nyght was Peter slepynge betwene two souldyours, bounde wyth two cheynes: and ye kepers before the dore kepte the presō. B Actu. 5. c and .16. dAnd behold, the angel of the LORDE stode by, and the lyght shyned in the dwellyng, and Peters syde smytten, he waked hym sayenge: ryse vp quyckely. And the cheynes fell from hys handes. And the angell sayd vnto hym: Gyrde the, and pul on thy hosen. And he dyd so. And he sayd vnto hym: Put thy garmente aboute the, and followe me. And goyng out he followed hym, and he knewe not that it were true that was done by the angell: But he thoughte hym to haue sene a syght. And goynge by the fyrst and seconde watch, they came vnto the yrō gate, whych leadeth vnto ye cytie, whych was opened alone [Page 168] vnto them. And goynge out, they wente by one strete, and sodenlye wente the angel from hym. And Peter C beynge come to hymselfe, sayde: Gene. 28. d Dani. 6. dNow know I truly that God hath sente hys angell, and hath delyuered me out of the hande of Herode, and from all the waytynge of the people of the Iewes▪ ⊢ And consyderynge he came to the house of Mary the mother of Ihon, whych is surnamed Marke, where many were gathered Actu. 1. band prayenge. And as he knocked at the entry dore, ther came forth a damesell by name Rhode to se. And whan she knewe Peters voyce, for ioye dyd she not open the dore, but runnynge in she shewed, Peter to stāde at the dore. And they sayd vnto her: Thou art mad. But she affirmed it to be so. And they sayd: It is his angell. But Peter continued knockynge. And whan they had opened the dore, they sawe hym, & were astonnyed. Actu. 13. b But he beckenynge vnto them wyth the hande, that they shulde holde theyr peace, he shewed how the LORDE had led hym forth out of the preson. And he sayd: shewe these thynges vnto Actu. 15. b and .21. b Iames and the brethren. And beynge gone oute, he wente vnto another place. Whan it D was become daye, ther was no smal busynesse amonge the souldyours, what were become of Peter. Whan Herode had sought hym, and had not founde hym, inquisiciō beynge made of the kepers, he commaunded them to be led [awaye:] & goynge downe from Iewrye to Cesarea, he abode there. And he was wroth wyth them [Page] of Tyre and Sidon. But they came one mynded to hym, & Blastus the kynges chamberlayne beynge persunded, they desyred peace, because that theyr contryes were noryshed of him. But at an apointed daye dyd Herode beynge arayed wyth a kyngly garmente syt vpon a iudgemente seate, and made an oracion vnto thē And the people cryed therto: The voyce of God, and not of a man. And strayght waye dyd the angel of the LORDE stryke hym, because he had not geuen the honoure vnto God, and beynge consumed of wormes, he gaue vp the goost. And the worde of God dyd growe and multiplyed. But Barnabas and Saule dyd returne from Ierusalem Actu. 1 [...]. c the hande reachynge beynge fulfylled, takynge wyth them Actu. 13. a Ihon that is surnamed Marke.
The .xiii. Chapter.
A THer were in the congregacion that was at Antioche prophetes and teachers, amonge the whych [were] Barnabas & Simon, whych was called Niger, and Lucius of Cyrene, Manahen, whych was Herodes one of the foure princes norsefellowe, and Saule. As they serued the LORDE, and fasted, the holy goost sayd vnto them: Separate me Saul & Barnabas vnto the worke Actu. 9. b where vnto I haue taken them. They prayenge than and fastynge, and layenge [theyr] handes vpon them, let them go. And they verely beynge sent of ye holy goost wente vnto Seleucia, & from thence sayled they to Cypers. [Page 169] And whan they were come to Salamina, they preached the worde of God in the sinagoges of the Iewes: And they had Actu. 1 [...] ▪ d Ihon in seruice. And whan they walked thorowe all the Ile vntyl Paphos, they fande a certayn sorcerer a false prophet, a Iewe whose name was Barieu, whyche was wt the counsels debite Sergius Paule a wyse man. The same Barnabas and Paule beynge called, desyred to heare ye worde of God. But Elimas the Exod. [...] b and .8. b Actu. 8. [...] sorcerer (for so is his name interpreted) wythstode them, sekynge to wythdrawe the counsuls debite from the fayth. But Saule, whych also [is called] Paule, fylled wyth ye holy goost lokynge vpō hym, sayd: O yu chyld of the deuel ful of al gyle & deceatfulnesse, chylde of ye deuel, enemy of al ryghteousnes, doest thou not ceasse to subuert ye strayght wayes of ye LORDE? And nowe beholde, ye hāde of ye LORD is vpō the, & thou shalt be blynde not seynge the Sonne for a certayne tyme. And strayght waye ther fell a myste vpō hym & darknesse, & goynge about he sought [one] whych shulde geue hym ye hāde. Than ye coūsels debite whā he had sene ye dede, Iohā. 6. [...] he beleued, wō deringe at the doctrine of ye LORD. And whā Paule had sayled frō Paphos, B & they that were wt hym, they came to Perge of Pamphilia: Actu. [...]5. [...] but Ihon departynge frō thē returned to Ierusalē. But they passynge by Perge came to Antioche of Pisidia, & beyng gone into ye synagoge vpō ye day of ye sabbats, they sat downe. But after ye lectur of ye law & prophetes did the [Page] rulers of the synagoge sēde vnto thē sayenge: Ye mē brethren, yf ye haue in you ony worde of exhortacion vnto the people, speake on. And Paule standynge vp, and Actu. 12. a commaundynge silence wyth [hys] hande, he sayde: Ye Israelitysh men, and ye that fear God, herken: The God of ye people of Israel hath chosē our fathers, and hath exalted ye people, whan as they were straungers in the lande of Egypte, Exod. 14. c and by a hyghe arme led he them out of it, and for the tyme of forty yeare dyd he suffre theyr maners in the deserte. And destroyenge s [...]uen nacions in ye lande of Chanaan, Iosu. 13. b he distributed thē theyr lāde by lot. Iu [...]i. 1.2 And after thys nearehande hū dreth and fyfty yeares gaue he them iudges, vntyl Samuel the prophete. 1. Regū. 8. aAnd after that desyred they a kyng 1. Reg. 10. aand he gaue them Saul the sonne of Cis, a man of the tribe of Ben Iamin forty yeare. 1. Reg. 16. c And hym beynge put downe, he raysed vnto them Dauid the kynge, of whome he bearyng wytnesse, dyd saye: Psal. [...]8. c I haue founde Dauid the sonne of Iesse, a man after C my harte, whych shall do all my wylles. Of thys mans sede 2. Reg. 7. c. Psal. 151. b accordyng to ye promyse hath god brought forth vnto Israel the Saueour IESVS, Ihon preachyng before the presence of hys commyng the baptyme of penaunce vnto all the people of Israel. But whan Ihon fulfylled his course, he sayd: Math. 3. b I am not he whom ye suppose me to be, but beholde he commeth after me, whose shues of hys fete I am not worthy to lowse. ✚ Ye men brethren, ye chyldren of [Page 170] Abrahams kynred, and they that amonge you feare God, Math. 10. a vnto you is the worde of thys health sente. For they that dwelte at Ierusalem, and hir rulers 1. Cor. 2. a not knowyng the same▪ and the voyces of ye prophetes that are red euery sabbat, iudgynge they haue fulfylled [thē:] Luce. 23. a and fyndynge no cause of death in hym, they axed of Pilate that they myghte slaye hym. And whan they had fulfylled al thynges that were wrytten of hym, Luce. 23. ctakynge hym from tre, they layed hym in a graue. But God raysed hym from the deade the thyrde day, Iohā. 20.21which was sene many dayes of thē Math. 20. bwhych came vp also wyth hym frō Galile into Ierusalē, whych hetherto Actu. 1. aare hys wytnesses vnto the people. ⊢ And we shewe you the same D promyse, that is made vnto oure fathers, for God hath fulfylled ye same vnto your chyldren raysynge Iesus Christ, as it is also wrytten in the seconde Psalme: Psal. 2. a Heb. 1. c Thou art my sōne thys daye haue I begottē the. But yt he hath raysed hym from the deade, now hence forth nomore to returne vnto corrupcion, he sayeth thus: Esay. 55. a I shall geue you the holy [conuenauntes] of Dauid faythfully. And therfore he sayeth in another place: Psal. 15. aThou shalte not geue thy holy one to se corrupcion. For Dauid in hys generacion, after that he had serued the wyll of God, 3. Regu. 2. b he fell aslepe, and was layed by hys fathers, and sawe corrupcion: But he whom God raysed from the deade, sawe no corrupcion. Be it therfore knowen vnto you ye men brethren, Luce. 24. d that thorowe [Page] the same is forgeuenesse of synnes shewed vnto you of al thynges, wherin ye coulde not be iustifyed in the law of Moses: for by hym euery one that beleueth, is iustifyed. Beware therfore that it come not vpon you that is sayde in the prophetes: Aba [...]. 2. a Beholde ye despysers, and wonder, and perysh: for I worke in your dayes, a worke that ye shal not beleue, yf ony man shall shewe it you. And as they wente out, they prayed them yt they wolde speake these wordes vnto thē vpon the sabbat followynge. And whan the synagoge was letten go, many of the Iewes, and many straū gers seruynge God followed Paule and Barnabas: whych speakyng Actu. 11. [...] exhorted thē, that they shuld remayne in the grace of God. ✚ But on the the next sabbat came together near hande the whole cytie to heare the E worde of God. And the Iewes seyng the people, they were fylled wyth indignacion, and gaynsayd those thynges that were spoken of Paule, blasphemynge. Thā sayd Paule & Barnabas boldely: Math. 10. a and .15. c Vnto you oughte fyrst the worde of God to be spoken, but seynge ye refuse it, & iudge your selfe vnworthy of euerlastyng lyfe, beholde, Math. 21 [...]. we are turned vnto ye Heythen. For so hath the LORDE commaunded vs: Esai. 49. b Math. 5. b Luce. 2. [...] I haue set the to a lyght vnto the Heythen, that thou be a Saluacion vnto the vtmoost of the earth. Esa. 55 b And the Heythen hearynge it, they reioyced, and praysed the worde of the LORDE: and dyd beleue as many as were ordyned afore vnto lyfe euerlastynge. And the [Page 179] worde of the LORDE was spred abrode thorowe all the region. 2. Tim. 4. b But the Iewes moued ye deuoute and honest women, and the chefe of the cytie, and raysed vp a persecucion agaynste Paule and Barnabas and caste them forthe out of theyr coastes. But they Math. 10. b Marci. 6. b Luce. 6. a shakynge the duste of theyr fete on them came to Iconium. The disciples also were fylled wyth ioye and the holy goost. ⊢
The .xiiii. Chapter.
IT fortuned at Iconium A that they wente together into the synagoge of the Iewes & spake, insomuche that a great multitude of the Iewes & Grekes dyd beleue. But the Iewes whych were vnbeleuynge raysed & steared ye soules of the Heythē to anger agaynst the brethren. Therfore taryed they there a great seasō, quytyng thēselues boldely in ye LORDE, he bearyng wytnesse to ye word of hys grace, Marci. 16. c graūtyng tokens and wōders to be done by theyr handes. And ye multitude of ye cytie was diuided: & some of them truely were wt the Iewes, but some wt the Apostles But whā ther had happened an insurreccion of ye Heythē & the Iewes wt theyr rulers, that they myght put them to shame & stone thē, they perceauynge it, Math. 10. c fled vnto the cyties of Lycaonia, Lys [...]ra and Derbe, and al the contry rounde aboute, and were there preachynge the Gospell. And all ye multitude was moued at theyr doctrine: But Paule & Barnabas dyd abyde at Lystra. And at Lystra a B certayne man weake in hys fete sat [Page] Actu. 3. acrepell from hys mothers wombe, whych neuer had walked, the same herde Paule speakynge. Who lokynge vpon hym, and seynge that he had fayth yt he myght be made whole he sayd wyth loude voyce: Ryse vpryght vpon thy fete. Esay. 35. a And he lept and walked. But whan the people sawe it that Paule had done, they lyfte vp theyr voyce in the Lycaonysh speche, sayenge: Actu. 28. a The goddes become lyke vnto men are come downe vnto vs. And they called Barnabas Iupiter, but Paule Mercury: for he was spechman of ye word. The preste also of Iupiter, whyche was before the cytie, bryngynge oxē & garlandes before the dores, wolde C haue done sacrifice wyth the people. The whych whā the Apostles Barnabas and Paule herde, rentynge theyr cotes they ranne into the people, cryenge and sayenge: Actu. 10. c Apo. 19. b and .22. b Ye men, why do ye these thynges? We also are mortall men lyke vnto you, shewynge you to turne awaye from these vayne thynges to the lyuynge God, Psal. 145. a Actu. 17. d Apoc. 14. b whyche hathe made heauen, and earth, and the see, and all thynges that are in them. Whych in tymes past suffered all nacions to walke in theyr owne wayes. Rom. 1. d And verely not wythout wytnesse hath he lefte hym selfe, doynge well, & geuynge rayne and frutefull seasons, fyllynge theyr hartes wyth meates and ioye. And sayenge thys, they scarce stylled the people that they shulde not offre vnto them. And ther came certayne Iewes from Antioche & Iconium, & the people beynge persuaded, [...]. Co [...]. [...], [...] and [Page 180] stonyng Paule they dyd drawe him out of the cytie, supposynge hym to haue ben deade. But the disciples standynge in compasse aboute hym, rysynge vp he wente into the cytie. And the nexte daye he wente wyth Barnabas vnto Derbe. And whan D they had preached the Gospell vnto that cytie, and had taughte many, they returned to Lystra, and Iconiū, and Antioche, strengthynge the soules of the disciples, andActu. [...]. c 1 [...]. c. 13. [...] exhortynge that they shulde continue in ye fayth and Luce. 24. d 2. Tim. [...]. b that by many tribulacions we muste entre into the kyngdome of God. And whan they had ordyned them Elders thorowe euery congregaciō, & had prayed wyth fastynges, they commended them vnto ye LORDE, on whome they dyd beleue. And goynge thorowe Pisidia, they came vnto Pamphilia, and speakynge the worde in Perge, they wente downe into Attalia, and thence they sayled to Antioche, Actu. 15. a frō whence they were delyuered vnto the grace of God, to the worke whych they fulfylled. But whan they were come, and had gathered together the congregacion, they shewed how great thynges god had done wyth thē, and that he had opened the dore of fayth vnto ye Heythen. And they taryed not a lytle tyme wyth the disciples.
The .xv. Chapter.
ANd certayne commynge A from Iewry taught ye brethren: Gala. 5. a Wythout ye be circumcysed after the maner of Moses, ye can not be saued. Whā ther was therfore no small dissenciō [Page] raysed vnto Paule and Barnabas agaynst thē, they Gala. 2. a ordyned y• Paule and Barnabas, & some other of thē shulde go vp vnto the Apostles and Elders at Ierusalem, vpon thys question. They therfore beyng brought on theyr waye by the congregacion, wente thorowe Phenice and Samaria, shewynge the conuersion of the Heythē, and caused a great ioye vnto all the brethren. But whan they were come to Ierusalem, Actu. 21. b they were receaued of the congregacion and Apostles, and Elders, shewyng how greate thynges God had done wyth them. But ther rose some of the Pharises secte whych beleued, sayenge they muste be circumcised, and to commaunde [them] to kepe the lawe of Moses. And the Apostles & Elders dyd come together to B loke vpon this matter. Whan great triall was now made, Peter rysyng vp sayd vnto them: Ye mē brethren, ye know that God of old dayes dyd chose, amōg vs yt thorow my mouth the Heythen shulde heare the worde of the Gospell, and beleue. And the God Actu. 1, d that knoweth the hartes, dyd beare wytnesse, Actu. 10. e geuynge them the holy goost, as vnto vs, and made no discrecion betwene vs and thē, purgynge theyr hartes by faythe. Nowe therfore, why tempte ye God to laye a yocke vpon the disciples neckes, Actu. 7. g the whych nother we nor our fathers coulde beare. Ephe. 2. a Tit [...]. 3. a But we beleue to be saued by the grace of oure LORDE Iesus Christe, lyke as they also. And all the multytude helde theyre peace, [Page 181] and herde Barnabas and Paule, shewynge how great tokens & wonders God had done amonge ye Heythen by them. And after yt they held theyr peace, Actu. 12. c and .21. b Iames answered sayenge: Ye men brethren herken vnto me: Simon hath shewed howe God hath fyrst visited to take a people of the Heythen vnto hys name. And vnto the same agre the wordes C of the prophetes, as it is wrytten: Amos. 9. c After thys shall I returne, and buylde agayne the Tabernacle of Dauid that is fallen downe, and I shall buylde agayne hys decayes, and rayse it: that the reste of men maye seke the LORDE, and all the Heythen, the whyche my name is called vpon, sayeth the LORDE doynge these thynges. Knovven vnto God is hys vvorke from the begynnynge of the vvorlde. Wherfore my sentence is, them of the Heythen not to be disquieted that do cōuerte vnto God, but to wryte vnto them that they absteyne themselues from Exod. [...]0. a the fylthynesse of Idols, Ephesi. 5. aand fornicacyon, Gen. 9. a and strangled, and bloude. For Moses hath of olde tyme in euery cytie, them whych preach hym in the synagoges where he is red euery sabbat. Than pleased it the Apostles and Elders wyth all the congregacion to chose men amonge them, and to sende vnto Antioche wyth Paule and Barnabas, Ioh. 14▪ b Iudas that is surnamed Barsabas, and Silas, principall men amonge the brethren, wrytynge by theyr hādes: The Apostles & Elders [and] brethren wysh health [Page] vnto the brethren of the Heythen yt are at Antioche, and Syria, and Cylicia. D Gala. 2. a For as muche as we haue herde that some goynge out from amonge vs haue disquieted you, subuertynge your soules wyth wordes, commaundynge you to be circumcised and to kepe the lawe, whom we haue not commaunded [so to do:] It hath pleased vs beynge gathered together to chose mē, and to sende thē vnto you, wyth our moost beloued Barnabas and Paule, men whyche Actu. 13. c and .14. chaue delyuered theyr lyues for the name of our LORDE Iesus Christ. We haue sente therfore Iudas and Silas whyche themselues also shall wyth wordes shewe you the same. For it hath pleased the holy goost & vs, to lay nomore charge vpon you, thā these necessary [poyntes:] That ye absteyne your selues from zach. 9. a 1. Cor. 8. a and .10. c thynges offered vp vnto ydols, & bloude, and stranguled, and fornicacion, kepynge your selfe from the whych ye shall do well. Fare ye well. They therfore beynge letten go, wente downe to Antioche, and the multytude beynge gathered, they delyuered the lettre. The whych whā they had red, they reioyced at the consolacion. E Iudas and Silas seynge they were prophetes, they also comforted the brethren wyth much preachyng, and stabylyshed them. And whan they had ben there a certayne tyme, they were let go in peace of the brethren vnto them that sente them. And Silas thoughte it good to remayne there, and Iudas went alone to Ierusalem: Gala. 2. a but Paule and [Page 182] Barnabas remayned at Antioche, preachynge and shewynge wyth many other the worde of God. And after certayn dayes sayd Paule vnto Barnabas: Let vs returnyge visite the brethren thorowe all the cyties, where in we haue preached ye worde of the LORDE, how they do. And Barnabas wolde haue taken wt him also Ihon, whyche was surnamed Marke. But Paule desyred hym, (that he Actu. 13. [...] whych was departed from them in Pamphilia, and hadde not gone with thē into the worke,) shuld not be receaued. And ther happened a dissencion, insomuch that they departed asunder, and Barnabas truly Marke beynge taken wyth hym sayled vnto Cypers: but Paule Si: las beynge chosen, departed, beynge delyuered vnto the grace of God of the brethren. And he walked thorowe Syria and Cilicia, stablyshynge the cōgregacions, commaundynge to kepe the commaundementes of the Apostles and Elders.
The .xvi. Chapter
BVt he came vnto Der [...]e A and Lystra. And beholde a certayne disciple, by name Timotheus was there, the sonne of a faythfull Iewyshe woman, and hys father a Greke. Vnto the same dyd the brethrē that were at Lystra and Iconium geue a good reporte. The same wolde Paule haue to go forth wyth hym, and takynge 1. Cor. 9. c Gala. 2. [...] he circumcised hym, because of the Iewes that were in those quarters: for they all knewe that hys father was a Heythen. [Page] Whan they than wente thorow the cyties, they toke them the sentences Actu. 15. dthat were decreed at Ierusalem by the Apostles and Elders to kep [...]. And the congregacions truely were strengthed in the fayth, and increased in nombre dayly. Roma. 1. b But goynge thorowe Phrigia and the region of Galatia, they were forbydden by ye holy goost to speake ye word in Asia. B And whan they came into Misia, they assayed to go into Bethinia, & the sprete of Iesu permitted thē not. But whā they had gone thorow Mysia, they went downe vnto 2. Cor. 1. [...] Troas & aActu. 18. a and .23. b vision was shewed vnto Paule by nyghte: Ther was a certayne man of Macedonia standynge, and besekynge hym, and sayenge: Commynge ouer into Macedonia, helpe vs. And as he had sene the vision, strayght waye sought we to go forth Actu. 20. ainto Macedonia, beynge certaynly persuaded, that God had called vs to preache vnto them. And saylynge from Troas, we came the strayght course vnto Samothracia, and the nexte daye to Neapolis, and from thence to Philippis, whyche is the chefe cytie of Macedonia, a fre cytie. We were remaynynge in that cytie certayne dayes. But vppon a day of the sabbattes, we went forthe out of the gate, by a water, where the prayer semed to be, and syttynge we spake vnto the wemen that were come together. And a certayne woman by name Actu. 16▪ [...] Lydia a seller of purple of ye cytie of Thyatira, seruynge God, dyd herken, Ioh. 6. [...] whose harte the LORDE opened to [Page 183] geue hede vnto those thynges that were spoken of Paule. But whan she was baptysed and hyr house, she prayed sayenge: Yf ye haue iudged me to be beleuynge vnto ye LORD, entre into my house & abyde [there] And she Gene. 19. a Luce. 14. a and .24. c compelled vs. And it fortuned whyle we went vnto the prayer, C a certayne damesell hauynge 1. Reg. 28. aa soythsayenge sprete to mete vs, whyche brought greate gaynes vnto hyr lordes wyth soythsayenge. The same followynge Paule and vs, cryed, sayenge: Marc. 5. a Luce. 8. d These men are the seruauntes of the hyghe God, whyche shewe you the waye of saluacion: and thys she dydde many dayes. But Paule beynge sory, and beyng turned, he sayde vnto the sprete: I commaunde the in the name of Iesus Christe to go forth of her, Marc. 16. [...] and he wente out the same houre. But hyr lordes seynge that the hope of theyr Actu. 19. [...] vauntage was gone oute, 1. Tessa. 2. a takynge Paule and Silas they broughte them into the iudgemente place to the rulers. And bryngynge them vnto the officers, they sayde: These men Actu. 7. b trouble oure cytie, seynge they be Iewes, and shewe of a costume, the whyche is not lawfull for vs to receaue nor to do, seynge we be Romanes. And the D people ranne on them, and the officers theyr clothes beynge rente, cō maunded them to be Actu. 17. b 2. Cor [...]. 11. [...] beaten wyth roddes. And whā they had layed many strypes on them, they put thē in preson, cōmaundynge the keper that he shulde diligently kepe them. The whyche whan he had receaued suche [Page] commaundemente he put them in the ynner preson, and put theyr fete in the stockes. Actu. 4. dAnd at mydnyghte Paule & Silas worshippynge praysed God, and they that were in the preson herde them. But sodenly dyd ther happen a great earthquake, insomuch that the fundacions of the preson were moued. Actu. 5. c and .12. [...] And forthwith were all the dores opened, and the bandes of euery one were lowsed. But the keper of the preson beynge waked, and seynge ye dores of ye preson open, the swearde drawen out, he wolde haue slayen hymselfe, supposynge the presoners to haue bene runne awaye. But Paule cryed wt loude voyce, sayeng: Do thyselfe no harme, for we are all here. And a lyght called for he wente in, and quakynge he fell at Paule & Silas fete, and bryngynge them forth, he sayd: Actu. 2. dSyrs, what must I do that I may be saued. But they sayde: Marci. 16. b Iohā. 6. f Beleue on the LORDE Iesus, and thou and thy house shalbe saued. And they spake the worde of the LORDE vnto hym, and all they that were in E hys house. And takynge them in the same houre of the nyght, he washed theyr strypes, and continently was he and all hys house baptysed. And whan he had brought them into hys house, he set a table before them, and Luce. 5. d and .19. a reioyced wyth all hys house beleuynge on God. And whan it was become daye, the officers sente sergeaūtes, sayenge: Let those men go. And the keper of the preson shewed these wordes vnto Paule: The officers haue sente that ye be lowsed, [Page 184] now therfore ye gettynge you henc [...] go in peace. But Paule sayde vnto them: They haue put vs in preson beynge Romanes, and beaten openly vncondemned, and do they nowe thrust vs out preuely? Not so. But let them come thēselues, and thrust vs out. And the sergeauntes shewed these wordes vnto the offycers, and they were afeared, whan they herde that they were Romanes. And commynge they besought them, & bryngynge them forth, Math. 8. d they prayed that they wolde go forth of the cytie. And goyng out of ye preson, they went in vnto Actu. 16. b Lydia, and the brethrē beynge sene, they comforted them, and went theyr waye.
The .xvii. Chapter.
WHan they had walked thorowe A Amphipo [...]is and Apolonia, they came to Thessalonica, where was a synagoge of the Iewes. And after hys wonte dyd Paule go in vnto them, and vpon thre sabbates expouned he them of the scriptures, Math. 16. c and .17. d Luce. 24, dopenynge and shewynge that it behoued Christ to suffre, and to ryse from the deade, and that thys is the Christ, whome I shewe vnto you. Actu. 28. cAnd some of them beleued & were ioyned to Paule and Silas, and of the Heythen seruyng [God] a great multitude, and not a fewe of ye chefe wemen. But the Iewes hauynge indignacyon, and takynge to thē some wycked men of the commune sorte: and a company gathered, they set ye cytie in a rore, and standynge by the house of Iason, they sought to bringe [Page] B them forth amonge the people. And whan they had not foūde them, they delyuered Iason and some of the brethren vnto the rulers of the cytie, cryenge. Luce. 23. a Actu. 16. c They that set the worlde in a rore, are come hether also, whō Iason hath taken vp, and all these do contrary to the statutes of the Emperoure, Iohā. 18. c and .19. a sayenge another kynge Iesus to be. But they troubled the people and the rulers of the cytie, hearynge these thynges. And a sufficient answer receaued of Iason and the other, they let thē go. But forth wyth ye brethrē by nyght sent Paule and Silas awaye to Berrhea. The whych whan they were come, they entred into ye synagoge of ye Iewes. But they wer more gētler thā they that be at Thessalonica, whych dyd receaue the worde wyth all harty desyre, Ioha. 5. d searchynge the scriptures dayly whether it were so. And truely many of them beleued, and of ye Heythenysh wemen and men not a few. 1. Tessa. 2. c But whan the Iewes at Thessalonica, had knowen that the worde of God was preached at Berrhea also by Paule, they came thyther also settynge in a rore and troublynge ye multitude: Than dyd the brethren strayght waye sende awaye Paule, that he shulde go vntyll the see: but Silas and Timotheus remayned C there. But they that cōueyed Paule brought hym vntyll Athens. And a commaundemente receaued of him vnto 1. T [...]ssa. 1. a Silas and Timotheus yt they very haystely shulde come to hym, they wente theyr waye. But whan Paule taryed for them at Athens, [Page 185] hys sprete was steared wythin him, seynge the cytie geuen to ydolatry. Therfore disputed he with ye Iewes in the synagoge, & wyth ye religious, and wyth them that resorted daylye vnto hym in the market place. But certayne philosophers of Epicures & stoikes secte reasoned wyth hym, & some sayd: What wyll thys babler saye? But other [sayd:] He semeth to be a shewer of new deuels: for he shewed Iesu & the resurreccion vnto them. And hym taken they led hym to Areopagus was a place where matters specially cōcernīg lyfe and death we [...]e handled Areopagus, sayenge: Maye we knowe what thys newe doctrine is that is taught of the? For thou bryngest certayne new thynges into our eares. We wyl therfore know what these thynges wyll be. But al the Athenians and straūgers gaue themselues to nothynge, saue ether to say or to heare some newe thynge. And D Paule standynge in the myddes of Areopagus, he sayd: Ye mē of Athēs I se you to be supersticious nearehande in all thynges. For I goynge by, and seynge youre ymages, I haue founde also an altare, where on was wryttē: To the vnknowen God. Therfore, that whych ye worshippe vnknowen, that do I shewe you: Psal. 145. a Actu. 14. a the God that made ye worlde, and all thynges that are therein. The same seynge he is LORDE of heauen and earth, he dwellleth not in temples made wyth handes, nother is he worshippped wt mēs hā des, nedynge of ony thynge, seyng he geueth al men lyfe, & breth & al thynges, and hath made of one all kynde [Page] of men to dwell vpon the whole face of the earth: defynynge appoynted seasons, and borders of theyr dwellynge to seke God yf happely they maye fele or fynde hym, thoughe he be not farre from euery one of vs. E For in hym we lyue and are moued & be, as also certayne of youre owne A [...]atus. poetes haue sayd: For we also are hys kynde. Seynge than we be the kynred of God, we oughte not to thynke the Godheade to be lyke vnto golde and syluer, or vnto a stone of the connynge grauynge and inuē cion of man. Roma. 2. a And truely God ouer seynge the tymes of thys ignoraūce, Luce. 24. dhe doth now shewe vnto men that euery one do euery where repente, because he hath appoynted a daye, wherein he shal iudge the worlde in ryghteousnesse, by the mā in whome he hath purposed it, offerynge fayth vnto all men, raysynge hym from ye deade. But whan they herde the resurrreccion of the deade, some truly dyd mocke hym, but some sayd: We wyll heare the agayne of thys. After thys maner wente Paule out of the myddes of them. But some men beleuynge hym dyd cleue vnto hym, amonge the whych was also Dyonisius Areopagita, and a woman by name Damaris, & other wyth them
The .xviii. Chapter.
A AFter thys beynge departed from Athens he came to Corinthus, & fyndynge a certayn Iewe, by name Roma. 16. a 2. Tim. 4. cAqu [...]la, borne in Pōtus, which lately was come from Italy, & Priscilla his wyfe. Because Claudius had cō maunded [Page 186] all the Iewes to departe out of Rome▪ he came to them. And because he was of the same craft, he dyd abyde wyth them, and wrought: (but they were tente makers,) and he disputed euery sabbat daye in the synagoge, settynge forth in ye meane whyle the name of the LORDE Iesus, and exhorted the Iewes & Grekes. Actu. 17. c But whan Silas and Timotheus were come from Macedonia, Paule was diligente in the worde, testifyenge vnto the Iewes Iesus to be Christ. But vpon them gaynsayenge and blasphemynge Math. 10. b Luce. 1 [...]. a Actu. 23. [...] shakynge hys clothes, he sayd vnto thē: Youre bloude [be] vpon your owne heade. Hence forth shall I go blamelesse vnto the Heythen. And remouynge thence, he entred into the house of one by name Titus the ryghteous, seruynge God, whose house was ioyned vnto ye synagoge. But Crispus the chefe ruler of the synagoge Iohā. 4. [...] [...]. Cor. 1. b beleued on the LORDE, wyth all hys house: and many of the Corinthians hearynge dyd beleue and were baptysed. Actu. 16. b and .2 [...]. b And the LORDE sayde vnto Paule by a vision in the nyght: Feare not, but speake, holde not thy peace, because I am wyth the: & noman shall set vpon the that he maye hurte th [...]: for I haue much people in thys cytie. And he abode there a yeare and syxe monethes, teachinge the worde of God amonge them. But whan Gallio was the consuls B debite in Achia, the Iewes rose vp agaynst Paule wyth one mynde, and brought hym before the iudgemente seate, sayenge: Thys followe doth [Page] persuade men to worshippe God agaynst the lawe. But Paule begynnynge to open hys mouthe, Gallio sayd vnto the Iewes. Actu. 25. c Verely yf it were some wrongeous dealynge, or a wycked dede, O ye Iewes, I wold ryght well forbeare you: but yf they be questions of the worde & names of your lawe, loke ye therto your selues, I wyl not be iudge of these thynges. And he warned them from the iudgement seate. But they al takynge 1. Cori. 1. c Sosthenes the ruler of the synagoge, they bet hym before the iudgement seate, and Gallio cared for none of these thynges. But whan Paule had taryed yet many dayes, byddynge the brethren fare well, he sayled into Siria, & wyth hym Priscilla and Aquila, whyche had shoren hys heade in Cenchreis: Nume. 6. b for he had a vowe. And he came to Ephesus, & lefte them there. But beynge gone into the synagoge, he disputed wyth C the Iewes. And whan they prayed [hym] that he wolde abyde a longer season, he dydde not consente to them, but byddynge farewell, and sayenge: I must nedes kepe the feast that is at hande at Ierusalem, but Actu. 1 [...]. a I wyl returne agayn vnto you Hebre. 6. a Iacob. 4. bGod wyllynge, he wente his waye from Ephesus. And goynge downe to Cesarea he wente vp and saluted the congregacion, & he went downe to Antioche. And a certayne season beynge past there, he wēte forth, walkynge by order thorowe the regiō of Gallatia & Phrigia strēgthynge the disciples. And a certayne Iewe by name 1. Corin. 1. b c. a. 16. b Apollos of Alexandria, a wel [Page 187] spoken man came to Ephesus, mighty in the scriptures. The same was taught the waye of the LORDE, & beynge whote in sprete, he spake and taught diligently those thynges that belonge vnto Iesu, knowynge onely the baptyme of Ihon. The same therfore begā to behaue hymselfe boldly in ye synagoge. Whome whā Priscilla and Aquila had herde, they toke hym to them, and taught hym ye way of the LORDE more diligently. But whan he wold go into Achaia, the brethren exhortynge wrote vnto the disciples that they shuld receaue hym. Who whan he was come, he helped them muche that dyd beleue For he ouercame the Iewes myghtely, shewynge openly Ioh. 5. [...] by ye scriptures Iesus to be Christ.
The .xix. Chapter. ✚
BVt it fortuned whā Apollo A was at Corinthus, that Paule the vpper partes beynge walked thorowe, came to Ephesus, and dyd fynde certayne disciples, and he sayde vnto them: Haue ye beleuynge receaued the holy gooste? But they sayde vnto hym: Yee we haue not herde whether ther be a holy gooste. But he sayde: Wherewyth than were ye baptysed? Whyche sayde: Wyth the baptyme of Ihon. And Paule sayde: Math. 3. b Marc. 1. a Luce. 3. c Ioh. 1. c Ihon baptysed the people wyth the baptyme of repentaunce, sayenge, that they shulde beleue on hym that shulde come after hym, that is, Iesus. These thynges beynge herde they were baptysed in the name of the LORDE Iesus. [Page] And whan Paule had layd the handes on them, Actu. 2. a 4. d. 8. bthe holy gooste came vpon them, and they spake wyth tunges and prophecyed: And all the mē together were nearehande twelfe. And beynge gone into the synagoge he spake boldely thre monethes, disputynge and persuadynge of ye kyngdom of God. ⊢ But whā some were hardened, & beleued not, cursyng the waye of the LORDE before ye multitude, departyng frō thē, he separated disciples, disputynge dayly in ye scole of one Tyrannus. And thys was done two yeares longe, in so muche that al they yt dwelt in Asia dyd hear the worde of ye LORD, both Iewes & Heythen. Marc. 16. c And God dyd no small myracles by the hande of Paule, in somuche that also vpon ye sycke were the napkens and partlets broughte frō hys body, and the diseases wente from them, and the wycked spretes B departed. But certayne of the vagabounde Iewes coniurers assayed to call the name of the LORDE Iesus vpon them that had euel spretes sayenge: I charge you by that Iesus whome Paule preacheth. And they were seuen sonnes, of a Iewe by name Sceua a hygh prest whyche dyd thys. But the wycked sprete answerynge, sayde vnto them: Iesus I knowe, and Paule I knowe, but who be ye? And the man in whome the wycked deuell was leapynge vppon them, and hauynge gotten power of them both, he ouercame them, insomuch that they naked and wounded dyd flye out of that house. And thys was made knowen vnto all the [Page 188] Iewes & Gentyles whych dyd dwel at Ephesus, & ther fell a feare on thē al, & ye name of ye LORD Iesus was magnifyed. Math. 3. a Many also of the beleuynge came confessyng & shewynge theyr dedes. And many of them that had vsed curious craftes Iere. 36. [...] brought to gether theyr bokes, & burnt them before al men, & the prices of them beynge coūted, they fande the mony of fyfty thousande pence. So myghtely dyd the worde of God growe, & was stablyshed. Whā these thynges were C done, Paule purposed in sprete Macedonia & Achia beynge gone thorowe to go to Ierusalem, sayenge: Whan I shal haue ben there, I must se Rome also. Roma. 15. d And sendynge two of them yt serued hym into Macedonia Timothe and Erastus, he hymselfe remayned in Asia for a tyme. 2. Cori. 1. b And ther happened no small trouble at ye tyme of the waye of the LORD. For one by name Demetrius, a syluersmyth, makynge the syluer shrynes of Diana, brought vnto the craftesmen no lytle vaūtage. Whom he callynge together, & thē that were such lyke craftesmen, he sayd: Ye men, ye knowe that of thys crafte we haue gaynes, & ye heare & se, yt this Paule persuadynge hath wythdrawē much people not only of Ephesus, but also nearehand of al Asia, sayeng: They be no goddes yt are made wt handes. But thys parte shall not onely be in daūger vnto vs to come to reprofe, but ye tēple also of great Diana shal be set at naught: yee hyrmaieste shal begyn to be destroyed also, whom al Asia and the worlde doth worshippe [Page] D These thynges beynge herde, they were fylled wyth wrath, and cryed out, sayenge: Great is Diana of the Ephesians. And al the cytie was fylled wyth rumore. And they made a rushynge wyth one mynde into the opē place, Roma. 16. c Gaius and Aristarchus the Macedonians Paules fellowes beynge taken. But Paule wyllynge to go into the people dyd not the disciples suffre. Some also of the chefe of Asia whych were hys frendes, sēt vnto hym, prayenge that he wolde not put hymselfe into the opē place. Some cryed one, some another thynge: For the congregacion was out of order, and many knewe not for what cause they were come together. Some of the people drue forth Alexander, the Iewes thrustynge hym forwarde. But Alexander Actu. 21. d silence beyng requyred with the hande, wolde haue geuen the people an answere. Whome as they knewe to be a Iewe, ther arose a voyce of them all cryenge for ye space E of nearehande two houres: Greate is Diana of the Ephesians. And whan the towne clarke hadde stylled the people, he sayde: Ye men of Ephesus, what is he amonge men that knoweth not the cytie of the Ephesians to be a worshipper of the greate Diana, and the chylde of Iupiter? Seynge therfore these thynges can not be gaynsayde, ye ought to be styl, and to do nothynge rashly. For ye haue brought these men, nother robbers of holy thynges, nother blasphemynge your goddesse. Yf Demetrius & the craftesmē [Page 189] that are wyth hym haue a matter agaynst ony man, the lawe is open, & ther are consuls debites, let them accuse eche other. But yf ye seke ony other thynge, it maye be dispatched in a lawfull congregacion. For we also stande in ieoparde to be accused of this dayes vproure, seyng ther is noman gylty, of whome we maye geue a counte of thys vproure. And whan he had sayde these thynges he let the congregacion go.
The .xx. Chapter.
BVt after that the vproure A ceassed, Paule the disciples beyng called and thē exhorted, he had [them] farewell, and went hys waye 1. Timo. 1. a to go into Macedonia. And whan he had walked thorowe those parties, and had exhorted them wyth many wordes, he cam into Grekelāde. Where as he had ben thre monethes, wayte was layde of the Iewes for him wyllynge to sayle into Syria, & he was counselled that he shulde returne by Macedony. And ther accompanyed hym Sosipater Pyrrhus sonne of Berrhea: but of them of Thessalonica, Aristarchus & Secundus, & Gaius, Derbeus & Timotheus: but of them of Asia, Tychicus & Actu. 2 [...]. [...] 2. Tim 2. c Trophimus. The same whan they were gone afore, they taryed for vs at Troas: but we sayled frō Philippos after the dayes of the swete breade, and came vnto them at Troas in fyue dayes, where we dyd abyde seuen dayes. But vpon ye fyrst daye of B the sabbattes whan we were come together to breake breade, Paule [Page] ready to go on the morowe disputed wyth them, and continued the preachynge vntyll mydnyghte, and ther were lyghtes plenty in the parloure where they were gathered. And a certayne yonge man by name Eutichus syttynge in a wyndowe, whā he was ouercome wyth heuy slepe, as Paule reasoned longe, beynge ouertaken wyth slepe he fell from the thyrde lofte downe, and was takē vp deade. Vnto whome whan Paule was come downe, [...]. Reg. 17. c 4. Reg. 4. d he leaned vpon hym, and claspynge hym aboute, he said: Be not ye troubled, for his soule is wythin hym. And goynge vp, and Actu. 2. e [...]. Cor. 11. bbreakyng breade, and eatynge, and speakynge ynoughe vntyll it was lyght, he wente so hys waye. And they brought the chylde lyuyng, and were not a lytle comforted. But goynge vp into ye shippe, we sayled vnto Asson, wyllynge from thence to take Paule: for so had he intended, he hymselfe wyllynge to yourney by lande. And whan we were come together in Asson, hym beynge taken, we came to Mitylene. And saylynge from thence, we came the daye followynge agaynst Chius, and ye next daye we aryued to Samos, and the daye followynge we came to Miletus: for Paule had purposed to sayle by Ephesus, lest ony taryenge shuld happē vnto hym in Asia. Actu. 21. a For he haisted yf it had ben possible to haue kept hys feast of Wytsontyde at C Ierusalē. But sendyng fro Miletus to Ephesus, he called ye Elders of ye cōgregaciō. The whyche whan they were come to hym, & were together, [Page 190] he sayde vnto them: Ye knowe howe I haue ben wyth you all the tyme sence the fyrst daye Actu. 19. [...] that I entred into Asia, seruynge the LORDE with all humblynesse, and teares, and tēptacions, the which haue happened vnto me by the layenges of wayte of the Iewes, howe I haue wythdrawē nothyng of those that were profitable vnto you that I shulde not haue shewed them, and taught you openly and from house to house, testifyenge both vnto Iewes and Gentyles Luce. 24. d repentaunce to Godwarde, and fayth in oure LORDE Iesus Christ. And now beholde, constrayned in sprete I go to Ierusalem, not knowynge what thynges shall happen vnto me there, saue that Actu. 21. [...] b the holy goost wytnesseth vnto me openly in euery cytie sayenge: That bandes and tribulacions abyde me at Ierusalem. But 2. Tim. 2. [...]I feare none of these thynges, nother do I coūte my lyfe more worth than myselfe, so farre as I maye fulfyll my course, and the seruice of the worde that I haue receaued of the LORDE Iesus, [namely] to testifye the glad tydynges of the grace of God. And now beholde, I know that D all ye shall se my face nomore by whome I haue gone preachynge the kyngdome of God. Wherfore I take you to recorde thys daye, that I ame 2. Regu. 3. fvngylty of the bloude of all men. For I haue not drawen backe, that I shulde not shewe you all the counsell of God. Take hede vnto youre selues and al the flocke, amonge the whych the holy goost hath set you to be byshops, to rule the cōgregaciō of [Page] God, the whyche he hath purchased wyth hys bloude. For I knowe that after my 1. Tim. 4. a 1. Pet. 2. a departyng shal rauenous wolues entre in amonge you, not sparynge the flocke: and Iohā. 13. c [...]. Iohā. 2. c frō amōge yourselues shall men ryse speakynge ouerthwart thynges, that they may drawe disciples after them. For the whych cause watche ye, hauynge in mynde that I haue not ceassed for ye space of thre yeare nyght and daye, admonyshynge euery one of you E wyth teares. And now I commende you vnto God, and vnto the worde of hys grace, whych is myghty to edify, & to geue inheritaūce amōge al thē yt are sanctifyed. [...]. Cori. 11. b and. 12. b I haue desyred the syluer & golde, or cloth of nomā, as ye knowe: for to those thynges yt were nedeful vnto me, & thē yt are wt me, Gene. 3. d 1. Cori. 9. b 2. Tessa. 3. a haue these handes holpen me. I haue shewed you all thynges, that so labourynge we ought to receaue the weake, & to remēbre the worde of the LORDE Iesu. For he sayd: It is more blessed to geue, than to take And whā he had sayd these thynges, hys knees bowed, he Actu. 21. a prayed wyth them all. And ther happened a great wepynge of them all, & fallynge vpō Paules necke, they kyssed hym, beynge greatlye greued at the worde that he sayde: That they shulde se hys face nomore. And they broughte hym to the shyppe.
The .xxi. Chapter.
A ANd whā it happened that we sayled, beynge drawen awaye from thē, we came ye strayghte course to Cous, & the nexte daye to Rhodus, & frō [Page 191] thence to Patara. And whā we had founde a shippe saylynge ouer vnto Phenice, goynge vp [into it] we sayled. But whan we had Cypers in syght, leauynge it at the lefte hande, we sayled into Siria, and we came to Tyre: for there shulde the shippe be vnladē. And disciples beyng foūde we abode there seuen dayes, Actu. 1 [...]. [...] the which sayd vnto Paule by the sprete yt he shuld not go vp to Ierusalē. And the dayes beyng fulfylled, we beyng departed, wente on our wayes, they all bryngynge vs wt theyr wyues & chyldrē vntyll forth of the cytie: And the knees bowed, we Actu. 20. c prayed on the shore. And whā we had byddē ech other fare wel, we wēt vp into ye ship but they went agayne vnto theyrs. And the saylynge frō Tyre beynge fynished, we came downe to Ptolomais: & the brethren beynge saluted, we abode one daye wyth them. But B beynge gone forth the next daye, we came to Cesarea, and entrynge into the house of Actu. 6. a and. 8. a Philippe the euangeliste, which was one of the seuen, we dyd abyde wyth hym. The same had seuen doughters virgins that Ioel. 2. [...] prophecied. And whā we dyd abyde certayne dayes, ther cam a certayn prophete of Iewry, by name Actu. 11. c Agabus. The same whan he was come vnto vs, he toke Pauls gyrdel, & byndyng hym hys fete & hādes, he sayd: Thys sayth ye holy goost: Actu. 20. [...] The mā whose this girdel is, shal ye Iews bind thus at Ierusalē, & shall delyuer into ye hā des of ye Heythē. The which whā we had herde, we & they yt were of that place, prayed that he wold not go vp [Page] to Ierusalē. Than answered Paule and sayd: What do ye wepynge and puttynge my harte to distresse? For Actu. 20. cI am not onely ready to be boūde in Ierusalē for the name of ye LORD Iesus, but also to dye. And whan we coulde not persuade hym, we ceassed sayenge: Math. 6. b The LORDES wyll be done. And beynge ready after these dayes, we wente vp into Ierusalem. And some of the disciples of Cesarea came wyth vs, bryngynge wyth thē one Mnason of Cypers, an olde disciple, wyth whome we myght lodge. And whan we came to Ierusalem, the brethrē receaued vs gladly. But on the nexte daye wente Paule in wyth vs vnto Iames, and all the Elders were assembled. The whyche whā he had saluted, he shewed by order what thynges God had done amonge the Heythen by hys ministracion. C But whan they had herde [it,] they magnifyed God, and sayd vnto hym: Brother thou seyst how many thousandes amonge the Iewes haue beleued, and they al are zelous ouer the lawe. And they haue herde of the that thou doest teach those Iewes a departynge from Moses that are amonge the Heythen, sayenge: theyr chyldren not nedynge to be circumcised, nother to walke accordynge to the costume. What is it therfore? The multitude verely muste come together, for they shall heare the to be come. Do thys therfore that we saye vnto the: We haue foure men hauynge Num. 6. b. Actu. 18. b a vowe vpō them. These beynge takē to the, sanctifye thyselfe wyth them, and do the cost vpon thē [Page 192] that they do shaue [theyr] heades: & euery man shal knowe yt the thinges yt they haue herde of yt are false, but that thou also walkest kepyng ye law But vnto the Heythen that haue beleued, haue we Actu. 15. d wrytten, geuynge sentence that they absteyne themselues from it that is offered vnto Idols, and bloude and stranguled and fornicacion. Actu. 24. b Than Paule the mē taken to hym, beynge purifyed the nexte daye, he entred wyth them into the temple, shewynge the fulfyllynge of dayes vntyll ther was offered an oblacion for euery one of thē But whan the seuen dayes were fulfylled, D whan the Iewes that were of Asia sawe hym in the temple, they moued all the people, and layde handes on hym, cryenge: Ye men of Israel, helpe: thys is the mā whych is teachynge all men euery where agaynste thys people, and lawe, and place, he hath also moreouer brought Heythen mē into the temple, and defyled thys holy place: for they hadde sene Actu. 20. [...] 2. Tim. 2. [...] Trophimus the Ephesian wt hym in the cytie; whome they supposed that Paule had brought into the temple. And al the cytie was moued and ther was made a runnynge together of the people. And takynge Paule, they drue hym oute of the temple, and strayghtwaye were the dores shut. But whan they sought to kyll hym, it was shewed vnto the captayne of the company that al Ierusalē is moued. Who forthwyth souldyers taken wyth hym, and captaynes ouer hundreth, he ranne downe to them. The whych whan they [Page] had sene the captayne and the souldyours, they ceassed to beat Paule. E Than the captayne cōmynge neare toke hym, and commaūded hym Accu. 21. b to be bounde wyth two cheynes, & axed what he were, and what he had done Some cryed one thynge and some another thynge amonge the people. And whan he coulde knowe no certaynte for the vproure, he commaū ded hym to be led into the castell. And whan he was come to the steppes, it fortuned that he was borne vp of the souldyours, because of the violence of the people: for a multytude of people followed, cryenge: Luce. 23. bHaue hym awaye. And whan he beganne to be broughte in the castell, Paule sayd vnto ye captayne: Maye I speake somethynge vnto the? Who sayd vnto hym: Canst thou Greke? Arte not thou the Egipcian that afore these dayes haste raysed an vproure, & hast brought out into ye wyldernesse foure thousande of pryue murtherers? And Paule sayde vnto hym: Verely I am a Iewe, a fre cytesin of Actu. 9. b and .22. a Tharsus of Cilicia a cytie not vnknowen: but I praye the let me speake vnto the people. And whā he had permytted hym, Paule standynge vpon the steppes, he beckened wyth the hande vnto the people. And whan ther was made a great silence he spake to them in the Hebrue tūge sayenge:
The .xxii. Chapter.
A YE men brethren and fathers hear myne answere that I do now make vnto you. But whā they herde [Page 193] that he spake vnto them in the Hebrue tunge, they kepte the more silence. And he sayde: Actu. 9. b and . [...]1. c I am a Iewe borne in Tharsus of Cilicia, but noryshed in thys cytie, taught after the truth of ye lawe of ye fathers at ye fete of Actu. 5. e Gamaliel, a feruent louer of the lawe as ye all are thys daye, Actu. 9. a and .26. b 1. Corī. 15. c Gala. 1. b whych haue persecuted thys lawe vntyll death byndynge and delyuerynge towardes men and wemē, as the chefe preste doth beare me recorde, and all the auncient men, of whome also receauynge letters I went to Damascus vnto ye brethren, that I shuld brynge them thence bounde vnto Ierusalem, that they myghte be punyshed. And it fortuned as I wente and approched vnto Damascus, at mydde day, sodēly dyd a great lyght shyne rounde aboute me from heauen, and fallynge downe to the grounde, I herde a voyce sayenge vnto me: Saule Saule, what doest thou persecute me? But I answered: Who arte thou LORDE? And he sayde vnto me: I am Iesus of Nazareth, whome thou persecutest. Dani. 3. [...] and .10. b And they that were wyth me, sawe the lyghte in dede, but ye voyce of hym that spake wyth me dyd they not heare. And I sayde: What shall I do LORDE?: But the LORDE sayde vnto me: Arysynge go to Damascus, and there shall it be tolde the of all what it behoueth the to do. And whan I sawe not for the bryghtnesse of that lyghte, beynge ledde by the hāde of the companions I came to Damascus. Actu. 9. b And one Ananias a deuoute man, hauynge a good [Page] reporte after ye lawe of al the Iewes that dwell wyth hym, commynge to me and standynge, he sayd vnto me: Brother Saule, loke vp. And I loked vpon hym the same houre. But he sayde: The God of our fathers hath ordyned the afore, that thou shuldest knowe hys wyll, and shuldest se the Ryghteous, and shuldest heare a voyce of hys mouth: for thou shalte be hys wytnesse vnto al mē, of those thynges that thou hast sene & herde. And nowe what doest thou tary? Aryse and be baptysed, and wash away thy synnes, Roma. 10. b his name beyng called vpon. And it happened vnto me returnynge to Ierusalē, and prayenge in the temple, to become in a traūce & to se hym sayenge vnto me: Make hayst Math. 10. b Actu. 9. d and go quyckely out of Ierusalem, for they shall not receaue thy wytnesse of me. And I said: LORDE they knowe that I was shuttyng vp in preson and beatynge thorowe the synagoges them that dyd beleue on the. Actu. 7. g and. 8. a And whan the bloude of Steuē thy wytnesse was shed, I stode and consented, and kepte the clothes of them that slewe hym. And he sayde vnto me: Go thy waye, Actu. 13. a Gala. 1 c Ephesi. [...]. a for I shall sende the amonge the nacions farre C of. They herde hym vntyl thys word and lyfte vp theyr voyce, sayenge: Haue away from the earth such one for it becommeth not hym to lyue. But whan they cryed & cast of theyr clothes, and dyd throwe dust into ye ayre, the captayne cōmaunded hym to be brought into the castell, and to be beaten wyth scourges, & to racke hym, that he myght knowe for what [Page 194] cause that they dyd so crye to hym. And whan he had bounde hym wyth thonges, Paule sayd vnto the Centurio that stode by hym: Is it lawful for you to scourge a Romane not cō demned? The whyche beynge herde the centurio wente to the captayne, and shewed hym sayeng: What wylt thou do? for thys man is a cytesin of Rome. And the captayne cōmynge to hym, sayd: Arte thou a Romane. But he sayd: Yee. And the captayne answered: I haue wyth a great sūme of mony optayned thys fredome. And Paule sayde: But I also am borne [a Romane.] Therfore departed they strayght waye frō hym that shulde haue racked hym. The captayne also feared after that he knew that he was a cytesin of Rome, and that he had bounde hym. The nexte daye wyllynge to knowe more diligently for what cause he were accused of the Iewes, he dyd lowse hym, and cōmaunded the prestes to come together and all the councell, and Act. 2 [...]. dbryngynge forth Paule, he set him amonge them.
The .xxiii. Chapter.
PAule beholdynge the coū cell, A sayd: Ye men brethrē, Actu. 24. [...]I haue ben conuersaunt before God wyth all good conscience vntyll thys daye. And the hygh preste Ananias commaunded them that stode by hym to Iere. 20. a Ioh. 18. a smyte hym on the mouth. Thā said Paule vnto hym: God shall smyte the thou whyted wall. Deut. 17. [...] And syttynge iudgest thou me after the lawe, and cōmaū dest me to be smytten contrary to ye [Page] lawe? And they that stode by, sayde: Doest thou curse the hygh preste of God? But Paule sayd: I knewe not brethren, that it is the hygh preste. For it is wrytten: Exodi. 22. d Thou shalt not curse the ruler of thy people. But Paule knowynge that the one part were of the Saduces, and the other of the Pharises, he cryed out in the councell: Ye men brethren, I am a pharise, the sonne of a Pharise, Actu. 4. a 26. a. 28. c Philip. 3. a of the hope and resurreccion of ye dead am I iudged. And whan he had sayd those thynges, ther arose a dissenciō amonge the Pharises and Saduces and the multitude was broken vp. Math. 22. c Marc. 12. b Luce. 20. dFor the Saduces saye that ther is no resurreccion of the deade, nother angell, nor sprete: but the Pharises B graunte both. And ther happened a great crye, and some of the pharises rysynge vp dyd stryue, sayenge: We fynde no euell in thys man. Actu. 12. a What yf a sprete or an angell hath spoken vnto hym? And whan ther was rysen a great discencion, the captayne fearynge lest Paule were torne of thē, he cōmaunded the souldyours to go downe, and take hym from the myddes of them, and to brynge hym into the castell. Actu 16. b and .1 [...]. a And the LORDE standynge by hym ye next nyght, he sayd: Be constaunte: for as thou haste testifyed of me in Ierusalem, Ephe. 3. a [...]. Tim. 1. b so must thou [...]estify at Rome also. But whā it was become day, some of ye Iewes gathered themselues together, and boūde themselues wyth a vowe, sayenge: they shulde nother eate nor drynke, vntyl they had slayne Paul And they were more than forty men [Page 195] that had made thys conspiracion. Whych wente vnto the hygh preste & elders, & sayd: We haue boūde our selues wt a vowe to eat nothynge tyl we haue kylled Paule. Now therfore ye wyth the coūcell geue knowlege vnto ye captayne, that he brynge hym forthe vnto you, as though [...] ye wolde knowe some more certaynte of hym. But we are ready to kyll hym afore he do come neare vnto you. Whan Paules systers sōne had C herde of the layenge wayte, he came and entred into the castell & shewed it Paule. But Paule callynge one of the Centuriōs vnto hym, he sayd: Brynge thys yonge man vnto ye captayne, for he hath some thynge to shewe hym. And he truly takynge hym brought hym to the captayne, & sayd: The presoner Paule callynge me dyd praye me to bryng thys yōge man vnto the, hauynge somethynge to saye vnto the. And the captayne takynge hys honde, he wente asyde wyth hym out of the waye, and axed hym: What is it that thou hast to shewe me? But he sayde: The Iewes are agreed to desyre the that thou brynge forth Paule to morow into the councell, as thoughe they wolde knowe some more certaynte of hym, but do not thou beleue thē: For more than fortye men of them laye wayte for hym, whyche haue bounde themselues wyth a vowe them nother to eat nor to drynke, vntyll they do slayē hym, and euē now are they ready, waytynge for thy promyse. The captayne therfore let the yonge man go, cōmaūdyng hym [Page] that he shulde tell vnto noman that he had shewed these thynges. And two centuriōs beynge called, he said vnto them: Make readye two hundreth souldyours, that they maye go vntyll Cesarea, and thre score and ten horsemen, & two hundreth speare men, at the thyrde houre of ye nyght: & make ready beastes, that they settynge Paule thereon, myght bryng hym safe vnto Felix the debite, (for he dyd feare lest happely the Iewes shulde take hym away and kyl hym, and he afterwarde shulde be blamed as though he shulde take mony) wrytyng hym a letter conteynyng these D[wordes:] Claudius Lysias sendeth gretynge vnto the ryght good debite Felix. Actu. 21. d Thys man beynge taken of the Iewes, and begynnynge to be slayne of them, haue I cōmynge vpō them wt an army rescued, knowynge that he is a Romane, & wyllynge to knowe the cause that they dyd laye agaynst hym, Actu. 22. c I brought hym into theyr councell: whome I dyd fynde to be accused of questions of theyr lawe, but hauynge no faute worthy of death or bandes. And whā it was shewed me of the layeng wayte, that they had layde for hym, I haue sente hym vnto the, commaundynge ye accusers also to saye before the. Fare well. But the souldyours as it was commaunded them, takynge Paule to them, they brought hym by nyght into Antipatras. And the nexte daye leauynge ye horsemen that they shuld go wyth hym, they returned to the castell. The whych whan they came to Cesarea, and had taken the letter [Page 196] vnto the debite, they set Paule also before hym. But whā he had red [it] and hadde axed of what prouince he were, and knowynge that [he was] of Cilicia, he sayd Deut. 17. a I wyll heare the whan thyne accusers do come: & he commaunded hym to be kepte in Herodes iudgement house.
The .xxiiii. Chapter.
AFter fyue dayes cam downe A Actu. 2 [...]. a and. 25. [...] Ananias ye hygh prest wyth some of the elders, and one Tertullus an oratour, whych went vnto the debite agaynst Paule. And Paule beynge called, Tertullus begāne to accuse, sayenge: Seynge we lyue in greate rest by the, and many thynges be redressed by thy wysedome, we alowe it alwaye and euery where ryghte good Felix wyth all thankesgeuyng But lest I tary the to longe, I praye the of thy goodnesse brefly to heare vs. We haue foūde thys pestiferous man raysynge vp sedicion vnto all the Iewes thorow al the world, & an author of the sedicion of the Nazarees secte, whych also Actu. 21. d hath vndertaken to defyle the temple: whome beynge taken, we wold haue iudged hym after our lawe. But Lysias the captayne commynge vpon vs, wyth great violence toke hym out of oure handes, commaundynge hys accusers to come vnto the, of whom tryeng thou thyselfe mayest haue knowlege of all these thynges wherof we accuse hym. And the Iewes dyd also affirme and saye these thynges to be B so. But Paule the debite beckenyng vnto hym to speake, answered: I [Page] knowynge the to haue bene a iudge vnto this people many yeares sence I shall wyth a good corage answere for myselfe. For thou mayest knowe that ther are nomore saue twelfe dayes past vnto me sence I came vp to praye in Ierusalem, Actu. 2 [...]. d and nother dyd they fynde me disputynge in the temple, nor makyng ony gatheryng of the people nother in the synagoges nor in the cytie: nother can they proue the thynges vnto the, wherof they accuse me. But thys Math. 10. d Marc. 8. c Luce. 12. c I cōfesse vnto the that accordynge to ye secte the whyche they call heresye I do so serue my father and God beleuynge all thynges that are wrytten in the lawe and prophetes, hauynge hope to Godwarde Exod. 3. a Math. 22. c the resurreccion of ye dead (the whych these themselues also loke for) to be, of the iuste and vniuste. Actu. 23. a Therfore do I myne endeuoure also alwaye to haue a conscience wythout offendynge towarde God and mē. Roma. 15. d 2. Corī. 9. a But after many yeares I came to do almesse vpon my peoyle, and offerynges and vowes, Actu. 21. cwherein they dyd fynde me beynge purifyed in the tēple, not with great cōpany nor wt rumoure. And they toke me cryenge & sayeng: Auoyde our enemye. But some Iewes of Asia whō it behoued to be presēt wt the, & to accuse, yf they had ought agaynst me: or let these thēselues speake yf they haue foūde ony wyckednesse in me, seyng I stād in ye coūcel, wtout it be only of this one voyce, wt ye which I cryed stādyng amōge thē: Actu. 29. a Thys day am I iudged of you of ye resurrecciō C of ye dead. But Felix differred thē knowyng certaynly [Page 196] of thys waye. sayeng: Whan Lysias the captayne shalbe come downe, I shall heare you. Iere. [...]9. c Actu 2 [...]. a and . [...]. d And he cōmaūded the cēturion to kepe hym, & to haue reste, nother to forbyd ony of hys to minister vnto hym. But after certayne dayes Felix cōmynge wt Drusilla hys wyfe, whych was a Iewysh he called Paule, & herde of hym the fayth that is in Iesus Christ. And as he reasoned of ryghteousnesse, & chastite, & of the iudgement to come, Felix beynge afea [...]ed, answered: As for thys tyme go thy waye, but at a conueniente tyme wyll I call the: hopynge also that mony shulde haue ben geuē hym of Paule, for ye which cause also callynge hym ofte▪ he communed wt hym. But the two yeares beynge fynyshed, Felix gat a successor Porcius Festus. But Felix wyllynge to do the Iewes a pleasure he Act. 25. clefte Paule bounde.
The .xxv. Chapter.
WHan Festus therfore was A come into ye prouince, after thre dayes he went vp to Ierusalē frō Cesarea. And ye hygh prestes, & principall of ye Iewes wēt to him agaynst Paule, & besought hym, desyrynge fauoure agaynst him, yt he wold cōmaūde hī to be brought to Ierusalē, layeng wayt yt they myght kyl him by ye way. But Festus answered: Paule to be kept in Cesarea, but he hīselfe shuld more spedelyer go his way. Whoso therfor amōge you (sayeth he) are able commyng down together accuse hym yf ther be ony faute in ye man. And hauyng taryed amōge thē nomore saue viii. or [Page] ten dayes, he wente downe to Cesarea. And the nexte daye dyd he syt vppon the iudgement seate, and commaunded Paule to be broughte to hym. Who whā he was brought, the Iewes that were of Ierusalem stode about hym, layeng agaynst hym many and greuous causes, the whyche B they coulde not proue, Paule geuynge answere: Actu. 24. b and. 28. c I haue synned nought nother agaynst the lawe of ye Iewes, nor the temple, nor the Emperoure. But festus wyllynge to do the Iewes a pleasure, answeryng vnto Paule he sayd: Wylt thou go vp to Ierusalem, and there be iudged of these thynges before me? But Paul sayd: I do stande before the Emperours iudgement seate, there muste I be iudged. I haue not hurt ye Iewes as yu knowest best For yf I haue done hurte or ought worthy of death, I refuse not to dye: But yf ther be none of those, whereof they accuse me, no man can geue me vnto them. I appeale vnto the Emperoure. Than Festus hauynge spoken wyth ye coū sell, answered: Thou hast appealed vnto the Emperoure, vnto the Emperoure shalte thou go. And whan certayne dayes were paste, kynge Agrippa and Bernice came downe to Cesarea to welcome Festus. And whan▪ they dyd abyde there many dayes, Festus dydde C shewe the kynge of Paule, sayeng: Actu. 24. c Ther is a man lefte bounde of Felix, Actu. 24. a for whome the hygh prestes and elders of the Iewes came vnto me, desyrynge a sentence agaynste hym. Vnto whome I made answer: [Page 197] Deut. 17. aThat the Romanes vse not to cō dēne a man, before yt he that is accused haue hys accusers presente, and receaue place of defēdyng to cleare [hymselfe] of the fautes layde agaynste hym. Whan they therfore were come here together, wythoute ony delaye syttynge vpon the iudgemente seate the nexte daye, I commaunded the man to be broughte forthe. Actu. [...]. [...] Of whome whan the accusers stode, they broughte no cause, where of I dyd mysdeme ony euell, but they had certayne questions of theyr supersticion agaynst hym, and of one Iesus deade, whom Paule dyd affirme to lyue. But I doutynge of the same question, sayd whether be wolde go to Ierusalem, and there be iudged of these thynges? But Paule appealyng that he myght be kepte vnto ye Emperours knowlege, I haue commaunded him to be kepte vntyll I sende hym vnto the Emperoure. But Agrippa sayd D vnto Festus: I also wolde haue herd the man. Tomorowe (sayde he) shalt thou heare hym. And on the nexte daye whan Agrippa and Bernice were come wyth a great pompe, and were entred in the commune hall wyth the captaynes and principall men of the cytie, whan Festus dyd commaunde, Paule was broughte forth. And Festus said: Kynge Agrippa, and al ye men that are here with vs, ye se thys man, for whome al the multitude of the Iewes haue intreated me at Ierusalem, desyrynge and cryenge that he ought to lyue no longer. But I fande him Actu. 23. b and. 26. c to haue done [Page] nothynge worthy of death. And the same appealynge to the Emperoure haue I iudged to sende to hym, of whome I haue no certaynte that I maye wryte vnto my lorde. Wherfore I brought hym vnto you & chefly vnto the kynge Agrippa, that examinacion had, I maye haue that I wryte. For it semeth vnto me to be wythout reason to sende a presoner and not to shew hys causes.
The .xxvi. Chapter.
A BVt Agrippa sayde. vnto Paule: It is permytted vnto the to speake for thy selfe. Than Paule ye hāde stretched out beganne to speake: I counte myselfe happy O kynge Agrippa, seynge I shall defende myself to daye of all thynges, of the whyche I am accused of the Iewes, specially because thou knowest all the costumes and questions that are amonge the Iewes: Wherfore I beseke the y• thou wylt heare me paciently. And truly my lyfe frō my youth, yt whych from the begynnynge was amonge my nacion at Ierusalem, do all the Iewes knowe, knowynge me from the begynnynge (yf they wyll testifye,) that after the moost sureste secte of oure religion I lyued a pharise. Ac [...]u. 23. a Philip. 3. a And now I stande subiecte to the iudgemente in the hope of the Gene. [...]. c and. 12. c Deut. 8. c Psal. 15. bpromyse that was made of God to our fathers: vnto the whych our .xii. tribes hope to come, seruyng [God] B daye & nyght: Of the which hope (O kynge) I am accused of the Iewes. Why is it iudged incredible wt you Iohā. 11. cthat God rayseth the deade? I verely [Page 198] dyd thynke I behoued to do many thynges agaynst the name of Iesus of Nazareth, Actu. 8. a 9. a. 22. a the wych I dyd also at Ierusalē, & I shut many of the sayntes in preson, hauyng receaued authorite of the hygh prestes: & whā they were put to death, I brought ye sentence. And punyshynge thē ofte thorow all synagoges, I cōpelled thē to blaspheme: & beynge more mad agaynst them, I persued thē vntyl the straunge cyties. Aboute ye whych as I went to Damascus wt authorite & lycēce of the hygh prestes, at mydde day (O kynge) sawe I by the waye a lyghte from heauen to haue shyned aboute me and them that were together wyth me, passynge the bryghtnesse of the Sonne. And whan we C were al fallen downe to the groūde, I herde a voyce speakynge vnto me in the Hebrue tunge: Saule, Saule, what persecutest thou me? It is hard for the to kycke agaynst the pricke. But I sayde: Who art thou LORDE? And the LORDE sayde: I am Iesus whome thou persecutest. But ryse vp, and stande vpō thy fete. For thereto haue I appeared vnto the, that I maye orden the a minister & wytnesse of those thynges that thou hast sene, & of those thynges, where in I shall appeare vnto the, delyuerynge the from people and nacions, amonge the whych I do nowe sende ye to open theyr eyes, yt they do turne from the darknesse vnto Esa. [...]. [...] the lyght, & frō the deuels power vnto God, & that they receaue the forgeuenesse of synnes, and the enheritaunce amonge the sayntes thorow the fayth [Page] D that is in me. Wherfore (o kynge Agrippa) I was not vnbeleuynge vnto the heauenly vision, but fyrst vnto them that are at Damascus, and Ierusalem, and in all the region of Iewry and the Heythen dyd I shewe that they shulde Actu. 2. d 3. c. [...]7. e repent, and be turned vnto God, doynge workes worthy of repentaunce. For thys cause the Iewes hauynge taken me whan I was in the temple, wente aboute to kyll me. But beynge holpen by ye ayde of God, I stande vntyll thys daye, testifyenge vnto the leeste and moost, sayeng nothinge besyde those that the prophetes haue spoken to be cōmynge and Moses: That Christe shulde suffre, that he is the fyrste of the resurreccion of the dead, and the lyght that shalbe shewed vnto ye people and Heythen. As he spake these E[thynges] and layd for hymselfe, Festus sayd wyth loude voyce: Thou arte madde Paule, much learnynge turneth yt to madnesse. And Paule sayd: I am not madde good Festus, but I speake wordes of truth and sobernesse. For the kynge knoweth here of, vnto whome I speake boldly For I thynke none of these thynges to be vnknowē vnto hym: Iohā. 18. c for none of these thynges was done in a corner. Doest yu kynge Agrippa beleue ye prophetes? I knowe that thou beleuest. But Agrippa sayd vnto Paule Thou persuadest me in a lytle to become a Christiā. And Paule [sayd:] I wolde to God both in a lytle and in a great, not only the, but also all them that do heare thys daye, to become such as I am also, except these [Page 199] bandes. And the kynge rose vp, and the debite, and Bernice, and they yt sat by them. And whan they were gone asyde, they spake to eche other sayenge: Actu. 23. b and .25. d Thys man hath done no thynge worthy of death or bandes. And Agrippa sayde vnto Festus: Thys man myghte haue ben letten lowse had he not appealed vnto the Emperoure.
The .xxvii. Chapter.
BVt whan it was iudged yt A he shulde sayle into Italy, and that Paule wyth the other presoners shulde be taken vnto the Centurion of ye Emperours company by name Iulius, goynge vp into a shippe of Adramittis, begynnynge to sayle by the coastes of Asia, we launched, Co [...]l. 4. [...] Aristarchus the Macedonian of Thessalia continuynge with vs. And on ye next daye came we to Sidon. But Iulius intreatynge Paule courteouslye, Actu. 24. c and .28. bsuffred hym to go vnto hys frendes and to refr [...]sh hymselfe. And whan we had launched thence, we sayled neare by Cypers, because that ye windes were contrary. And saylynge ouer the see of Cilicia and Pamphilia, we came to Lystra, whych is [a cytie] of Lycia, and the Cēturio fyndynge there a shippe of Alexandria saylynge into Italye, he set vs ouer therein. And whan we sayled slowly many dayes, and were scarce come agaynst Gnidus, the wynde forbyddynge vs, we sayled by Candy nye vnto Salmo, and scarcely saylynge by it we came vnto a place called Goodhauen, nye where vnto was [Page] the cytie Thalassa. Whan muche tyme was spente, and that saylynge was now yeopardous, because that fastynge was past, Paule comforted them, sayenge vnto them: Ye men, I se that thys saylynge begynneth to be wyth daūger and greate dāmage, not only of the ladynge and shippe, B but also of our lyues. But the centurio gaue more credence vnto the gouernoure and mayster of the shippe, than those thynges that were spokē of Paule. And whan the hauen was not conuenient to wynter in, many counselled to sayle from thence yf they myght commynge to Phenice to wynter [there,] whych is a hauē of Candy towarde ye southwest and northwest wynde. But whā ye south wynde blewe, they thynkynge to haue optained theyr purpose, whā they had lowsed frō Asson, they sayled by Candy. But not longe after rose against them a tēpesteous winde, called northeast. And whā ye shippe was caught, & coulde not wythstande the wynde, the shyppe beynge cōmytted to the wynde, we dyd dryue. And rū nyng into a certayn Ile called Clauda, we coulde scarce get a bote. The whyche beynge taken vp, they vsed helpe, byndynge it to the shyppe, fearyng lest they shuld fall into ye Sirtes are parlous sā dy places in the see aboute the coastes of Africa Sirtes, the vessell let downe, they were so caryed. And as we had ben tossed wt a great tempest they made an out cast on the nexte daye, & the thyrde day they thrue away the tacklynges of the shippe wt theyr owne handes. And whan nother the Sōne nor the starres appeared in many dayes, & [Page 200] no small tempest laye vpon vs, than was now the hope of all oure sauegarde taken awaye. And whan ther C had ben a longe fastynge, than dyd Paule standynge in the myddest of them saye: Ye ought O ye men hearynge me not to haue lowsed from Candy, and to get thys harme and losse. And now I exhorte you to be of good chere, for ther shalbe no losse of ony mans lyfe of vs, saue only the shippe. For the angell of God whose I am, & whome I serue stode by me thys nyghte, sayenge: Feare not Paule, Actu. 25. b thou muste be brought before the Act. 25. b Emperoure, and beholde, God hath geuen the all them yt sayle wyth the. Wherfore ye men be of good chere, for I trust in God it shal so be as it is sayde vnto me: Actu. 28. a But we must come into a certayne Ile. But after that the fourtenth nyghte was come as we sayled in Adria, aboute the mydnyght dyd the shypmē deme some region to appeare vnto them. The whych also castynge ou [...] the leade, they fande it twēty feddōs & gone a lytle frō thēce, they fande it D fyfty feddōs. But fearynge lest we shulde fal into rough places, casting foure ankers out of ye sterne, they wyshed it to become daye. But whā the shypmē sought to flye out of the shyppe, as they had letten downe the bote into the see vnder ye pretēce as yf they wolde caste ankers out of the foreparte of the shyppe, Paule sayd vnto the centurio & souldyours Wythout these abyde in the shyppe, ye can not be saued. Than cut the [Page] souldyours the rope of the bote insū der, and let it fall. And whan it began to become lyght, Paule prayed them all to take breade, sayenge: Thys daye is the fourtenth daye yt ye waytynge abyde fastynge, takyng nothynge, wherfore I praye you to take meate for youre health: Math. 10. d Luce. 12. a for of none of youre heade shall one heere perysh. And whan he had sayd thys, Marc. 6. c and .8. a Ioh. 6. a 1. Tim. 4. atakynge breade he thanked God in the presence of all, and whan he had broken it, he beganne to eate. And they all beynge of good chere, began E also to take breade: But we al were soules in the shyppe two hundreth, thre score & syxtene, and beyng satisfyed wyth meate, they lyghtened the shyppe, castynge the wheat into the see. And whā it was day, they knew not the lande, but they spyed a hauē hauynge a banke, in the whych they thought to thrust the shyppe yf they coulde. And whan they had taken vp ankers, they commytted themselues to the see, lowsynge the rudderbandes. And the mayne sayle hussed vp, to the wynde, they drue to lande. And whan they were fallen into a place hauynge the see on both sydes, they thrust the shyppe therein. And the foreparte in dede abode vnmoueable, but the sterne was lowsed by the violence of the see. And the souldyours counsell was to kyll the presoners, lest whan ony had suymmed out he shuld escape. But the cēturio wyllynge to saue Paule, forbad it to be done. And he commaunded them that coulde swymme, to cast thēselues out fyrst, and escape, and go out [Page 201] to lande, and the other they caryed vpon tables, & some vpon those thynges that were in the shyp. And thus it came to passe that al the soules escaped to lande.
The .xxviii. Chapter.
ANd whā we were escaped, A than dyd we knowe that ye Ile Actu. 27. c was called Melite. And the The Romanes called al naciōs Barbarous that were not her Romanes nor Grekes Barbarous people shewed vs no small kyndnesse. For a fyre kyndled they refreshed vs all because of the rayne that laye vppon vs, and colde. But whan Paule had gathered a lytle bōdel of styckes and had layed it vpon the fyre, whan a vyper came out for the heate, she lepte vpon his hande. But whan the Barbarous people sawe the beaste hangynge at hys hande, they sayd to ech other: Surely thys mā is a man slayer, whome though he haue escaped the see, vengeaunce suffreth not to lyue. And he truely shakynge the beaste of into the fyre, Luce. 10. [...] suffered no harme. But they thought he shulde haue swollen, and sodenly fallen and dyed. And they waytynge longe, and seynge no euell happen in hym, they turnynge themselues, Actu. 14. [...] sayde hym to be a God. And in those quarters were the landes of the ruler of the Ile, by name Publius, whyche lodgyng vs intreated vs curteously thre dayes. And it fortuned ye father of Publius to lye diseased of Math. 8. b the feuers and bloudy fluxe. Vnto whom Paule went in. And whan he hadde prayed, and had layde [hys] handes vpō hym, he healed hym. The which beynge done, all they in the Ile that [Page] had diseases, came to hym and were healed. Whych also endued vs wyth greate honoure, and laded vs saylynge wyth thynges that were necessary. And after thre monethes we sailed in a shippe of Alexandria, whych had wyntred in the Ile, whose badge was Castor and Pollux. And whan we cā to Syracusa, we abode there thre dayes. And thence saylynge aboute we came to Rhegium. And after one daye, the southwynde blowynge, we came to Puteolis ye secōde daye. Where (brethren beyng foūde) we were prayed to abyde wyth thē seuen dayes, and so we came to Rome. And whan the brethren thence had herde of vs, Actu. 15. a they met vs vntyll Forum Appii and Thre tauerns, The whych whan Paule had sene, thankynge God, he gat a corage. But whan we came to Rome, the Centurio toke the presoners vnto ye chefe captayne of the hoost. Actu. 24. c and . [...]7. a But it was graunted vnto Paule to abyde by hymselfe wt a souldyour kepynge C hym. But after the thyrde daye dyd Paule call the chefe of the Iewes. And whan they were come, he sayde vnto them: Ye men brethren, Actu. 24. b and .25. b I doynge nothynge agaynst the people, or the costume of ye fathers, Actu. 23. c am delyuered bounde at Ierusalem into ye handes of the Romanes. The which whan they had examined me, they wolde haue let me go, because ther was no cause of death in me. But ye Iewes gaynsayenge, I was compelled to appeale vnto the Emperoure, not as hauynge ought to accuse my people of. For thys cause therfore desyred [Page 203] I to se and speake wyth you. For it is Actu. 23▪ [...] and .26. a for the hope of Israel that I ame bounde aboute wyth thys cheyne. But they sayd vnto hym: We haue nother receaued letters of the from Iewry, nother dyd ony of the brethren commynge shewe or speake ony euell of the. But we praye the to heare of thyselfe what thou thynkest. For we knowe of thys secte that euery where Luce. [...]. [...] it is gaynsayde. But whan they had appoynted hym a daye, ther came many to hym into hys lodgynge, vnto whome he wytnessynge expouned the kyngdome of God, and was persuadynge them of Iesu out of Gene. 3. [...] Moses and ye prophetes frō ye mornynge vntyll the euenynge. Actu. 17. a And some beleued those thynges that were spoken, but some beleued not. And D whan they were not agreynge together, they stroue, Paule sayeng one worde: The holy gooste hath well spoken by the prophete Esaye vnto oure fathers, sayenge: Go vnto thys people, and saye: Esay. 6. b Mat. 1 [...]. b Marc. 4. a Luce. 8. b Iohā. 12. e Roma. 1 [...]. [...] Wyth the eare shall ye heare, and ye shall not vnderstande: and seynge shall ye se, and not perceaue: For thys peoples harte is waxē grosse, and wyth theyr eares haue they herde hardely and theyr eyes haue they closed: lest happely they se with theyr eyen, and heare wyth theyr eares, and vnderstande wyth the harte, and be turned, and I heale them. Be it therfore knowen vnto you that vnto the Heythen is thys saluacion of God sente, and they shall heare it. And whā he had sayd these thynges, [Page] the Iewes wente out from hym, questeonynge much amōge themselues. But he abode two whole yeare in hys hyred lodgynge, and receaued al them that came to hym, preachynge the kyngdome of God, & teachynge the thynges that be of ye LORDE Iesus Christ wyth al boldnesse, wythout forbyddynge.
The Epistle of the Apostle S. Paule to the Romaynes.
The fyrst Chapter. ✚
PAule the seruaūte of Iesus A Christe, called an Apostle, Actu. 1 [...]. a put aparte into ye Gospel of God, which Deut. 18. c Actu. 2 [...]. d he had promysed befor by hys prophetes in ye holy scriptures, of hys sonne, whych becam vnto hym Math. 1. a 2. Tim. 2. a of the sede of Dauid after ye flesh: Whych was before declared the sōne of God in power after ye sprete of hallowynge, frō the resurrecciō of ye deade of Iesu Christ our LORDE: by whō Actu. 9. c we haue receaued grace & Apostleshippe to be obediēt vnto fayth amōg al naciōs for hys name: In whō ye also are called of Iesu Christ. ⊢To al yt are beloued of God at Rome, (called sayntes.) 1. Cori. 1. a Gala. [...]. [...] Grace be vnto you, & peace from God ye father & our LORD Iesu Christ Fyrst of al truly I geue thankes to my God thorow Iesus Christ for you al, because your fayth is publyshed in al the worlde. For God (Ioh. 4. c 2. Tim 4. [...]whō I serue in my sprete in ye Gospel of his sonne) is wytnesse vnto me, yt wythout ceassynge I make mēcion of you alway in my prayers: Philip. 1. [...] Collos. 1. a Iere. 10. d besechynge yf by ony meanes I may somtyme at ye laste haue a prosperous yourney Philip. 1. [...] Collos. 1. a Iere. 10. d in the wyl of God Act. 28. c to come vnto you. For I lōge to se you, yt I may bestowe vpon you some spirituall grace to cōfirme you: That is, to haue consolacion together in you, by ye fayth of yours & myne whych is amonge vs. [Page] B But I wyll not that ye be ignoraūt brethren how ye oftymes I haue purposed to come vnto you (& bē Actu. 16. a let he therto) yt I myghte haue some frute in you, lyke as in the other Heythen also. I am detter to the Grekes, & to ye Barbarous: to the wyse, & to ye vnwyse: So yt in me ther is readynesse to preach ye Gospell vnto you also whych be at Rome. Eccli. 41. c 2. Tim. 1. b For I am not ashamed of the Gospell. For why▪ it is [...]. Cori. 1, c the power of God into saluacion for euery beleuer, for ye Iewe first & for ye Greke. For in it is ye ryghteousnesse of God declared out of fayth into fayth. As it is wrytten: [...]bac. 2. a Gala. 3 a Heb. 1 [...]. d The ryghteous shall lyue of fayth. For the wrath of God is declared frō heauē vpō al vngodlynesse & vnryghteousnesse of those men, that wtholde ye truth of God in vnryghteousnesse: For ye thynge of God whych is knowē, is manifest in them: Actu. 14. cFor God hath shewed it thē. Heb. 11. a For ye inuisible thinges of hym yt be vnderstōd Psal. 18. aare beholden out of the creature of ye world, by those thynges that are made: Yee euen hys euerlastynge power and Godheade, so yt they are not to be excused. C For whan they knewe God, they glorifyed hym not as God, or gaue thā kes: but became vayne in theyr thoughtes, and Deut. 28. c theyr foolysh hart was darkened: For they sayenge themselues to be wyse, became foolysh. Psal. 105. c Iere. 2. d They chaūged also ye glory of ye vncorruptible God in to the similitude of the ymage of a corruptible man, and of fethred foules, and of fourefooted beastes, and of Bel. d. serpentes. 2. Reg. 24 a Ezech. 14 a Wherfore God gaue them ouer into the lustes of theyr hart, euen into vnclēnesse, that they myght shame theyr own bodyes in thēselues, because [Page 205] they altered ye truth of God into lesynge, & worshipped & serued ye creature, rather thā the maker, whych is blessed for euer, Amē. Therfore god D gaue thē ouer into shameful lustes: Leui. 18. cfor theyr wemē chaūged ye vse of nature into ye vse which is agaynst nature. Lykewyse also ye mē (ye naturall vse of ye wemē beyng left) burned in lustes amōg themselues, mē vpō mē workyng fylthynesse, & receauyng in to thēselues yt due rewarde of theyr erroure. Prou. 1. c Actu. [...], e And as they regarded not to haue god in knowlege, God gaue thē ouer into a lewde mynde, yt they myght do those thynges whyche are not cōueniēt: beyng fylled wt all iniquite, malyce, fornicacion, couetousnesse, wyckednesse, ful of enuye, mā slaughters, cōtēcion, gyle, frowardnesse, preuy accusers, bakbyters, hat ful vnto God, doers of wrōge, proud hye mynded, bryngers vp of euell thynges, not obediēt to fathers & mothers, vnwyse, vnmanerly, wtout loue, wtout conuenaūt, without mercy Which mē whā they had knowē the ryghteousnes of god, vnderstode not how yt they whych do such thynges, are worthy of death: Not onely they yt do thē, but they also y• Os [...]c. 7. a cōsent to ye doers.
The .ii. Chapter.
WHerfore yu art not to be excused A o yu man, whosoeuer yu be yt Math. 7. a iudgest. For in yt 2. Reg. 12. b yu iudgest another, yu condemnest thy selfe: For thou thyselfe that iudgest, doest euen ye same thynges. For we knowe that ye iudgemēt of God is (accordynge to the truth) agaynst those that do suche thynges. [Page] Thynkest thou thys O thou euery man that iudgest thē whych do such thynges & doest ye same [thyselfe,] yt yu shalt escape ye iudgement of God? Or dispysest yu the riches of his goodnes & pacience & longe sufferynge? Esa [...]. 30. c Actu. 1 [...]. [...]Knowest yu not yt the louyng kyndnesse of God leadeth the to repentaūce? But yu after thy stubburnesse & impenitent hart, hordest vp wrath vnto thyselfe in ye daye of wrath and of declarynge of ye ryghteous iudgement of God, Psal. 61. b whych shall rewarde euery man accordynge to hys workes: euē glorye, & honoure & incorrupcion to such truely as (accordynge to pacience of good doynge) seke euerlastynge lyfe: but vnto such as be of contēcion & that 2. Tessa. 1. b agre not vnto the truth but beleue vnryghteousnesse, shal come wrath & indignaciō, trouble & anguysh agaynst euery soule of man doynge euell, of the Iewe fyrst and of the Greke. But glory and honoure and peace vnto euery one doynge B good, to the Iewe fyrst and to ye Greke. Actu. [...]0. d Ephe. 6. a Gala. 2. a For ther is no accepting of persones wt God. For whosoeuer haue synned wtout lawe, shal perysh wtout lawe. And who soeuer haue sinned in ye law, shalbe iudged by ye law. Math. 7. c Luce. 6. [...] Iacob. 1. [...]For ye hearers of ye law be not righteous wt God, but ye doers of ye lawe shalbe made ryghteous. For whā the Heythē yt haue not the lawe, do naturally those thynges yt belonge to the lawe, the same hauynge no lawe be a law vnto thēselues, which declare the worke of ye law wrytten in theyr hartes, theyr cōscience bearyng wytnesse vnto thē, and of thoughtes accusynge or excusynge amonge them [Page] selues, in the daye Mat. 25. c whan God shall iudge the secretes of men by Iesus Christ, accordynge to my Gospell. But yf Iohā. 8. c yu be named a Iew, & restest in the lawe, and makest thy boast in God, and knowest hys wyll, and beynge instructe by the lawe alowest the thynges that be more profitable, beleuest thyselfe to be a leader of the blynde, a lyght of thē that be in darknesse, an instructour of the vnwyse, a mayster of yonge babes, hauynge the ensample of knowlege and of the truth in the lawe. Thou therfore ye C teachest another, teachest not thyself Math. [...]. [...]Thou that preachest not to steale stealest thy selfe. Thou that sayest mē shulde not breake wedlocke, breadest wedlocke thyselfe. Thou that abhorrest Idols, cōmittest sacrilege. Thou that makest boast in ye lawe, by the transgression of the lawe dishonourest God. For thorowe you is the name of God blasphemed amōg the Heythen, Esa. 52. a Ezech. 36 d as it is wrytten. Circumcision truly auayleth, yf thou obserue the lawe: But yf thou be a trāsgressoure of the lawe, thy circumcision is become vncircūcision. Yf the vncircumcision therfore do kepe the ryghteousnesses of the lawe, shal not hys vncircumcision be reputed for circumcision? And (that by nature is vncircumcision) perfourmynge ye lawe, shal it iudge the, which thorow the lettre and circumcision arte a transgressour of the lawe? For he is not a Iewe whych is outwarde, nother is it circumcision that is outwardly in the flesh: Iohā. 8. d Roma. 9. a but he is a Iew whych is in secrete, and Coll. 2. b the circū cision [Page] of the harte in sprete, not in ye letter, whose prayse is not of mē, but of God.
The .iii. Chapter.
A WHat more thā hath ye Iew? Or what is the profyte of circumcision? Much euery waye. Fyrst truly, Roma. 9. a because the speches of God were commytted vnto thē. For [...]. Tim. 2. a what, yf some of them beleued not? Hath theyr vnbelefe made the promyse of God voyde? God forbyd. Ioh. 3▪ [...] God is true, but Psal 115. a euery man a lyar, as it is wrytten: Psal. 50. a That yu mayest be made ryghteous in thy wordes, and ouercome whan thou art iudged. But yf our iniquite prayse the ryghteousnesse of God, what shal we saye? Is God vnryghteous, yt sendeth wrath? I speake after the maner of man. God forbyd. Els how shall God iudge thys worlde? For yf the truth of god hath in my lye ben plenteous to hys glory, why am I yet also iudged as a sinner? And not (as we be blasphemed, and as some reporte that we shulde saye) let vs do euell that good maye come? Whose damnacion is iuste. B What than? do we excell them? No. For we haue proued all (both Iewes and Grekes) to be vnder synne. As it is wrytten: that Psal. 13. a and .15. a ther is not one ryghteous, ther is not one of vnderstandynge, ther is not one sekynge after God. They are all gone asyde, they are all together become vnprofytable, ther is not one that doth good, ther is not so muche as one. Psal. 5. dTheyr throte is an opē sepulchre, wyth theyr tunges haue they dealte [Page 207] deceatfully, the poyson of Psal. 19. [...] adders is vnder theyr lyppes. Psal. 9. [...] Whose mouth is full of cursynge and bytternesse, Prou. 1. a theyr fete swyfte to shedde bloude. Esa. 59. a Sorowe and vnhappynesse in theyr wayes, & the waye of peace haue they not knowen, Psal. 35. a the feare of God is not before theyr eyes. ✚ But we know, that what thynges so euer the lawe doth speake, it speaketh vnto them that are in the lawe, that euery mouthe may be stopped, & that all the worlde maye be subdued vnto God, Gala. [...]. [...] because that out of the dedes of the lawe euery flesh shall not be iustifyed before hym. Heb. 7. [...] For by the lawe is the knowlege of synne. But now wythout the lawe is the ryghteousnesse of God declared, hauynge wytnesse of the lawe and the prophetes. The ryghteousnesse of God cō meth throughe the faythe of Iesus Christe into all and vpon all that beleue in hym. For ther is no difference.C For all haue synned and lacke the glorye of God. Esay. 53. c But they are iustifyed frely by hys grace, thorow the redempcion that is in Christ Iesu, whome God hath set forth Hebr. 5. a an optayner of mercy through fayth in hys bloude, to the declarynge of hys ryghteousnesse, for the remission of synnes goynge before in the sufferynge of God, to the declarynge of hys ryghteousnesse in thys tyme, that HE may be ryghteous and the iustifyer of hym, whych is of ye fayth of Iesus Christ. Where is than thy reioycyng? It is excluded. By what law? Of dedes? No, but by ye lawe of fayth [Page] For Gala. 2. c we holde that a man is iustifyed by fayth wythout the workes of ye lawe. Or is God the God of the Iewes only? Is he not also the God of ye Heythen? Yet of ye Heythen also For certainly it is one God, that iustifyeth the circuncisiō of fayth, and the vncircumcision by fayth. Do we therfore destroye the lawe by fayth? God forbyd. But we maynteyne the lawe.
The .iiii. Chapter.
A WHat shall shall we say thā that Abrahā Esa. 51. a oure father foūde after the flesh? For yf Abrahā were iustifyed by the workes of the lawe, he hath glory, but not wyth God. For what sayeth the scripture? Gene. 15. b Gala. 3. a Iaco. 2. c Abraham beleued God, and it was counted vnto hym for ryghteousnesse. But vnto hym yt worketh, is ye rewarde not rekened after fauoure, but after deuty Howbeit vnto hym ye worketh not, but beleueth on hym that iustifyeth the vngodly, is hys fayth counted vnto ryghteousnesse, accordynge to the purpose of the grace of God. As Dauid also sayeth that blessednesse is ye mans, to whom God imputeth ryghteousnesse wythout workes. Psal. 31. a Blessed are they, whose iniquities are for geuē, and whose synnes are couered. Blessed is the man, vnto whom the LORDE hath not imputed synne. B Doth thys blessednesse therfore remayne only in ye circūcisiō, or in the vncircumcision also? We saye, that fayth was counted vnto Abraham for ryghteousnesse. How was it than counted? In the circumcision, or in [Page 206] the vncircumcision. Gene. 15. b Not in the circumcision but in the vncircumcisiō. Gene. 17. dHe receaued also the token of circū cision, the seale of the ryghteousnes of fayth whych is in the vncircumcision, that he shulde be a father of al beleuers thorow out the vncircūcision, that vnto them also it myght be counted for ryghteousnesse: and that he myght be a father of circūcision, not vnto them only whych are of the circumcision, but vnto them that followe the footesteppes of the faythe whyche is in the vncircumcision of our father Abraham. For by the law C was not the promyse made vnto Abraham, or to hys sede, that he shuld be the heyre of the worlde but by ye ryghteousnes of fayth. Gala. 3. [...] For yf they that are of the lawe [...]e heyres, fayth is vayne, the promyse is wyped out. For the lawe worketh wrath. For where the law is not, ther is no trāsgression. Therfore was the promyse made out of fayth, ye accordyng vnto grace it myght be sure vnto al ye sede Not only vnto him that is of ye law, but also vnto hym, that is of ye fayth of Abraham, Esay. 5 [...]. a Luce. 13. b and. 19. a Iohā. 8. c Gala. 3. a whych is the father of vs all, as it is wrytten: For Gen. 17 a I haue made the a father of many nacions before God, whō thou haste beleued, which quickeneth the deade, and calleth the thynges that are not, euen as those that are: Whych contrarye D to hope beleued vpon hope, that he shulde be a father of many nacions, accordynge vnto it that was sayde vnto hym: Gene. 15. a Euen so shal thy sede be as the starres of heauen, and sonde of the see. And he was not faynte in [Page] fayth, nother cōsydered he hys owne body dead already (whā he was now almoost an hundreth yeare olde) and the deade wombe of Sara: Moreouer he douted not in the promyse of God thorowe vnbelefe, but was strengthed thorow fayth, geuyng the glory vnto God, knowynge mooste perfectly, that Psal. 114. a what thynges soeuer God hath promysed, he is able also to perfourme them. Therfore was it counted vnto hym also for ryghteousnesse. Roma. 15. a Neuertheles, it is no written only for hym, that it is counted vnto hym for ryghteousnesse, but also for vs, vnto whome it shalbe reputed, we beleuynge in hym, that raysed vp Iesus Christ our LORDE frō the dead: 1. Tim. 2. a Gala. 1 a whych was delyuered for oure synnes, and rose vp agayne for oure iustifyenge.
The .v. Chapter.
A WE therfore beynge Esay. 26. a iustifyed thorowe fayth, maye haue, Ioh. 16. d peace towarde god thorow our LORDE Iesus Christe, by whome we haue intraūce through fayth into this grace where in we stande, and Hebre. 3. a reioyce in the hope of the glorye of the chyldren of God. Not only that, but we reioyce also in troubles, knowynge, that Iaco. 1. a trouble worketh pacience: pacience, experience: experience, hope: Esay. 57. bHope confoundeth not, because the loue of God is shed abrode in oure hartes, by the holy goost whyche is geuē vnto vs. Ephes. 2. a Coll. 1. b [...]nd. 2. b For why dyed Christ for the vngodly, whan we were yet weake accordynge to the tyme? For scace doth ony man dye for the ryghteous. [Page 209] Peraduenture for a good mā durst one dye. ✚ Iohā. [...]. c 1. Petri. [...] c 1. Iohā. 4. b Hebr. 9. [...] d But God setteth forth hys loue in vs: for yf Christe dyed for vs, whan we were yet synners accordynge to the tyme, much more now therfore we beynge iustifyed in hys bloude, shalbe safe from wrath by hym. For yf whā we were B enemyes we were reconcyled vnto God by the death of hys sōne, much more we beynge reconciled, shalbe safe in the lyfe of him. Not only that, but we reioyce also in God through our LORDE Iesus Christe, by whō we haue now receaued the attonement. Gene. 3. [...] Wherfor lyke as by one mā synne entred into thys worlde, and death by synne, euen so also wente death thorowe into all men, in that all haue synned. For vntyll the lawe was synne in the worlde. But synne was not imputed, whā ther was not a lawe. Neuerthelesse death reygned frō Adā vntyl Moses, yee euen into thē ye synned, after ye similitude of ye trāsgression of Adā, whych is the ymage of him for to come. But ye gyft also is not as ye trespasse. For yf many be dead thorow ye trespase of one: much more hath the grace and gyft of God ben plenteous into many in the fauoure of one mā Iesus Christ. The Iohā. 4. [...] gyfte also is not so as by one C synne: For the iudgemēt cam of one into condemnacion: but grace came into iustificacion fro many trespasses. For yf in the trespasse of one, death reygned by one: muche more receauynge aboundaūce of grace, of pardon & of ryghteousnesse, shal they reygne in lyfe by one Iesus Christ. [Page] Lykewyse therfore as by ye trespasse of one into all men into condemnacion: euen so also by the ryghteousnesse of one into all men into the iustifyenge of lyfe. For lyke as by the disobedience of one mā many were made synners. Euen so also by the obedience of one many shalbe made ryghteous. Gala. 3. c The lawe entred in ye synne shulde increace. Luce. 7. c But where synne abounded, there was grace also more plenteous. That lyke as synne raygned into death: euen so grace also myghte raygne thorowe ryghteousnesse into euerlastynge lyfe, by Iesus Christ our LORD. ⊢
The .vi. Chapter.
A WHat shal we say therfore? shal we remayne in synne that grace maye be plenteous? God forbyd. For how shal we that be dead frō synne, lyue yet in it? ✚ Gala. 3. [...] Collo. 2. b [...]. Petri. 3. c Knowe ye not brethren, that we who so euer be baptysed in Christe Iesu, are baptysed in hys death? For we are buryed together wyth hym thorowe baptyme in to death: That lyke as Christe rose from the deade thorowe the glory of the father, Ephes. 4. c Collo. 3. a Hebre. 9 c euen so we also shulde walke in the newnesse of lyfe. For yf we be grafted vnto the similitude of hys death, we shal belonge to ye resurreccion also: Knowyng thys moreouer, yt our olde mā is crucifyed, yt the bodye of synne maye be destroyed, yt frō hēceforth we shuld not serue syn 1. Pet. 4. aFor he yt is deade, is made ryghteous frō synne. 2. Petri. 2. b But yf we be deade wt Christ, we beleue, yt we shall also lyue together wt hym: knowyng, Apoc. 1. d yt Christ [Page 210] rysyng agayne frō ye dead, dyeth not now, death shall not haue dominion ouer hym ony more. For as touchynge that he dyed, he dyed from synne once: But as touchynge that he lyueth, he lyueth vnto God. Euē so ye also thynke your selues drade from synne, but lyuynge vnto God in Christ Iesu. ⊢ Let not synne therfore reygne in your mortall body, yt ye shuld obey vnto ye lustes of it: Nother geue ye ouer youre membres weapens of iniquite vnto synne, but geue ouer your selues vnto God, as they that of deade are lyuynge: And your membres the weapens of ryghteousnesse vnto God. For synne shal not haue dominiō of you: for ye are not vnder the law, but vnder grace.C What than? Shal we synne because we be not vnder the lawe, but vnder grace. ✚ Ioh. 8. c 2. Petri. [...] [...] Knowe ye not, that to whome ye geue ouer your selues seruaūtes to obeye, hys seruaūtes ye be to whom ye obeye, whether of synne vnto death, or of obediēce vnto ryghteousnesse? But God be thanked, that ye were the seruaūtes of synne, but haue out of the harte obeyed vnto that fashion of doctrine, wherein ye are. Ye beynge delyuered from synne, are become the seruauntes of ryghteousnes. ⊢ ✚ I speake after the maner of mē, because of ye infirmite of your fleshe. For lyke as ye haue geuen ouer your membres to serue vnclennes and iniquite to iniquite: euē so nowe geue ouer your mēbres to ryghteousnesse into hallowynge. For whan ye were seruauntes of synne ye were voyde of ryghteousnesse. [Page] What frute therfore had ye than in those thynges wherein ye be now ashamed? For the ende of thē is death. But now ye beyng delyuered from synne, and become seruauntes vnto God, haue your frute into hallowynge, but the ende euerlastynge lyfe. Gene. 2. c Roma. 5. b For death is ye wages of sinne▪ but euerlastynge lyfe is the grace of God in Christ Iesu our LORDE. ⊢
The .vii. Chapter. ✚
A KNowe ye not brethren (for I speake to such as know the lawe) that ye lawe hath dominion in a mā as lōge as he lyueth? 1. Cori. 7. d For a woman whych is vnder an husbande, is bounde vnto the lawe, the husbande lyuynge. But yf hyr husbande dye, she is lowsed from the lawe of the husbande. Therfore whyle the man lyueth she shalbe called a wedlocke breaker, Math. 5. dyf she be wyth another husbande. But yf hir husbande dye, she is delyuered from the lawe of the husband: so that she is not a wedlockbreaker yf she be wyth another husbande. And so my brethren, ye also are dead vnto the lawe by the body of Christ, yt ye shulde be another mans, whych is rysen agayne from the dead, that ye maye brynge forth frute vnto God. For whan we were in ye flesh, the lustes of synnes (whych were by the lawe) wrought in our membres, that they shulde brynge forth frute vnto death. But now are we lowsed from the lawe of death, wherein we were holdē, so yt we shuld serue in ye newnesse of the sprete, and not in ye B oldnesse of the letter. What shal we [Page 211] saye therfore? Is the law synne? God forbyd. Neuerthelesse I knewe not B synne, but by the lawe. For I knewe not lust, yf the law sayd not: Exo. [...]. c Deut. 5. c Thou shalte not lust. But whan occasion was taken, by the commaundement synne wroughte in me all concupiscence. For wythout the lawe synne was deade. But I lyued wythoute lawe sometyme. Neuerthelesse whan the commaundemente was come, synne reuyued: but I ame deade. And the same commaundemente whych was vnto lyfe, was founde vnto me to be vnto death. For synne by occasion takē through the commaundement deceaued me, and by the same dyd it kyll. Esay. 48. d 1. Tim. 1. b The lawe therfore is in dede holy, and ye commaundement holy, and iust, and good. Is that therfore whych is good become death vnto me? God forbyd. But synne that it myghte appeare synne, hath wrought me death through good, that synne myghte be out of measure synfull by the commaundement. For we knowe that the lawe is spirituall, but I am carnall, Esa. 52. [...] solde vnder synne. For that I do, I vnderstande not. For I do not that good whych I wyl, but that euell whych I hate, do I. Yf I than do that whyche I wyll not, I consente vnto the lawe, that it is good. Neuerthelesse nowe do not I it, but C synne that dwelleth in me. For I knowe, that ther dwelleth not good in me: that is in my Gen. 6. a fleshe. For to wyll lyeth vpon me: but to fulfyll the good, do I not fynde. For I do not the good, that I wyll: [Page] but the euell that I wyll not, that do I. But yf I do it that I wyl not, now do not I it, but the synne that dwelleth in me. I fynde therfore a lawe, that ther cleueth euel vnto me, euen vnto me wyllynge to do good. For I haue a delyte vnto the lawe of God after the inwarde man: But in my membres I se another lawe, repugnaunt vnto the lawe of my mynde, & holdynge me captyue in the lawe of synne, whych is in my membres. Vnhappy man that I am, who shall delyuer me from the bodye of thys death? The grace of God thorowe Iesus Christ our LORD. I therfore myselfe in mynde serue ye law of god but in the flesh the lawe of synne.
The .viii. Chapter. ✚
A NOw therfore is ther no dā nacion vnto them that ar in Christe Iesu, whyche walke not after the flesh. For the lawe of the sprete of lyfe in Christ Iesu, hath delyuered me Ioh. 8. c Gala. 4 a frō the lawe of synne & of death. Heb. 7. c For where as it was vnpossible vnto ye lawe in that it was made weake thorowe the fleshe, God sendynge hys sonne into the symilitude of ye fleshe of synne, out of 2. Cori. 5. c synne also hath damned synne in the flesh, that the ryghteousnesse of the lawe myght be fulfylled in vs, whyche walke not after the fleshe, but after the sprete. For they that be after the fleshe, mynde those thynges that be of ye flesh: But they that be after the sprete, mynde those thynges that are of the sprete. For the prudence of the fleshe, is death: but ye prudence of ye sprete, is [Page 212] lyfe and peace. ⊢ For why? the wysedō of the flesh is enemy vnto God: Esa. 55. cFor it is not subdued vnto ye lawe of God, for it can not. They that be in the flesh, can not please God. Neuerthelesse ye are not in ye flesh, but in the sprete, yf so be yet yt the sprete of God dwell in you. Yf ony man haue not the sprete of Christ, ye same is not hys. But yf Christ be in you, the bodye truely is deade, because of synne, but the sprete lyueth for ryghteousnesse sake. Yf so be that ye sprete B of hym, whych raysed vp Iesus frō ye deade dwel in you: euen he that raysed vp Iesus Christ from the deade, shall also quycken youre mortall bodyes, because of hys sprete dwellyng in you. ✚ Therfore brethren, we be detters, not vnto the fleshe, that we shulde lyue after the fleshe. For yf ye lyue after the flesh, ye shal dye. But yf ye mortifye the dedes of the flesh thorow the sprete, ye shal lyue. For they yt be led by ye sprete of God thesame are the chyldren of God. Gala. 4. a 2. Tim. 1. [...]For ye haue not receaued ye sprete of bondage agayne in feare, but ye haue receaued the sprete of adopciō of the chyldren of God, in the which we crye: Abba, father. For 2. Cori. 1. c and .5. a Ephe. 1. b the same spret beareth record vnto our sprete, yt we be ye chyldrē of God. But yf we be ye chyldrē, we are heyres also: heyres truly of God, heyres together wt Christ: Yf so be yet yt we suffre together, yt we maye also be glorifyed together.C ⊢ ✚ Math. 5. a 2. Cori. 4. b 1. Iohā. 3. a For I suppose, that the sufferynges of thys tyme are not worthy vnto ye glory to come, whych shalbe shewed in vs. 2. Cori. 5. a For the longynge [Page] of the creature loketh for the open declarynge of the chyldren of God. For the creature is subdued vnto v [...]nite, not wyllynge, but for hys sake that hath subdued it in hope because the same creature also shall be delyuered frō ye bōdage of corrupciō, into the lyberte of ye glory of the chyldren of God. For we know, that euery creature groneth, and Ioh. 16. c trauaileth hetherto Not only it, but we also our selues, hauing ye fyrst frutes of ye sprete, grone also wythin our selues for ye adopcion of ye chyldren of God, lokynge for ye redēpcion of our body. For we are saued by hope. Hebre. 1. a But hope that is sene is not hope: For how hopeth a man for yt whych he seyeth? But yf we hope for ye whyche we se D not, we abyde for it by paciēce. Lykewyse also the sprete helpeth our infirmite: for we wote not what we shuld praye as we oughte, Esa. 26. c but the sprete it selfe maketh intercession for vs wyth gronynges vnoutspeakeable. Iere. 17. bHe that searcheth the hartes, knoweth what the sprete desyreth, for he maketh intercession for the sayntes accordyng to the peasure of God. ⊢ ✚ But we knowe, that vnto them whych loue God, all thynges worke together vnto goood. To them that of purpose are called sayntes. For those whome he knewe before, hath he also predestinate to be made lyke the ymage of hys sonne, that he hymselfe myghte be the fyrste begotten amonge many brethren. But those whome he hathe predestynate, the same hathe he called also. And them whome he hathe called, [Page 213] hath he also iustifyed: Them whom he hath iustifyed, hath he also magnifyed.E What shall we saye therfore vnto these thynges? [...]. 14. a Esay. [...]. b Yf God be on our syde, who can be agaynst vs? Gene. [...]. [...] Esay. 5 [...] [...] Whyche also hath not spared hys owne sonne, but hath geuen hym ouer for vs all. How hath he not also geuen vs all thynges wyth hym? Who wyll brynge ony accusacion agaynst the chosen of God? It is God that iustifyeth, who is he that can cō demne? It is Christ Iesus that dyed, ye [...] euen he that rose, whych is also at the ryght hande of God, whyche lykewyse maketh intercession for vs Who shall therfore separate vs frō the loue of Christ? Trouble? or anguysh? or derth? or nakednesse? or parell? or persecucion, or swearde? As it is wrytten, that: Psal. 4 [...]. [...] For thy sake are we kylled all the daye longe, we are counted as slaughter shepe. But in all these we ouercome, because of hym that hath loued vs. For sure I am, that nother death, nor lyfe, nother angels, nor principates, nor powers, nother thynges presente, nor thynges to come, nother strengthe, nother heyght, nor loweth, nother ony creature, shalbe able to separate vs from the loue of God, whyche is in Christe Iesu oure LORDE. ⊢
The .ix. Chapter.
I Speake ye truth in Christ A Iesu, I lye not, my conscience bearynge me wytnesse in the holy goost, yt I haue great heuynesse, and a continuall sorowe [it is] vnto my harte. [Page] For Exod. 3 [...] [...] I myselfe wyshed to be cursed from Christ for my brethren, whych are my kynsmen after ye flesh, which are Israelites: [...]di. 10. a De [...]t. 7▪ a vnto whome belongeth the adopcion of the chyldren, & the glory, and the conuenaunt, and the geuynge of the lawe, and the seruyce, and ye promyses: of whose were the fathers, of whome (after ye flesh) is Christ, Roma. 1. c whych is God aboue all thynges, blessed for euer. Amen. But not that the word of God hath fayled. Roma. 2. c For al they that be of the circumcision of Israel are not Israelites: Gala. 4. c Nother be they all chyldren yt are the sede of Abraham: Gen. 22. b But in Isaac shall ye sede be called vnto the: That is, they that be the chyldren of the flesh, are not chyldren of God, but they that be chyldren of the promyse are counted in the sede. For thys is a worde of promyse: Gen [...]. 18. b After thys tyme wyll I come, and Sara B shall haue a sonne. Not onely she, but Gene. 25. c Rebecca also hauynge of one lyenge by of Isaac oure father. For whan they were not yet borne, or had done ony thynge good or euell, that the purpose of God myghte abyde accordynge to the eleccion, not of workes but of ye caller was it sayd vnto her: ye, The greater shal serue ye lesse. As it is wryttē: Mala. 1. [...] I haue loued Iacob, but Esau haue I hated. What shal we say therfore? Is ther vnryghteousnesse wyth God? God forbyd. For he sayeth vnto Moses: Exodi. 33. b I wyll haue mercy on whō I haue mercy, and haue cōpassion on whom I wyl haue cōpassion. It is not therfore of the wyller, nother of the runner, [Page 214] but of God the shewer of mercy. Exod. 9. cFor the sc [...]ipture sayeth vnto Pharao: That for thys same thyng haue I steared the vp, that I maye shewe my power in the, and that my name may be declared in the whole earth. Therfore hath he mercy on whome he wyll: and whome he wyll, he hardeneth. Thou sayest therfore vnto C me: What is sought yet? Esa. [...]. b and .64. [...]For who doth wythstande hys wyll? O man, who arte thou that answerest vnto God? Sayeth the worke to hym that made it: Why hast thou made me thus? Iere. 18. a Eccli. 33. b 2. Tim 2. c Hath not the potter power of the claye to make of the same lompe, some vessell truly vnto honoure, but some to dishonoure? Yf so be that God wyllynge to shewe wrath and to declare hys power▪ suffred in much pacience the vessels of wrath mete for destruccion, that he myght declare the ryches of hys glory into the vessels of mercy, whyche he hath prepared vnto glory: Whom also he hath called, not only vs of the Iewes, but also of the Heythen, as he sayeth in Osee: Osee. 1. b and .2. a 1. Petri. 2 b I wyll call not my people, my people: and the not beloued, the beloued: And hyr that hath not optayned mercy, to haue optayned mercy. And it shall come to passe in the place where it hath bene sayd vnto them: Ye are not my people, euen there shall they be called ye chyldren of the lyuynge God. But Esay cryeth for Israel: Esay. 10. d and. 11. c Amos. 9. b zach. [...]3. b Yf the nombre of the chyldren of Is [...]aell be as ye sonde of the see, the remnaunt shalbe safe. A fynishynge and shortenynge worde in ryghteousnesse, for a shortened D [Page] worde shall the LORD brynge to passe vpon earth. And as Esaye sayde before: E [...]. 1. b Excepte the LORDE Sabaoth had lefte vs sede, we hadde ben made as Sodoma, and shulde haue bene lyke as Gomorra. What shall we saye therfore? That ye Heythen whych followed not ryghteousnesse, haue ouertaken ryghteousnes (but that ryghteousnesse whyche is of fayth.) But Israel in followynge the lawe of ryghteousnesse, attayned not vnto the law of ryghteousnesse Why so? Because not of fayth, but as it were of workes. For they haue stombled vpon the stomblyng stone. As it is wrytten: Esa. 28. [...]Beholde, I laye in Sion a stone of stomblynge, and a rocke of offendynge: And euery one that beleueth in hym, shall not be confounded.
The .x. Chapter. ✚
A BRethrē, my hartes desyre truly & prayer vnto God is for them vnto saluaciō. For I beare them recorde that Roma. 9. d Gala. 4. b they haue in dede a zele of God, but not accordynge to knowlege. For they not knowynge the ryghteousnesse of God, and sekynge to set vp theyr owne, ar not subdued vnto Gods ryghteousnes. Math. 5. b For the ende of the lawe is Christe vnto saluaciō to euery beleuer. For Moses hath wrytten, Leui. 13. a Gala. 3. b that the man whych doth ye ryghteousnesse that is in the lawe, shall lyue in it. But the ryghteousnesse whyche is of fayth, sayeth thus: Deut. 30. c Do not thou saye in thyne harte: Who shall go vp into heauen. (That is, to brynge downe Christ.) [Page 215] Or who shal go downe into ye depth? (That is, to call vp Christe agayne from the deade.) But what sayeth ye scripture? The worde is nye in thy mouth and in thy harte. Thys is the worde of fayth that we preache. For yf thou knowlege ye LORD Iesus in thy mouthe, & beleuest in thy harte, that God hath raysed hym vp from the deade, thou shalt be safe. ⊢ ✚ For wyth the harte is it beleued vnto ryghteousnesse, but wyth the mouth is it knowleged vnto saluacion. For ye scripture sayeth: Esay. 28. c Euery one ye beleueth on hym, shall not be confoūded. For ther is no differēce of ye Iewe & of the Greke. For one is LORD of all, ryche vnto all ye call vpon hym. Ioel. [...]. f Actu. [...]. b and .22. b For euery one whosoeuer calleth on ye name of ye LORD, shalbe safe. How therfore shall they cal on hym, on whom they haue not beleued? Or howe shall they beleue hym, whome they haue not herde? But howe shall they heare wyth C out a preacher? How shal they peach except they be sent? As it is wrytten Esa. 52. bHow bewtyful are ye fete of them ye preach peace, of thē that preach good thynges. But al mē obey not ye Gospel. For Esaye sayeth: Esa. 53. a Ioh. 12. c LORDE, who hath beleued oure hearynge? Fayth therfore cōmeth of hearynge, but hearynge cōmeth by ye worde of Christe. But I saye: Haue they not herde? Psal. 18. [...] Theyr soūde truly went out also into euery cōtry, & theyr wordes into the coastes of the cōpasse of the earth. ⊢ But I saye: Hath not Israel knowē? Fyrst Moses sayeth: Deut. 32. c I wyl bryng you to gelousy agaynst thē yt are not [Page] a people, I wyl sende you into wrath agaynst a foolysh people. But Esay is bolde, and sayeth: Esay. 52. c and .65. a I am foūde of them that sought me not, I haue opēly appeared vnto them, that axed not after me. But vnto Israel he sayeth: Esa. 65. a All the daye longe haue I holden out my handes to a people not beleuyng, & speakyng agaynst [me.]
The .xi. Chapter.
A I Saye therfore? Iere, 31. f Hath god thrust oute hys people? That be farre. For I also am an Israelite of ye sede of Abraham of the trybe of Ben Iamin. God hath not thrust out hys people, whome he knewe before. Or wote ye not what ye scripture sayeth in Elias, how he maketh intercession vnto God agaynst Israel. 3. Reg. 19 c LORDE, they haue slayne thy prophetes, they haue dygged downe thyne altares, and I am lefte alone, and they seke my lyfe. But what sayeth ye answere of God vnto hym? [...]. Reg. 19. d I haue reserued vnto me seuen thousande of men, which haue not bowed ye knees before Baal. Euē so therfore in thys tyme also, the remnaunt are saued after the eleccion of ye grace of God. Deut. 9. a Yf it be by grace, now is it not of workes. Els is grace now not grace B What therfore? Israel hath not attayned vnto that whych he soughte, but the election hath optayned. As for the other, they are blynded. As it is wrytten: Esai. 6. b A [...]tu. 7. g God hath geuen them the sprete of vnquietnesse: eyes that they shuld not se, and [...]ares that they shulde not heare, vntyll thys daye. And Dauid sayeth: Psal. 68. d Let theyr table [Page 216] be before them into a snare, and into a takynge, and into an occasion of fallynge, and into a rewarde for them. Let theyr eyes be darkened, yt they se not, and bowe thou downe theyr backe alwaye. I saye therfore: Haue they so stombled that they shulde fall? That be farre. But by theyr fal is health [happened] vnto ye Heythen, that they maye followe them. Yf theyr synne be the ryches of the worlde, and theyr mynishynge the ryches of the Heythē, how much more theyr fulnesse? For I saye vnto you Heythen: So longe truly as Rom. 1. [...] 1. Tim. 2. a 2. Tim. 1. [...] I am the apostle of the Heythen, I shal prayse my seruice, yf by ony meanes I may prouoke my flesh to zele, and saue some of them. For yf theyr losse is the reconciliacion of the worlde, what is the receauynge, saue ye lyfe from the deade? Yf the layenge of leuen is good, the lompe [is] also: Esa. 65. a & yf the roote be holy, the braunches [be] also. Yf some of the braunches C are broken, but thou whan thou werest a wylde olyue tre, arte grafte among them, and become a partener of the roote and fatnesse of ye Iere. [...]1. [...] olyue tre, auaunce not thyselfe agaynst ye braunches. For yf thou doest boast, thou bearest not the roote, but the roote the. Thou sayest therfor: The braunches are broken, that I maye be grafted in. Well: They are broken because of vnbelefe, but thou stā dest by fayth: Eccles. 7 [...] Be not hygh wyse, but feare. For yf God hath not spared the naturall braunches, leste he spare not the also. Beholde therfore the goodnesse and rygoure of God. [Page] In thē truly that are fallē, rygoure: but in the, the goodnesse of God, yf thou shalt abyde in goodnesse, or els shalte yu a [...]so fall awaye. 2. Cori. 3. c But they also, yf they shal not remayne in vnbelefe, they shalbe grafted in: for god is able to graft thē in agayn. For yf thou also arte fallen away from the naturall wylde olyue tre, and cōtrary to nature art grafted into a good olyue tre: how much more shal they D that be after the nature, be grafted into theyr olyue tre? For I wolde not haue you to be ignoraūt brethrē of thys mystery, that ye be not wyse in your selues, ye blyndnesse is partly happened in Israel, Luce. 21. c vntyl ye fulnesse of the Heythen shuld come in, and so all Israel shulde be saued, as it is wrytten: Psal. 1 [...]. a Esa. 59. c He shall come out of Sion that draweth out, & turneth a waye the wyckednesse from Iacob. And thys shalbe a testamente vnto them for me, whan I shall haue takē awaye theyr synnes. After the Gospel truly they are enemyes, for your sakes: but after the eleccion, they be moost beloued, for the fathers sakes For the gyftes and callynge of God be wythout repentynge. For as ye also sometyme dyd not beleue God, but now haue optayned mercy, because of theyr vnbelefe: euen so haue not these now also beleued on youre mercy, that they maye optayne mercy. For God inclosed vp all thynges in vnbelefe, that he maye haue mercy on all. O the depenesse of the ryches, of the wysedom, and knowlege of God, Sapi. 17. a how incomprehensible are hys iudgemētes, and hys wayes vnsearcheable? [Page 212] Sapi. 9. b Esay. 4. b 1. Cor. 2. b For who hath knowē the LORDES minde? Or who hath ben hys counseller? Or who hath geuen hym fyrst, & it shalbe geuen hym agayne? Esa. 44▪ c For of hym, and by hym, & in hym are all thynges, Roma. 16. c vnto hym be prayse for euer and euer. Amen.
The .xii. Chapter. ✚
I Beseke you therfore bre [...]hren A by the mercy of god that ye geue ouer your bodyes a Phili. 4. c sacrifice lyuynge, holy, acceptable vnto God, [whych is] your reasonable seruice. And be not lyke fashioned to thys worlde, but be refourmed in the newnesse of your wytte, that ye proue Ephes. 5. b 2. Tess. 4. a whyche be ye good, & wel pleasynge, and perfecte wyll of God. For I saye vnto al them that are amonge you, by the grace that is geuen me, Ecclī. 3. c to be nomore wyse, than it behoueth to be wyse: Roma. 14. a 2. Cori. 8. a but to be wyse vnto sobernes and vnto euery one as God hath geuen the measure of the fayth. 2. Cor. 12. b Ephes. 4. b For ✚ lyke as we haue many membres in one body, but all the mēbres haue not one maner of operacion: euen so ar we many one body vnto christ, ⊢ but euery one the membres of the other, hauynge gyftes differrynge, accordynge to the grace that is geuen vs: whether it be 1. Cor. 14. a prophecye, accordynge B to the stente of fayth: whether it be 1. Petri. 4. b seruyce, in mynistrynge, whether it be he that teacheth, in the doctrine: he that exhorteth, in exhortynge: Actu. 2. [...] he that geueth, in synglenesse, Ecclī. 32. a he that beareth rule, in carefulnesse: Deut. 15. b Amos. 5. b he that sheweth mercy, in chearefulnesse. [Page] Let loue be vnfayned, hatynge euel, clyuynge to the good, louynge together the loue of brotherheade, 1. Petri. 2 b preuentynge ech other wyth honoure, Eccli. 31. cnot slouthfull in carynge, feruente in sprete, seruynge the LORDE, reioycynge in hope, beynge pacient in tribulacion, continuynge in prayer, distributynge vnto nede of the sayntes, Heb. 13. a followyng vpō harbarowyng. Blesse them that pursue you: blesse, and curse not. Reioyce wyth ye reioycynge, and wepe wyth the wepynge. C Philip. 2. aBe lyke mynded amonge yourselues. Pro. 3. a Esay. 5. c Not beynge hygh wyse, but beynge wyse wyth them of ye lower sorte. ⊢ ✚ Be not wyse by ourselues. Pro. 20. c 1. Petri. 3. b Rendrynge vnto noman euell for euell. 2 Cor. 8. c Prouydyng good thynges, not only before God, but also before all men: Hebr. 12. c yf it maye be as muche as lyeth in you hauynge peace wyth al men. Be not defendynge youre selues dearly beloued, but geue rowme vnto wrath. For it is wrytten: Deut. 32. e Vnto me vengeaunce, & I shal rewarde sayeth the LORDE. Pro. 25. d But yf thyne enemy doth hōger, geue hym meate: yf he thyrste, geue hym drynke: For doynge thys, thou shalt gather coles of fyre vpon hys heade. Be not ouer come of euell, but ouercome euell in good. ⊢
The .xiii. Chapter. ✚
A LEt euery soule be submytted vnto ye hygher power. 1. Pet. 2. b Sap. 6. a For ther is no power but of god: And they that be, are ordined of God. Therfore he that resysteth ye power, resysteth the ordinaunce of God: But they that [Page 218] do resyste it, they get themselues dā nacion. For rulers are not to be feared for the good worke, but the euel. But wylt thou not fear the power? do good, and thou shalt haue prayse of it: for he is a mynister of God vnto the in good. But yf thou doest euell, feare: For he beareth not the swearde for nought: For he is ye mynister of God, an auēger in ye wrath vnto hym that doth euell. And therfore be submytted vnto the necessite not only because of the wrath, but also for the conscience sake. For therfore do ye also geue tributes: For they are Gods ministers, seruynge B for the same. ⊢ Math. 17. d and. 22. c Geue therfore vnto euery one that are due: vnto whom trybute, trybute: vnto whome costume, costume: vnto whō feare, feare: vnto whome honoure, honoure. ✚ Owe noman oughte, saue that ye do loue ech other. Gala. 6. a 1 Timo. 1. b For whoso loueth hys neghboure, he hath fulfylled the lawe. For, Exod. 20. c Deut. 5. c thou shalte not commytte aduoutrye, thou shalt not kyl, thou shalte not steale, thou shalt beare no false wytnesse, thou shalte not lust, and what so euer commaū dement ther is els, it is restored by thys worde: Leui. 19. [...] Mat. 22. d Thou shalte loue thy neghboure as thy selfe. 1. cor. 13 [...] The loue of the neghboure worketh no euell. The fulfyllyng of ye lawe, is loue. ⊢ ✚ And knowynge thys tyme, that it is now 1. Tessa. 5. a the houre vs to ryse from ye slepe, for now is oure health nearer, than whā we dyd beleue. The night is past, but the daye is come neare. Collo. 3. [...]Let vs therfore cast away the workes of darknesse, and let vs put on [Page] the armour of lyght, so that we may walke honestlye, as in the daye, not in Luce. 21. d banckettinges & dronkennesses, not 1. Cor. 6. b Ephe. 5. a in chambrynges & vnclēnesses, not Iacob. 3 c in stryuynge and enuyenge: but put on Iesus Christ, ⊢ Gala. 5. c 1. Pet. 2. c and bestowe not the care of the fleshe in pleasures.
The .xiiii. Chapter.
A TAke vnto you hym that is weake in the fayth, not in the stryfes of opinions. For the one beleueth he may eate all thynges: but let hym ye is weake, eat herbes. He that eateth let hym not despyse hym that eateth not: and he that eateth not, let hym not iudge hym that eateth: for God hath receaued hym. Iacob. 4. b Who art thou that iudgest another mans seruaunte? He standeth or falleth vnto hys LORDE: but he shall stande. For God is able to make hym stāde For some one iudgeth betwene daye and daye, but another iudgeth euery daye lyke: Collos. 2. c Let euery man be ful in hys meanynge. He that regardeth ye daye, he regardeth it vnto the LORDE: And he that eateth, eateth vnto the LORDE: for he geueth thankes vnto God. And he that eateth not, eateth not vnto the LORDE, and geueth thākes vnto God. For none of vs lyueth vnto hymselfe, and noman dyeth vnto hymselfe. Whether we lyue therfore, we lyue vnto the LORDE: Whether we dye, we dye vnto the LORDE. Therfore whether we lyue, or whether we dye, we B are the LORDES. For Christ dyed therto, and rose agayne, that he may [Page 219] be Actu. 2. d Phili. 2. a LORDE both ouer the quick and deade. But what iudgest thou thy brother? or why despysest thou thy brother? Gala. 6. [...] For we all shall stande before the iudgemente seate of Christe. For it is wrytten: Esay. [...]5. [...] Phil. 2. [...] I lyue sayeth the LORDE, for all knees shalbe bowed vnto me, and al tunge shall knowlege vnto God. Math. [...]. [...] 2. Cori. 5▪ bTherfore shal euery one of vs geue an accōpte for hymself vnto God Let vs therfore iudge eche other no more. But iudge thys rather, that ye laye no stomblynge blocke vnto your brother or offendicle. 1. Cor. 8. a I ame sure, and truste in the LORDE Iesus, that ther is nothynge commune by it selfe, saue vnto hym that iudgeth it to be commune, vnto him is it commune. For yf thy brother is made sorowfull for the meates sake, now doest thou not walke after charite. Destroye not thou hym wyth C thy meate, for whome Christe dyed. Let not therfore oure good be euell spoken of. For the kyngdome of God is not meate and drynke, but ryghteousnesse, and peace, and ioye in the holy goost. For whoso serueth Christ in that, he pleaseth God, & is approued of men. Let vs therfore followe vpon those thynges that belonge vnto peace, and let vs kepe the thynges together that belonge vnto edifyeng Destroye not the worke of God for cause of the meate. Tit. [...]. [...] All thynges truely are clene, but it is euell vnto the man that eateth wych offendicle. 1. Corin. 8. [...] It is better not to eate fleshe, and not to drynke wyne, nor wherin thy brother stombleth or [Page] is offended, or is made weake. The fayth that thou hast by thyselfe, haue it before God. Happy is he that iudgeth not hymselfe, in it that he alloweth. But he that putteth difference, yf he shal eate, he is damned: because it is not of fayth. Titū. 1. c For all that is not of fayth, is synne.
The .xv. Chapter.
A BVt Gala. 6. a we that are stronge ought to sustayne ye weakenesse of them that are not stronge, and not to stande in oure owne conceate. Let euery one of you please hys neghboure vnto good, to edifyenge. For Christe pleased not hymselfe, but as it is wrytten: Psal. 68. b The rebukes of the rebukynge the, dyd fall vpon me. ✚ Roma. 4. d For what thynges so euer are wrytten, they are wrytten to oure doctrine, that by pacience 1. Mac. 12. b and consolacion of the scriptures, we maye haue hope. But the God of pacience and consolacion geue you to vnderstande one thyng one towardes another, after Iesus Christe, that ye one mynded maye prayse God with one mouth and the father of oure LORDE Iesus Christe. Wherfore receaue ye eche other, as Christe also hath receaued you to the honour of God For I saye Iesus Christus to haue bene the mynister of circumcision for the truthe of God, to confirme the promyses of the fathers: but the Heythen to prayse God vpon mercye, as it is wrytten. [...]. Reg. 21. g Psal. 17. c Therfore shall I prayse the amonge the Heythen LORDE, and I shall [Page 220] synge vnto thy name. And agayne he sayeth: Deut. [...]2. f Reioyce ye Heythē with hys people. And agayne: Psal. 11 [...]. a All ye Heythen prayse the LORDE, and all ye people magnifye hym. And agayne B sayeth Esaias: Esay. 1 [...]. b Ther shalbe the roote of Iesse, and he that shall ryse to rule the Gentyles, in hym shall the Heythen truste. But the God of all hope fyll you wyth all ioye and peace in beleuynge, that ye maye ouerflowe in hope in the power of the holy goost. ⊢ But I myselfe also ame sure of you brethren, that you also are full of loue, fylled wyth al knowlege, in so much that ye be able to admonyshe ech other. But I haue wrytten more boldely vnto you brethren, partly, as bryngynge you to mynde, because of the grace that is geuen me of God, that I shulde be a minister of Christ Iesu amonge the Heythen, hallowynge the gospell of God, that ther be an offerynge of the Heythen acceptable and sanctifyed in the holy gooste. I haue therfore prayse vnto God in Christe Iesu. For I darre C not speake oughte of those thynges that God Actu. 1. [...] 2. Pet. 1. [...] hath not done by me, to the obedience of the Heythen, wyth word and dedes, by the power of tokens and wonders, by the power of the holye goost, in so muche that from Ierusalem rounde aboute vntyll Illyricum I haue fylled [all] wyth the Gospell of Christ. But I haue so preached thys Gospell, not where Christe is named, (lest I shulde buylde vppon another mans fundamente), [Page] but as it is wrytten: Esay. 52. c Vnto whom it was not shewed of hym, they shall se: and they that haue not herde of hym, shall vnderstande. For the whyche cause also I was greatly let to come vnto you, and was forbydden hetherto. But nowe hauynge nomore rowme in these quarters, but hauynge a desyre of many yeares nowe paste to come vnto you, whan I shall begynne to yournye in to Spayne, I truste that goynge by I shal se you, and be brought thyther of you, yf I shall haue fyrst partly enioyed D you. Nowe therfore go I to Ierusalem, to ministre vnto the saintes. For Macedonia and Achia haue alowed to make some Actu. 11. c 1. Cori. 16. a 2. Cor. 8. a and .9. a hand-reachynge vnto the poore sayntes, that be at Ierusalem: for it hath pleased them, and they are theyr detters. 1. Cor. 9. d Gala. 6. a For yf the Heythen are become partakers of theyr spirituall thynges, they oughte also to ministre vnto them in carnall thynges. Whan I therfore shal haue fynyshed thys, and shal haue sealed them thys frute, I shall yourney by you into Spayne. But I knowe, that commynge vnto you, I shall come wyth the abundaunce of the blesse of the Gospell of Christe. I praye you therfore brethren thorow our LORDE Iesus Christe, and thorowe the loue of the holy goost, that ye helpe me in prayers for me vnto God, that I maye be delyuered of the vnfaythfull, that are in Iewrye, and that the offerynge of my wyllynge seruyce maye become accepacceptable [Page 221] vnto the sayntes in Ierusalem: that wyth ioye I maye come vnto you, by the wyll of God, that I maye be refreshed wyth you. The God 1. Cor. [...] of peace be wyth you. Amen.
The .xvi. Chapter.
I Cōmende vnto you Phebe A our syster whyche is a minister of the congregacion that is at Cenchrea, that ye receaue her in the LORDE, as it becōmeth sayntes: and that ye do assyste her in what so euer busynesse she shall nede you: for she also hath holpen many, and myselfe. Salute Actu. 18. [...] 2. Tim. 4. c Prisca & Aquila my helpers in Christe Iesu, (whyche haue layde downe theyr neckes for my lyfe, vnto whome not I only do geue thankes, but all the congregacions of the Heythen also,) and theyr housholde congregacyon. Grete Epenetus beloued vnto me, whych is the fyrstlynge in Christe Iesu of the congregacion of Asia. Grete Mary that hathe laboured muche amonge vs. Grete Andronicus and Iunia my cosyns and fellowpresoners, whych are renowmed amonge the Apostles, whyche were also before me in Christe. Salute Ampliatus my mooste beloued in the LORDE. Salute Vrbane oure helper in Christe Iesu, and Stachys my beloued. Salute Apelles the approued in Christe. Salute them that be of B Aristobolus household. Grete Herodiō my cosin. Grete thē yt be of Narciscus housholde, whyche are in the LORD. Salut Triphena & Triphosa▪ [Page] whych laboure in the LORDE. Salute Perside ye most beloued, whych hath laboured much in the LORD. Salute Rufus ye chosen in ye LORD & hys mother & myne. Grete Asyncritus, Phlegō, Hermes, Patrobas, Herman, and the brethren that are wyth them. Grete Philologus, and Iulia, Nereus & hys syster, & Olimpias, & all the sayntes that are wyth them. 2. Cori. 13. c Salute ech other wyth a holy kysse. All the congregacions of Christ grete you. Collo. [...]. b Titu. [...]. b But I beseke you brethren yt ye marke them that make diuisions & offences, besyde the doctrine that ye haue learned, & auoyde them. For such serue not Christ our LORDE, but Philip. 3. c theyr belly: and by swete wordes and blessynges they myscary the hartes of the innocent. For youre obedience is publyshed in euery place. I reioyce therfore of C you. Math. 10. b But I wyll haue you to be wyse in the good thynge, and symple in the euell. And ye God of peace treade Satan quyckely vnder youre fete. The grace of our LORD Iesus Christ be wyth you. Actu. 16. a Phili. 2. b Timotheus my helper saluteth you, and Actu. 13. a Lucius, and Act. 17. a Iason, and Act. 20. a Sosipater my cosins. I Tertius that haue wrytten thys epystle in the LORD salute you. 1. Cor. 1. b Gaius myne ooste & of al the congregacion saluteth you. Eras [...]us the treasurer of the cytie, and Quartus a brother grete you. The grace of oure LORDE Iesus Christ be wyth you all. Amen.
To hym that is able to stablyshe you accordynge to my Gospell & the [Page 222] preachynge of Iesus Christe, after ye reuelacion of the mystery kepte secrete for euerlastynge tymes, (the whych is now opened by the scriptures of the prophetes, after the eternall Gods cōmaundemente, to the obeynge of fayth,) knowen in al nacyons, vnto Roma. [...]1. d the only wyse God thorow Iesu Christ, vnto whom be honore and glory for euer. Amen.
The fyrst Epistle of the Apostle Paule to the the Corinthians.
The fyrst Chapter.
PAule called an Apostle A of Iesus Christ by the wyll of God and brother Actu. 1 [...]. [...] Sosthenes, vnto the congregaciō that is at Corinthus, Ioh. 17. c Hebr. 9. cbeynge sanctifyed in Christe Iesu, called sayntes, wyth al them that cal vpon the name of our LORDE Iesus Christe in euery place of theyrs and oures, 2. Cori. 1. [...] grace be vnto you and peace from God our father, and the LORDE Iesus Christe. ✚ I thanke my God alwaye for you, for ye grace of God that is geuen you in Christ Iesu, that in al thynges ye are made rych in hym, in euery worde and in [Page] euery knowlege, as the wytnesse of Christe is stablyshed in you: so that nothynge do wante vnto you in ony grace, waytynge for the appearynge of oure LORDE Iesus Christe, the whych also shal stablysh you wythout faute vntyll the ende, in the daye of the commynge of our LORDE Iesus Christe. ⊢ Num. 23. c 2. Cor. 10. b [...]. Tessa. 5. c God is faythfull, by whome ye are called vnto the fellowshippe of hys sonne B Iesus Christe oure LORDE. But I beseke you brethrē by the name of oure LORDE Iesus Christe, Roma. 12. cthat ye all speake one thynge, and that ther be in you no diuisions: but be ye perfecte in one meanynge and in one sentence. For it is shewed me of you my brethren by them that are of Chloes [householde,] that ther are stryfes amonge you. But of this I speake, that euery one of you sayeth: I truely ame of Paule, and I of Actu. 18. c 1. Cor. 3. a and .16. b Apollo, but I of Cephas, but I of Christe. Is Christe diuided? Was Paule crucifyed for you? or were ye baptysed in the name of Paule? I thanke my God that I haue baptysed none of you saue Actu. 18. aCrispus and Ro. 16. c Gaius, lest ony mā saye, ye were baptysed in my name. I haue baptysed also the house of [...]. Cor. 16. cStephana. Els wote I not whether I haue baptysed ony other of you. For Christe sente me not to baptyse, but to preache, not in the wysedome of wordes, that the crosse C of Christe be not voyded. For the worde of the crosse truely, vnto thē that peryshe it is foolyshnesse: Roma. 1. b but vnto them that are saued, that is, vnto [Page 223] vs, it is the power of God. For it is wrytten: Esay. 29. c I wyll destroye the wysedom of the wyse, and the vnderstandynge of the prudente shall I refuse. Esay. 3 [...]. [...] Where is the wyse? where is the scribe? where is the disputer of thys worlde? Hath not God made the wysedome of thys worlde foolysh? For because the worlde by ye wysedome of God dyd not knowe God, it hath pleased God to saue the beleuynge by the foolyshnesse of the preachynge. Math. 1 [...]. d Luce▪ 11. c Ioh. 2. c and .6. d For the Iewes also requyre tokens, and the Grekes seke wysedome: but we preache Christe the crucifyed: vnto the Iewes truly an offendicle, but vnto the Heythen a foolyshnesse. But vnto the called Iewes and Grekes Christe the power of God, and Collos. 2. a the wysedome of God. For what foolysh is of God D is wyser than men: and that weake is of God, is stonger than men. For ye brethren loke vpon your callyng, for Iohan. 7. [...] not many wyse after the fleshe, not many myghtye, not many nobles: but the thynges of the worlde that are foolyshe hath God chosen, that he maye confounde the wyse: and the weake thynges of ye worlde hath God chosen, that he maye confounde the stronge: and the vyle and despysed thynges of the worlde hath God chosen, Osee. 2. c and those thynges that are not [worth,] that he shulde destroye those thynges that are [worth,] that all fleshe reioyce not in hys syghte. Of the same ye are in Christe Iesu, whyche is become vnto vs Ephes. 1. c wysedome, Iere. 23. b and ryghteousnesse, and Ioh. 7. c hallowynge, [Page] and redempcion, that (as it is wrytten) Esay. 6 [...]. c Iere. 9. d 2. Cori. 11. a He that reioyceth, let hym reioyce in the LORDE.
The .ii. Chapter.
A ANd whan I was come vnto you brethrē, I came not shewynge vnto you ye wytnesse of Christ in ye heyght of wordes of wysedome. For I haue not iudged me to knowe oughte amonge you, saue Iesus Christ, and ye same crucifyed. I also was wyth you in weakenesse, and feare and greate tremblynge, 1. Tessa. 1. a and my word and my preachynge was not in persuadynge wordes of mans wysedome, but in declarynge of sprete and power, that your fayth be not in the wysedome of men, but in ye power of God. And we speake wysedome amonge them that are perfecte: but not the wysedome of thys world, nor of ye rulers of thys worlde, whych [...]. Cori. 15 c go to nought but we speake the wysedome of God in mystery, whych is hyd, the whych God hathe predestinate vnto oure prayse before the worlde, the whyche Math. 11. [...]none of the rulers of thys worlde hath knowen. Iohā. 15. c and. 16. a Actu. 13. c For yf they had knowen it, they shulde neuer haue crucifyed the LORDE of glorye. But as it is wrytten: That Esay. 64. a the eye hath not sene, nor the eare hath herde, nor yet is gone vp into the harte of mā, what thynges god hath prepared vnto B them that loue hym. But vnto vs hath God shewed it by hys sprete: Roma. 8. b For the spret searcheth al thynges, euen the depenesses of God also. For who is he of men that knoweth what belonge vnto man, saue ye spret [Page 224] of man that is in hym? Euen so also what thynges belōge vnto God hath noman knowē, saue ye sprete of God. But we haue not receaued ye sprete of thys worlde, but the sprete that is of God, that we maye knowe what thynges are geuen vs of God: the whych thynges also we speake, not in connynge wordes of mans wysedome, but in the doctrine of ye spret, comparynge spirituall thynges to spirituall. The naturall mā perceaueth not those thynges that belonge to the sprete of God, for it is foolyshnesse vnto hym, and he can not vnderstande it: for it is examined spiritually. Pro. 2 [...]. [...] But ye spiritual iudgeth all thynges, and hymselfe is iudged of noman. As it is wrytten: Sap. 9 b Es [...]. 4 [...]. b Rom. 11. d For who hath knowen the mynde of the LORDE? or who hath instruct hym? But we haue the mynde of Christe.
The .iii. Chapter.
ANd I brethren coulde not A speake vnto you as spirituall, but as carnall. Heb. 5. [...] I gaue you mylke to drinke as vnto babes in Christ, not meate: for ye coulde not yet, nother truely can ye now: for ye are yet carnall. Gala. 5. [...] Seyng ther is amonge you enuyenge and stryfe, are ye not carnall, and walke after man? For whan ony man sayeth: 1. Cor. 1. b I truly am of Paule, but another: I am of Apollo, are not ye mē? What is Apollo therfore? But what is Paule? Hys ministers whome ye haue beleued, and vnto euery one as God hath geuen. I haue planted, Apollo hath watered, Iohā. 6. g Actu. 2. [...] but god hath geuen ye increace. Therfore, nother [Page] he that planteth is oughte, nor he ye watereth, but God that geueth the increace. And he that planteth, and he that watereth are one. But euery one shall receaue hys owne rewarde, accordynge to hys worke. For we are Gods helpers, ye are Gods husbādry, Ephes. 2. c ye are Gods buyldynge. B Accordynge to the grace of God that is geuen me, haue I lyke a wyse buylder layde a foundacion, but another builded vpon it. But let eueryone beware how he buylde vppon it. Math. 16 c For nomā can laye another fundamente than it that is layde, whych is Christ Iesus. But yf ony man buylde vpon thys fundamente golde, syluer, precious stones, woode hey, stubble, euery mans worke shall be manyfest: Esa. 28. c For the daye of the LORDE shall declare it. For it shal be disclosed in fyre, and euery mans worke what it be shall 1. Petri. 1 b and. 4. d the fyre declare. Yf ony mans worke yt he hath buylded vpon it, do abyde, he shall receaue rewarde: Yf ony mans worke shall burne, he shal suffre harme, but he shalbe safe: neuerthelesse so as thorowe fyre. ✚ [...]. Cor. 6. c [...]. Cori. 6. c Hebre. 3. a Knowe ye not that ye are the tēple of God, and ye sprete of God dwelleth in you. But yf ony do defyle the tēple of God, God shal destroye hym: For the tēple of God C is holy, whyche ye be. Proue. 3. c Let noman myscary you. Yf ony man amonge you semeth to be wyse, let hym become a foole in thys worlde, that he maye be wyse. For Roma. 1. c the wysedome of thys worlde is foolyshnesse wyth God. For it is wrytten: Iob. 5 b I wyl take the wyse in theyr sutteltye. And agayne. [Page 225] Psa. 93. b The LORDE knoweth the thoughtes of the wyse, that they are vayne. Let noman therfore reioyce in men. For all thynges are yours, whether it be Paule, whether it be Apollo, whether it be Cephas, whether it be the worlde, wheher it be lyfe, whether it be death, whether they be thynges presente, or thynges to come. Al thynges truly are yours but ye are Christes, & Christ gods. ✚
The .iiii. Chapter. ✚
LEt man so esteme vs, as A 2. Cori. 6. aministers of Christ, and disposers of the Deut. 29. d secretes of God. Here is it nowe requyred amonge the disposers that ony be foūde Iere. 23. [...] Luce. [...]2. [...] 1. Pet [...]. 4. d faythful. But I coūte it for ye leest thynge that I be iudged of you or of mans daye: but nother do I iudge myselfe. For I know my selfe gylty of nothynge, Iohan. 9. a but in that am I not iustifyed. He that iudgeth me, it is the LORD. Iudge not therfore before the tyme, vntyll ye LORDE come, whych also shall lyghten ye hyd thynges of darkenesse, and shall make manyfest the coūsels of ye hartes: & thā shal euery one haue prayse of God. But these thynges brethrē B haue I described in me & Apollo for your sakes, that by vs ye may learne that aboue it yt is wryttē, one be not puft vp agaynst another for another man. For who sundereth the? Iacob. 1. a But what hast thou yt thou hast not receaued? And yf thou hast receaued it, what doest thou boaste as though yu haddest not receaued it? Now be ye satisfyed, nowe be ye made ryche, ye raygne wythout vs, and wolde God [Page] ye dyd raygne, that we also myghte raygne with you. For I suppose that God hath declared vs the last apostles, Psal. 43. c Roma. 8. e as appoynted to death: because we are become a gasynge stocke vnto the worlde, and angels, and men: We fooles for Christes sake, but ye wyse in Christe: We weake, but ye stronge: Ye of reputacion, but we of no reputacion. Vntyll thys houre we both honger, and thyrste, and are naked, and are buffetted, and are vnsatled, and Actu. 18. a and .20. c laboure workynge wyth oure hādes: we are cursed, Rom▪ 12. b & blesse: we are persecuted, and suffre: we ar euel spoken of, and we pray: we are become as the outswypynges of the C worlde, euery mans of scourynge hetherto. I do not wryte thys that I maye shame you, but I admonyshe you as my moost beloued chyldren. For thoughe ye haue ten thousande of maysters in Christe, yet not many fathers. For I haue Ga [...]. 4. a Iacob. 1. b begotten you in Christe Iesu by the Gospel. I praye you therfore, be ye 1. Cori. 11. a Philip. 3. c followers of me, as I am of Christe. Therfore haue I sent Timothe vnto you whych is my most beloued sōne, and faythfull in the LORDE, whyche shall put you in remēbraunce of my wayes that are in Christ Iesu, as I teache euery where in euery congregaciō. Some are pufte vp, as though I be not commynge vnto you. But I wyll come shortly, Pro. 20. d Iere. 10. d Iacob. 4. b yf God wyll, and wyll know not the worde of thē that are puft vp, but the power. For ye kyngdome of God is not in worde but in power. What wyll ye? shall I come vnto you wyth a rod, or wyth [Page 226] loue, and sprete of mekenesse.
The .v. Chapter.
THer is wholy herde amōg A you a fornication, & a such fornicaciō, as is not amōg the Heythen, so Leuit. 18. a that one haue hys fathers wyfe. And ye be pufte vp, and haue not rather had sorowe, that he were taken awaye frō the myddest of you that hath done ye dede. Collo. 2. a I truely beynge absent in body, but present in sprete haue iudged already as presente, you beynge gathered and my sprete, wyth the power of our LORDE Iesus Christ, Math. 18. b 1. Tim. 1. c to betake hym that hath so done vnto Satanas, to the distruccion of the fleshe, that the sprete be safe in ye day of our LORDE Iesus Christ. Your B reioycynge is not good. Gala. 5. a Knowe ye not that a lytle leuen sowreth the whole lompe of dowe. ✚ Pourge therfore the olde leuen, that ye may be a newe dowe, as ye be vnleuēded breade. For Christ our Esay. 53. b Iohā. 1. c Easterlābe is offered. Let vs therfore Exo. 12. [...] be mery not in the olde leuen, nor in the leuē of maliciousnesse and wyckednesse, but in the vnleuended breades of sincerenesse and truth. ⊢ I wrote vnto you in a letter: Eccl [...]. [...]5. a that ye shulde not medle wyth the whoremongers, truly not the whoremongers of thys worlde or couetous, or extorcioners or seruers of Idols, orels ought ye to haue gone out of thys worlde. 2. Tessa. 3▪ a But now haue I wrytten vnto you, not to medle. Yf he that is called a brother among you is a whoremonger, or couetous, or a worshipper of Idols, or a rayler, or a drōkarde, or an [Page] extorcioner, Iere. 16. a Dani. 1. b. wyth such one to take no meate. For what is it vnto me to iudge of them that are wythoute? Do not ye iudge of them that are wythin? For them that are wythout shall God iudge. Deut. 15. a Haue awaye the euell from amonge yourselues.
The .vi. Chapter.
A DArre ony of you hauynge a busynesse agaynst another be iudged before the wycked, and not before the sayntes? Math. 12. d and .19. d Know ye not that saintes shall iudge ye worlde? And yf the worlde shalbe iudged of you, ye are vnworthye that ye be iudged of the leest. Knowe ye not that we shall iudge the angels? How muche more worldly matters? Yf ye shall haue therfore worldlye iudgementes, the more vyler that are in the congregaciō, these ordyne to iudge. I say it to your shame. Is ther no wyse man amōg you yt be able to iudge betwene hys brother? But ye brother stryueth wyth hys brother in iudgement, and B that before the vnbeleuynge. Now truely is ther wholy a faute among you, that ye haue iudgementes amonge you. Math. 5. e Why do not ye rather suffre wronge? But ye do wronge & begyle, and that vnto the brethren. Knowe ye not that the wycked shall not possesse the kyngdome of God? Erre not. Gala. 5. c Ephes. 5. a Nother the whoremongers, nor the worshippers of Idols, nor the aduouterous, nor the weaklynges, nor the abusers of themselues wyth mankynde, nor theues, nor the couetous, nor the dronkardes, nor the cursed speakers, nor extorcioners [Page 227] the extorcioners shall possesse the kyngdome of God. And these thynges truely haue ye bene, but ye are washen, but ye are sanctifyed, but ye are iustifyed in the name of oure LORDE Iesus Christe, and in the sprete of oure God. All thynges C are leaful vnto me, Eccli. [...]7. d 1. Cori. 10. c but al thynges are not expedient. All thynges are leafull vnto me, but I wyll be broughte vnder nomans power. The meate vnto the belly, and the belly for meates: but God shall destroye thys and those. But the bodye not vnto fornicacion, but vnto the LORDE? and ye LORDE vnto the body. But Roma. 8. [...] God hath both raysed the LORDE by hys power, and shall rayse vs also. ✚ Or knowe ye not that your bodyes are members of Christe? Shall I than takynge awaye the mēbers of Christe make them the members of an harlotte? That be farre. Knowe ye not that he that cleueth vnto an harlotte, becommeth one body? For they Genes. 2. [...] (sayeth he) shalbe two in one fleshe. But he that cleueth vnto the LORDE, is one sprete. Flye fornicacion. For all synne what soeuer a man doth, is wythout the bodye: but he that commytteth whoredome, synneth in hys bodye. 1. Cori. [...]. b 2. Cor. 6. c Or knowe ye not that youre members are the temple of the holy goost, that is in you, whome ye haue of God, and ye are not your owne? 1. Cor. [...]. [...] 1. Petri. 1. [...] For ye are boughte wyth a greate pryce. Glorifye and beare God in youre bodye. ⊢
The .vii. Chapter. ✚
A BVt of those thynges, wherof ye wrote vnto me: It is good vnto a man not to touch a woman. But because of fornicacion let euery one haue hys wyfe, & let euery one haue hyr husbande. And let the man rendre vnto the wyfe that due is, lykewyse also the wyfe vnto the man. The woman hath not power of hyr body, but the man: and lykewyse also hath not the man power of hys body but the woman. Tob. 6. d and. 8 a Ioel. 2. c Wythdrawe not yourselues from ech other, wythout happely it be of consente for a tyme, that ye maye geue you to prayer: & returne agayne to the same, lest Satan tempte you for your incōtinency. ⊢ But thys I saye accordynge to fauoure, not after a cōmaundemēt. Actu. 26. cFor I wolde haue you all to be as myself: but euery one hath hys own gift of God, ye one truly thus, ye other so. But I saye vnto the not maryed & wedowes, it is good vnto thē yf they shall so abyde, as I also. [...]. Tim. 5. b Yf so be they do not absteyne themselues, let them mary: for it is better to mary, B than to burne. But vnto them that are ioyned in mariage commaunde not I, but the LORDE, Math. 5. d and. 19. a the womā not to go awaye from the man. Yf she go awaye, to abyde vnmaried, or to be reconciled vnto hyr husbande. And let not the man leaue hys wyfe. As for vnto the rest saye I, not the LORDE: Yf ony brother haue an vnfaythfull wyfe, and the same agreeth to dwell wyth hym, let hym not leaue the same. [Page 228] And yf ony woman haue an vnfaithfull man, and the same consenteth to dwell wyth her, let her not leaue the man: for the vnfaythfull man is sāctifyed thorowe the faythfull womā, and the vnfaythfull woman is sanctifyed thorowe the faythfull man, or els were your chyldren vnclene, but nowe they are holy. Yf the vnfaythfull goeth awaye, let hym go awaye: for a brother or syster is not bounde in such cases. But God hath called vs in peace. 1. Pet. 3. a For whence knowest thou o womā, whether thou shalt saue the man? Or whence knowest thou o mā, whether thou shalte saue the woman? saue as the LORD hath distributed vnto euery man. As Ephe. 4. a God hath called euery man, so let hym walke, and so I teache in all congregacions. Is ony man called C a circumcised? let hym not bryng the foreskynne vpon hym. Is ony mā called in the foreskynne? let hym not be circumcised. The circumcision is nothynge, and the foreskynne is nothynge, but the kepynge of the commaundementes of God. ✚ Let euery man in what callynge he is called continue in the same. 1. Timo. 6. a Arte thou called a seruaunt? care not: but and yf thou mayest be fre, vse it rather. For whoso is called a seruaūte in the LORDE, he is a fre man of ye LORDE. Lykewyse he that is called beynge fre, is the seruaūt of Christ. 1. Cor. 6. c 1. Pet. 1. c Ye ar bought with a deare pryce, become not the seruauntes of men. Euery one therfore brethren where in he is called, let hym abyde in the same wyth God. ⊢ But of the vir: [Page] gines I haue no commaundemente of the LORDE, neuerthelesse I geue counsell, as hauynge optayned mercy of the LORDE, that I be faythfull. I suppose it to be good for the presente necessite, for it is good for a man so to be. Arte thou bounde to a wyfe? seke not lowsynge. Arte thou lowse from a wyfe? seke not a wyfe. But yf thou take a wyfe, thou haste not synned. And yf a virgyne mary, she hath not synned: Neuerthelesse suche shall haue trouble of the fleshe. But I fauoure you. D Thys I saye therfore brethren, Psal. 89. a 2. Petri. 3. a the tyme is shorte. It remayneth, that they also that haue wyues, be as not hauynge: and they that wepe, as not wepynge: and they that reioyce, as not reioycynge: and they that bye, as not possessynge: and they that vse thys worlde, as thoughe they vsed it not: for Esa. 4 [...] a 1. Ioh. 2. c the fashion of thys worlde passeth awaye. Mat. 6. c Luce. 12. c But I wolde haue you to be wythoute carefulnesse. 1. Tim. 5. a He that is wythoute a wyfe, is carefull for the thynges that be the LORDES, how he maye please God. But he that is wyth a wyfe is carefull of the thynges that be of the worlde, howe he maye please hys wyfe, and is diuided. And a woman that is vnmaryed and a virgine, careth for ye thynges that are the LORDES, that she be holy both bodye and sprete. But she that is maryed, careth for the D thynges that be of the worlde, howe she maye please hyr husbande. More ouer thys I saye to youre profyte, [Page 229] not that I shuld cast a snare on you, but because of it that is honeste, and that maye geue a lyberte to praye ye LORDE wythout impediment. But yf ony man thynke hym to be estymed blameable for his virgin, because that she is ouergrowen, and it muste so be done: let him do what he wyll, he synneth not, yf he mary her. For he that beynge sure in his harte hath so purposed, hauynge no nede, but hauynge power of hys wyll, and haue determyned that in hys harte [namely] to kepe his virgin, he doth wel. Therfore both he that coupleth hys virgyne in mariage, doth well: and he that ioyneth her not doth better. Roma. 7. a The woman is bounde to the lawe as longe as hir husbāde lyueth Yf so be that hyr husbande do slepe, she is fre, let her marye whome she wyll, only in the LORDE. But she shalbe more happyer after my counsell, yf she shall continue so. I suppose that I haue the sprete of God also.
The .viii. Chapter.
BVt of those thynges that A are Actu. 15. d offred vp vnto Idols Rom [...] 14. b we knowe ye we haue al knowlege. Knowlege puffeth vp, but loue edifyeth. But he yt thinketh him to know ought, he hath not yet knowē how it behoueth hym to knowe. But he that leueth God, the same is knowen of hym. And as for the meates yt be offered vp vnto Idols, we know that 1. Cori. 10. c the Idol is nothynge in the worlde, Deut. 4. f and. 6. b Esay. 4.4. b and ye ther is no God saue one. For thoughe ther be yt are estimed gods, ether in heauen, Psal. 18. a or in earth (for ther are many [Page] gods, & many lordes,) yet haue we but Ephes. 4. a one God the father, Rom. 11. d of whom are all thynges, and we in hym: and one LORD Iesus Christ, by whome B are all thynges, and we thorowe hym. But ther is not knowlege in euery one. For some for 1. Cor. 10. d. ye cōscience of an Idoll hetherto eate it as a thynge offered vnto an Idoll, and theyr conscience where as it is weake, is defyled. But meate doth not forther vs vnto God. For nother shall we haue abundaunce, yf we eate: nother shall we wante, yf we eate not. But beware leste happely thys youre lyberte become a stomblynge blocke vnto the weake. For yf some man shall se hym that hath knowlege, syt eatynge of the Idols [meate,] shall not hys conscience whan it is weake, be stablyshed to eate Idols offerynges? and the weake brother for whome Christe dyed shall peryshe by thy conscience. But ye so synnynge agaynst the brethren and smytynge theyr weake consciences, ye synne agaynst Christ. Wherfore Roma. 14. c yf meate offende my brother, I wyl neuer eate fleshe, lest I offēde my brother.
The .ix. Chapter.
A AM Actu. 9. a not I fre? Am not I an Apostle? 1. cor. 11. b Haue not I sene Iesus Christe oure LORDE? Are not ye my workemanshippe in the LORD? And though I am not an Apostle vnto other, yet am I vnto you: for ye are ye seale of myne Apostleship in ye LORDE. My defence by them that axe at me, is thys: Haue not we power [Page 230] to eate and drynke? Haue we not power to leade aboute a woman Phili. 4. a syster, as also the other Apostles & brethren of the LORDE, and Math. 8. b Luc. 4. d Cephas? Or haue I only and Barnabas not power to do that? Who doth euer warrefare vpon hys owne wages? Who doth plāte a vyne, and eateth not of hys frute? Who fedeth a flock and eateth not of the mylke of the flocke? Saye I these thynges after B man? Sayeth not the law these thynges also? For it is wrytten in Moses lawe: Deu. 25. a 1. Timo. 5. c Thou shalte not mosell the mouth vnto the oxe, treadynge out the corne. Doth God care for ye oxen? Doth he not verely saye it for oure sakes? For they are wrytten for our sakes, because ye he that eareth, muste eare vpon hope: and he yt treadeth out the corne, vpon hope to optayne frute. Roma. 15. [...] ▪ Gala. 6. a Yf we haue sowē vnto you spirituall thynges, is it a greate thynge yf we do reape your carnall thynges? Yf other are partakers of your power, why not rather we: 2. Cor. 11. [...]But we haue not vsed this power, but we suffre all thynges, leste we geue ony hynderaūce vnto the Gospell of Christ. Knowe ye not yt they that serue in the temple, eate of the thynges that are of the temple? and they that serue the altare, are partakers of the altare? Math. 10. [...] Euen so hath ye LORDE ordyned vnto them yt serue the Gospell, to lyue of the Gospell. Actu. 20. c 1. Tessa. 2. b 2. Tessa. [...]. [...]But I haue vsed none of the thynges. Neuerthelesse I haue not wryttē these thynges that they be so done in me: for it is rather better for me to dye, than that ony man shulde [Page] make my reioycynge voyde. For though I shall preach, it is no prayse to me: for nede lyeth vpon me. Wo vnto me, yf I shall not preach. For yf I do it wyllyng, I haue rewarde: but yf [I do it] agaynst my wyll, the disposynge is commytted vnto me. What is than my rewarde? [namely] that I preachynge the Gospell, do vtter the Gospell frely, that I do not mysuse my power in the Gospell. Actu. 22. c For whan I was fre from all thynges, I haue made me the seruaunte of all, that I myghte wynne the more. Actu. 16. a 18. b. 21. c and .24. b And I am become vnto the Iewes as a Iewe, that I myghte wynne the Iewes: Vnto them that are vnder the law, as though I were vnder the lawe, (whā yet I was not vnder ye lawe,) that I myght wynne them that were vnder the lawe: D Gala. 2. aVnto thē that were wythout law, as thoughe I were wythout lawe, (whā yet I was not wythout ye lawe of God, but was in Christes lawe,) that I myghte wynne them yt were wythout lawe. I am become weake vnto the weak, that I myght wynne the weake. [...]. Cori. 10. d I am become of al fashions vnto euery one, yt I myght saue all mē. But I do al thynges because of the Gospell, that I may be partaker of it. ✚ Knowe ye not yt they that runne in a course, they truely do all runne, but one receaueth ye reward? Runne ye so that ye maye optayne. But euery one that proueth maystry abstayneth from all thynges: and they truely, that they maye receaue a corruptible crowne, but we 2. Tim. 4. b [...]. Petr. 5. aan vncorrupped. I therfore do [Page 231] runne so, not as at an vncertayne thynge: I fyght so, not as beatynge the ayre: but I chastyse my body, and brynge it in subieccion, lest whan I haue preached vnto other, I myselfe become a castawaye. ⊢
The .x. Chapter. ✚
BRethren, I wolde not you A to be ignoraūt, Exodi. 13. d that oure fathers were all vnder a cloude, Exod. 14. [...] and they all passed thorow the see, and they all were baptysed by Moses in the cloude & in the see, and they al Exodi. 16. c dyd eate one spiritual meate, & they all Exod. 17. b Num. 20. a dyd drynke of one spirituall drynke (but they dranke of the spiritual Math. 16. c rocke followynge thē, & the rocke was Christ.) ⊢ But in many of them had God no pleasure, Num. 14. [...] for they were ouerthrowē in ye deserte. But these thynges happened in a fygure vnto vs, that ✚ we shulde not be lustynge of euell thynges, as they also lusted. Nother become ye worshippers of Idols, as some of them, as it is wrytten: Exodi. [...]2. b The people dyd syt downe to eate and to drynke, and rose vp to playe. Nother let vs cōmytte whoredom, Num. 25. a Psal. 105. a as some of thē cōmytted whoredome, & ther fell on one daye thre & twenty thousande. Nother let vs tempte Christ, Num. 21. aas some of them tempted, and peryshed of the serpentes. Nother do ye murmure, Num. 11. [...] as some of them dyd murmure, and peryshed of the destroyer. But all these happened vnto B thē in a fygure, but they are wrytten for our warnynge, vpon whome the endes of the worlde are come. Therfor let hym yt supposeth him to [Page] stande, beware lest he fal. Let no tēptacion take holde vppon you, saue it that followeth the nature of man. 1. Cor. 1. a 1. Tessa. 5. cBut God is faythful, [...]. Pet. 2. b whych shal not suffre you to be tempted aboue it that ye be able, but shal euen with the temptaciō make a waye to come forth, that ye maye suffre it. ⊢ Wherfore ye moost beloued vnto me, flye from the worshippynge of Idols. I speake as vnto wyse men, iudge ye your selues what I saye. The cuppe of thankesgeuynge the whyche we blesse, is it not the communicacyon of the bloude of Christ? And ye bread yt we breake, is it not the partakynge of the body of the LORDE? For we many are one breade and one body, all we truely that take parte of one C breade and of one cuppe. Beholde Israel after the flesh: Are not they that eate the sacrifices partakers of the altare? What than? 1. Cori. 8. a Wyll I say that ye thynge offered vp vnto Idols be ought? or that the Idoll be ought? But what the Heythen offre, they offre it vnto deuels, & not vnto God ✚ But I wyll not haue you to become partakers of deuels. Ye can not drynke the cuppe of the LORDE, & the cup of the deuels: ye can not be partakers of the table of the LORD & of ye table of deuels. Or wyl we prouoke ye LORD? Are we stronger thā he? Ecclī. 37. d 1. Cor. 6. c Al thynges are leaful vnto me, but all thynges are not expedient: al thynges are leafull vnto me, but all thynges edifye not. [...]. Cori. 13. a Let nomā seke that hys is, but yt is another mās. Al thynge that is solde in the shambles do ye eate, not axynge, because of ye [Page 232] conscience. Psal. 32. a The LORDES is the earth & hys fulnesse. Yf ony of ye infydels byddeth you to supper, & ye wyl go, al that is set afore you, eate of it, not axynge, because of the consciēce. But yf ony man shall saye: That is D offered vp vnto Idols, eate ye it not for cause of him that hath shewed it, & because of conscience: but I speake of 1. Cori. 8. b the conscience, not thyne, but of the other. For what is my lyberte iudged of another mans conscience? 1. Tim. 4. a Yf I take parte with thankes, why I am euel spokē of for that wherfore I geue thākes? Therfore, Collos. 2. b whether ye eate, whether ye drynke, or do ought els, do all thynges to the glory of God. Be wythout offendicle vnto the Iewes and Gentyles, & the congregacion of God: 1. Cori. 9. d Euen as I also please all men in al thynges, not sekyng it that is profytable vnto me but that [is profitable] vnto many, that they maye be saued.
The .xi. Chapter.
BE 1. Cori. 4. [...] ye my followers, as I A also am of Christe. And I prayse you brethren that in all thynges ye remembre me, and kepe my commaundementes, as I haue delyuered them vnto you. But I wyll haue you to knowe that euery mans heade is Christ, and Ephe. 5. c the heade of the womā is the man: but the heade of Christe is God. Euery man prayenge or prophecyenge, the heade beynge couered, doth shame hys heade. But euery woman prayeng or prophecyeng, the heade not beynge couered, shameth hyr heade: for it is all one as [Page] though she were shauen. For yf the woman is not couered, let hyr heer be cut of. Deut. 22. a 1. Cori. 14. c But yf it is vncomly for a womā to haue the heere cut of, or to be shauen, let her couer hyr head, The man truely ought not to couer hys heade, Ephes. 4. c for he is the ymage and glory of God, but the woman is the glory of the man. Gen. 2. d For the man is not of the woman, but the womā of the man. For the man was not created for the woman, but the woman B for the man. And therfore ought the woman to haue a couerynge vppon hyr heade, and because of the angels Neuerthelesse, nother is ye mā wythout the woman, nor the womā without the man in the LORDE. For as the woman is of the man, euen so also the man by the woman: but all thynges of God. Iudge ye your selues. Becōmeth it a woman to praye God not beynge couered? Doth not very nature teache you, that a man truely yf he let hys heere grow, it is a shame vnto hym: but yf a woman let hyr heere growe, it is a prayse vnto her: for ye heeres be geuē her for a coueryng. [...]. Tim. 6. c But yf ony semeth to be contencious, we haue not suche costume, nother the congregacion of God. But thys I commaunde not praysyng, that ye come together not for better, but for worse. For fyrst I heare that as ye come together into the congregacion, that ther are diuisions, and I beleue it partely. Math. 18. a [...]. Iohā. 2. cFor ther must also be sectes among you, that they yt are proued, become manyfest C amōge you. Whā ye therfore come together, it is not now to eate [Page 233] the LORDES supper: for euery one taketh his owne supper afore him to eate, and the one truely hath honger but the other is dronke. Haue ye not houses to eate and drynke in? Or despyse ye the congregacion of God, & shame thē that haue not? What shal I saye vnto you? In thys do I not prayse you. ✚For I haue receaued of the LORD that, whyche I haue also delyuered vnto you, Math. 26. c Marc. 1 [...]. c Luce. 22. b that ye LORD Iesus in what nyght he was betrayed, he toke ye breade, & geuyng thankes he brake it, & sayd: Take ye, and eate, thys is my body, Esay. 53. a yt shalbe delyuered for you: do thys in the remembraunce of me. Lykewyse also ye cup after yt he had supped, sayeng: Thys cup is ye new testamēt in my bloude thys do as oft as ye shal drynke it in my remembraunce. For as oft as ye shal eate thys breade, & drynke of the cuppe, [...]. P [...]tr. [...]. b ye shal shewe ye death of the LORD, vntyll Actu. [...]. b he come. Therfore whosoeuer shall eate the fleshe and D drynke the bloude of the LORD vnworthely, he shalbe gylty of the body and bloude of the LORDE. 2. Cori. 13. b But let a man examine hymselfe, and let hym so eate of that breade, & drynke of the cuppe. For he that eateth and drynketh it vnworthely, eateth and drynketh iudgemente vnto him selfe, makynge no difference of the bodye of the LORDE. ⊢ Therfore are ther many weake and feble amonge you, and many do slepe. Eccli. [...]8. [...] Yf we dyd examine oureselues, verelye we shulde not be iudged. But whan we are iudged, we are chastened of the LORDE, that [Page] we be not Iohan. 2. c dāned wyth thys world. Therfore my brethrē, whā ye come together to eate, tarye one for another. Yf ony mā doth honger, let him eate at home, that ye come not together vnto iudgement. But as for other thynges shall I set in order whā I shall come.
The .xii. Chapter.
A BVt I wyl not haue you to be ignoraunte brethren of the spirituall thynges. ✚ Ye know that whan ye were Gentyles, ye [were] goynge to dōme Idols, after as ye were led. Therfore do I shewe you, Marc. 9. d that noman speakynge by the sprete of God doth defye Iesus. And noman can saye the LORDE Iesus, saue by the holy goost. Roma. 12. a Ther are verely diuersities of gyftes, but one sprete. And ther are diuersities of offices, but one LORDE. And ther are diuersities of operacions, Ioh. 5 b but one God, that worketh al thynges in all. Ephes. 4. a Vnto euery mā is declaryng of ye sprete geuen to profyte: vnto the one truely is geuen by the sprete ye vtteraūce of wysedome: and vnto another after the same sprete [is geuen] the vtteraunce of knowlege: vnto another fayth in ye same sprete: vnto another the grace of healynges in the same sprete: vnto another ye workynge of miracles: vnto another prophecy: vnto another [...]. Ioh. 4. a discernynge of spretes: vnto another the diuersities of tunges: vnto another interpretacion of speches. But all these doth the one B and same sprete worke, diuidyng vnto euery one as he wyll. ⊢ Roma. 12. a For as [Page 234] the body is one,Ephe. 4. b and hath many mē bres, but all the members of the body though they ar many, yet are one body, euen so Christ also. For by one sprete are we all baptysed in one body, whether we be Iewes or Gentyls, whether we be bondmen or fre: and Esay. 55. a Iohā. 7. d haue al dronke of one sprete. For the body also is not one mēbre, but many. Yf the foote shall saye: I am not the hande, I am not of the body, is it therfore not of the body? And yf the eare shall saye: I am not of the eye, I am not of the body, is it therfore not of ye body? Yf all ye body is an eye, where is the hearynge? Yf it be al hearyng, where is smellyng? But now hath God set ye mēbres in the body, euery one of thē as it hath pleased hym. Yf al ye membres were one, where were the body? Now truely are ther many membres, but one body. The eye can not saye vnto the C hande: I haue no nede of thy helpe. Or agayne the heade vnto the fete: Ye are not nedefull vnto me. But much more ye mēbers of ye body that seme to be more febler, are more necessarye: & the mēbers of ye body that we thynke to be more vyler, vpō thē put we more worshippe, & those partes of oures that are dishonest, haue more honesty: For oure honest partes haue nede of nothyng. But God hath tempered ye body, geuyng more worshippe vnto it that dyd wante, that ther be no variaunce in the body, but yt the mēbers be carefull for ech other. And yf one membre suffer ought, all the mēbers suffer wyth it: [Page] ether yf one membre reioyceth, all the membres reioyce wyth it. But ye are the body of Christe, and membres of the membre. And some truly hath God ordined in the congregacion: fyrst Math. 10. a Luce. 9. a Ephes. 4. a Apostles, secondarly prophetes, thyrdly Actu. 13. a teachers, than powers, thence forth the graces of healynge, helpynges, gouernaūces, kyndes of speches, interpretacions of sayenges. Are they all Apostles? Are they all prophetes? are they all teachers? are they al powers? haue they all the grace of healynges? Do they all speake wyth tunges? do they all interprete? But couet ye ye best gyftes. And yet I shewe you a more excellent waye.
The .xiii. Chapter. ✚
A YF I shall speake wyth tunges of mē and angels, but shall not haue loue, I am become as soūdyng brasse or a tynclynge bell. Math. 7. b And yf I shall haue prophecye, and shall knowe all mysteryes, and all knowlege, and yf I shal haue al fayth, insomuch Luce. 17. [...] that I shall remoue hylles, but shall haue no charite, I am nothynge. And yf I shall distribute all my goodes for meates vnto the poore, and yf I shal geue my body, so that I shall burne, but shal haue no charite, it profyteth me nothynge. Loue is paciente, she is curteous, loue doth not enuy, she doth not wyckedly, she is not pufte vp, she is not couetous of honoure, Phili. 2. bshe seketh not the thynges that be hyr owne, she is not prouoked to anger, she thynketh not euell, she reioyceth not ouer wyckednesse, but rereioyceth [Page 235] wt the truth, she suffreth al thinges, she beleueth al thynges, she hopeth al thynges she beareth vp al thynges. Loue neuer falleth awaye, whether prophecyes shalbe voyded, whether ye tūges shal ceasse, whether knowlege shalbe destroyed. For of part we know, & of part we prophecy But whā it yt is perfecte shal come, than shall it that is of parte be voyded. Whan I was a chylde, I spake as a chylde, I vnderstode as a chyld, I thought as a chylde. But whan I was become a man, I dyd voyde the thynges that belonged to a chylde. We se nowe in a glasse [euen] in a darke speakynge, but thā face to face I knowe now of a parte, but thā shal I knowe, as I also am knowē. Now abide faith, hope, loue, these thre: but the greater of these is loue. ⊢
The .xiiii. Chapter.
FOllow vpon loue, couete A spirituall thynges, but rather that ye maye prophecye. For he that speaketh wyth the tunge, speaketh not vnto men, but vnto God, for noman heareth it: but in the sprete he speaketh mysteries. For he that prophecyeth, speaketh vnto men vnto edifyenge, and exhortacion, and consolacion. He that speaketh wyth the tunge, edifyeth hymselfe: but he ye prophecieth, edifyeth the congregacion of God. But I wyll haue you all to speake wyth tunges, but rather to prophecye. For he ye prophecyeth is greater than he yt speaketh wyth tūges, wyth out he do interprete, that ye cōgregacion may haue edifyenge. But now [Page] brethren, yf I shall come vnto you speakyng wyth tunges, what shall I profyte you, wtout I shall speake vnto you ether by reuelaciō, or by knowlege, or by prophecy, or by doctrine? B Moreouer, ye thynges geuyng soūde that be wythout lyfe whether it be a pype, or a harpe, wythout they geue a distinccion of the soundes, howe shall it be knowen that is pyped or harped? And verely yf the trompe geue an vncertayne soūde, who shall make hymself ready to the battayle? Euen so ye also, excepte ye geue a manifest soūde wyth the tunge, how shall it be knowen that is spoken? For ye shalbe speakynge in the ayre. So many kyndes namely of tunges are ther in this world, and nothyng ther is wythout a voyce. Yf I therfore shall not knowe the power of ye voyce, I shalbe vnto hym to whome I speake Barbarous, and he yt speaketh, Barbarous vnto me. Euen so ye also, because ye be couetous of the spretes, seke that ye maye be plenteous for the edifyenge of the congregacyon. And therfore, he that speaketh wyth the tunge, let hym praye that he maye also interprete. For yf I do praye with the tunge, my sprete prayeth, but my mynde is wythoute frute. How is it therfore? I shall pray wyth the sprete, & I shall praye wyth the mynde: I shall synge wt the spret, and I shall synge wyth the mynde. C Moreouer yf thou shalte blesse with the sprete, how shall he yt supplyeth ye rowme of ye laye saye Amen vpō thy blessynge? seynge he knoweth not what yu doest saye. For thou in dede [Page 236] thankest wel, but the other is not edifyed. I thāke God yt I speake wyth the tunge of you all. Euen so in ye cō gregacion wolde I leuer speake fyue wordes wyth myne vnderstandyng, that I maye teach other also, thā ten thousande of wordes wyth the tūge. Ephe. 4. aBrethren, become not chyldren in your vnderstandynges, but in wyckednesse be chyldren, but be perfect in vnderstādynges. For it is wryttē in the lawe: Esay. 28. b that wyth other tūges, & wyth other lyppes wyl I speake vnto this people, & they shal not so hear me nother, sayeth ye LORD. Actu. 2. b Therfore are tunges for a token, not vnto the faythful, but vnfaythfull. But prophecyes not vnto ye vnfaythfull, D but faythful. Yf ye whole cōgregaciō therfor come together, & they speake all wt tunges, & ther shulde entre vnlearned or vnbeleuyng, shal they not saye yt ye are mad? But yf they al do prophecye, & ther entre ony infydele or vnlearned, he is ouercome of all, he is iudged of all: for the hyd thynges of hys harte become manifeste, and so fallynge downe vpon his face he shall worshippe God, sayeng that God of a truth is amonge you. How is it than brethren? Whan ye come together, euery one of you hath a psalme, hath doctrine, hath a reuelacion, hath the tunge, hath an interpretacion: let all thynges be done to the edifyenge. Yf ony man do speake with ye tunge, [let it be done] by twayne, or at the moost thre, and by partes, and let one interprete. Yf ther be no interpreter, let hym kepe silence in the congregacion, [Page] but let hym speake to hymself & god. As for the prophetes, let two or thre speake, and 1. Iohā. 4. a let the other iudge. Yf so be that it is shewed by reuelacion vnto some other syttynge, let ye fyrst holde hys peace. For ye maye al prophecye by one, yt al may learne, & all E maye be exhorted: & the spretes of the prophetes are subiecte vnto the prophetes. For God is no God of dissē sion, Roma. 15. d but of peace, as I teach in all the congregacions of the sayntes. 1. Cori. 11. a 1. Tim. 2. bLet the wemen kepe silence in ye cō gregacions: for it is not permytted vnto them to speake, but to be subiecte, Genes. [...]. c as the lawe also sayeth. But yf they wyll learne ought, let them axe at theyr husbandes at home: For it is vncōly vnto a woman to speake in the congregacion. Is the worde of God come forth from you? Or is it come vpon you only? Yf ony man semeth to be a prophete, or spirituall, let hym knowe what thynges I do wryte vnto you, that they be the cō maūdementes of ye LORDE. But yf ony man knoweth it not, he shal not be knowen. Therfore brethrē couet to prophecye, & forbyd not to speake wyth tunges. But Collo. 2. [...] let al thynges be done honestly and after an order amonge you.
The .xv. Chap. ✚
A I Gal. 2. b do you wete brethrē ye gospel, yt whych I haue preached vnto you, yt whych ye haue receaued, in yt which also ye stāde, by ye which also ye be saued, after what maner I haue preached it vnto you, yf ye do kepe it: excepte ye haue beleued in vayne. For fyrst I delyuerd vnto you it yt I also receaued, ye Esay. 53. a Christ dyed for our [Page 237] synnes accordyng to the scriptures, and that he was buried, and Math. 28. b Ioh. 20 a that he rose agayne the thyrde daye accordynge to the scriptures, and Luce. 24. b that he was sene vnto Cephas, & after that vnto the eleuen. After that was he sene of more than fyue hundreth brethren together, of the whyche some do remayne yet hetherto, but some are aslepe. After that was he sene of Iames, and after that of all ye Apostles. But last of al was he sene of me also, as one borne out of tyme. Ephe. 5. b For I am the leest of the Apostles, which am not worthy to be called an apostle, Actu. 8. a and .9 a for I haue persecuted the cōgregacion of God. But by the grace of B God I am that I am, and hys grace was not voyde in me, ⊢ but I haue laboured more plentyfully than they all: not I, but the grace of God with me. For whether it was I, whether it were they, we haue preached thus and ye haue thus beleued. ✚ And yf Christ is preached yt he is rysen frō ye dead, how do some amōge you say, yt ther is no resurreccion frō ye dead. But yf ther is no resurrectiō frō the dead, thā is not Christ rysē nother. And yf Christ is not rysē, oure preachyng is for nought, your fayth also is voyde, & we be foūde false wytnesses of God, because we haue boren wytnesse against God, yt he hath raysed Christe, whome he hath not raysed, yf the deade ryse not. For yf the dead ryse not, nother dyd Christ ryse agayn. But yf Christ dyd not ryse agayn, your fayth is vayne, for ye are yet in your synnes. Therfor they also yt are fallē aslepe in Christ, are peryshed [Page] Yf we are hopynge in Christe onely in thys lyfe, we are the more wretched C than all men. But nowe is Christe rysen from the deade, the Collos. 1. bfyrst frutes of the slepynge: for by man truely is death, and by man the resurreccion of the deade. And as they dye all in Adam, euen so shall they all be made alyue in Christe, but euery one in hys order: ⊢ The fyrste frutes Christe, than they that are Christes, whyche haue beleued on hys commynge, after that shalbe the ende, whan he shall haue geuen the kyngdome vnto God and the father, whan he shall haue voyded all rule, superiorite, and power. Psal. 109. b Hebr. 1. b and .2. bFor it behoueth hym to raygne, vntyll he put all hys enemyes vnder hys fete. But last of all shal the enemye death be destroyed. For he hath put all thynges vnder hys fete. But whā he sayeth: Math. 11. e Luce. 10. c Iohā. 3. e and .13. a Phili. 2. a All thynges are put vnder hys fete, wythout doute saue hym, whych hath put all thynges vnder hym. But whā al thynges shalbe put vnder him, thā shal ye sonne hym selfe also be subiect vnto hym, which hath made al thynges subiecte vnto D hym, that God may be all in all. Or els what shall they do yt be baptysed for ye deade, yf ye dead ryse not at all? For what intente are they baptysed for thē? Why stande we also in yeopardy euery houre? I dye daylye for cause of your reioycynge brethren, the whych I haue in Christ Iesu our LORDE. Yf I haue foughten wyth beastes after the maner of man [...]. Cori. 16. b at Ephesus, what profyteth it me, yf the deade do not ryse agayne? [Page 238] Esay. 22. b Sapi. 2. aLet vs eate and drynke, for tomorowe shal we dye. Be not deceaued. Euell cōmunicaciōs corruppe good maners.Menāde [...] ▪ Awaken ryghtfully & synne not: for some are ignoraunt of God. I speake it for a shame vnto you. But some body wyll saye: Howe do the deade ryse agayne? And wt what body shall they come? Thou foole, Ioha. 12. cthat whych thou sowest is not quickened, wythout it fyrst do dye. And what sowest thou? Thou sowest not the body yt shalbe, but a bare corne, namely of wheate or ony of ye other. But God geueth it a bodye as he wyl, and vnto euery one of the sedes E hys owne body.✚All flesh is not one maner of fleshe, but some of men, some of beastes, some of birdes, some of fyshes. And ther are heauenly bodyes, and earthy bodyes: but ther is another glory truely of the heauēly, and another of the earthy. Math. 13. [...] Ther is one clearnesse of the Sōne, another of the Moone, and another clearenesse of the starres. For one starre differreth frō another in clearnesse: and euen so ye resurreccion from the deade. It is sowen in corrupcion, it shal ryse in vncorrupcion. It is sowē in vylenesse, it shall ryse in glory. It is sowen in weaknesse, it shal ryse in power. It is sowen a naturall body, it shall ryse a spirituall. Yf ther is a natural body, ther is a spiritual also, as it is wrytten: Gen. 2. b The fyrste Adam was made a lyuynge soule, the laste Adam into a quyckenynge sprete. But it that is spirituall is not fyrst, but it that is naturall, and than it that is spirituall. ⊢ The fyrst man [Page] of the earth, is earthy: the seconde man of the heauen, heauenly. As ye earthy is, suche are the earthy also: and as the heauenly is, suche are the heauēly also. Therfore, as we haue boren the ymage of the earthy, so let vs also beare the image of the heauē ly. But this I saye brethren, because fleshe and bloude can not possesse ye kyngdome of God: nother shall corrupcion F possesse vncorrupcion. Beholde I tell you a mysterye: 1. Tess. 4. c We shall all slepe in dede, but we shall not all Phil. 3. c be chaunged in a momente, in the twynclynge of an eye, at the last trompe. For the trompe shall blowe, & the deade shall ryse Roma. 8. a Col. 3 a Phili. 3. c 1. Ioh. 3. a vncorrupte, and we shalbe chaunged. For thys corruptible must put on vncorrupcion, and thys mortall must put on immortalite. But whā thys mortall shall haue put on immortalite, than shal the sayenge that is wryttē befall: Esay. 25. b Death is swalowed vp in ye victory. Where is thy victory death? Osee. 13. c Heb. 2. aDeath where is thy stynge? But the stynge of death is synne, and the power of synne is the lawe. But thankes be vnto God, [...]. Iohā. 5. a whych hath geuen vs the victory thorowe oure LORDE Iesus Christe. Therfore my beloued brethrē, be stedfast & vnmouable, beynge alway rych in euery worke of the LORD, knowynge yt your laboure is not in vayne in the LORDE.
The .xvi. Chapter.
A BVt as for ye Roma. 15. d 1. Cori. 8. a and .9. a gatherynges yt are made for ye sayntes, as I haue ordined in ye cō gregaciōs of Galatia, euē so do ye also. Vpon one Sabbat let [Page 239] euery one laye asyde by hymselfe layenge in store what doth please hym well, yt not whan I shall come, ye gatherynge be than done. But whan I shalbe present, whome ye shal alowe by letters, those shall I sende to cary your grace vnto Ierusalem. Yf so be it shalbe mete that I go, they shal go wt me. Actu. 19. [...] 2. Cor. 1. c But I wyll come vnto you, whan I shal haue gone thorow Macedonia: For I shall go thorow Macedonia. But I shal perchaūce abyde wyth you, or wynter also, yt ye maye brynge me where soeuer I shal go. I wyl not se you now in my passynge B by, for I trust to tary with you a certayne seasō, yf God shal suffre it, but Actu. 20. [...]I wyl tary at Ephesus vntyl Wytsontyde: For a great & euident dore is opened vnto me, 1. Cori. 15. d & many aduersaryes. Act. 19. c But yf Timotheus shal come, loke yt he be wtout feare wt you: For he worketh ye worke of ye LORD as I also. Let nomā therfore despyse hym, but cōueye hym in peace, yt he maye come vnto me: For I loke for hym wt the brethrē. And of ye brother Apollo I certifye you, yt I besoughte him much, yt he wold come vnto you wt ye brethrē, & verely it was not hys wyl yt he shuld now come, but he shal come, whā it shalbe oportunite for him Watch ye, stāde in ye faith, quite you like mē, & be cōforted Let al your thynges be don in loue. But brethrē C I besek you, ye know ye house of 1. Cor. 1. [...] Stephana, & Fortunatus & Achaicus, yt they are ye fyrst frutes of Achia, & haue ordined thēselues vnto the ministraciō of ye sayntes, yt ye also be subiect vnto such, & vnto euery one workynge [Page] and labourynge wyth them. And I reioyce of the presence of Stephana and Fortunatus, and Achaicus, for it that was wantinge vnto you, that haue they supplyed: for they haue refreshed my sprete and yours. Knowe them therfore that are such. All the congregacions of Asia salute you. Aquila and Prisca grete you much in the LORDE, wyth hys householde congregacion, wyth whome also I am lodged. All the brethren salute you. Roma. 16. b Salute one another with a holy kysse. The salutacion of me Paule Gala. 6. b wyth myne owne hande. Yf ony doth not loue oure LORDE Iesus Christ, the same be That is: Cursed be he vnto death. Anathe mamaranatha. The grace of our LORDE Iesus Christ be wyth you. My loue be wyth you all in Christe Iesu. Amen.
The seconde Epistle of the Apostle Paule to the Corinthians.
The fyrst Chapter.
A PAule an Apostle of of Iesus Christ by ye wyll of God, and brother Timotheus vnto the congregacion of God, whych is at Corinthus, wyth al the sayntes that [Page 240] are in all Achia, Gala. 1. a Ephe. 1. a Grace be wyth you and peace from God our father and the LORDE Iesus Christe. 1. Petri. 1. a Blessed be God, and the father of oure LORDE Iesus Christ, the father of mercyes, and the God of all consolacion, whych comforteth vs in all oure trouble, that we be able also to comforte thē that are in euery anguyshe, by the exhortacion, where wyth we are also exhorted of God. Col. 1. cFor as the sufferynges of Christe are plenteous in vs, euen so also is our consolacion plenteous thorowe Christe. But whether we are troubled, [it is] for your exhortacion and saluacion, whether we are comforted, [it is] for your consolacion, whether we are exhorted, [it is] for your admonicion and health, the whyche doth worke the sufferaūce of ye same grefes, the whych we also do suffre, that oure hope is sure for you, knowynge that as ye be partakers of the sufferynges, so shall ye also be of the comforte. For we wyll not haue you B to be ignoraunte brethren of oure trouble, Actu. 19. c whych happened in Asia, that out of measure we were greued aboue our power, insomuche that it lothed vs also to lyue. But we had an answere of death in ourselues yt we be not trustynge in ourselues, 1. Regū. 2. b but in God, whyche rayseth the deade, whych hath delyuered and ryd vs of so many parels, in whome we trust that he shall yet also delyuer vs, Phil. 2. a yf you do helpe also in [youre] prayer for vs, 2. Cori. 4. c that by many persons thankes maye be geuen hym for vs, for the gyfte that is in vs. For oure [Page] prayse is thys, [namely] ye wytnesse of our conscience: that we haue had our conuersacion in thys worlde in synglenesse of harte, and syncerenesse of God, and not in carnal wysdome, but in the grace of God, most plentyfully to you warde. For we wryte none other thynges vnto you saue them that ye haue red & knowē. But I trust that ye shall know [vs] vntyll the ende, as ye haue knowen C vs partely, that we are youre reioycynge, in the daye of oure LORDE Iesus Christ, Phili. 2. b 1. Tessa. 2. c as ye are ours also. 1. cor. 16. a And in thys confidence wolde I fyrste haue come vnto you, that ye myght haue the seconde grace, and by you to go into Macedonia, and to come agayne to you from Macedonia, and be brought of you in Iewry. Whan I therfore was thus mynded, dyd I vse ony lyghtnesse? Or the thynges yt I do mynde, do I mynde them after the flesh? Math. 5. d Iaco. 5. c that wyth me be yee and naye. But God is faythful, that our worde whych was with you is not yee and naye in hym, but is yee in hym. For Iesus Christ the sonne of God, whych hath ben preached amonge you by vs, [namely] by me, and Syluanus, & Timotheus, was not yee and nay in hym, but in hym it was yee. For as many promyses of God as are, in hym they are yee. And therfore saye we Amen vnto God by hym, vnto our prayse. Roma. 8. b But he that stablysheth vs wyth you in Christe, [it is] God, whyche hath also anoynted vs, and whyche hath Ephe. 4. c sealed vs, and hath geuen the earnest of the sprete in oure hartes. [Page 241] ✚As for me, Roma. 9. a. I take God to recorde agaynste my soule that fauourynge you I came nomore to Corinthus: not because we are 1. Pet. 5. a lordes ouer your fayth, but are helpers of youre ioye. For ye stande in fayth.
The .ii. Chapter.
BVt I haue determined A thys by myself, lest I shuld come agayne vnto you in sorowfulnesse. For yf I make you sory, and who is it that cā make me glad, saue he that is made sorowful by me? And thys same haue I wrytten vnto you, that I haue no sorow whan I shal come, of them, of whome I ought to reioyce, trustyng of you, that my ioye, is the ioye of you all. For I wrote vnto you of great trouble and anguyshe of hart, wyth many teares, not that ye be sory, but that ye maye knowe what loue I haue, most plentifully to you. But yf ony man hath made me sorowful, B he hath not made me, sorowful, but partly, that I do not charge you all. 1. Cor. 5. [...] The rebuke that is done by many, suffiseth hym that is suche one, so that contrarywyse ye do rather forgeue and be comforted: left he that is such one be swalowed vp wyth ouer great heuynesse. Wherfore, I praye you yt ye stablyshe loue in hym. For therfore haue I wryttē vnto you, that I may knowe ye profe of you, whether ye be obedient in al thynges. For whome ye haue forgeuen oughte, to hym do I forgeue also. For I also that I haue forgeuen, yf I haue forgeuen oughte, for your sakes [haue I forgeuen it] [Page] in ye persone of God, that we be not begyled of Satan: for we knowe his C thoughtes. ⊢ But whā he was come to Actu. 16. b Troada, because of the Gospel of Christ, and a dore was opened vnto me in the LORDE, I had no rest in my spret, because I dyd not fynde Titus my brother, but byddinge thē farewell, I wente forth into Macedonia. But God be thanked, whych alwaye geueth vs the victorye in Christ Iesu, and Collos. 1. c maketh manifeste the odoure of hys knowlege in euery place thorowe vs: for we are ye good sauoure of Christe, vnto them that are saued, and vnto thē that perysh: Luce. 2. cVnto some truely the sauoure of death vnto death, vnto some the sauoure of lyfe vnto lyfe. And who is so mete vnto these thynges? For we are not (as many) counterfaytynge the worde of God, but we speake it of syncerenesse, as of God, before God in Christ.
The .iii. Chapter.
A BEgynne 2. [...] 5. [...] we agayne to praise ourselues? Or nede we (as some) of letters of cōmendacion vnto you, or from you? Ye are oure lettre, wryttē in our hartes, the whych is knowen and redde of all men, beynge made knowen yt ye are the lettre of Christ mynistred by vs, and wrytten not wt ynke, but with the sprete of ye lyuyng god: Exod. 34. c not in tables of stone, but Iere. 31. e in the fleshy tables of the harte. ✚ We haue such truste vnto God thorowe Christe, not that we be sufficient to thynke ought of our selues, as of vs: Phili. 2. bbut our sufficiēcy is of God, which [Page 242] also hath made vs mete 1. Cori. 4. a 2. Cor. 6. a ministers of the newe testamente, not of ye letter, but of the sprete: for ye lettre Deute. 5. c and .10. a kylleth, but the sprete quickeneth. But B yf the ministracion of death, wryttē wyth the letters in ye stones was vnto glory, Exodi. 34. d insomuch that the chyldrē of Israel coulde not loke in the face of Moses, because of the glory of his visage, yt whych is made voyde: how shall not the Actu. 10. [...] ministracion of ye spret be more in glory? For yf the ministracion of the damnacion is vnto glory: much more doth ye ministryng of ryghteousnesse excede in glory. ⊢ For it that was shynynge on that behalfe was not glorifyed nother, because of the excellent glory. For yf yt is whych is done awaye thorow glory: much more is it that abydeth in C glorye. Hauynge therfore such hope, we vse greate confidēce, not as Moses Exod. 3 [...]. [...] dyd put a couerynge vpon hys face, that the chyldrē of Israel shulde not loke in hys face, the whyche is done away. But theyr myndes Esay. 6. b Math. 13. b are made dull. For vntyll thys daye remayneth thesame couerynge vntakē awaye in the readynge of the olde testamente: (for in Christe it is takē awaye.) But vntyll thys daye whan Moses is red, is the couerynge put vpon theyr harte. Roma. 11. cBut whan they shalbe turned vnto the LORDE, the couerynge shalbe taken awaye. Ioh. 4. cFor the LORDE is a sprete. But where the sprete of the LORDE is, there is lybertye. But we all beholdyng the glory of the LORDE wyth open face, are chaunged into ye same lykenesse, from clearenesse to clearnesse, [Page] euen as of ye sprete of ye LORD
The .iiii. Chapter.
A THerfore hauynge thys ministracion, accordynge as we haue optayned mercy, we do not faynte, but we do put awaye the secretes of dishonesty, not walkynge in suttylty, nor counterfaytyng the worde of God, but are commendynge oure selues to euery conscience of men in vtterynge the truth before God. ✚ But yf our Gospell also be hyd, it is hyd vnto them that perysh, amonge whō the God of thys worlde Esay. 6. b Ioh. 1 [...] ehath blynded the myndes of ye vnfaythful, that the lyghtenynge of the Gospell of ye glory of Christ, Col. 2 b whych is ye ymage of God, do not shyne vnto them. For we preach not ourselues, but Iesus Christ our LORDE: but vs to B be youre seruauntes thorowe Iesus Christ. For God Gene. 1. a that dyd cōmaūde lyght to shyne out of darkenesse, the same 2. Petri. 1. d hath shyned in oure hartes, to the shynynge of the clearnesse of the knowlege of God, in ye face of Christ Iesu. But we haue thys treasure in 2. Cori. 5. aearthen vessels, that the excellēcy be of the power of God, and not of vs. We suffre trouble in all [places] but we are not put to distresse: we are enpoueryshed, but we are not destituted: we suffre persecuciō, but we are not forsaken: we are brought lowe, but we are not brought to confusion: we are thrust downe, but we perysh not: Gala. 6. b bearynge alway about the dyenge of Iesu Christ in our body, that ye lyfe of Iesus be also made manifest in our bodyes. ⊢ Roma. 8. c For we [Page 243] that lyue, are alway delyuered into death because of Iesus, yt the lyfe also of Iesus may be shewed in our mortal flesh. Death therfore worketh in vs, but lyfe in you. ✚ But hauyng ye same sprete of fayth, as it is wryttē:C Psal. 11 [...]. [...] I haue beleued, wherfore I haue spoken: we also beleue, wherfore we speake also, knowyng yt he that hath raysed Iesus, shal rayse vs also wt Iesus, & shal set vs wt you. For al thynges are done for your sakes, yt the 2. Cor. 1. b abundaūt grace, may be plenteous in geuyng of thākes by many, vnto the glory of God. For ye which cause we do not faynte, but though our outward man do corrūpe, ye the yt is inward is renewed from daye to daye. Psal. 29. a Rom. 8. cFor our trouble yt now is, whyche is tēporall & lyghte, worketh in vs a weyght of glorye in ye heyght, out of measure, vnto vs not beholdynge ye thinges yt are sene, but yt ar not sene. For ye thinges yt are sene, are tēporal but they yt are not sene, are eternal ⊢
The .v. Chapter.
FOr we know, that yf our A 2. Cori. 4. b erthy house of this dwellynge be lowsed, that we haue a buyldyng of God, a house not made wyth handes, but an euerlastynge in ye heauens. Rom. 8. c For therfore do we sygh, desyrynge to be clothed wyth our habitacion that is from heauen, Apo· 3 d and .14. a yf at the leest we be founde clothed & not naked. For we also that are in 2. Petri. 1. c thys tabernacle, we do syghe beynge laden, because that we do not desyre to be spoyled, but clothed vpon, that i [...] that is mortall be swalowed vp of the lyfe. But [Page] he yt doth ordyne vs therto, it is god: Roma. 8. b 2. Cor. 1. cwhych hath geuē vs ye earnest of ye sprete. Therfore are we alway bold, & knowynge, yt as longe as we be in this body, we ar absent frō ye LORD (For we wāder thorow fayth, not in syght.) But we are of good harte, & haue a good wyl rather to be absent frō ye body, & to be presēt wt ye Lorde: & therfor do we endeuour ether beyng B absēte or presēt to please hī. Math. 25. c Roma. 14. b For we al must appeare before ye iudgemēte seate of Christ, yt euery man receaue his own deseruinges of ye body as he hath done, ether good or euel. ✚ We therfore knowyng ye fear of God, we speake fayre vnto mē, but vnto God we ar manifest. And I trust yt we be manifest in your cōsciēces also. We 2. Cori. 3. ado not agayn prayse ourselues, but we geue you an occasion to reioyce for vs, yt ye may haue [to answer] to thē yt reioyce ī ye face, & not in ye hart. For yf we are past mynde, it is vnto god: yf we are measurable, we are it to you. For ye loue of Christe doth so cōstraine vs, thynkyng this: yt yf one be dead for al, thā are al dead. 1. Tes. 5. b And Christ dyed for al, that they also yt do lyue, do not now liue vnto thēselues but vnto him yt dyed for thē, & is rysē agayn. ⊢ Therfore do we also henceforth C knowe nomā after ye flesh. And though we haue knowē Christ after ye flesh, but now at this this tyme do not we know him. Yf ther be therfor ony creature in Christ, he is a newe creature: for ye olde are past, Esa. 43 c Apo. 21. a behold al thynges are become new. But al thynges are of god, which hath recō ciled vs vnto himself thorow Christ, & hath geuē vnto vs ye office of recō cilyng. [Page 244] Col. 2 b For god was in Christ, Rom. 3. c Collo. 1. b 1. Iohā. 4. b settyng ye worlde atone wt hymselft, not imputyng to thē theyr synnes, & hath put in vs the worde of recōcilynge. We go therfore an embassage for Christ, as though God dyd exhorte by vs. We pray you for Christs sake, be recōciled vnto God. Esay. [...]. [...] Hym yt had knowē no synne dyd he make Rom. 8. a Hebre. 9. c synne for vs, that we shulde become the ryghteousnesse of God in hym.
The .vi. Chapter. ✚
BVt we helping exhort you A yt ye do not receaue ye grace of god in vayne. For he sayeth: Esay. 49. b In a tyme acceptable haue I herd ye, & in a day of saluaciō haue I holpen ye. Behold, now is it an acceptable tyme, now is it a daye of health. Be geuynge vnto no mā ony occasiō of stōblyng, yt our office be not blamed. But in all thynges let vs behaue our selues 1. Cori. 4. a 2. Cori. 3. a as ministers of god, in much paciēce, in tribulaciōs, in necessittes, in anguishes in strypes, in prisōmētes, in vprours in laboures, in watchinges, in fastinges, in chastite, in knowlege, in lōge suffraūce, in kyndnes, in ye holy goost in loue vnfayned, in ye word of truth, in ye power of God: by ye armoure of ryghteousnesse at ye ryghtsyde & at ye leftsyde, by glory & vylenesse, by euel B report & good report, as deceauers & yet true, as they yt be vnknowē & yet knowē, Esay. 26. c as dyenge & behold we lyue as beynge chastened, & not kylled, as sory & yet alwaye reioycynge, as hauyng nede & yet making many rych, as hauyng nothyng & possessynge al thynges. ⊢ Our mouth is open vnto [Page] you o ye Corinthians, our hart is enlarged. Ye are not in straytnesse for our sakes, but ye are in straytnesse of your inwarde mocion. But I say vnto you as vnto chyldrē hauynge lyke reward: Set yourselues at large also C Deut. 7. aDraw not a yocke wt ye infidels. For what partakyng hath ryghteousnesse wt wyckednesse? Or what fellowship hath the lyght wt darknesse? Math. 8. d What agremēt hath Christ wyth Belial? Or what part hath ye beleuyng wt ye vnbeleuyng? What cōsētynge hath ye tēple of God wt the Idols? [...]. Cori. 3. b and .6. c For ye are ye tē ple of ye lyuyng God, as God sayeth: for Leui. 26. b Ezech▪ 37. d I wyll dwell in thē, & wyll walke amōge thē, & I shalbe theyr god, & they shalbe a people vnto me. Esay. 52. b Wherfore go ye out frō ye myddes of thē, & be separate, sayth ye LORD, & touch no vncleane thynge, & I shal receaue you, & I shalbe a father vnto you, & ye shalbe sōnes vnto me & doughters sayeth the LORD almygty.
A The .vii. Chapter.
LEt vs therfore ye most beloued hauyng these promyses clense vs frō al fylthynesse of ye flesh & sprete, fulfyllyng ye hallowyng in ye feare of god Vnderstāde ye vs: We haue hurt nomā, we haue corrupte nomā, we haue begyled nomā. I say it not to your cō dēnacion. For we haue said afore that ye are in oure hartes to dye & to lyue together. I haue greate boldnesse to you warde, I haue much reioycynge on youre behalfe. I am fylled wyth comforte, I am ouerflowynge wyth ioye in all our trouble. Actu. 16. b For whan we were come into Mac [...]donia also, ou [...] fleshe had no reste, but we suffred [Page 245] all tribulacion: outwardly were fyghtynges, inwardly feares. But ye 2. Cor. 1. [...]God yt comforteth the lowly, cōforted vs also in the cōmynge of Titus And not onely in hys cōmynge, but B also by ye cōsolacion, where wt he was cōforted of you, shewynge vs youre desyre, your wepynge, youre zele for me, so that I reioyced the more. For though I haue made you sory in the epistle, it repēteth me not, though it dyd repente me. But I am glad, seynge yt the same letter hath made you sory, (although it be for a season) not because ye are made sory, but because ye ar made sory to repētaūce. For ye are made sory after God, yt in nothynge ye shulde suffre harme by vs. 1. Pet. 2. cFor ye sorowe yt is after God, worketh stedfast repētaūce to saluacion, but Eccli. [...]0. c worldly sorow worketh death. For behold the same your sorowyng after God what carefulnes worketh it in you? [nothynge] but a defence, but displeasure, but feare, but a desyre, but a feruēte mynde, but a punyshmēt: In al thynges haue ye declared youreselues vnblameable in thys busynesse. Therfore though I C wrote to you, I dyd it not because of hym yt dyd ye hurt, nor because of him yt suffred it, but to declare ye carefulnesse, yt which we haue for you befor god: therfore also are we comforted. And in our cōsolaciō we were cōforted more fullyer ouer ye ioye of Titus, because yt his sprete was refreshed of you all. And yf I haue made ony boast of you by hym, I ame not ashamed of it, but as we haue spoken al thynges for a truth vnto you, [Page] euen so our reioycyng that we had towarde Titus is become truth. And hys inwarde affeccion is more plentifully towarde you, remēbryng the obedience of you all, howe that ye receaued hym wyth feare & tremblynge. I am glad that in all thynges I am bolde to youwarde.
The .viii. Chapter.
A ANd I do certifye you brethren the grace of God, yt whych is geuen in the cō gregacions of Macedonia and that the abūdaūce of theyr ioye was in much triall of tribulacion: & theyr moost extreme pouerte dyd ouerflowe into ye ryches of theyr synglenesse. For (I beare them recorde) they were wyllynge accordynge to theyr power, and aboue theyr power requyrynge vs wyth great instaūce for the grace and cōmunion of Actu. 11. [...] Roma. 15. d 1. Cori. 16. a 1. Cor. 9. a the handereachynge that is done vnto ye sayntes. And not as we supposed, but they yelded themselues fyrst vnto ye LORDE, after that vnto vs by the wyll of God: insomuch yt we prayed Titus, that as he dyd begynne thys grace amonge you, he wolde so lykewise make an ende. But as ye be plē teous in all thynges, in fayth, hope & worde, and knowlege, and all carefulnesse, moreouer in your loue also to vs warde, that ye wyll be ryfe in thys grace also. I saye it not as commaundynge, but by the carefulnesse of other assayeng your good nature also. Roma. 10. b For ye knowe the liberalite of our LORDE Iesus Christe, that for youre sakes he became poore, whan he was rych, that by hys pouerte ye [Page 246] myght be rych. And I geue counsell B here in, for that is profytable vnto you, whych a yeare ago haue not only begonne to do, but also to wyll. But nowe accomplyshe it wyth the dede also, that lyke as the wyllynge mynde is readye, that it be so lykewyse to fulfyll it, i. Petr. 4. b Prouer. [...] b of that whych ye haue. Luce. 2 [...]. a For yf the wyl be ready, it is accepte accordyng to it that it hath, not accordyng to it that it hath not. Let your abūdaūce so supplye theyr nede, not that other be set at large, and ye do smarte, but of an equalite For thys tyme, let your abundaūce supply theyr nede, that theyr abundaunce also be a supplyenge of your nede, that ther maye be equalite, as it is wrytten: Exod. 16. d He that [gathered] much, had not the more: and he that [gathered] lytle, dyd not wante. I geue thākes vnto God, whych hath geuen the same carefulnesse for you in the harte of Titus: for he toke ye admonicion in dede, but whan he was the more carefull, he wente vnto you of hys owne wyll. And we C haue sent wyth hym also our brother whose prayse is in the Gospell thorowe out all congregacions. And not only that, but he is also ordined of the congregacions a companion of our yourney to thys grace, whych is ministred by vs vnto the glory of the LORDE, and oure appoynted wyll, beynge ware of thys [namely] that nomā blame vs because of this fulnesse, whyche is ministred by vs vnto the glory of the LORD. Roma. [...] c For we prouyde good thynges, not only before God, but also before mē. But [Page] we haue sente wyth thē our brother also, whome we haue ofte proued in many thinges to be careful, but now muche more carefull, for cause of the greate boldnesse towarde you: whether it be for Titus whyche is my companion, and helper amonge you, or our brethrē ye Apostles, ye glorye of the congregacions of Christ. Shewe therfore vnto thē in ye syght of the cōgregacions ye declarynge of your loue, & 1. Tessa. 2 c our reioycynge of you.
The .ix. Chapter.
A FOr to wryte vnto you of Roma. 15. d 1. Cori. 16. a 2. Cori. 8. athe handreachynge that is done vnto ye sayntes, it is superfluous for me. For I knowe your ready mynde, for the whych I boast by the Macedonians, [sayenge:] that Achaia was also ready sēce ye yeare last past: & your feruent desyre hath prouoked many. But we haue sent the brethren, that the thyng wherof we reioyce be not made voyde on thys behalfe, yt (as I haue sayd) ye may be ready: lest whā the Macedoniās shal come with me and fynde you not ready, we, (I wyl not saye ye) be ashamed in thys substaunce. B I thought it therfore necessary to desyre the brethren, yt they do come vnto you before, & prepare this blyssynge yt it be ready, so as though it were a blessynge, not as a couetousnesse. ✚ But thys I saye: Prou. 11. c Gal. [...]. a He that soweth sparyngly, shal also reap sparyngly: & he yt soweth in blessynges, shal also reape of the blessynges euery mā as he hath purposed in his harte, not of euell wyll, or of compulsion. Exod. 25. a and .35. a For God loueth a chearefull [Page 247] geuer.Ecclī. 35. a But God is able to make euery grace to be plenty in you, that hauynge alwaye all sufficiēcy, ye maye be plenteous in euery good worke, as it is wrytten: Psal. 111. b He hath sparsed abrode, he hath geuen vnto the poore, hys righteousnesse abydeth for euer. He yt geueth sede vnto ye sower, shall C also geue breade to eate, & Actu. 14. e shal multiplye your sede, and shal augmente ye increases of ye frutes of your ryghteousnesse: ⊢ that in all thynges beynge made rych, ye maye be plētous in al synglenesse, the whych worketh geuynge of thākes vnto God by vs. For the seruice of thys office doth not only supplye ye thynges that the sayntes do wante, but is also abundaunt by geuynge of many thankes vnto the LORDE, praysynge God by the profe of thys seruyce, for the obedience of your knowlegyng of the Gospell of Christe, and the synglenesse of your distributynge vnto thē and all men, and in theyr prayer for you, longynge for you, because of the abundaunte grace of God in you. I thanke God for hys vnoutspeakeable gyfte.
The .x. Chapter.
ANd I myself Paul beseke A you thorowe the mekenesse and softenesse of Christe, whyche beynge presente amonge you am of no reputacion, but beynge absente I ame bolde towarde you. But I pray you that I beynge presente be not bolde wyth thesame boldnesse that I ame supposed to be bolde agaynst some, which thynke vs to walke as after ye fleshe. [Page] For walkyng in the flesh, we do not warre after the flesh. For Ephe. 6. b the weapens of our warre are not fleshlye, but myghtye before God to the destruccion of the strōge holdes, bryngynge to nought the counsels, and all heyght auauncynge it selfe agaynst the knowlege of God, and bryngyng in bondage all vnderstandynge vnto the obedience of Christ, & beynge readye to auenge all disobedience, whan your obedience shalbe fulfylled. Loke on the thynges after the vtter B appearaūce. Yf ony mā trusteth of hymselfe that he is Christes, let hym thynke thys agayn by hymself, that as he is Christes, so are we also For though I shulde boaste myselfe somewhat more of my power, 2. Cor. 13. [...] the whych the LORDE hath geuen vs to your edifienge, and not destruccion, I wyl not be ashamed. But lest I shulde be supposed as to fraye you wyth letters, (For letters saye they are weyghty and stronge, but ye presence of the body is weake, and the speche vnregarded,) let suche one thynke thys: that suche as we are in worde by letters beynge absent, such [are we] also in the dede beynge presente. For we dare not interpryse or compare vs with some which prayse themselues: but we are measurynge and comparynge ourselues by oureselues. C But we wyll not reioyce ouer Ephes. 4. a measure, but accordynge to ye measure of the rule, wherewyth god hath appoynted vnto vs the rule to reache vnto you. For we stretch not oureselues, as not reachynge vnto you: for we are come vntyl you with [Page 248] the Gospell of Christ. We are not reioycynge out of measure in other mens laboures, but hauynge hope of your increasynge fayth that it shall become great, accordynge to oure rule in ouer flowynge, [by the same we intende] also to preache vnto thē yt are beyonde you: not [myndynge] to reioyce in the laboures that are prepared by another mās measure. But Esay. 65. c Iere. 9. d 1. Cor. 1. d he that reioyceth let hym reioyce in the LORDE. For not he that Pro. 27. [...] prayseth himself is alowed, but he whome God prayseth.
The .xi. Chapter.
WOlde God ye wolde suffre A a lytle of my foolyshnesse, but forbeare me also. For I am gelous ouer you wyth godly gelousy. For I haue maryed you vnto one man, to bryng a chaste virgine vnto Christ. But I feare me, left Gene. 3. [...] as the serpent dyd begyle Eua wyth hys craftynesse: euē so be your wyttes corrupte also, and fal awaye from the synglenesse, that is in Christ Iesu. Gala▪ [...] For yf he that cō meth preacheth another Christ, whō we haue not preached: or yf ye receaue another sprete, whome ye haue not receaued: or another Gospell, whyche ye haue not receaued, ye myght ryght well haue suffered it. For I suppose me to haue done nothynge lesse than the hygh apostles. For though I am rude in worde, but not in knowlege. In all thynges I am manifest vnto you. Or haue I synned hūblynge myselfe, yt ye shulde be e [...]alted? for I haue preached the Gospell [...] frely vnto you? I haue spoyled [Page] other congregacions, takyng wages of them to do seruyce vnto you. Actu. 20. cAnd whā I was with you, and had nede, I was chargeable vnto nomā: For it that Phil. 4. c was wantyng vnto me dyd the brethren supplye that came fro Macedonia: And in all thynges I kept my selfe wythout charge, and I wyll so kepe me. As truely as the truth of Christ is in me, thys reioycynge shall not be disanulled in me in the regions of Achaia. Wherfore? because I do not loue you? God knoweth. That I do, and shall do, [I do it] that I maye cut awaye the occasion of them that couet an occasion: that where in they reioyce, they be founde such as we also. For suche false apostles are deceatful workers trāsfigurynge themselues into messaungers of Christe. And no maruayle: For Satanas doth trāsfigure hymselfe into an angell of lyght. It is therfore no maruayle yf hys ministers be transfigured, as ministers of ryghteousnesse, 2. Petri. 2. a whose ende shal C be accordynge to theyr workes. Agayne I saye: lest ony mā thynke me to be a foole, or els take me as a foole, that I also maye boast a lytle. That whyche I speake, I speake it not after God, but as it were in foolyshnesse, in thys reasonynge of boastynge. Because many do reioyce after the flesh, I wyll reioyce also. For ✚ ye suffre fooles gladly, insomuche as ye be wyse yourselues. For ye suffre yf ony man brynge you in bondage, yf ony man do deuoure you, yf ony man do robbe you, yf ony man do auaunce hymselfe, yf ony man [Page 249] beate you on the face. I saye it after rebuke, as though we had ben weake on thys behalfe. Actu. 22. a Phil. 3. a Wherein ony dare be bold, (I speake it in foolyshnesse,) I dare be bolde also. They are Hebrues, I also. They are Israelites, I also. They are the sede of Abraham I also. 1. Cori. 4. a They are the ministers of Christ, I also. As a foole I speake it: I am more. In many trauails, in presonmentes more abūdauntly, in strypes aboue measure, in deaths ofte. Of ye Iewes haue I receaued Deut. 25. a fyue tymes forty strypes one lesse, Act. 16. d I haue thryse ben beaten wyth roddes, Actu. 14. cI haue once bene stoned, Act. 27. c I haue thryse suffred shipwracke, I haue bē nyght and daye in the depth of the D see, in yournyes oft, in peryls of floodes, in peryls of murtherers, in peryls of my kynred, in peryls of the Heythen, in peryls in the cytie, in peryls in the wyldernesse, in peryls on the see, in peryls of false brethren in laboure and trauayle, in many watchynges, in honger and thyrste, in many fastynges, in colde & nakednesse: Besyde those thynges that are outwarde, Actu. 20. d my dayly combraunce, the care of all the congregacions. 1. Cori. 8.12Who is weake, & I be not weake? Who is offended, and I burne not? Yf I must reioyce, I wyll reioyce of the thynges yt are of my weaknesse. The God & father of our LORD Iesus Christ, whych is blessed for euer Gal. 1. cknoweth that I lye not. Actu. 9. d At Damascus, dyd the gouernoure of the people of kynge Aretas watche the cytie of the Damascenes, that he myght take me, & at a wyndow was [Page] I let downe in a basket thorowe the wall, & so escaped I hys handes. ⊢
The .xii. Chapter. ✚
A YF I must boast (truely it is not nedeful) I wil come to the visions and reuelacions of the LORDE. I knowe a mā in Christ, fourtene yeares ago (whether it was in the body, whether it was wythout the body I can not tell, God knoweth it) thesame to haue ben taken vp vntyll the thyrde heauen. And I know thesame man (whether he was in the bodye, whether he was wythout the body I can not tell, God knoweth) that he was taken vp into the paradyse, and herde secrete wordes, whych are not leafull for man to speake. For such a thynge wyl I reioyce, but for myself nothynge but in my weakenesses. For although I wold reioyce, I shall not be foolysh, for I shall tell truthe. But I do refrayne, lest ony man estyme me aboue it yt he seyth in me, or heare ought of me. Ioh. 1. b And leste the greatnesse of the reuelacions do exalte me, ther is geuen vnto me the stynge of my fleshe, the messaunger of Satanas, that he buffet me. For ye whyche I haue prayed the LORDE thryse that he shulde departe fro me, and he sayd vnto me: My grace suffiseth the: for strength is made perfect by weaknesse. I wyll therfore gladly reioyce in my sycknesses, that the power of Christe maye dwell in me. ⊢ B For the whych cause I am contente in my sycknesses, in rebukes, in nedes, in persecucions, in anguyshes for Christe: For whan I anie [Page 250] weake, than anie I stronge. I am become a foole, ye haue compelled me. For I ought to be praysed of you 1. Cor. 9. aseynge I haue done nothyng lesse, than they that are Apostles out of measure. Although I am nothynge, yet ar ye tokēs of an apostle wrought vpon you by all pacience, by tokens and wonders & powers. For what is it that ye haue had lesse than other congregacions, saue that I myselfe haue not ben chargeable vnto you? Forgeue me thys wronge. Beholde thys thyrd tyme am I ready to come vnto you, and I shal not be greuous vnto you. Actu. 20. c For I seke not the thynges that be yours, but you. Nother ought ye chyldren to gather treasure vnto the elders, but the elders vnto the chyldren. And I wyll very gladly bestowe me, and wyll myselfe be bestowed for your soules, though I louynge you ouermuch, be lytle loued C [agayne.] But let it be so: I haue not charged you, but for so much as I was crafty, I toke you wyth a gyle. Haue I begyled you by ony of them that I sente vnto you? I desyred Titus, and wyth hym I sente a brother: Hath Titus begyled you? Haue we not walked in one sprete? Haue we not [gone] lyke footesteppes? Ye thynke that we do excuse vs before you? We speake before God in Christ. For all thynges moost beloued are done for your edifyenge. For I feare me lest perchaunce whā I shall come, I shall not fynde you suche as I wold: and I be founde of you such one as ye wolde not, Gala. 5. [...] lest happely ther be among you stryfes, [Page] enuyes, hyghmyndes, debates, backbytynges, whisperinges, swellinges vprours, leste whan I shall come agayne, God brynge me lowe amōge you, and I bewayle many of them, whych haue synned afore, and haue not repēted ouer theyr [...] Corin. 5. a vnclennesse and whoredome, & fylthynesse, that they haue commytted.
The .xiii. Chapter.
A BEholde, thys thyrde tyme do I come vnto you. Deut. 19. c Mat. 18. b Iohā. 8. b Heb. 10. c In the mouthe of two or thre wytnesses shal euery matter stande. For I haue sayd before, and I tell you before as present, and nowe absente vnto them that haue synned before, and vnto all the rest, that yf I shall come agayne, I shall not spare. Do ye seke the profe of hym, Math. 10. c which speaketh in me, [namely] Christe: whyche is not weake amonge you, but is myghtye amonge you? For though he is crucifyed thorowe weaknesse, yet lyueth he by ye power of God. For we also are weake in hym, but we lyue wt hym B by the power of god in you. 1. Cor [...]. [...]1. d Proue ye youre selues whether ye are in fayth, make search of your selues. Knowe not ye your selues yt Christe Iesus is in you? wythout happely ye be castawayes. But I trust that ye do knowe it, for we are not castawayes. And we praye God, that ye do no euell, not that we do seme alowable, but that ye do it that good is, but that we be castawayes. For we can do nothyng agaynst ye truth, but wyth the truth. For we reioyce yt we are weake, but ye are stronge. [Page 251] Thys also we wish, [namely,] your perfectnesse. And therfore do I wryt these thynges beynge absente, that I beynge presente, do not vse myselfe hardlye, accordynge to the power, y• 2. Cor. 10. b the LORDE hath geuen me, to edifyenge, and not to destruccion. Farthermore brethren, reioyce, be C perfecte, exhorte yourselues, be of one mynde, haue peace, and ye God of peace and loue shalbe wyth you. Roma. 16. bSalute ech other wt an holy kysse. All ye sayntes salute you. The grace of our LORDE Iesus Christe, & the loue of God, and ye fellowship of the holy goost be wyth you all. Amen.
The Epistle of the Apostle Paule to the Galathians.
The fyrst Chapter.
PAule an Apostle not A of mē, nor by mā, but by Iesus Christe, and God ye father, whych hath raysed him from the deade, and all the brethren that are wyth me, vnto the congregacions of Galatia: 1. Cor. 1. a Ephe. 1. a 1. Pet. 1. a Grace be wyth you and peace from God oure father, and oure LORDE Iesus Christe, whych hath geuen him selfe for oure synnes, that he shulde [Page] drawe vs out of thys presente euell worlde, accordyng to the wyll of god and our father, vnto whom be glory for euer and euer. Amen. I maruayl that ye be so soone turned frō hym, whych hath called you vnto ye grace of Christ, vnto another Gospell: the whych is nothyng els, saue that ther be some that trouble you, and A [...]tu. 15. a wyll B turne the Gospell of Christ. But though we, or an angell from heauē preach [ought] vnto you, saue it that we haue preached vnto you, thesame be cursed. 1. Cori. 15. a As we haue sayd before, so saye I agayne: Yf ony mā preache [ought] vnto you, besyde it that ye haue receaued, thesame be cursed. But do I now speak fayre vnto mē, or vnto God? Do I seke to please men? Iohā. 5. d and 12. f Iacob. 4. a Yf I dyd yet please men, I were not the seruaunte of Christe. ✚ 1. Tes. 2 b For I certifye you brethren of the Gospell, that is preached of me, that it is not after mā: for I dyd not receaue it nor learned it of man, but by the reuelacion of Iesus Christe. For ye haue herde of my conuersacion somtyme in the Iewyship, that Actu. 8. a [...]. a. 22. [...] I dyd persecute the congregacion of God out of measure, and droue them out: and how I preuayled in ye Iewyshyppe aboue many of my fellowes in my nacyō, Ph [...]l. 3. a beynge a more feruente louer of the tradicions of C my fathers. But whan it hadde pleased hym that hadde sundered me fro my mothers wombe, Actu. 9. b and .22. b and hadde called me by hys grace, that he myght declare hys sonne by me, that I shulde preache hym amonge the Gentyles, strayght waye dyd I not [Page 252] graunt vnto Math. 16. c flesh & bloude, nother dyd I come to Ierusalem, vnto my predecessours ye Apostles, but I wēt into Arabia, and am come agayne to Damascus. Afterward, after thre yeare, dyd I come to Ierusalem to se Peter, and I abode wt hym fyftene dayes. I haue sene none other of the Apostles, saue Iams ye brother of our LORDE. The thinges that I wryte vnto you, beholde, 2. Cori. 11. d God knoweth, for I lye not. After that dyd I come in the partes of Syria and Cilicia: but of the face I was vnknowen of the congregacion of Iewry, whyche were in Christe. Neuerthelesse they had herde, that he that dyd somtyme persecute vs, doth nowe preach the fayth, the whyche he destroyed somtyme: & in me they praysed God. ⊢
The .ii. Chapter. ✚
AFter that fourtene yeare, A Actu. 15▪ [...]I went vp to Ierusalem agayne, wyth Barnabas, Titus also beynge taken wyth me. But I wente vp by reuelacion, and I dyd compare wyth thē the Gospell that I do preach among the Heythen: but specially them that semed to be oughte, leste I shulde runne or had runne in vayne. Actu. 16. a 1. Cori. 9. c Neuerthelesse nother Titus, whyche was wyth me, where as he was a Heythen, was compelled to be circumcised. But because of certayne false brethren preuelye broughte in, whych came in secretly, to spye oute our lyberte, the whyche we haue in Christe Iesu, that they myght bryng vs into bondage: vnto whome we gaue no rowme, no not for ye space [Page] of an houre, that the truth of ye Gospell do remayne wyth you. But as for thē that dyd seme to be somwhat what they haue ben somtyme, it maketh not matter to me: Actu. 10. d Roma. 2. b Ephes. 6. a For God doth not accepte the persone of a mā For they yt semed to be ought auayled B me nothyng. But contrarywyse whan they had sene that the Gospel of the Heythenshippe was cōmytted vnto me, as vnto Peter also of circū cisiō, (for he that wrought by Peter in the Gospell of circūcisiō, wrought by me also amonge the Heythē.) and whan Iames, and Cephas, & Ihon, whyche semed to be stayes dyd perceaue the grace that was geuen me, Actu. 9. dthey gaue the ryghthādes of fellowshippe vnto me and Barnabas: that we amonge the Heythen, but they amonge the circumcision, onely that we shulde be myndefull of ye poore: Actu. 15 c [...]. Cori. 9. athe whyche thynge also I was carefull to do. But whan Peter came to Antioche, I wythstode hym in the face: for he was blameable. For afore yt some dyd come from Iames, he dyd eate wyth the Heythen. But whan they were come, he wythdrew and separated hymselfe, fearyng thē that were of the circumcision. And vnto hys dissemblynge dyd the reste of the Iewes consente, insomuche that Barnabas also was drawen of them into the same simulacion. But whā I had sene yt they dyd not walke ryghtly, after ye truth of ye Gospell, I sayd ynto Cephas before all: Yf thou whā thou art a Iewe, doest lyue Heithenyshly, & not Iewishly, how doest yu cōpel ye Heythē to lyue as ye Iewes do? [Page 253] Phili. 3. aWe Iewes by nature, and not synners C of the Heythen (Rom. 3. b knowynge yt a man is not iustified by the workes of the lawe, saue by the fayth by Iesus Christ,) we also beleue on Iesus Christ, that we may be iustified by ye fayth of Christ, & not of ye dedes by ye lawe: because that by ye dedes of the lawe shall not all flesh be iustifyed. Yf we sekyng to be made ryghteous in Christ, be founde synners also, is Christ ye minister of synne? That be farre. For yf I buyld agayne ye thinges yt I haue destroyed, I make myselfe a trespasser. Rom. 7. c For by ye law am I dead vnto ye lawe, yt I may lyue to God. Wyth Christ am I crucifyed. But now do not I lyue, but Christe lyueth in me. But that I lyue nowe in the fleshe, I lyue in the fayth of ye sonne of God, Ephe. 5. a whych hath loued, me, & hath geuen hymselfe for me. I cast not awaye the grace of God. Gal. 5. a bfor yf ryghteousnesse be by ye lawe, than dyed Christ for nought.
The .iii. Chapter.
O Ye wytlesse Galathians, A Gala. 5. a who hath bewitched you not obey the truth? before whose eyes Christ Iesus was despysed, and amonge you crucifyed. This only wolde I learne of you: Haue ye receaued the sprete by the workes of the lawe, or by the hearynge of the fayth? Are ye so vnwyse that whā ye haue begon by ye sprete, ye do nowe ende by ye flesh? Haue ye suffred so great thynges in vayne? yf it be els in vayne. He therfor yt gaue you ye sprete, and worketh miracles amōg you, [doth he it] by ye dedes of [Page] the lawe, or by the hearynge of the fayth? As it is wrytten: Genes. 15. b Roma. 4. a Iacob. 2. c Abraham dyd beleue God, and it was counted B hym vnto ryghteousnesse. Knowe therfore that they that are of fayth, they are Abrahams chyldren. But ye scripture knowynge afore that God iustifyeth the Heythen by fayth, she tolde Abraham: that Gene. 12. a and .22. c In the shal all nacions be blessed. They therfore that are of fayth, shalbe blessed with faythful Abraham. For they that are of the workes of the lawe, are vnder the curse. For it is wrytten: D [...]u [...]t. 17. c Cursed be euery one that shall not abyde in all thynges that are wrytten in ye boke of the lawe, that he do them. But that noman is iustifyed before God by the lawe, it is manifest: for Abacuc. 2. a Roma. 1. b and .10. a the ryghteous lyueth by fayth. And the law is not of fayth, Leui. 18. a but he that shall do thē, shall lyue in them. Rom. 8. aChrist hath redimed vs frō ye curse of the lawe, beynge become a curse for vs, (for it is wrytten: Deut. 21. d Cursed is euery one that hangeth on tre,) that amonge the Heythen the blessynge of Abraham shulde be in Christ Iesu, that we maye receaue ye promyse C of the sprete by fayth. Brethren, (I speake after mā) Heb. 9. c the testament only of a man, beynge confirmed doth noman despyse or doth adde thervnto. ✚ Vnto Abraham and hys sede were the promyses graunted. He sayeth not: And in sedes, as in many sedes, but as in one: And thy sede whych is Christ. But thys testamēt I saye beynge confirmed by God, hath not the lawe, Exodi. 12. f Iudith. 5. b Actu. 7. a whych was geuen foure hūdreth and thyrty yeare [Page 254] after made of none effecte, to make the promyse voyde. Rom. 4. c For yf the enheritaunce be by the lawe, than is it not now of promyse. But vnto Abraham hath God geuen it by promyse. Where to than doth the lawe serue? Rom. 5. c 7. b. 8. cIt was ordyned because of transgression, vntyl the sede shulde come, vnto whome he had promysed it, beynge ordined by angels in the hande of the mediator. But the mediator is not of one, but God is one. Is ye law D than agaynst the promyses of God? That be farre. For yf ther had bene geuen a lawe that coulde haue quickened, the ryghteousnesse shuld truely be of the lawe. Rom. 3 b But scripture closed all thynges vnder the lawe, that the promyse of the faythe of Iesus Christ shuld be geuen vnto the faithfull. ⊢ But afore that the fayth dyd come, we were kepte shut vnder the lawe, in the same fayth, whyche was to be disclosed. Therfore was ye law our scoolemayster vnto Christ, that we be iustified by fayth. But whan the fayth dyd come, we are not now vnder the scoolemayster. Iohā. 1. a For ye be all the chyldren of God by the fayth, whych is in Christ Iesu. Rom. 6 a and .13. b Col. 2 b For who so of you are baptysed in Christe, ye haue put on Christ. Ther is no Iew nother Greke: ther is no bondmen, nother fre: ther is no mā nor womā. For ye are all Ioh. 17. c one in Christ Iesu. Ephe. 1 b Hebre. 2. c But yf ye are Christes, thā are ye the sede of Abraham, [and] accordynge to the promyse, enheritours.
The .iiii. Chapter. ✚
[Page] A BVt I saye: As longe as ye heyre is a chylde, he differreth nothynge from a seruaunte, though he be lorde of all: but he is vnder tutors and gouernours, vntyll the tyme appoynted of the father. Euen so we also, whan we were chyldrē, we were seruynge vnder the tradicions of the worlde. But whā Ge [...]e. 49. b Dani. 9. d the fulnesse of ye tyme was come, God sente hys sōne borne of a woman, Mat. 5. b put vnder the lawe, that he shulde redime them yt were vnder the lawe, that we might receaue the adopcion of the chyldrē. Roma. 8. b And because ye be the chyldren of God, God sent the sprete of his sōne in youre hartes, cryenge: Abba, father. Therfore is he not nowe a seruaunte, but a sonne. Yf he be a sonne an heyre also thorow God. But thā truely not knowyng God, ye serued them, 1. Cori. 8. a that of nature are no Goddes. But now that ye haue knowen God, yee that ye are knowē of God, Collo. 2. chow do ye turne agayne to ye weak and beggerlye tradicions, vnto the B whych ye wyll serue agayne? Ye obserue the dayes and monethes, and tymes, and yeares. I feare me, lest I haue laboured in vayne amōge you. Be ye as I brethren I praye you, for I am also as you. Ye haue hurte me nothyng. But ye know that a whyle ago I dyd preach vnto you the Gospel thorow the weaknesse of ye flesh, & your temptaciō in my fleshe haue ye not despysed, nother haue ye refused it: but lyke Mala. 1. a an angell of God dyd ye receaue me, [yee] as Christe Iesu. Where is therfore your happynesse? [Page 255] For I beare you recorde, that yf it had ben possible, ye had put out your eyen and had geuen them vnto me. Am I therfor become an enemy vnto you, tellynge you the truth? They are gelous ouer you amysse, but they wyl shut you out, that ye be gelous ouer them. But couet ye alwaye the good thynge feruently in goodnesse, and not only whan I am presente wyth you. My lytle chyldrē of whome Iohā. 16. c I trauayle 1. Cor. 4. c in byrth agayne, vntyll Christ be fashioned in you. I wolde be wyth you now also, and chaunge my voyce: for I ame ashamed of you. Tell me ye that wyll C be vnder the lawe, haue ye not red the lawe? ✚ For ther is wrytten: that Abraham had two chyldrē, Gene. 16. d the one of a hādemayden, Gene. 21. a & one of her that was fre. Rom. 9. a But he yt was borne of the hādemaydē, was borne after ye flesh: but he that was borne of the frewoman, was after the promise: yt which thynges are spoken by an allegory. For these are two testamētes: The one truely on monte Sina, engendrynge vnto bondage, y• whych is Agar. For Sina is a mountayne in Arabia, whych is ioyned vnto it, that now is Ierusalē, & is in bondage wt hyr chyldren. Apo. [...] a But that Ierusalem that is on hygh, is fre, whych is our mother. For it is wryttē: Esay. 54. a Be glad thou barē, whych bearest not: breake forth and crye, which bryngest forth: For the desolate hath many mo chyldren, than she that hath a husbande. As for vs brethren, we are ye chyldrē of promyse after Isaac. Ge [...]e. 27. g But as thā he that was borne after ye flesh, dyd [Page] persue hym that was borne after the sprete: euen so now also. But what sayeth scripture? Gene. 21. b Cast out ye hande mayden and hyr sonne: for the sonne of the handemaydē shal not be heyre wyth the sonne of the frewoman. Therfore brethrē are we not ye chyldren of the handemayden, but of the frewoman, wyth the whych fredome Christ hath made vs fre. ⊢
The .v. Chapter.
A STande faste, and be not holden agayne wyth Esa. 9. a the yocke of bōdage. Beholde I Paule tell you, that Actu. 15. a yf ye be circumcysed, Christ shall profyte you nothynge. And agayne I testifye vnto euery man circumcisyng hymselfe, that he is detter to kepe ye whole lawe. Ye are voyded from Christ, whych are made ryghteous by the lawe, ye are fallē from grace. For in sprete by fayth we wayte for the hope of ryghteousnesse. Gal. 6. b For in Christ Iesu doth nother circumcisiō auayle oughte, nor the foreskynne, but fayth, whyche 1. Cori. 13. a worketh by charite. Ye ranne well, Gal. 3. a who hath let you to obey the truth? Agre vnto noman. Thys persuasion is not of hym, which doth calle you. 1. Cor. 5. a A lytle leuen sowreth the whole lompe of B dowe. ✚ I trust in the LORDE of you, that ye shall mynde none other thynge: but he that troubleth you, shall beare hys Iere. 23 Ezech. 3 iudgement, what so euer he be. But yf I brethren do yet preach the circūcision, why do I yet suffre persecuciō? Thā is ye sklaūder of ye crosse voyded. Wolde God also they were cut away, whych trouble you [Page 256] For ye brethren are called vnto a lyberte, only geue not your Rom. 14. a 1. Corin. 8 a liberte into an occasion of ye flesh: but serue ech other by the loue of the sprete. For all the lawe is fulfylled in one worde: Leuit. 19. a Math. 19. c and .22. d Rom. 13. b Thou shalt loue thy neghboure as thy selfe. Yf ye byte & eate one another, take hede yt ye be not cō sumed of eche other. ⊢ ✚ I saye in C Christ: Walke in sprete, and ye shall not fulfyll 1. Pet. 2. b the lustes of the flesh. For ye flesh lusteth agaynst ye sprete, & the sprete agaynst the flesh. These are contrary to ech other, yt the thynges that ye wyll, ye do not thesame. Yf so be ye are led by the sprete, ye are not vnder the lawe. 1. Tim. 5. c The dedes of the flesh are manifest, whych are: fornicacion, vnclennesse, vnchastite, lechery, worshippe of Idols, wytchcrafte, 2. Cori. 12. c debates, stryfes, hatredes, wrathes, chydynges, dissensions, sectes, enuyenges, manslaughters, drō kennesses, bankettynges, and suche lyke, the whych I tell you afore, as I haue sayd before: 1. Cori. 6. d Ephes. 5. a Apo. 22. c that they that do suche, shall not optayne ye kyngdome of heauē. Ephe. 5. b But the frute of ye sprete is: loue, ioye, peace, pacience, gentlynesse, goodnesse, lōgesufferynge, softnesse, fayth, mekenesse, temperaūce, chastite. 1. Tim. 1. b Agaynst suche is not the lawe. Ro [...] 13. b 1. Pet. 2. b But they that are Christes, haue crucifyed theyr flesh wyth the vices and concupiscences. ⊢ ✚ Yf we lyue in the sprete, let vs also walke in the sprete. Let vs not become desyrous of vayne glorye, prouokynge one another, enuyenge ech other.
The .vi. Chapter.
[Page] A BRethren, yf a mā shal be ouertaken in ony faute, ye that are spiritual, instruct such one wyth a soft spret, consyderynge thyselfe that thou be not tempted also. Ioh. 13. b Rom. 15. a Beare ye ye burthens one of another, and so shall ye fulfyll the lawe of Christe. For yf ony man thynketh hymselfe oughte, whan he is nothynge, he deceaueth hymselfe. But let euery man proue hys owne worke, & so shal he reioyce only in hymselfe, and not in another Rom. 14. bfor euery man shal beare his owne burthen. ⊢ Rom. 15. d 1. Cori. 9. b But let hym that is instructe wyth the worde, ministre of al hys goodes vnto hym that doth instructe hym. Erre not, God is not mocked. Luce. 16. d For the thynges that a mā shall sowe, thesame shall he reape also. For he that soweth in hys fleshe, of hys flesh shal he also reape corrupcion: but he that soweth in the sprete of the sprete also shall he reape euerlastynge lyfe. 2. Tes. 3. b And doynge good, let vs not faynte: for at hys tyme shall B we reape not ceassynge. Whyle we haue tyme therfore let vs do good vnto all men, 1. Tim. 5. a but moost of all vnto the householdes of fayth. Beholde wyth what letters I haue wrytten vnto you 1. Cori. 16. c wyth myne owne hande. For they that wyll please in ye flesh, they constrayne you to be circumcised: only, that they suffre not the persecucion of the crosse of Christe. For nother they yt be circūcised do kepe the lawe: but they wyll haue you to be circūcised, that they may reioyce in your flesh. But farre be it fro me to reioyce, saue in the crosse of oure [Page 257] LORDE Iesus Christ, by ye whyche the worlde is crucified vnto me, and I vnto the world. Gal. 5. a For in Christ Iesu doth nother the circūcision auaile ought, nor the vncircumcision: but the new creature. Psal. 124▪ a And whosoeuer do followe thys rule, peace be vnto them and mercy, and vpō the Israel of God. From henceforth let nomā trouble me, 2. Cori. 4. b for I beare the markes of the LORDE Iesus in my body. The grace of oure LORDE Iesus Christ be with your sprete brethren. AMEN.
The Epistle of Paule the Apostle to the Ephesians.
The fyrst Chapter.
PAule an Apostle of Iesus A Christe by the wyl of god, Vnto all ye sayntes which are at Ephesus, and to all faythfull in Christe Iesu: 2. Cori. 4. a Gala. 1. a Grace be vnto you and peace frō God our father and the LORD Iesus Christ. 1. Pet. 1. aBlessed be God & the father of our LORDE Iesus Christ, whyche hath blessed vs in euery spiritual blessing in heauēly thynges in Christ, Iohā. 15. b 2. Tim. 1. b as he hath chosē vs in hym before the makynge of ye world, yt we shuld be holy and vnspotted in hys syght in loue: Which hath predestinate vs into the adopcion [Page] of chyldren through Iesus Christ in hymselfe, accordynge to the purpose of hys wyll, vnto the prayse of ye glory of hys grace: In ye whych he hath made vs accepted in hys Math. [...]. b and .17. a beloued sonne, Coll. 1. b Heb. 1. a in whome we haue redempcion throughe hys bloude for the remission of synnes, accordynge to the ryches of hys grace, whych hath ben exceadynge plenteous in vs in all wysedome and prudence: Coll. 1. c That he B myght declare vnto vs the mystery of hys wyll accordynge to hys good pleasure: Whych he purposed in him selfe, in the dispensacion of Gala. 4. a the fulnesse of tymes to set vp all thynges in Christ: thynges that be in heauen and that be in earth, euē in hymselfe in whō also we lykewyse are called by lot, Roma. 8. a predestinate accordynge to the purpose of hym, whych worketh all thynges after the counsell of hys owne wyll, that we maye be vnto the prayse of hys glory: Euen we whych afore haue hoped in Christ, In whom you also beleued, whan ye had herde the worde of truth, ye Gospell of your saluacion, In whom also ye beleuynge Rom. 8. b 2. Cor. 1. c and .5. a are sealed wyth the holy sprete of promyse, whych is the earnest of oure inheritaunce for the redempcion of purchacynge vnto ye C prayse of hys glory. Phili. 1. b Coll. 1. a 2. Tes. 1. b Wherfore I also hearynge your fayth whych is in Christ Iesu, and loue vnto all sayntes, ceasse not geuynge thankes for you, makynge mēcyon of you in my prayers, that the God of glory (Ioh. 6. [...]the father of our LORDE Iesu Christ) maye geue vnto you the sprete of wysedome & reuelacion for ye knowlege [Page 258] of hym, the eyes of youre harte beynge lyghtened, yt ye may knowe whych is the hope of hys callynge, & what be the ryches of the glorye of hys inheritaunce in the sayntes, and whych is the exceadynge greatnesse of his power toward vs: which haue beleued accordynge to the workyng of the myght of hys power, which he hath wrought in Christe Iesu, raysynge hym vp from the deade, & Psal. 109. a settynge hym at hys ryghthande in heauenly thynges, aboue all Dani. 10. b rule and power and myght, and dominion, & euery name that is named not only in thys worlde, but also in ye worlde to come. Psal 8. [...] And all thynges hath he subdued vnder hys fete, & made hym Ephe. 4. b and .5. c Col. 1 b heade ouer all the congregacion, whych is hys body, and the fulnesse of hym, that fylleth all in all.
The .ii. Chapter.
ANd Collos. 1. b and .2. b you hath he quyckened, A whan ye were deade thorowe your trespasses and synnes, in the whych ye walked somtyme accordynge to ye course of thys worlde, after ye prince of power of this ayre, the sprete that now worketh into the chyldrē of vnbelefe: Coll. 3 a In ye whych also we all haue led our cōuersacion somtyme in the lustes of our flesh, doynge the wyll of the flesh & of the thoughtes: And by nature were we the chyldren of wrath, euen aswell as other. But God whych is rych in mercy, for his exceadynge loues sake, wherwyth he hath loued vs whan we were deade also thorow synnes, hath quyckened vs in Christ, Esa. 25. b Actu. 15. b by whose grace ye are [Page] saued and hath raysed vs vp wyth hym and made vs to syt with him in heauenly thynges in Christ Iesu: That in tymes to come he myghte shewe the abundaunte ryches of his grace in goodnesse vpō vs in Christ Iesu. For by grace are ye saued thorowe fayth, and that not of your selues: For it is the gyft of God, not of workes, lest ony man shuld reioyce. B For we are hys workemāship, created in Christ Iesu Titū. [...]. b in good workes, whych God hath prepared, that we shulde walke in them. Wherfore be ye myndefull, that somtyme ye were Heythen in ye flesh, you whych were called vncircumcision from it that is called Phili. 3. a Collo. 2. b circumcision made wyth hande in the fleshe: You whyche in that tyme wente astraye wythoute Christe, separated from the conuersacion of Israell, and straungers of the Testamētes, not hauynge Rom. 15. b hope of the promyse, and wythoute God in thys worlde: But now in Christe Iesu ye that somtyme went astraye afarre of, are nowe made nye in the bloud of Christ▪ For he is our Esay. 9. b Col. 1▪ b peace whych hath made both one, and broken downe the myd wall of ye stoppe euen the enimities in hys flesh, puttynge awaye by iudgementes ye law of the commaundementes: That in hymselfe he myght make two in one newe man, makynge peace: that in one bodye he myghte reconcile both vnto God thorowe the crosse, kyllynge the enemities in hymselfe. And he commynge Esay. 57. c Luce. 2. b hath preached peace vnto you whyche were afarre of, and peace vnto them that were [Page 259] nye. For by hym haue we both an intraūce in one sprete vnto the father. ✚ Iohan. 1 [...]. [...] Therfor are ye not now gestes and straungers, but ye are cytesens of the sayntes and of the householde of God, buylded vpon 1. Corin. 3. b the foundacion of the Apostles and Prophetes, 1. Petri. 2. [...]Iesus Christe beynge that hye corner stone, in whom euery buyldyng beynge made, groweth in to an holy temple in the LORDE, in whom ye also are buylded together into an habitacion of God in the holy goost. ⊢
The .iii. Chapter.
FOr thys thynges sake I A Paule am Actu. 11. b a presoner of Iesu Christ for you Heythen: Yf so be yet that ye haue herde the office of the grace of God, Actu. 1 [...]. a and .22. b whyche is geuen vnto me amonge you: For accordynge to Gala. 1. [...] reuelacion was the mystery declared vnto me, as I wrote afore in fewe wordes: lyke as you readynge may vnderstande my prudence in ye mistery of Christe: Whyche [mistery] in other generacions hath not ben knowen vnto the chyldren of men, as it is now opened vnto hys holy Apostles & prophetes in ye holy goost, how yt the Heythē are lyke heyres, & of the same bodye, & lyke partakers of hys promise in Christ Iesu thorow ye gospell: whereof I am made a minister accordynge to the gyfte of ye grace of God whych is geuē vnto me, after ye workynge of hys power. For vnto B me 1. Cor. 15. [...] the leest of all sayntes is thys grace geuē: to preach amōge ye Heythen the vnsearcheable ryches of Christ, & to make al mē se, what is ye [Page] cōmission of Coll. 2. c the mystery hyd (sence the worlde beganne) in God, whych created all thynges: that vnto the rulers and powers in heauenly thynges myght be knowen by the congregacion, the manyfolde wysedome of God, accordynge to the eternal purpose, which he hath shewed in Christ Iesu our LORDE: In whome we haue trust and intraunce in boldenesse thorowe the fayth of hym. ✚ Phili. 1. b 1. Tes. 3. a Wherfore I desyre that ye faynt not in my troubles Coll. 1. c for you, whych C is youre glorye. For thys thynges sake do I bowe my knees vnto the father of our LORDE Iesus Christ of whome al fatherhode hath the name in the heauens and in the earth, that accordynge to the ryches of hys glorye he maye geue vnto you power to be strengthed by hys sprete in the inwarde man, that Christ maye dwell thorow fayth in your hartes: That you beynge rooted and groū ded in loue, may comprehende wyth all sayntes, what is the bredth, and length and heyght, and depth: To knowe also the exceadynge loue of the knowlege of Christe, that ye maye be fylled into all fulnesse of God. To hym whyche is able to do all thynges more abundauntly than we desyre or vnderstande, according to the power that worketh in vs, to hym be glorye in the congregacion and in Christe Iesu into all generacions of the worlde of worldes. ⊢ AMEN.
The .iiii. Chapter. ✚
[Page 260] I Therfore a presoner in ye A LORD, beseke you, Gene. 17. a 1. Cori. 7. b Phil. 1. d Coll. 1. a 1. Tes. 4▪ [...] that ye walke worthely of the callynge where wyth ye are called, wt all humblenesse & mekenesse, with pacience, forbearyng one another in loue, beynge carefull to kepe the vnite of the sprete in ye bōde of peace. One body and one sprete, as ye be called in one hope of youre callynge. One LORDE, one fayth, one baptyme: One God and father of all, whyche is aboue all, and thorowe al, and in vs all. ⊢ ✚ Roma. 12. [...] 1. Cori. 12. a But vnto euery one of vs is geuen grace Ioh. 3. c accordynge to the measure of the gyfte of Christ. Wherfore he sayeth: Psal. 67. c Esay. 45. aHe goynge vp on hye, ledde awaye captiuite captiue: He gaue giftes vnto men. That he wente vp, what is it, but that he also came downe fyrst into ye lower partes of ye earth? Iohā. 3. bHe that came downe, thesame is he that also went vp aboue all the heauens, that he myght fulfyll all thynges. 1. Cor. 12. c And he made some truly Apostles, some prophetes, some Euangelistes, some Shepeherdes and Teachers for the perfourmaunce of the sayntes in to the worke of the ministracion for the edifyenge of the body of Christ, tyll we al come into the vnite of fayth and knowlege of the sonne of God: into a perfecte man: into the measure of the age of ye fulnesse of Christ. ⊢ 1. Cori. 14. c That we shulde not nowe be chyldren, Col. 2. a waueryng, & caryed aboute wyth euery wynde of doctrine in the wyckednes of mē in sutylte, to the deceatfulnes of erroure. [Page] B But we perfourmynge the truth, let vs by all thynges growe in hym, Ephe. 1. c and .5. c which is ye heade, euē Christ, of whome all the bodye beynge coupled and knyt together thorowe out euery ioynt of Roma. 12. a 1. Cori. 1 [...]. b subministracion accordynge to the operacion into the measure of euery mēbre maketh increace of the bodye to the edifyenge of it selfe in loue. ✚This I saye therfore and testifye in the LORDE, that ye walke not nowe Roma. 1. c 1. Petr. 4. a as the Heythen also do walke in the vanite of theyr owne mynde, hauynge an vnderstandynge blynded through darknesse, beynge farre from the waye of God thorow the ignoraunce that is in them because of the blyndnesse of theyr harte: who fallynge into dispayre, haue geuen ouer themselues to vnclennesse, in the workynge of C all fylthynesse vnto gredynesse. But ye haue not so learned Christe, yf so be yet that ye haue herde hym, and be instructe in hym, as the truthe is in Iesu. Rom. 6. a Coll. 3. a Put ye of after the olde conuersacion the olde man, whyche is corrupte accordyng to the lustes of erroure: ⊢ ✚ But be ye renewed in the sprete of your mynde, and put on a newe man, whyche is shapen after God in ryghteousnesse and holynesse of truth. [...]ch. 8. c 1. Pet. 2. a Wherfore puttynge awaye lyenge, speake ye the truth euery man wyth hys neghboure, because we are membres one of another. Psal. 4. a Be ye angrye, & synne not. Let not the Sōne go downe vpō your wrath. Geue not ye place to ye deuel. He yt dyd steale, let hym nowe not steal: but rather [...]. T [...]ss. [...]. a let hym labour [Page 261] in workynge wyth hys handes that whych is good, that he maye haue where of to geue vnto hym that suffreth nede. ⊢ Math. 1 [...]. d Ephe. 5. [...] Let not euery euell cōmunicacion procede out of youre mouth, but yf ony be good to the edifyenge of fayth, that it maye geue grace vnto the hearers. And greue not ye the holy sprete of God, where in ye are 2. Corin. 1. c sealed agaynst the daye of redempcion. Let all bytternesse, & wrath, and indignacion, and cōplaynynge, and blasphemye be remoued awaye from you wyth all malyce. Col. 3 bBut be curteous one to another, mercyfull, Mat. 6. b forgeuyng one another, lyke as God also hath forgeuen you in Christ.
The .v. Chapter. ✚
BE ye therfore Mat. 5. c Ioh. 13. b the followers A of God, as most deare chyldren: & walke in loue, lyke as Christ also hath loued vs, and Gala. 1. [...] Ephe. 5. c geuē ouer hymselfe for vs an oblacion & sacrifyce vnto God into an odoure of swetnesse. As for fornicacion and all vnclennesse or couetousnesse, Exod. 23. b let it not be named among you, as it becōmeth sayntes: or Ecclī. 23. c fylthynesse, or foolysh talkynge, or iestynge which thynges pertayne not to the matter, but rather geuing of thankes. 1. Cori. 6. b Col. 3. a For vnderstandyng be ye sure of thys, yt euery fornicatour, or vnclene person, or couetous persō whych is a seruice of Idols hath not inheritaūce in ye kyngdom of Christ, and of God. Coll. 2. [...] Let noman deceaue you wyth vayne wordes. For because of these thynges commeth the wrath of God vppon the chyldren [Page] of vnbelefe. Be not ye therfore partakers of thē: For ye were somtyme darkenesse, [...]. Tessa. 5. a but nowe lyghte in the B LORDE. Walke ye as the chyldren of lyght (Gala. 5. cfor the frute of lyght is in all goodnesse, and ryghteousnesse, & truth) ⊢ prouynge what is wel pleasyng vnto God: And haue not ye fellowshippe wyth the vnfrutefull workes of darknesse, but rather reproue them. For it is shame also to speake what thynges are done of them in secrete. Iohā. 3. c But al thynges are manifest that are rebuked of the lyght. For euery thynge yt is manifest, is lyghte. Wherfore he sayeth: Esay. 60. a Rom. 13. b Vp thou that slepest, and aryse from the deade, & Christ shall geue the lyght. ✚ Coll. 4. a Take hede therfore brethrē howe ye walke circūspectly, not as the vnwyse, but as ye wyse, redeminge ye tyme, for the dayes are euel. Wherfore be not ye vnwyse, but vnderstandyng what is Roma. 12. a 1. Tess. 4. athe wyl of God. And Ecclī. [...]1. c be not ye drō ken wt wyne wherein is voluptuousnesse, but be ye Actu. 2. b fylled wyth the holy goost, Col. 3. [...] talkynge vnto your selues in psalmes, hymnes, & spiritual songes, Psal. 97. asyngynge & playenge in youre hartes vnto the LORD, 1. Tess. 5. c geuynge thankes alway vnto God & the father for al thynges in ye name of our LORD Iesu Christ: submyttyng yourselues one to another in ye feare of Christ. C Coll. 3. c 1. Petri. 3. aLet ye wemē be in subiectiō to theyr husbādes as to ye LORD: 1. Cor. 11. a for ye husbande is the heade of the womā, as Christ is ye head of ye cōgregaciō. HE is ye sauiour of his body. But lyke as the congregacyon is subiecte vnto Christ, so let ye wemē be also to theyr [Page 262] husbandes in all thynges. Ye men, loue your wyues, as Christe also loued the cōgregacion, and Ephes [...]. 5. a Gala. 1. a gaue hym selfe for it, that he myght sāctifye it, Titum. 3. a 1. Petri. 3. cclensynge it wyth the foūtayne of water in the worde of lyfe: that he myght make it vnto hymselfe a glorious cōgregacion not hauynge blemysh or wrynkle, or ony such thyng, but that it myght be holy and vndefyled. Euen so ought mē also to loue theyr wyues as theyr owne bodyes. He that loueth hys wyfe, loueth himselfe: For nomā hath hated his owne flesh at ony tyme, but doth noryshe and cherysh it, euen as Christe doth also the congregacion: For we be membres of hys body, of hys fleshe & of hys bones. Genes. 2. d Math. 19. a Marci. 10. a For thys cause shal a man leaue hys father and mother, & cleue vnto hys wyfe, and they shalbe two in one flesh. Thys is a greate mystery. But I say in Christ and in the cōgregacion. Neuerthelesse you also let euery one loue hys wyfe as hymselfe: but let the wyfe feare hir husbande.
The .vi. Chapter.
YE Coll. [...]. c chyldren, obeye youre A fathers and mothers in ye LORDE: for that is right Exodi. 20. bHonour thy father & thy mother, (whych is the fyrst cōmaū demente in the promyse,) that thou mayest prospere and lyue longe vpō earth. And ye fathers prouoke not your chyldrē vnto wrath, but Exodi. 11. d Deute. 4. b 6. d. 11. c Psal. 77. [...] bryng them vp in the nurtoure and informacion of the LORDE. Col. 3. [...] Titum. 2. b 1. Pet. 2. c Ye seruauntes, obey your bodely maysters wyth feare and tremblynge in the [Page] symplenesse of your harte, as vnto Christ: Not seruynge vnto the eye, as pleasynge men, but as the seruaū tes of Christ, doynge ye wyll of God from the mynde wyth good wyl, doynge seruyce as vnto the LORDE and not vnto men: knowynge that euery mā what good thynge so euer he doth, shal receaue the same of the LORDE, whether he be bonde or fre. Eccli. [...]5. d Coll. 3 c And you maysters, do ye euen the same vnto them, puttynge away threatenynges: knowynge that both theyr LORDE and yours is in heauen, Actu. 10. d Roma [...] 2. b Collos. 3. c [...]. Pet. 5. b and ther is no acceptynge of personnes wyth God. ✚ Fynally brethren, be ye stronge in the LORDE, B and in the power of hys strength. Put ye on the armour of God, that ye maye stande agaynst the assaultes of the deuell. For we wrestle not against flesh and bloude, but against rulers & powers, agaynst the gouernours of ye world of these darknesses against the spiritual thynges of wickednesse in heauēly thynges. Wherfore take ye ye armoure of God, that ye maye resyst in the euell daye, and stōde perfect in all thynges. Exod. 28. a Deut. 23. b Psal. 13 [...]. a Esay. 11. a Sap. 5. c 2. Cori. 10. a Stōde ye therfore beynge gyrded aboute your loynes in truth, and hauynge on the brestplate of ryghteousnesse, and youre fete shod into the preparynge of the Gospell of peace: In all thynges takynge the shylde of fayth, where wyth ye may quenche all the fyry dartes of the moost wicked. Take ye also the helmete of saluacion and Heb. 4. c the swearde of the C sprete, whych is the worde of God. ⊢ Luce. 18. a 1. Tess. 5. c Prayenge by all maner of prayer [Page 263] and supplicacion alwaye in ye sprete, and watchynge in the same in al instaunce and supplicacion for al sayntes and for me, Collo. 4. a 2. Tess. 3. a that the worde may be geuen me in the openynge of my mouth with boldnesse, to declare the mystery of the Gospell, for ye whych I am a messaunger in thys cheyne, so Actu. 4. c that in it I may be bold to speake as I ought. But yt ye also may know the thynges that are aboute me, what I do, Tichicus ye moost deare brother and faythful minister in the LORDE, shall shew you all: Whom I haue sente vnto you for the same purpose, that ye maye knowe ye thynges that are aboute vs, and that he maye comforte your hartes. Peace be vnto the brethren and loue wyth fayth from God our father and the LORDE Iesus Christ. Grace be wyth all them that loue our LORD Iesus Christ syncerely. Amen.
The Epistle of Paule the Apostle to the Philippians.
The fyrst Chapter.
PAule and Timothe the A seruaūtes of Iesus Christ vnto all the sayntes in Christe Iesu that ar [...] at Actu. 16 bPhilippis, wyth the byshops & Actu. 6. [...] ministers, 2. Cor. 1. a grace be vnto you & peace from [Page] God oure father, and the LORDE Iesus Christ. ✚ I Coll. 1. a 1. Tes. 1. a thanke my God in euery remembraunce of you, makynge alwaye in all my prayers instaunte prayer for you wyth ioye cō cernynge youre fellowshippe in the Gospell of Christ, from the fyrst day hetherto: trustynge of that one, that he that hath begonne in you Ioha. 6. d ye good worke, shall fule [...]de it vntyll the day of Christe Iesu, as it is due vnto me to thynke that of you all, because I haue you all partakers of my ioye in my harte, and in my bandes, and in my defence and confirmacion of the B Gospell. For God is my 1. Tess. 2. a recorde how I do longe for you all euen frō the harte roote in Iesu Christ. Ephe. 1. c Col. 1. a 2. Tess. 1. b And thys I praye, that your loue maye increace more and more in all knowlege, and in al vnderstandynge, that ye maye alowe the best, that ye may be pure and without offence against the daye of Christ, fylled wyth ye frut of ryghteousnesse thorowe Iesus Christ vnto the glorye and prayse of God. Ephe. 3. b But I wolde haue you to wyte brethren, that the thynges that are aboute me were more [...]or ye profyte of the Gospell, insomuche that my bandes were made manifeste in Christ in euery iudgement house, & in all other [places:] so that many of the brethren hauynge the more trust in the LORDE by my bandes, they were bolde more plentyfully wythout feare to speake ye worde of God. Some truely, both for enuy & stryfe: but some preache Christe for good wyll: but some of loue, knowynge yt I ame layde here for the defence of [Page 264] the Gospell: but some shew Christe of contencion not syncerely, supposynge them to rayse persecuciō vnto my bōdes. What thā? whan by euery C meane Christ is preached, ether thorow occasiō, or ye truth: & in that I reioyce but I shall also reioyce. For I know that yt shal befal vnto me to saluacion, 2. Cor. 1. b by your prayer, and the ministraciō of ye sprete of Iesus Christ, accordynge to my waytynge for and hope, that I shalbe ashamed in nothynge, but wyth all boldnesse, as alway so shal now also Christ be magnifyed in my body, ether thorow lyfe or death. For Christ is lyfe vnto me and death auaūtage. Yf to lyue here in the flesh, is the frute of my labour what I shall chose also I can not tel. But I am in distresse with two thinges, 2. Cor. 5. a hauynge a desyre to be lowsed, and to be wyth Christ, the whych is much more better: but to abyde in ye flesh is necessary for your sakes. And D trustynge thys I knowe that I shall remayne and continue wyth you all vnto the ende, to your profite and reioycynge of fayth, that youre reioycynge maye be plenteous in Christ by me, by my commynge agayne vnto you. Neuertheles walke Ephe. 4. a Col [...]. 1. a 1. Tess. 4. a worthy of the Gospell of Christe, that whether I shall come, and shall se you: or beynge absente I shall heare of you that ye stande stedfast in one sprete, labourynge together one mynded in the fayth of the Gospell, and that in nothynge ye be afrayde of the aduersaryes: the which is vnto them an occasion of perdicion, but vnto you of saluaciō, and that of God. For vnto [Page] you it is geuē for Christes sake, not onely that ye shulde beleue in hym, but that ye also suffre for hym, hauynge lyke fyghte, as ye sawe in me also, and now heare of me.
The .ii. Chapter.
A YF ther be therfore ony cō solacion in Christ, yf ther be ony comforte of loue, yf ther be ony fellowship of ye sprete, yf ther be ony entier mocion of pytie, fulfyll my ioye, Roma. 12. c that ye do mynde one thynge, hauynge one loue, of one mynde, meanynge one thynge: let nothynge [be done] thorow 2. Cor. 3. a stryfe nor vayne glory, but in humblynesse, estymynge ech the superiores of other, euery one consyderynge not the thynges yt be theyrs but the thynges of other. ✚ 1. Pet. 2. c Let that mynde be in you, yt whych was also in Christ Iesu, the whych whan he was in ye shape of god, he thought it no robbery to be equal with God, Psal. 8. bbut he made hymselfe of no reputacion, takynge vpon hym the shape of a seruaunte, Hebr. 5. a was made in ye lykenesse of men, and in apparell he was founde as a man: he dyd humble himselfe, & became obedient vntyl death, euen the death of the crosse. Math. 28. c Heb. 2. b For yt whyche cause God dyd also exalte hym, and gaue hym a name, yt which is aboue euery name, Esay. 54. c Dani. 7. c Rom. 14. b that in ye name of Iesus euery ane be bowed, of thynges in heauen, of thynges in earth, and of thynges vnder ye earth, & that euery tūge do knowlege, that the LORDE Iesus Christ is in ye glory B of God the father. ⊢ Therfore my most beloued, as ye haue alway [Page 265] obeyed, Actu. 16 b not only in my presēce, but muche more now in myne absence, worke your health wt feare and tremblyng. Deut. 8. d Ezech. 36. [...] 2. Cor. 3. a Hebr. 13. d For it is God that worketh in you both to wyll and to perfourme, after ye good wyll. But 1. Pet. 4. b do ye al thynges wythout grudgynges & doutynges, yt ye be wtout cōplaynt & symple chyldrē of God, 1. Pet. 2. [...] wtout rebuke in the myddest of ye euell & peruerse generacion: Math. 5. b amōge yt whych ye shyne as lyghtes in ye worlde, holdynge fast the word of lyfe vnto my 2. Cor. 1. c 1. Tess. 2. c reioycyng in ye daye of Christe, because I haue not runne in vayne, nother haue I laboured in vayne. Col. 1 c But although I am offered vp vpon ye sacrifice & wyllynge seruyce of your fayth, Roma. 1 [...]. b I ame glad, and reioyce wyth you all: Be ye glad also of thesame, & reioyce wt me. I trust in the LORDE Iesus Actu. 16. a to C sende Timotheus shortly vnto you, 1. Tess. [...]. bthat I also may be of good cōforte, knowynge the thynges yt are aboute you. For I haue noman so one mynded, whych be carefull for you wyth syncere affeccion. 1. Cori. 1 [...]. [...] For they al seke the thynges that be theyrs, not that be Iesus Christes. But ye knowe the profe of hym, for as a chylde vnto the father, so dyd he serue wyth me in the Gospel. Thesame therfore do I truste to sende vnto you as soone as I shall se to the thynges that are aboute me. Philip. 1. [...] But I trust in the LORDE, that I myselfe also shall come shortly vnto you. Neuerthelesse I thoughte it expediente to sende the brother Epaphroditus, my fellowe workeman and fellowsouldyer, but youre Apostle, and the [Page] seruaunt of my nede: for he longed for you all, and was sory because ye had herd hym to haue ben sycke. For he was sycke vntyll death, but God hath had mercy vpon hym: and not only vpon hym, but also of me, lest I shulde haue sorowe vpon sorowe. I haue sente hym therfore the more spedely, that whā ye haue sene hym, ye maye be ioyfull agayne, and that I be wythout heuynesse. Receaue hym therfore in the LORDE wyth all gladnesse, Mat. 10. a Rom. 15. d 1. Tes. 5. c and haue such in honoure: for he wente to euen vntyll death because of the worke of Christ geuyng ouer hys lyfe, that he myght fulfil it that was wantyng vnto you towarde my wyllynge seruyce.
The .iii. Chapter.
A MOreouer my brethren, reioyce in the LORDE. To wryte one thynge vnto you it is truely no grefe vnto me, but necessary vnto you. Esa. 56. c Phili. 1. bBeware of dogges, beware of euel workmen, beware of diuision. Rom. 2. c Col [...]. 2. bFor we are the circumcision, euen we whych serue God Iohā. 4. c Rom. 1. a in the sprete, and reioyce in Christ Iesu, and not hauynge cōfidence in the flesh: though I also haue confidence in the flesh. 2. Cor. 12. a Yf ony other man semeth to haue cōfidence in the flesh, I haue it more beynge circumcised the eyght daye, of the naciō of Israel, of the trybe of Beniamin, an Hebrue of the Hebrues, after the lawe, Actu. 23▪ a 26. a. 28. c a Pharise: after the feruētnes, Actu. 9. c Gala. 1. bI was persecutyng the congregacion of God: accordynge to the ryghteousnesse whyche is in the lawe, I haue walked wythout [Page 266] blame. Math. 13. f But the thynges that were auauntage vnto me, the same haue I counted losse for Christes sake. Neuerthelesse I counte all thinges to be losse, because of the exceadyng Iohan. 17. a Col. 2. a knowlege of Iesus Christ my LORDE, for whose sake I haue coū ted B all thynges losse, and counte thē as doūge that I may wynne Christ, & that I be foūde in him not hauyng my ryghteousnesse, whiche is of the law, but the same that is of the fayth of Christe Iesu. The whych ryghteousnesse of God, is in fayth, to knowe hym, and the power of hys resurreccion, and the fellowshippe of hys passion, Rom. 6. a beynge lyke fashioned wyth hys death, yf by ony meanes I maye attayne vnto the resurreccion that is from the deade. Not that I haue attayned vnto it already, or yt I be now perfecte: but I followe vpō yf by ony meane I may cōprehende, wherein I am cōprehēded of Christ Iesu. Brethren I suppose me not to haue gotten holde. But one thynge [I do:] forgettynge the thynges truely that are behynde, but stretchyng myselfe to ye thynges afore, I preasse to ye appoynted marke, to ye rewarde of the hygh callyng of god in Christ Iesu. Let vs therfore as many as are C perfecte, be thus mynded: and yf ye be otherwyse mynded, God shall open thys vnto you also. Neuerthelesse, where vnto we are come, yt we be one mynded & that we continue in one rule.✚ 1. Cor. 4. c and .10. dBe ye my followers brethren, and marke thē that walke so, as ye haue our ensample. For many do walke the whyche I haue ofte [Page] tolde you ( [...]ut now I also tell it you wepynge) [to be] the enemyes of the crosse of Christ, whose ende is death R [...]. 16. bwhose God is the belly, and theyr glorye in shame, whyche do mynde earthly thynges. Col. 3. a But our conuersacion is in heauen, from whence also we do wayte for the saueoure the LORDE Iesus Christ, [...]. Cori. 15. f whych shal restore oure vyle bodye, beynge lyke fashioned vnto hys cleare body: accordynge to the workynge, of hys power, by the whych also he maye be able to subdue all thynges vnto hym selfe. ⊢
The .iiii. Chapter.
A WHerfore my most beloued brethren and moost lōged for, my ioye & my crowne, stande ye so stil in ye LORDE ye moost beloued. I praye Euodias, & I beseke Syntiche to mynde one thynge in the LORDE. And I praye the Germayne my 1. Cor. 9. a yockefellowe, helpe those womē whych haue laboured wyth me in the Gospell, wyth Clement and myne other helpers, Luce. 10. b Apo. 17. bwhose names are in the boke of lyfe.✚ 1. Tess. 5. cReioyce ye in ye LORDE alwaye, agayne I saye, reioyce. Let your softenesse be knowen vnto all men, for the LORDE is nye. Be nothynge carefull, but in euery prayer and suplicacion, let youre requestes be knowen vnto God wyth thankesgeuynge. And Ioh. 14. c Roma. 5. a the peace of God whyche passeth all vnderstandynge B kepe your hartes and your vnderstā dynges in Christ Iesu. ⊢ Moreouer brethren, what soeuer thynges are true, what soeuer thynges ar honest [Page 267] whatsouer thynges are [...]ust, whatsoeuer thynges are holy, whatsoeuer thynges are louynge, whatsoeuer thynges are of good reporte, yf ther be ony vertue, yf ther be ony prayse of learnynge, of these thynges be myndefull. The thynges yt ye haue both learned and receaued, & haue herde, and haue sene in me, do the same, and the God Esay. 9. b. of peace shalbe wt you. But I reioyce greatlye in the LORDE, that at the last ye are floryshynge agayne to regarde me, as ye regarded me: but ye were occupyed. I saye it not as because of nede: for I haue learned in what cases yt I am, [...]. Tim. 6. [...]. to be contente. I can both be lowe, & I can be full. I am taught euery where and in all thynges, to be satisfyed, and to be hongry, and to be ouerflowynge, and to suffre scarcenesse: I can do all thynges in him that comforteth me. Neuerthelesse ye haue done well bearynge parte wyth my tribulaciō. But ye Philippians C knowe also that in the begynnynge of the Gospel, whan I wente fro Macedonia, no congregacion bare parte wyth me in the waye of gyfte and receate, saue ye alone: for ye sente once or twyse vnto Thessalonica also to my behofe. Not that I seke the gyfte, but I requyre a plentyfull frute in your rekenyng. For I haue all, & am full. I was fylled, whā I had receaued of Epaphroditus yt ye sente vnto a sauoure of swetnesse, and Rom. 1 [...]. a. Hebr. 1 [...]. c. an acceptable offerynge, pleasynge vnto God. My God accō plysh euery request of yours, accordyng to his ryches in glory in Christ Iesu. [Page] Vnto God and our father be prayse for euer and euer. Amen. Salute euery saynte in Christ Iesu. The brethren that are wyth me salute you. All the sayntes salute you, but specially they that are of Cesars householde. The grace of our LORDE Iesus Christe be wyth youre sprete. AMEN.
The Epistle of the Apostle Paule to the Colossians.
The fyrst Chapter.
A PAule an Apostle of Iesus Christe by the wyll of God, and brother Timothe, vnto those sayntes & faythfull brethrē in Christ Iesu that are at Colossa: Gal. 1. [...]. Ephes. 1. a Grace be vnto you and peace from God oure father.Phil. 1. a. [...]. Te [...]s. 1. a. We geue thankes vnto god and the father of oure LORDE Iesus Christe, prayeng alwaye for you (hearynge your fayth in Christe Iesu, and the loue that ye haue towardes all sayntes,) because of the hope that is layde vp for you in the heauens: the whych ye haue herde in ye worde of truthe of the Gospell, the which is come vnto you, as it is also in ye whole world: Marci. 4. a & bryngeth frute [Page 268] and groweth, as it doth also amonge you, sence that daye yt ye haue herde and knowen the grace of God in the truth: as ye haue learned it of Col [...]. 4. b Epaphras oure moost beloued fellow seruaūt, whych is a minister of Christ Iesu for you, which also hath shewed vnto vs youre loue in the sprete. ✚ Ephe. 1. c. Phil. 1. b. 2. Tess. 1. b. Therfore we also, sence the day that we herde of it, ceasse not prayenge for you and axyng that ye may be fylled wyth the knowlege of 2. Tess. 4. a. hys wyll, in all spirituall wysedome and vnderstandyng: that ye may Philip. 1. d. walke worthely, pleasynge God in al thynges, Ioh. 15. [...]. bryngynge forth frute in euery good worke, and growynge in the knowlege of God: beyng strengthed in all power, accordynge to ye myght of hys loue in all pacience and long-sufferynge: geuynge thankes vnto God the father wyth ioye, whyche hath made vs worthy of the parte of the enheritaunce of sayntes in the B lyghte, ⊢whych hath drawen vs out of the power of darkenesse, and hath translated vs into the kyngdome of hys beloued sōne, Ephes. 1. [...]. by whō we haue redempcion & remission of synnes, 2. Cor. 4. [...]. Heb. 1. a.which is ye ymage of .1. tim 9. c. the inuisible God, ye fyrstborne of euery creature Psal. 32. a Heb. 1. a.for by hym are all thynges made both in heauen & in earth, the visible thynges and inuisible, whether they be trones, or dominions, or rules or powers: all thynges are created by hym & in hym, & he is before all, & all thynges abyde in hym. Ephes. 1. c. and .4. b. And he is ye heade of ye body [namely] the cōgregacion, Apoc. 1. a. whych is the begynnynge, 1. Co. 15. cthe fyrst begotten frō the deade, yt [Page] he be hauinge the primacy in al thinges: For it hath pleased all Coll. 2. b fulnesse of the Godheade to dwell in hym, & Rom. 3. c. 1. Cor. 5. cto reconcyle all thynges by him vnto hymselfe, settynge at one by the bloude of his crosse the thynges that are ether in earth or in heauē. Rom 5. a. Ephes. 2. a Coll. 2. b. And you whan ye were somtyme made straunge and enemyes, your wytte beynge geuen to euell workes, but now hath he reconciled you in the body of hys fleshe by death, that he myght make you holy and vnspotted C and Ephes. 5. c vnblameable in hys syght: Yf ye do abyde Mat. 16. c 1. Cor. 3. b. grounded and stedfast in fayth, and vnmoueable from the hope of the Gospell, the whyche ye haue herde, that is preached Psal. 18. a. among euery creature that is vnder heauē, whose minister am I Paul become, whych 2. Cor. 1. a. do now reioyce in my sufferynges for you Ephe. 3. b Phili. 2. a. 2. Tim. 2. a. and fulfyll the thynges that are wantynge of the passions of Christe in my flesh for his bodyes sake, whych is the congregaciō 1. Cor. 4. awhose minister I am become, accordynge to the dispensacion of God, whych is geuen me amōge you, that I do fulfyll the worde of God, Ephes. 3. b. the mystery that was hyd from euerlastynge and vnto the generacions: but is now Math. 11. [...]. Ioh. 6. c. 2. Cor. 2. c. Eph [...]. 1. b. made manifest vnto his sayntes, vnto whome God wolde make knowen the ryches of the glory of thys secrete amonge the Heythen, the whyche thynge is Christe amonge you, the hope of glorye, whome we shewe, rebukynge euery man, and teachynge euery man in all wysedome, that we may make euery mā perfecte in Christ Iesus: [Page 269] wherein also I laboure, stryuyng accordynge to hys workynge, whyche he worketh in me by power.
The .ii. Chapter.
I Wold haue you to knowe A what carefulnesse I haue for you, and for them that are at Laodicia, & who so euer haue not sene my face in ye flesh that theyr hartes may be comforted beynge instructe in loue, and in al ye ryches of the fulnesse of vnderstandynge, Ioh. 17. a vnto the knowlege of the mystery of God and the father, and Christe Iesu, 1. Cor. 1. a. in whome are hyd al the treasures of wysedome & knowlege. But Ephes. 5. a. thys I saye that noman deceaue you in ye heyght of wordes. 1. Cori. 5. aFor though I am absent from you in body, but yet am I presente wyth you in sprete reioycynge and seynge your order, and the stedfastnesse of that fayth of yours, whyche is in Christ Iesu. Gal. 3. [...]. As ye haue therfore receaued ye LORD Iesus Christ, walk in hym, beynge bothe rooted & buylded in hym: and beyng stablyshed in fayth as ye haue also learned, so be ye plenteous in geuynge of thankes ✚ Rom. 16. b Take hede lest ony mā deceaue B you by philosophy & vayne deceate, accordynge to the tradicion of men, accordynge to the ordinaūces of the worlde, and not after Christe. 1. Cori. 5. c For in hym dwelleth all Ioh. 1. b. fulnesse of the Godheade bodely, and ye are fylled in hym, whych is the heade of al rule and power, in whome also ye are circumcised Rom. [...]. c. Philip. [...]. [...] wyth a circumcision not made wyth handes in robbynge of ye body of flesh, but in ye circūcision [Page] of Christ, Roma. 6. a beynge buryed wyth him in baptyme, in the whych ye are rysen also by the fayth of Gods workynge, whyche raysed hym from the deade. Roma. 5. a Ephe. 2. a Col. 1. b You also whā ye were deade in synnes and in the foreskynne of your fleshe, hath he quyckened wyth hym, forgeuynge you all synnes, ⊢ puttynge out the handewryttynge yt was agaynst vs of ye decre, ye whyche was contrary vnto vs: the same also hath he taken out of ye way, fastynge it vpon the crosse, Gene. 3. [...] Luc [...]. 11. c Ioh. 12. d and spoylynge rules and powers, he hath broughte them forth boldely, triumphynge of C thē in hymselfe. Let noman therfore iudge you in Leuit. 11. a Rom. 14. a meate or drynke, or in a parte of Leui. 23. a the holydaye, or of ye new moone, or of the sabbats, Heb. 8. a 9. b. 10. a the which are the shadow of thynges to come, but the body is Christes. mat. 14. a Let nomā miscarye you wyllynge in humblynesse and Math. 22. c deuociō of angels, ye thynges that he hath not sene, walkynge in vayne, beynge pufte vp in ye meanynge of hys flesh, and not holdyng of the heade, of whome the whole body beynge noryshed fastened together by knottes and ioyntes dothe growe to the greatnesse of God. Gala. 4. [...] Yf ye therfore are deade wyth Christe from the ordinaūces of the worlde, what do ye yet vse decrees as lyuynge in the worlde? Touche ye not, nother tayst ye, nother handle ye, whyche thynges do all hurte wyth the very vse, after the commaundementes and doctrines of men: 1. Tim. 4. b. whyche in dede haue a shyne of wysedome in supersticion [Page 270] and humblynesse, and in not sparing the body, countyng it not worthy of ony honoure vnto the sufficiency of the flesh.
The .iii. Chapter. ✚
YF ye are therfore rysen wt A Christe, seke the thynges yt are aboue, where Christ is syttynge at Ephes [...]. 1. [...] Heb. 1. a. 10. b. 12. a the ryghthande. Set youre myndes on those thynges that are aboue, not those yt are vpon earth. For ye are deade, 1. Petri. 1. aand your lyfe is hyd wyth Christe in God. Phili. 3. c Ioha. 3. c But whan Christe youre lyfe shall appeare, than shall ye also appeare in glory with hym. ⊢ 1. Corin. 6. b Ephe. 5. a Mortify therfore your membres that are vpon earth, fornicaciō, Deute. 27. c vnclēnesse, vnnaturall lust, euel concupiscence, and couetousnesse, whych is a worshippe of Idols: Gene. 6. [...]. 1. Cor. 10. [...] for the whych thinges the wrath of god doth come vpō the chyldrē of vnbelefe: Ephe. 2. a in ye which thynges ye walked somtyme, whan ye dyd lyue in them. Rom. 6. a Ephes. 4. c But laye ye awaye now all thynges, wrathe indignacion, maliciousnesse, blasphemy, fylthy cōmunicaciō out of your mouth. Lye not one to another, Roma. 1 [...]. b robbynge yourselues of the olde man wt hys dedes, & puttynge on ye new mā, which is renewed into knowlege, accordyng to hys lykenesse, which hath shapē hym: Gala. 6. b where ther is no man & womā, no Heythē & Iewe, circūcisiō & the foreskynne, Barbarus & Scitian, bond and, fre, but Christe is al in all. ✚ Ephe. 4. a Put ye on therfore as electe B of God, holy and welbeloued entyer mercy, kyndnesse, lowlynes, softnesse, pacience, forbearynge eche [Page] other, and forgeuynge amonge your selues yf ony haue a complaynte agaynst another: and as the LORDE hath forgeuen you, so do ye also. And aboue all these thynges haue Math. 22. b loue, whych is ye bande of perfectiō, and ye peace of Christ reioyce in your hartes, vnto the whyche also ye are called in one body, and be thankefull. Let the worde of Christ dwell plenteously in you, in al wysedom, Epes. 5. [...]. teachynge and exhortynge yourselues in psalmes and songes of prayse, and spirituall songes, syngynge graciously vnto the LORDE in your hartes. 1. Cor. 10. dAll what soeuer ye do in worde or dede, do all thynges in the name of our LORDE Iesus Christ, Ephes. 5. c. [...]. Petri. 3. a geuyng thankes vnto God and the father by C hym. ⊢ Ye wyues be obedient vnto youre husbandes as it is due in the LORDE. Ye husbandes loue youre wyues, and be not bytter towarde them. Ephes. 6. a. Ye chyldren obeye youre fathers and mothers in al thynges, for that is pleasynge vnto the LORDE. Ye fathers prouoke not your chyldrē vnto anger, that they waxe not feble mynded. Ephes. 6. a. Titum. 2. b [...]. Pe [...]ri. 2. c Ye seruauntes obey your bodyly maysters in all thynges, not seruynge to the eye, as pleasynge men, but fearynge the LORDE in synglenesse of harte. What soeuer ye do, do it hartelye, as vnto the LORDE, and not men: knowynge that ye shall receaue of the LORDE the rewarde of the enheritaunce. Serue the LORDE Christ. Rom. [...]. a.For who so doth wronge, he shall receaue it that he hath done wrōge, Act. 10. d. Rom. 2. b▪and ther is no respecte of persons [Page 271] wyth God.
The iiii. Chapter.
YE Ephes. 6. a. [...]. Tessa. [...]. [...] maysters geue vnto A youre seruauntes that is iuste and equall, beynge sure that ye also haue a mayster in heauen. Continue in prayer, watchynge therin vnto thankesgeuynge, prayenge for vs also, that God do open vnto vs the dore of the worde, to speake the mystery of Christe: For the whyche thynge also I ame bounde, that I do vtter it, euen as it behoueth me to speake. Eccli. 27. b Ephes. 5. b Walke wysely towarde them that are wythoute, redemynge the tyme. Let youre speche be alwaye in fauoure, seasoned wyth Math. 5. b. Marc. 9. [...]. salte, that ye maye know howe ye oughte to answere euery man. Tychicus the mooste deare brother, and faythfull minister, and fellowseruaunte in the LORDE, shall certifye you of all thynges that be aboute me: whome I sente therfore vnto you, that he maye knowe the thinges that are aboute you, and that he maye comforte youre hartes, wyth Ph [...]. 1▪ b. Onesimus oure moost beloued and faythfull brother, which is one of you: the whych shall certifye you of al thynges yt be done here Act. 27. a.Aristarchus my fellowpresoner saluteth you, and 2. Tim. 4. b Marke Barnabasses syster sōne, of whome ye haue receaued commaundementes. Yf he come vnto you, receaue hym, and Iesus whych is called Iustus, which are of the circumcision. These only B are my helpers in the kyngdome of god, which cōforted me. Coll. 1. [...]. Epaphras [Page] [...] [Page 271] [...] [Page] saluteth you, a seruaunte of Iesus Christe, which is one of you, beyng alwaye carefull for you in prayers, yt ye may stande perfecte and full in euery wyl of God. For I beare hym recorde, that he hath muche laboure for you, and for them that are at Laodicia, and at Hierapolis. The dear phisician Lucas saluteth you, & 1. Tim. 4. b Demas. Grete the brethren that are at Laodicia, & Nympha, and the congregacion that is in hyr house. And whā this letter shalbe red with you, cause it to be red also in the congregacion of the Laodicians: and let the same yt is the Laodicians be red vnto you. And saye vnto Archippus: Loke that thou fulfyll the seruice, whych thou hast receaued in the LORDE. The salutacion of myne owne hande Paule. Be myndeful of my bandes. [...]. Tes. 3. bThe grace of our LORDE Iesus Christ be wyth you. Amen.
The fyrst Epistle of Paule the Apostle to the Thessalonians.
The fyrst Chapter.
A PAule and Syluanus and Timotheus vnto the congregacion of the Thessaloniās in God our father and the LORDE Iesus Christe: [Page 277] 1. Cori. [...] ▪ [...]. Gala. 1. a.Grace be vnto you and peace. Phili. 1. a Coll. 1. aWe thanke God alwaye for you all, makynge mencion of you in our prayers wythout ceassynge, callyng to mynde the worke of youre fayth, and the laboure, 1. Tessa. 4. b and the loue, and the waytynge of the [...]. Tim. 1. a hope of oure LORDE Iesus Christ, before God and our father. We knowynge brethren beloued of God your eleccion 1. Cor. 2. a. and .4. c.for our Gospell was not vnto you in worde only, but also in power and in the holy goost, & in much fulnesse, 1. Tess. 2. aas ye knowe what maner of men we haue ben amonge you for youre sakes. And ye are become our followers B and the LORDES, receauynge the worde in muche trouble wyth ioye of the holy gooste, insomuche that ye are become an ensample vnto all the beleuynge in Macedonia and in Achaia. For from you is the worde of the LORDE noysed, not only in Macedonia and Achaia, but your fayth also, whyche is to Godwarde, is gone out in euery place, so that it be not nedefull for vs to speake ought. For they themselues shewe of vs what intraūce we haue had vnto you, and how ye be turned vnto God from the ymages, to serue the lyuynge & true God, & to wayte for hys sōne Act. 1. b. from ye heauens, (whō he raysed from the deade,) euen Iesus, whyche hath drawen vs oute of Ioh. 3. [...].the wrath to come.
The .ii. Chapter.
FOr ye brethren do also A knowe our intraunce vnto you, that it was not in vayne, but hauing suffred [Page] many thynges afore, and Actu. 16. c shamefully intreated (as ye knowe) at Philippos, we were boldened in oure God Act. 17. a. to speake vnto you the Gospell of God in great carefulnesse. For our exhortacion was not of erroure, nor of vnclennesse, nor in deceate: but as we are alowed of God, that the Gospell shulde be commytted vnto vs, euen so speake we: Gal. 1. b not as pleasynge men, but God, whyche tryeth oure hartes. For we neuer wente aboute wyth flatteryng wordes (as ye knowe,) nor wyth occasion of couetousnesse (Philip. 1. b. God is recorde,) nor sekyng prayse of men, nother of you, nor of other, whan we myghte haue bene chargeable vnto you as Apostles of Christe: but we B are become tender in the myddes of you. As yf a norse cherysed hyr chyldren, so lykewyse we desyrynge you hartely, wolde delyuer you not only the Gospell of God, but also our lyues: For ye were become moost beloued vnto vs.✚For ye brethren are myndeful of our laboure and weerynesse, Act. 20. e. 2. Cor. 4. b 2. Tess. 5, a. workynge nyght and daye, leste we shulde be chargeable vnto ony man, we preached amonge you the Gospell of God. Ye are wytnesses and God, how holyly and iustly, and wythout blame we haue ben by you which haue beleued: as ye know how we besekynge euery one of you (as a father hys chyldren) and comfortynge you, we haue wytnessed vnto you, 1. Tess. 4. [...]. that ye wold walke worthely vnto God, whych hath called you into hys kyngdome and glory. Therfore do we also geue thankes vnto [Page 270] God wythoute ceassynge, because whan ye had receaued of vs ye worde of the preachynge of God, ye receaued it not as the worde of men, but (as it is truely) the worde of God, whych worketh in you that haue beleued. ⊢ For ye brethren are become C the followers of Heb. 10. d. the congregacions of God, that are in Iewry in Christ Iesu. For ye also haue suffred the same thynges of your companions, as they also of the Iewes, whyche haue kylled both the LORDE Iesus, & the prophetes, and haue persued vs, and do not please God, and be contrary to al mē, Act. 17. a. b forbyddynge vs to speake vnto the Heythen that they may be saued, that they maye alwaye fulfyll theyr synnes: for ye wrath of God is come vpō thē vntyll ye ende. But we brethren beynge wythdrawē frō you for the space of an houre, frō syghte, not ye harte, we haisted more spedely to se your face, wt great desyre: For we wold once agayn haue come vnto you, verely I Paul, Dan. 10. b. but satanas dyd let vs. For whych is our hope, or 2. Cor. 2. b. Philip. 2. bioye, or crowne of glory? Are not ye it before our ORDE Iesus Christ in hys cōmynge? For ye are our prayse and ioye.
The .iii. Chapter.
WHerfore we forbearing no A more, it pleased vs to remayne alone to Act. 17. c. Athens, & we sente Timothe our brother and minister of God in the Gospell of Christe, to stablysh you, and to exhorte you for youre faythe, Ephes. 3. b. that noman be moued in these tribulacyons: Ioh. 15. b. 2. Tim. 3. b. for ye youreselues do knowe that we are ordyned [Page] therto. For whā we were wyth you, we shewed vnto you, that we shulde suffre tribulacions, as it is come to passe also, and ye know it. Wherfore I also not forbearynge ony longer, I haue sente to knowe youre fayth, leste happely he that tempteth haue tempted you, & our laboure become B inuayne. But now that Timotheus doth come vnto vs from you, and sheweth vnto vs your fayth and charite, and that ye haue alway a good remembraunce of vs, desyrynge to se vs, as we you also: therfor brethrē are we comforted in you in all oure nede and tribulacion thorow youre fayth: for nowe do we lyue, yf ye do stande in the LORDE. For what thankesgeuynge can we rendre vnto God for you in all the ioye, where wyth we reioyce before our God for youre sakes, prayenge exceadynglye nyght & daye, that we maye se youre face, and to fulfyll the thynges that are wantyng vnto your fayth? The God hymselfe, and our father, and the LORDE Iesus Christ gyde our iourney vnto you. But the LORD increace you, and make your loue to ouerflowe amonge your selues and towarde all men, as we do also towarde you, to stablysh youre hartes wythout blame, in holynesse before God and oure father, vnto the commynge of oure LORD Iesus Christ wyth all hys sayntes. Amen.
The .iiii. Chapter. ✚
A FArthermore therfore brethren, we pray and beseke you in the LORDE Iesus, that as ye haue receaued [Page 271] of vs how ye ought to Philip. 1. d. walke & to please God, that ye do so walke, that ye maye be more plentyfullyer. For ye knowe what cōmaundementes I haue geuē you by our LORD Iesus. For thys is Rom. 12. a. Ephes. 5. b. the wyll of God [namely] your hallowynge, that ye abstayne yourselues frō fornicaciō, yt Tob. 6. d. 1. Cor. 7. a. euery one of you knowe howe to possesse your vessell in holynesse & honoure, not in ye lust of cōcupiscēce Roma. 1. c.as the Heythen also, whych knowe not God, and that noman passe hys bondes, nother begyle hys brother in bargenynge. For the LORDE is the auenger of all these thynges, as we haue sayde vnto you before and haue wytnessed: For God hath not called vs vnto vnclennesse, but vnto hallowynge. Wherfore, Luce. 10. b▪ he that despyseth these thynges, despyseth not man, but God, 1. Cor 3. b. and .6. c. whych also hath geuen hys holy sprete in vs. ⊢ 1. Tess. 1. a.But of the loue of brotherheade is B it not nedefull for vs to wryte vnto you: Ioh. 6. a. for ye your selues haue lerned of God that ye loue ech other. For ye do it towarde all the brethren in whole Macedonia. But we praye you brethren, that ye be more abundaunte, and that ye endeuoure to be quiete, and that ye do youre busynesse, Act. 20. c. 2. Tess. 3. a. and do worke wyth your hā des, as we haue commaunded you, that ye also maye walke honestly towarde them that are wythoute, and desyre not ought of ony mās. ✚ But we wyll not haue you to be ignoraūt brethren of them that be slepynge, yt ye be not sorowful as the other also, Sap. [...]. [...] ▪whych haue no hope. For yf we beleue C [Page] that Iesus dyed & rose agayne, so shall God brynge them also wyth hym, whych haue slepte thorow Iesus. For thys we saye vnto you on ye worde of the LORDES behalfe: 1. Cor. 15. fThat we yt lyue, whych remayne, vnto the commynge of the LORDE we shall not preuente thē that haue slepte. Mat. 24. c. Ioh. 5. c. Act. 1. b. 2. Tess. 2. a.For the LORDE hymselfe shall come downe from heauē wyth a commaundemente and wyth the voyce of the Archangell, and wyth ye trompe of God: and the deade that are in Christe shall ryse fyrste. After that we that lyue, whyche are lefte ouer, shalbe caught vp together wyth them into ye ayre, to mete Christ in the ayre, and so shal we be euer wyth the LORDE. Wherfore comforte you ech other wyth these wordes. ⊢
The .v. Chapter.
A BVt of the tymes brethren and seasōs do not ye nede that we do wryt vnto you For ye yourselues knowe perfectly, that Mat. [...]4. d. 2. Pet. 3. b. Apo. 3. a. the daye of the LORDE as a thefe in the nyght, so shall it come. For whan they shal saye: It is peace and safety, Iere. 1 [...]. b. than shall a soden destruccion come vpon them, euen as the payne of her that is greate wyth chylde, & they shall not escape it. But ye brethren are not in darkenesse that that daye shulde ouertake you as a thefe. ✚ For ye are all the chyldren of lyght, and the chylderen of the daye, we are not of the nyght nother of the darkenesses. Rom. 13. b.Let vs therfore not slepe as the other also, but let vs watch and be sobre. For they that slepe, slepe in the nyghte: and they that be dronken, are dronkē [Page 275] in the nyght. But let vs that are of the daye be sobre, Esa. 5 [...]. c Ephes. [...]. b armed wyth the brestplate of fayth & loue, & the helmet the hope of saluacion. For God B hath not appoynted vs vnto wrath, but vnto optaynynge of health thorow our LORD Iesus Christ, which dyed for vs, ye 2. Cor. [...]. [...] whether we do wake or slepe, we may lyue together with hym. Wherfore comforte one another, & edifye one another, as ye do also. ⊢ And we beseke you brethren Galat. 6. a 2. Tim. 5. bthat ye knowe them that laboure amonge you, and haue ouersyghte of you in the LORD and exhorte you, that ye loue them the more because of theyr laboure, & haue peace wyth them. And we beseke you brethren, rebuke the restlesse, comforte the feble mynded, take vp the weake, be paciēt toward al mē. Mat. 5. e Se yt nomā rendre euel for euell to ony mā, but follow alway vpō it yt good is one vnto another & vnto al mē. Phili. 4. a Reioyce alway.C Luc. 18. a Pray wtout ceassyng. Ephe. 5. b Geue thankes in al thynges. For this is ye wyl of God in Christ Iesu towarde you al. 1. Cor. 14. [...] Quēch not ye spret. Despise not prophecies. And proue al thynges. Kepe ye good is. Abstayne frō all euel liknesse. The very god of peace sāctify you thorowout, yt your whole sprete & soule & body be kepte blamelesse in ye cōming of our LORDE Iesus Christe. 1. Cor. 1. a and .10. c Faythfull is he y• hath called you, which shal also do it. Brethrē, pray for vs. Rom. 16. b 1. Cor. 16. c 2. Cor. 13. c Grete al ye brethrē wt an holy kysse. I charge you by the LORD, yt thys epistle be red vnto al the holy brethrē. 2. Tess. 3. b The grace of our LORD Iesus Christ be wyth you.
The seconde Epistle of the Apostle Paule to the Thessalonians.
The fyrst Chapter.
A PAule, and Syluanus and Timotheus vnto the congregacion of the Thessaloniās in God oure father, and the LORDE Iesus Christe: 2. Cor. 1. a Ephes. 1. a Grace be vnto you and peace from God our father, and the LORD Iesus Christ. We ought to geue alwaye thankes vnto God for you brethrē, euen as it is cōuenient, because your fayth increaseth, and the loue of euery one of you is plenteous towarde eche other: insomuche, that we our selues also do reioyce of you in the cōgregacions of God, for your pacience and fayth in all your persecucions and troubles, the whych ye suffre for an ensample of ye iust iudgemēt of God, yt ye may be coūted worthy in ye kyngdome of B God, wherfore also ye suffre. Yf at ye leest it is ryghte wt God to recōpēce tribulaciō vnto thē ye trouble you, & you yt are troubled rest wt vs, Mat. 24. c and .25. c vnto the reuelacion of the LORD Iesus from heauen wyth the angels of hys power in 2. Pet. 3. a ye flame of fyre, geuynge vengeaūce vnto them whyche haue [Page 276] not knowen God, Rom [...] 2. a and that do not obeye the Gospell of our LORDE Iesus Christe, the which Sapi. 5. shall suffre euerlastynge punishmente in death, Esay. [...]. bfrom ye face of ye LORD, & from the glory of his power, whā he shal come to be glorifyed in hys saintes, and to be made wonderfull in al thē yt haue beleued, because yt our wytnesse vpō you was beleued in yt daye: In the whyche thynge also Coll. 1. [...] we praye alwaye for you, yt our God wyll wyte safe you of hys callynge, yt he fulfyll all the wyl of hys goodnesse, and the worke of fayth in power▪ that the name of our LORDE Iesus Christ be praysed amonge you, & you in the same, accordynge to the grace of oure God, and the LORD Iesus Christ.
The .ii. Chapter.
WE beseke you brethren by A the commynge of oure LORDE Iesus Christe, and oure congregacion in thesame, that ye be not quyckely moued from youre meanynge, nor be afrayed, nother by sprete, nor by worde, nother by an epistle as sent from vs, 2. Petri. [...]. a as thoughe the daye of the LORDE were at hande. Let noman deceaue you by ony meanes for [the LORDE commeth not] excepte Dan. 9. [...]. 1. Tim. 4. a the departynge come fyrste, and the synfull man be disclosed, the chylde of perdicion, whyche Luc. 11. c wythstandeth, and is exalted aboue all that is God, or that is worshipped: insomuch that he do syt 1. C [...]r. 3. b and .6. c in the temple of God, Dan. 11. [...] shewynge hym as though he were God. Do not ye remembre ye whā I was yet wt you, [Page] I tolde you these thynges? And now ye knowe what doth wytholde, that he may be disclosed at hys tyme. [...]. Ioh. 2. c For the mysterye of iniquite doth worke already, only that he that holdeth, let hym holde now, vntyll it be B taken awaye. And than shall yt wycked be disclosed, Iob. 15. d Esa. [...]1. a Dan. 8. d whome the LORD Iesus, shall slaye wyth the breth of hys mouth, and shall destroye wyth the appearaunce of hys commynge, hym, whose commynge is Ioh. 8. d after the workyng of Satanas, Deut. 13. a Mat. 24. b in al power, and tokens, and lyenge wonders, and in all deceatfulnesse of wyckednesse vnto them that perysh, because they haue not receaued ye loue of the truth yt they maye be saued. [...]acha. 5. a Roma. 1. d Therfore shall God sende them the workynge of erroure, that they maye beleue the lye, that al they may be iudged, that haue not beleued the truth but Ose [...]. 7. a haue agreed vnto wickednesse. But we ought to geue God thākes alwaye for you brethren beloued of God, that God hath chosen you the fyrst frutes vnto saluacion, in ye sanctificacion of the sprete, and in the fayth of truth: Vnto the whyche he hath chosen you also thorow oure Gospell, vnto the purchasynge of the glory of our LORD Iesus Christ Therfore brethren stande ye fast, & kepe the tradiciōs that ye haue learned, ether by oure preachynge, or by oure epistle. But the same Iesus Christ oure LORDE, and oure God and father, whyche hath loued vs, & hath geuen [vs] euerlastyng cōforte and a good hope in grace, exhorte [Page 277] youre hartes, and stablyshe them in euery good worke and worde.
The .iii. Chapter.
FArthermore brethrē Math. 9. [...] Ephes. 6. c. Coll. 4. [...] pray A for vs, that the worde of God may procede and be glorifyed as wyth you, & that we maye be delyuered from importune and euel men: Ioh. 6. [...]. for fayth is not euery mans. But the LORD is faythfull, whych shall stablyshe you, and shall kepe you from euell. But we trust in the LORDE of you brethren, that what soeuer we cōmaūde ye both do thē, and shal do them: and the LORD Deut. 29. [...]. and .30. b Iere. 24. b. gyde your hartes in the loue of God, & pacience of Christe. 1. Cor. 5. [...]But we brethrē do warne you in ye name of our LORD Iesus Christ, that ye do wythdraw yourselues frō euery brother walkyng inordinatly, and not accordyng to the ordinaūce the whych they haue receaued vs. 1. Cor. 4. [...]For ye yourselues do knowe howe ye ought to followe vs, for we were not restlesse amōge you, nother dyd we eate the breade of ony man for nought: Act. 18. a. and .20. e. 2. Cor. 11. d 1. Tess. 2. a. but labouryng nyght & day in weerynesse, lest we shulde charge ony mā. Not as though we had had B no power, but yt we shulde geue oure selues ensāples vnto you to followe vs. For whan we were wt you also, we warned you of this: That who so wyl not worke, let him not eat nother. For we herde some to be walkyng amonge you inordinatly, workynge nothyng, but vsyng curiosite. 1. Tess. 4. b.But to thē yt are such we cōmaūde & beseke in the LORD Iesu, yt they labourynge do eate theyr owne bread. [Page] But brethren Gal. 6. a [...]. Ioh. 1. b do not ye faynte doynge well. Yf ther be ony yt doth not obey our word▪ shewe [vs] ye same by a letter, and haue no conuersacion wyth hym, that he may be ashamed and counte hym not as an enemy, but warne hym as a brother. The very God of peace geue you euerlastynge peace in euery place. The LORD be wyth you all. Coll. 4. b The salutacion wyth myne owne hande Paule, whych is the token in euery epistle, so do I wryte. Philip. 4. c 1. Tess. 5. c The grace of oure LORDE Iesus Christe be wyth you all. AMEN.
The fyrst Epistle of Paule the Apostle to Timothe.
The fyrst Chapter.
A PAule an Apostle of Iesus Christe accordynge to Act. 9. b the cōmaū dement of God oure saueour, & Christ Iesu [...]. Tess. 1. a our hope, Act. 16. a. vnto Timothe my beloued sonne in the fayth, [...]. Cori. 1. a Galat. 1. a be grace and mercy & peace from God the father and Christ Iesu our LORD. As I dyd pray y• that yu shuldest remayne at Ephesus Act. 19.20. whā I went into Macedonia, yt thou shuldeste warne some that they shulde preache none otherwyse, 2. Tim. 2. c nother [Page 278] shulde geue hede vnto fables and genealogies that are endelesse whych do rather moue questions,Tit. 3. b. than edifyenge to Godwarde, whych is by fayth. Rom. 1 [...]. b Galat. 6. [...]. For the ende of fayth is charite in Act. 15. b. a pure harte, and a good cō science, and fayth vnfayned. From ye whyche some errynge, they are turned vnto vayne ianglinge, wyllinge to be teachers of the law, not vnderstandynge nother the thynges that are spokē, nor wherof they affirme. ✚ Rom. 7. b. But we knowe Gal. 5. c that the lawe B is good yf ony man do vse the same lawfully, knowynge thys: That the lawe is not ordyned for the ryghteous, but vnto the vnryghteous and disobedient, to the vngodly and synners, to the synfull and vncleane, to the slayers of father and mother, to māslayers, to whoremōgers, to Rom. 1. [...]. the misusynge themselues wyth mankynde, to menstealers, to lyars & for swearers, and what soeuer thynge els doth wythstande wholsome doctrine, whych is accordynge to ye gospell of the glory of the blessed God, whyche is commytted vnto me. I thanke hym that hath comforted me in Christ Iesu oure LORD, because he hath counted me faythfull, settynge me in the office, whyche was fyrste a blasphemer and Act. 9. a. Gal. 1. a. persecuter, and a doer of iniurye, but I haue optayned the mercy of God, for I dyd it ignorauntly in mysbelefe. But the grace of oure LORDE was plenteous wyth the fayth and loue, whych is in Christe Iesu. ⊢ ✚Thys sayenge is true, & by al meanes C worthy to be accepted: Math. 9. b Ioh. 3. c. That [Page] Christe Iesu dydde come into thys world to saue synners, wherof I am the chefe. But I haue optayned mercy therfore, [namely:] that in me Christe Iesus shulde shewe all pacience, to the informaciō of them, that shall beleue hym vnto lyfe euerlastynge. But vnto the euerlastynge kynge immortall, Coll. 1. b inuisible, the onely God, be honoure and glorye for euer and euer. Amen. ⊢ This commaundemente do I commytte vnto the my sonne Timothe, accordynge to the prophecyes in the in tymes past, that thou fyghte in them a good fyght, hauynge fayth & a good conscience, the whych some puttyng awaye, they haue suffred shipwrake concernynge fayth: of the whyche is [...]. Tim. 2. bHymeneus and 2. tim. 4▪ b Alexander, 1. Cor. 5. a the whych I haue delyuered vnto Satanas, yt they learne not to blaspheme.
The .ii. Chapter. ✚
A I Desyre therfore instaūtly before al thynges earnest desires, praiers, requestes & thankesgeuynges to be made for all men, Iere. 29. b Baruc. 1. c for kynges, & all that are ordyned in hygh degre, yt we may lyue a quyete & peaceable lyfe in al Godlynesse & chastite: For yt is good & acceptable in ye syght of oure Saueour God, whych wyl haue all mē to become safe: & to come vnto ye knowlege of the truth. Ioh. 17. a For ther is one God, Gal. 3. c Hebre. 9. c & one mediator of God & men, [namely] the man Christ Iesus, whych hath geuen hymselfe for a redempcion for all men, whose wytnesse is cōfirmed at hys tymes, wherein Roma. 1. a I ame ordyned a preacher [Page 279] and an Apostle (I tell the truth, [...]. Tim▪ 1. b I lye not) a teacher of the Heythē in the fayth & truth. ⊢I wyll men therfore B to praye in Ioh. 7. c euery place, Psa. 13 [...]. [...] lyftynge vp Esa. 1. b pure handes, wythoute wrath or disputynge. Tit. 2. a 1. Petri. [...]. a Lykewyse also the wemen arayenge thēselues in comly apparel, wyth shame fastnesse & sobernesse, not in brayded heeres, or gold, or pearles, or precious cloth, but ye becōmeth wemē promysynge Godlynesse thorowe good workes. 1. Cor. 14. cLet the wemē learne in silēce wt all subiection. But I do not permytte a woman to teache, Gene. [...]. c Ephesi. 5. [...] nor to vse authorite ouer ye man, but to be styll. For Adam was made fyrst, after ye Eua. And Adā was not begyled, but ye womā was begyled, & was in ye trāsgression. But she shalbe saued by engendrynge of chyldrē yf she remayne in fayth, loue & sanctificacion wyth sobrenesse.
The .iii. Chapter.
THys is a faythful worde:A Yf ony man desyreth a byshopryke, he desyreth a good worke. For a bishop must be vnrebukeable, Leuit. 21. b Eze. 44. d Tit. 1. b ye husbande of one wyfe, sobre, wyse, manerlye, chaste, harberous, 2. tim. 2. c a teacher, no drō karde, no fyghter, but styll, no stryuer, not couetous, but a ruler of hys house well, hauynge chyldren obediente wyth all chastite. But yf ony can not rule hys owne house, howe shall he be diligente in the congregacion of God? no newe scolar, leste he beynge heaued vp into pryde, do fall into the iudgement of the deuell. And he muste also haue a good reporte of them that are wythout, [Page] that he do not fall into rebuke & B into the deuels snare. Act. 6. a. The ministers muste lykewyse be chaste, not dubble tunged, not geuen to muche wyne, not followynge fylthy lucre, hauynge the mystery of fayth in a pure conscience. And let these also be proued fyrst, and let thē so ministre, hauynge no blame. The wemē lykewyse chaste, not backbytynge, sobre, faythfull in all thynges. Let the ministers be the husbādes of one wyfe, whych gouerne theyr chyldren wel, & theyr houses. Mat. 13 b. and .25. b. c. For they that shall ministre well, they shall get themselues a good degre, and much boldenesse in ye fayth whych is in Christe Iesu. These thynges do I wryte vnto the my sonne Timothe, hopynge me to come vnto the shortely: but yf I shall tary longe, that thou mayest knowe how thou must be cōuersaūt in the house of God, the whych is ye congregacion of the lyuynge God, the staye and Math. 16. c stablyshmente of the truthe. And wythout naye it is a greate mystery of Godlynesse Ioh. 1. b. the whych is shewed in the fleshe, is iustifyed in ye sprete, Luce. 2. b. Ephe. 3. b. dyd appeare vnto the angels, is preached vnto the Gentyls, is beleued in the worlde, & Philip. 2. ais taken vp in glory.
The iiii. Chapter.
A BVt the sprete sayeth euidentlye, [...] ▪ Tim. 3. a 2. Petri. 3. a Iude. 1. c. that in the laste dayes shall some 2. Tes. 2. b departe from the fayth, geuynge hede vnto spretes of errour, & doctrines of ye deuels, speakyng lyes in hypocrisy, & hauyng theyr cōsciēce marked wyth an whote yrō, forbyddynge [Page 280] to mary, and to abstayne from meates, the whych god hath created Gen. 1. d. to be taken of the beleuynge wyth Mat. 26 d Act. 27. d. thā kesgeuynge, and thē that haue knowen the truth. Because Gene. 1. d Eccli. 39. f. Act. 10. b. euery creature of God is good, and nothynge is to be refused that is receaued wt thankesgeuynge: for it is hallowed thorowe the worde of God, & prayer Puttynge forth thys vnto the brethren thou shalte be a good minister of Christe Iesus, 2. Tim. 3. [...] beynge noryshed wyth the wordes of fayth and good doctrine, the whych thou haste attained vnto. 1. Tim. 1. a 2. Tim. 2. a But eschue vncomly and B olde wyuysh fables, and exercyse thy selfe vnto Godlynesse. Coll. 2. c For bodely exercyse is profitable vnto lytle, but Godlynesse is profytable for all thynges, hauynge promyse of Leuit. 18. [...] ye lyfe that now is, and that is to come. Thys is a faythfull sayenge, & worworthy of all receauynge. For therfore do we both laboure and are cursed, because we hope in the lyuynge God, whych is the Saueoure of all men, specially of the beleuynge. Cō maunde and teache these thynges. Titum. 2. bLet nomā despyse thy youth, Titu. 2. [...] 1. Pet. 5. [...] but be an ensample of the beleuynge in worde, in conuersacion, in loue, in fayth, in chastite. Geue hede vnto readynge, exhortacion, and doctrine vntyl I come. Despyse not the grace that is in the, the whyche is geuē vnto Act. 6. [...] and .8. a 2. Tim. 1. [...] the by prophecy and the layeng on of the handes of ye Elder. Thinke vpon these thynges, be diligente in these thynges, that thy profyte maye be manifest vnto all mē. Take hede vnto thyselfe and vnto teachynge, [Page] and be diligent in them. For doyng thys, thou shalte saue both thyselfe, & them that heare the.
The .v. Chapter.
A REbuke not an Elder, but praye as a father:Leuit. 19. g the yonger men, as brethren: the elder wemen as mothers: the yonger wemen, as systers, in all chastite. Honour the wedowes, that are wedowes truly. And yf ony wedowe hath chyldren or chyldes chyldren, let them learne fyrste to rule theyr house, and Eccli. [...]. b. to recompence vnto theyr parentes: For that is acceptable before God. Luce. 2. f. [...]. Cori. 7. d. But she that is truely a wedowe & forsaken, let her hope in God, and continue in prayers and supplicacion nyght and day. For she that hath pleasures, lyuynge she is deade. And commaunde thys, [namely] that they be vnblameable Gal. 6. b.But yf ony hath no care, and specially of hys householde, thesame hath denyed the fayth, [...]. Petri. 2. d and is worse thā B an infidele. Let no wedowe be chosē lesse than of thre score yeare, whych hath ben the wyfe of one husbande, hauynge a good reporte in good workes, yf she hath brought vp chyldren, [...]. Petr. 4. b yf she hath receaued at lodgynge, yf she hath washen the sayntes fete, yf she hath ministred vnto them that suffre tribulacion, yf she hath followed vpon euery good worke. But eschue the yonger wedowes. For whā they are waxen wanton in Christe, they wyll mary, hauynge damnaciō, because they haue cast away ye fyrst fayth. Titu. 2. a And beynge also ydle they learne to go aboute from house to [Page 281] house: not only beynge ydle, but also full of wordes and busy bodyes, speakynge thynges that nede not. 1. Cor. 7. a But I wyll the yonger women to mary, to brynge forth chyldren, to be house wyues, to geue no occasion vnto the aduersary to speake euell. For some are turned backe already after Satan. Yf ony faythfull hath wedowes let hym ministre vnto them, that ye congregacion be not charged, yt they whych are true wedowes may haue ynough. The Elders that rule well, C let them be counted worthy of dubble honoure: specially they yt laboure in the worke and doctrine. For scripture sayeth: Deut. 25. a 1. Cori. 9. b Thou shalt not mosell the mouthe vnto the oxe treadynge out ye corne. And: The Mat. 10. a labourer is worthy of hys wages. Deut. 19. [...] Receaue no accusaciō agaynst an Elder, saue vnder two or thre wytnesses. Them that synne, rebuke in the presence of all, that the rest also be afrayed. I testifye before God, & Christ Iesu, & hys chosen angels, that thou do kepe these thynges wtout fore iudgement, doynge nothynge leanynge to ye one party. 1. Tim. 2. b Laye not handes haistely vppon ony man, nother be partener of other mens synnes. Kepe thyselfe chaist. Eccli. 31. d Drynke nomore water, but vse a lytle wyne because of thy stomake & thyne oftē sycknesses. Some mens synnes Gal. 5. [...] are manifest, goynge afore to the iudgement, and the [synnes] of some do followe also. Lykewyse also are the good dedes manyfest, and they that are otherwise, can not be hydde.
The .vi. Chapter.
[Page] A WHatsoeuer 1. Cor. 7. c Ephes. 6. a 1. Petri. 2. c seruaūtes are vnder the yocke, let them estyme theyr maysters worthy of al honoure, left the name and doctrine of the LORD be euel spokē of. But they that haue faythfull maysters, let them not despyse them because they are brethrē: but serue them rather, because they are faythfull and beloued, for they are partakers of the benefytes. Teach and exhorte these thynges. Gal. 1. bYf ony man teacheth otherwyse, & agreeth not vnto the wholsome wordes of our LORDE Iesus Christe, and vnto that doctrine, whych is accordyng to Godlynesse, he is proud, knowyng nothyng, but is not soūde aboute questions and stryfes of wordes, 1. Tim. 1. a Tit. 3. b of ye which do sprynge enuyes, contencions, blasphemyes, euel surmysynges, disputynges of men that are corrupt mynded, and [...]. Tess. 2. b that are robbed of the truth, supposyng Godlynesse B to be lucre. And truely Godlynesse Pro. 15. b Hebr. 1 [...]. c wyth sufficience is a greate vaūtage. Iob. 1. c For we brought nothyng into thys worlde, it is no doute that we can cary nothynge awaye. Eccli. 29. d But hauynge foode & wherwyth we may be clothed, let vs be cōtent with thē. Pro. 23. a Mat. 13. cFor they that wyll become ryche, fal into temptacion and the snare of the deuell, and many vnprofytable & hurtefull lustes, ye whych do drowne a man vnto death and perdicion. For the roote of all euel is couetousnesse, the whych some lustynge for, they haue erred from the truth, and haue tangled themselues in many grefes. 1. Tess. 2▪ cBut thou O man of God [Page 282] flye these thynges, but follow ryghteousnes, godlynes, faith, loue, paciēce, mekenes: fyght a good fyght of fayth, C laye holde vpō eternal lyfe, vnto the which yu arte called, & hast knowleged a good knowlege before many wytnesses. I commaūde the before God, whych 1. Reg. 2. b Act. 17. [...] quyckeneth all thynges, and before Christ Iesu, which wytnessed a good wytnesse before Pōtius Pilate, hat thou kepe the commaundement without spot, vnblameable, vntyll the commynge of our LORDE Iesus Christ, whome shall shewe at hys seasons the blessed, & only myghty Apoca. 17. [...] and .19. c kynge of kynges, and LORDE of lordes, whych only hath immortalite, and dwelleth in the lyght not approcheable, Ioh. 1. b 1. Ioh. 4. b whome noman dyd euer se, nother can se, vnto whome be honoure & empyre for euerlastynge. Amen. Vnto the rych of this world D cōmaunde not to mynde hyghly, nother to trust in the vncertaynte of ye ryches, but to do well in the lyuyng God, (whych geueth vs all thynges plētyfully to enioye,) to become rich in good workes, to geue with a good wyll, to distribute, Mat. 6. c to gather themselues a treasure, a good fundament in tyme to come, that they may laye holde vpon ye true lyfe. O Timothe kepe ye whych is cōmytted vnto the, eschuynge vngoostlye newnesses of wordes, & opposicions of a false name of knowlege, ye whyche as some promysed, they are fallen awaye cō cernynge fayth. Grace be wyth the. AMEN.
The seconde Epistle of Paule the Apostle to Timothe.
The fyrst Chapter.
A PAule an Apostle of Iesus Christ by the wyll of God, accordyng to the promise of the lyfe whych is in Christ Iesu, vnto Timothe my moost deare sōne: 1. Cori. 1. a Gal. 1. a Grace and mercy and peace from God our father, and Christe Iesu oure LORDE. I thanke my God, Act. 22. a Philip. 3. a whom I serue fro my for elders in a Rom. 1. a pure conscience, that wythout ceassynge I make mē cion of the in my prayers, desyrynge nyght and daye to se the, beynge aduysed of thy teares, that I maye be fylled wyth ioye, callynge to mynde that fayth, whych is vnfayned in the and whych dwelte fyrst in Lois thy graundmother, and Eunice thy mother: and am assured that in the also For the whyche cause I exhorte the that thou do rayse agayne the grace of God whych is in the by ye layeng on of my handes. Rom. 8. b For God hath not geuen vs the sprete of feare, but of power, and loue, & of sobernesse. B Rom. 1. b Be not therfore ashamed of ye wytnesse of our LORD, nor of me Ephe. 3. a hys presoner, but laboure wyth the Gospel accordyng to the power of God, whych Ephes. 1. a Titum. 3. a hath delyuered vs, and called wyth an holy callynge: not accordynge to oure workes, but accordynge to hys purpose & grace, which [Page 283] is geuē vs in Christ Iesu before the euerlastynge tymes. But is nowe made manifest by the lyghtenynge of our saueour Iesus Christ,1. Cor. 15. [...]. Heb. 2. c which truly hath destroyed death, and hath lyghtened lyfe and vncorrupcion by the Gospell, Roma. 1. a 1. Tim. 2. a where vnto I am ordyned a preacher, an Apostle, & teacher of the Heythen. For the whyche cause also I suffre these thynges, but am not ashamed. For I knowe whō I haue beleued, and am sure that he is able to kepe it that I haue cōmytted vnto hym vntyll ye daye. 2. Tim. 3. b Haue C thou the ensample of the wholsome wordes, whyche thou haste herde of me, in fayth and in loue in Christe Iesu. Kepe the good thyng cōmytted vnto the thorow ye holy goost, whych dwelleth in vs. For thys thou knowest, that they are all turned fro me, whych are in Asia, of whose sorte is Phygelus, and Hermogenes. God geue mercy vnto the house of 2. Tim. 4. c Onesiphorus, for he hath ofte refreshed me, & was not ashamed of my cheine but whā he was come to Rome, Mat. 25. c he sought me diligētly & dyd fynde me. The LORD graūt him to fynd mercy of god in ye day. And how much he hath serued me at Ephesus knowest thou best.
The .ii. Chapter. ✚
BE thou therfore stronge A my sōne in ye grace whych is in Christ Iesu, and the thynges that thou haste herde of me by many wytnesses, Titū. 1. [...]. ye same commytte vnto faythfull men, whych shalbe mete also to teach other. Laboure as a good souldyour of Christe Iesu. Noman warrynge [Page] vnto God tangleth hymselfe wyth worldly busynesses, yt he may please hym, whych hath alowed hym. For he also that stryueth for a maystrye, shall not be crowned, wythout he stryue lawfully. 1. Cor. 9. b The labourynge husbandman must fyrst receaue of ye frutes. Marke what I saye: for God shall geue the vnderstandynge in al thynges. ⊢ Remembre the LORDE Iesus Christe Rom. 1. a of the sede of Dauid to be rysen frō the deade, accordyng to my Gospell, in the whyche I laboure vnto bandes, as doynge euel: but the worde of God is not boūde. Act. 20 c Ephes. 3. a Coll. 1. c Therfore do I suffre all thynges for the chosens sake, that they also optayne the saluacion, whyche is in Christe Iesu, wyth heauenly glory. B Thys is a true sayenge:Rom. 6. b For yf we be deade with hym, we shal also lyue wyth hym: Rom. 8. b Yf we shall haue pacience, we shal also raygne wyth him: Luc. 12. ayf we shall denye hym, he shal also denye vs: Nu. 23. c Rom. 3. a yf we beleue not, he abydeth faythfull, he can not deny hymselfe. Admonysh these thynges, testifyeng before ye LORD. Stryue not wt wordes, for yt is profytable for nothynge, saue to ye subuertynge of the hearers. Study to shew thyselfe alowable vnto God, a Mat. 24. d workmā not beynge ashamed, treatynge ye worde of God aryght. [...]. Tim. 1. a 4. a. 6. a 2. Tim. 2. c As for vnholy & vaine talkynges do yu eschue, for they auail much vnto vngodlines, & theyr word fretteth as a cāker: of ye whych sorte is [...]. Tim. 1. c Hymeneus & Philetus, whyche are fallē awaye frō the truth, sayeng the resurreccion to be past already, & haue ouerthrowē ye fayth of some. [Page 284] But the sure foundamente of God doth stāde, hauyng thys seale: Ioh. 10. b The LORDE knovveth them that are hys. And: Euery one that calleth vpon the name of the LORDE, departeth from vvyckednesse. Rom. 9. c In a C great house are vessels not onely of golde and syluer, but also of woode & of earth: & some truely vnto honour but some vnto dishonoure. Yf ony mā therfore shal clense hymselfe frō these, he shalbe a vessel vnto honour beynge hallowed & mete for ye LORDE ready vnto euery good worke. 1. Tim. 6. cFlye ye lustes of youth, but followe ryghteousnesse, faythe, hope, loue, & peace wyth them yt cal vpon ye LORDE wt a pure harte. 1. Tim. 1. a 4. a. 6. a 2. Tim. 2. b Tit [...]. 3. b Eschue foolysh questions & wythout doctrine, knowynge that they engender stryfes. But the seruaunte of the LORDE behoueth it not to stryue, but to be gentle toward al mē, 1. Tim. 3. a apte to teach paciente, Gala. 6. a wyth softnesse rebukyng them yt wythstāde the truth, yf God at ony tyme wyll geue them repentaunce to knowe the truth, & repent from the snares of the deuell, of whō they are holdē captiue vnto his wyl.
The .iii. Chapter.
BVt be sure of thys, yt 1. Tim. 4. a 2. Petri. 3. a Iude. 1. c in ye A laste dayes shall perylous dayes be at hāde, and mē shalbe louyng of thēselues couetous, hyghmynded, proude, cursed speakers, not obeyeng fathers & mothers, vnkynde, wycked, wtout affeccion, wtout peace, accusers, lecherous, vnmercyfull, wtout kyndnesse, traytours, malepart, puft vp, louers of pleasures more than of God, hauynge [Page] truly a shyne of Godlynesse, but denyenge the power of it: And eschue them. Titum. 1. c For of them are they that go thorow from house to house, & leade ye woman ladē wt synnes captiue, whych are led wt sūdery lustes, euer learnynge, & neuer attaynynge vnto ye knowlege of the truth. Exod. 7. b But as Iamnes & Mambres wythstode Moses, euen so do they also resyste the truthe, men beynge corrupte of mynde, lewde cōcernyng fayth, but farther shal they not profit: for theyr foly shalbe manyfest vnto all mē, as B theyrs was. But yu hast attayned vnto my doctrine, fashiō, purpose, saith longe sufferynge, loue, pacience, persecucions, sufferynges, such as happened vnto me Act. 13. c and .14. a 2. Cor. 1. b at Antioche, Iconium, Lystris, what maner of persecucions I haue suffred: & out of thē all hath the LORDE delyuered me. Psal. 33. c Eccli. 2. aAnd all they that wyll lyue Godly in Christ Iesu shal suffre persecuciō. But wycked men & miscariers shall waxe worse & worse, errynge, & bringynge into erroure. 2. Tim. 1. c But abyde yu in those thynges yt thou hast learned, & are cōmytted vnto the, knowynge of whome thou hast learned them, & that thou hast knowen the holy scriptures fro thy youth, the whych are able to instructe the vnto saluacion, thorow the faith that is in Christ Iesu. 2. Petri. 1. d For all scrypture beynge inspired frō heauē is profitable to teach, to rebuke, to correcke, to enfourme in ryghteousnesse, that the man of God be perfecte, taught vnto euery good worke.
The .iiii. Chapter.
[Page 285] I Testifye before God and A Iesus Christe, whych shal iudge ye quycke and deade by his cōmyng, & his kyngdome: preach ye worde, be earnest in seasō & out of seasō, reproue, beseke, rebuke wt al paciēce & doctrine. For the tyme shall come whan they shall not suffre the wholsome doctrine, but shall heape maysters vnto them accordynge to theyr desyres, whose eares shall ytch, and from the truth truely shall they wende theyr hearynge, & shalbe turned vnto fables. But watch thou, laboure in al thynges, accōplyshe the worke of a preacher, fulfyll thy seruyce, be sobre. 2. Petri. 1. cFor I am now offred, and ye tyme of myne vnlowsynge is at hande. I haue foghten a good fyght, Ioh. 17. a I haue fulfylled my course, I haue kept the B fayth. Moreouer ther is layed vp, 1. Cor. 9. d 1. Petri. 5. a a crowne of righteousnesse for me, the whyche the LORDE the ryghteous iudge shall geue me in that daye: & not only vnto me, but also thē that loue hys cōmynge. Make hayst to come soone vnto me. For Coll. 4. b Philip. 1. c Demas hath lefte me, louynge thys worlde, & is gone to Thessalonica, Crescēs in Galatia, Titus in Dalmatia, Lucas only is wt me. Take Coll. 1. [...] Marke & brynge hym wt the, for he is profytable vnto me in ye seruice. Tychicus haue I sente to Ephesus. The cloke yt I haue lefte at Troas wyth Carpus, cōmynge brynge it wt the, & the bokes, but specially ye parchemē tes. 1. Tim. [...]. [...] Alexāder ye coppersmyth hath shewed to me much euell, ye LORD shall restore hym accordynge to hys workes [Page] whome do thou also eschue: for he dyd greatly wythstande our wordes C In my fyrst answerynge dyd nomā assiste me, but they all forsoke me: I praye that it be not layed to theyr charge. But the LORDE stode by me, and comforted me, that by me be the preachynge fulfylled, and that al nacions maye heare, and I am delyuered out of the Lions mouth. The LORDE shall delyuer me frō euery euell worke, & shall make me safe in to hys heauēly kyngdome: vnto whō be glory for euer and euer. Amen. Grete Act. 18. a Rom. 16. a. Priscilla & Aquila, & ye house of Onesiphorus. Rom. 16. c Erastus dyd remayne at Corinthus. But Act. 21. d Trophimus haue I lefte sycke at Miletus. Make haist to come before wynter. Eubulus, and Pudens, and Linus, & Claudia, & all the brethren do salute the. The LORDE Iesus Christe be with thy sprete. Grace be wyth you. AMEN.
The Epistle of the Apostle Paule to Titus.
The fyrst Chapter.
A PAule the seruaunt of god, and an Apostle of Iesus Christ accordynge [...]. Tim. 1. b to the fayth of ye electe of God, & knowlege of ye truth, which is accordyng [Page 286] to Godlinesse into the hope of euerlastyng lyfe, the whych Roma. [...]. a God ye doth not lye hath promysed before ye euerlastynge tymes: but hath shewed at hys seasons his word by ye preachynge, whych is cōmitted vnto me accordynge to the commaundement of God our Saueour, vnto 2. Cor. 8. c Titus my deare sōne after ye cōmune fayth grace, & peace frō Epes. 1. a Philip. 1. a God the father, & Christ Iesu our Saueoure. For this B thynges sake haue I lefte ye in Creta that the thynges yt are lackyng, thou shuldest redresse them, & that thou do ordyne Elders thorow the cyties as I also haue appointed the. Yf ony be wythout blame, the husbande of one wyfe, hauynge faythful chyldrē, not accused of ryote, or not subiecte. 1. Tim. 3. a For a byshop must be blamelesse, as mat. 24. d 1. Cor. 4. a the steward of God, not proude, not angry, no dronkarde, no fyghter Leuit. 10. c Ephes. 5. [...]not desyrous of fylthy lucre: but harberous, gentle, wyse, sobre, ryghteous, holy, tēperate, 2. Es [...]. 4. c enbracynge that faythfull worde, whych is accordynge to the doctrine, that he maye be able to admonysh with wholsome doctrine, and to improue them also that gaynsaye. Act. 15. a 2. Cor. 11. c For ther are many C disobediente, vayne [...]anglers and deceauers: but specially they that are of the circumsion, whyche ought to haue ben rebuked, 2. Tim. 3. a whyche subuerte whole houses, teachynge thynges that they oughte not, because of fylthy lucre. One of theyr owne prophetes sayde: The Cretians are alwaye lyers, euell beastes,Epimenides slowe bellyes. That wytnesse is true. Wherfore rebuke thē sharpely, [Page] that they maye be sounde in ye fayth, not geuynge hede to Iewysh fables, and commaundementes of men turnynge from the fayth. Math. 12. a and .23. c All thynges are cleane vnto the cleane: but Ro. 14. c vnto the vncleane and vnbeleuynge is nothynge cleane, but theyr mynde & conscience are defyled. They confesse them to knowe God, but wyth the dedes they denye hym: seynge they are abhominable, and vnbeleuynge, and vnmete vnto euery good worke.
The .ii. Chapter.
A BVt speake thou ye thynges yt become wholsome learnynge. The elder mē that they be sobre, chast, wyse, sounde in fayth, in loue, in pacience. 1. Tim. 2. bThe elder wemen lykewyse yt they vse holy apparell, 1. Tim. 5. b be not accusers, not geuen to much wyne, teachynge well, that they maye teache wysedome. The yonger wemē, that they loue theyr husbandes, that they loue theyr chyldren, wyse, chaste, sobre, carynge for theyr house, gentle, Gen. [...] ▪ [...] obediente vnto theyr husbandes, that ye worde of God be not euell spoken of. Exhorte the yonge men lykewyse that they be sobre. In all thynges shewe thyselfe 1. Tim. 4. b. [...]. Petri. 5. a an ensample of good workes in learnynge, in vpryghtenesse, in grauite, in the wholsome worde, [that it be] vnreprouable: that 1. Petri. 2. b and .3. b he yt wythstandeth, may be B ashamed hauynge no euel thyng to saye of vs. Ephes. 6. a Coll. 3. c The seruaūtes to be obediente vnto theyr maysters, to be pleasynge them in all thynges, not answerynge agayne, not pyckynge, [Page 287] but shewynge good faythfulnesse in al thinges, that they garnysh the doctryne of God oure Saueoure in all thynges. ✚ For the grace of God oure Saueoure hath appeared vnto all men, teachynge vs, that we denyenge vngodlynesse and 1. Ioh. 2. c worldly lustes, maye lyue soberly, ryghteously and Godly in thys world, waytyng for the blessed Math. 25. c hope, and the commynge of ye glory of the great God, and oure Saueoure Iesus Christe, Rom. 8. a Gal. 3. bwhich gaue hymselfe for vs, that he shulde redyme vs from all wyckednesse, and Act. 15. b Ephes. 5. [...] shulde clense vnto hymself an acceptable people, a follower of Ephes. 2. b good workes. Speake these thinges, and exhorte, ⊢ and rebuke wyth all earnest. 1. Tim. 4. b Let noman despyse the.
The .iii. Chapter.
ADmonish Rom. 13. a 1. Pet. 2. c them to be obediente A vnto prynces and powers, and to obeye the commaundemente, to be ready vnto euery good worke, Rom. 1 [...]. b. c to speake euell of noman, to be no stryuers, but softe, shewynge all gentlynesse towarde all men. For we ourselues also were sometyme foolyshe, vnbeleuynge, goynge astraye, seruynge dyuerse desyres & pleasures, lyuynge in malyce and enuye, hatefull, hatynge ech other.✚ 2. Tim. 1. b But whā the kyndnesse & gentlynesse of oure Saueoure God had appeared, not of the workes of ryghteousnesse that we haue done, but accordynge to hys mercy hath Rom. 8. c he saued vs, thorowe Ioh. 3. [...] Ephes. 6. a the fountayne of the newe byrth & renewynge of ye holy goost, whō he hath poured forth vpō vs plē tyfully [Page] thorow Iesus Christ our Saueoure that we beynge made ryghteous Act. 15. b Ephes. 2. a by hys grace we may be heyres, accordynge to the hope of euerlastynge B lyfe. ⊢ It is a faythful worde. And of these wolde I haue the to strengthē thē, that they whych beleue in God, maye study to excel in good workes. These thynges are good and profytable vnto men. 1. Tim. 1. a and .6. a 2. Tim. 1. c But eschue foolyshe questions and genealogies, & contentions, and stryfes of wordes: for they are vnprofitable and vayne. Math. 18. b [...]. Tess. 3. a Roma. 16. bEschue the man that is geuē to sectes after the fyrst and seconde admonicion, knowyng that he that is such one, is peruerted, and synneth, seyng he is condemned by hys owne iudgemente. Whan I shall haue sent Artemas vnto ye or Tychicus, make haist to come vnto me to Nicopolis: for there haue I purposed to wynter. Sende Zenas the lawer and Act. 1 [...]. c 1. Cor. 1. b [...]. a. 16. b Apollo diligently afore, that nothynge be wantynge vnto them. And let ours learne to excell in good workes vnto necessarye vses, that they be not frutelesse. All they that are with me do salute the. Salute them that loue vs in fayth. The Grace of God be wyth you all. Amen.
The Epistle of Paule the Apostle to Philemon.
The fyrst Chapter.
PAule the presoner of A Christe Iesu, and the brother Timothe vnto Philemon the beloued, & oure helper, and vnto Apphia the moost beloued syster, and Col. 4. b Archippus oure fellowsouldyour, and vnto the cōgregacion that is in thy house 1. Cor. 1. a 2. Cor. 1. a Gal. 1. [...] Grace be vnto you and peace frō God our father, and the LORD Iesus Christe. I thanke my God, makynge alwaye a remembraunce of ye in all my prayers, hearynge of thy loue and the fayth that thou hast in the LORDE Iesus, and vnto al saintes, that the fellowship of thy fayth be euident in the knowlege of euery good worke in you in Christ Iesu. For I had great ioye and consolaciō in thy loue, because that the entrayles of the sayntes (brother) dyd reste B thorow the. For the whyche cause I beynge bolde to cōmaunde in Christ Iesu, the thyng that maketh matter, because of loue, I do requyre it the more, seynge I am such one, namely Paule the aged, and now also ye presouer of Iesu Christ: I beseke the for Coll. 4. [...]Onesimus my sōne, whom I haue begotten in bandes: which somtyme was vnprofytable vnto the, but now [Page] profytable both vnto me and vnto ye, whom I haue sent agayne vnto the. But receaue thou hym (that is myn entrayles,) whom I wold haue kept wyth me, that he myght haue ministred vnto me in the bandes of the Gospell in steade of the: but I wold do nothynge wythout thy counsell, that the good that thou doest were not as of cōpulsion, but wyth a good C wyll. For happely therfore went he frō the for a season, that thou myghtest receaue hym foreuer, not nowe as a seruaunt, but in steade of a seruaunte a faythfull brother, specially vnto me: but how much more vnto the, both in the flesh & in ye LORD? Yf thou holdest me therfore for a cō paniō, receaue him as me. But yf he hath hurte or oweth ought vnto the, laye that to my charge. I Paule haue wrytten it wyth myne owne hande. I wyll restore it, so that I do not saye vnto the, yt thou doest owe thyselfe also vnto me. Thus brother shall I enioye the in the LORDE, refresh yu myne entrayles in Christ. I haue wrytten vnto the trustynge in thyne obedience, knowynge that thou wilt do aboue it that I do say & make redy also a lodgyng for me: for I truste me to be restored vnto you thorowe youre prayers. Coll. 1. [...] and .4. b Epaphras my fellowpresoner saluteth the in Christ Iesu, [and] Marke, Aristarchus, Demas and Luke, my helpers The grace of oure LORDE Iesus Christ be wyth your sprete. Amen.
The Epistle of Paule the Apostle to the Hebrues.
The fyrst Chapter.
GOd speakynge in tymes A paste diuersly & many wayes vnto our fathers by his prophetes, at the last hath he spokē in these dayes vnto vs by hys sōne, Math. [...]8. c whome he hath made heyre of al thynges, by whom also he hath made the world. The whych seynge Sap. 7. d 2. Cor. 4. a Coll. 1. d he is the bryghtnesse of the glory, and the fygure of hys substaunce, bearynge vp al thynges by the worde of hys power, Ephes. 1. [...] makynge a clensynge of synnes, he sytteth at the ryghthāde of the maieste in ye heyght: beynge become so much better thā angels, as Math. 1. c Luce. 2. a Philip. 2. [...] he hath optayned by heretage a more excellente name thā they. For vnto whome of B ye angels said he at ony time. Psal. 2. a Act. 13. d Thou arte my sonne, thys daye haue I begotten the? And agayne: 2. Reg. 7. c I shalbe a father vnto hym, & he shalbe a sonne vnto me. And whan he bryngeth the fyrst begottē sonne agayne into the cōpasse of ye worlde, he sayeth: Psal. 96. a And let all the angels of God worshippe hym. And vnto ye angels truly sayeth he: Psal. 103. a Whych maketh hys angels spretes, & hys ministers a flame of fyre. But vnto the sōne. Psal. 44. b Thy seat God is for euer and euer, the rodde of thy kyngdome is a rod of ryghteousnes. [Page] Thou hast loued ryghteousnesse, & hast hated wyckednes, therfore hath God, euen thy God anoynted the wt oyle of gladnesse aboue thy companions. And: Psal. 10 [...]. d Thou LORD dyddest create the earth at the begynnynge, and the heauens are the workes of thy handes. Psal. 101. d Esai. 51. b 2. Petri. 3. b They shall perysh, but thou shalt endure, and they all shall waxe olde as a garmente. And as a cloth shalte thou chaunge them, and they shalbe chaunged: but thou arte euen the same, and thy yeares shall not fayle. ⊢ But vnto whome of the angels sayd he at ony tyme: Psal. 109. a Syt thou at my ryghthande, vntyll I lay thyne enemyes a foote stoole of thy fete? Are they not all ministrynge spretes, sente to the ministracion, because of thē that do receaue the heretage of saluacion?
The .ii. Chapter.
A WE oughte therfore more earnestly to marke ye thinges that we haue herde, lest happely we do flowe thorow. For yf the worde Gen. 18. c and .19. c that was spoken by angels, became sure, and euery transgression and disobediēce dyd receaue a due recompence of rewarde: howe shall we escape yf we shall despyse so greate a saluacion? the which Marc. 1. b after that it began fyrste to be preached by the LORD, by thē that herde it, Marci. 16. c it was confyrmed vppon vs, God bearynge wytnesse Act. 15. b wt tokens, and wonders, and dyuerse miracles, and gyftes of ye holy goost, B accordynge to hys owne wyll. For God hath not subdued the worde to come, whereof we speake vnto angels. [Page 290] For one testifyeth in a place, sayenge: Psal. 8. d What is man, that thou arte myndeful of hym? or the sōne of of man, because yu doest visite hym? Thou haste made hym a lytle lesse than the angels, thou hast crowned hym wyth honoure and glory, & hast set hym aboue the workes of thy hā des. All thynges hast thou put in subieccion vnder hys fete. 1. Cor. 15. c For in that he hath put all thynges vnder hym, he hath lefte nothynge yt is not put vnder hym. Neuerthelesse now do not we yet se all thynges put vnder him. But him which is made a lytle lesse thā the angels [namely] Iesus, we se Pilip. 2. a to be crowned wyth glorye & honoure, by the reason of the sufferynge of death, that by the grace of God he 1. Cor. 15. f shuld taiste of death for all men. For it became hym, for whose sake are all thynges, and by whome are all thynges, whych had brought many chyldrē vnto glory, the author of theyr saluacion, to be made perfecte thorow sufferynge. For he that sanctifyeth, and they that are sanctifyed, are all of one. For the whyche C cause he is not ashamed to call them brethren, sayenge: Psal. 21. c I shal shewe thy name vnto my brethren, in the myddes of the cōgregacion wyl I prayse the. And agayne: Psal. 17. a Esai. 12. a I shalbe trustyng in hym. And agayne: Esay. 8. d Beholde, here am I, and the chyldren whyche God hath geuen me. Because therfore that chyldren haue taken parte wyth flesh and bloude, Pilipi 2. [...] he lykewyse hath also takē parte wyth thē, Osee. 13. c 1. Cor. 15. [...] 2. Tim. 1. b that by death he myghte destroye hym, whych had the rule of death: that is, [Page] the deuell, and that he myghte delyuer them that were in bondage all theyr lyfe tyme, by reason of ye feare of death. For he taketh no where the angels vpon hym, but the sede of Abraham taketh he vpon hym. Wherfore he oughte [...]llip. [...]. a to be lyke vnto his brethrē in all thynges, that he myght become a mercyful and faythful byshoppe by God, that he myght be fauourable vnto the peoples synnes. Heb. 5. aFor in that thynge wherein he suffred and was proued, he is able to helpe them also that are tempted.
The .iii. Chapter.
A WHerfore ye holy brethren, partakers of the heauenly callynge, consydre the Apostle and byshop of oure acknowlegynge, [namely] Iesus, whyche is 1. Cor. 4. a faythfull vnto hym that hath ordyned hym, euen Nu. 12. a as Moses also in all hys house. For thys man was counted worthy of greater glory before Moses, as he hath more prayse that buyldeth a house, thā the house it selfe. For euery house is builded of some body, Gen. 1. abut he that created all thynges, it is God. And Moses truly was faithful in al his house lyke a seruaunte, Deut. 18. c for a wytnesse of those thynges that were to be spokē: But Christe lyke as a chylde in hys owne house, [...]. Cor. 3. b and .6. c the whyche house are we yf we shall kepe stedfast the confidence and reioycynge of Rom. 5. a hope vnto the ende. Wherfore as sayeth the holy goost: Psal. 94. b To day yf ye shal hear hys voyce, harden not ye youre hartes, Exod. 17. a as in the prouokynge to anger accordyng to the daye of temptaciō [Page 291] in the wyldernesse, where youre fathers dyd tēpte me, they proued me and Deut. 11. [...] sawe my workes forty yeare. Wherfore I was wroth wyth thys generaciō, and sayd: These do euer erre wyth theyr hartes. But they dyd not knowe my wayes, vnto whō I dyd sweare in myne anger, yt they shall not entre into my reste. Take B hede brethrē, lest ther be an euel vnbeleuynge harte in ony of you, to departe from the lyuynge God: but exhorte yourselues euery daye so lōge as it is called Hebre. 13. b to daye, that none of you be hardened wyth the deceatfulnesse of synne. For we are become partakers of Christe, Mat. 10. c and .24. a yf we at the leest kepe sure the begynnynge of hys substaunce vnto the ende, vntyl it is sayde. Psal. 94. b To daye yf ye shal hear hys voyce, harden not your hartes, as in that prouokynge to anger. For some as they herde, dyd prouoke to anger, but not all they that wente oute of Egipte by Moses. But wyth whome was he angry the fortye yeares? Was it not wyth them that dyd synne, whose bodyes were ouerthrowen in the deserte? Num. 14. [...] But vnto whome dyd he sweare not to entre into hys reste▪ saue vnto them that were vnbelyuynge? And we se that they coulde not entre into hys reste because of vnbelefe.
The .iiii. Chapter.
LEt vs therfore feare leste A happely the promise of entrynge into hys reste beynge left, ony of vs be supposed [Page] to be wantyng: For it is shewed vnto vs also, as vnto them. Esay. 7. b Roma. 2. b But the worde of the preachynge dyd not auayle them, not beynge myxte wyth the fayth of them that herde it. For we that haue beleued shall entre into hys rest, as he hath sayde: As I haue sworen in my wrath, they shall not entre into my rest. And truly [yt spake he] whā ye workes frō the creacion of ye worlde were fynyshed. For he sayde in a certayne place of the seuēth day on this wyse: Gen. 2. a And God rested the seuenth daye frō all his workes. And in this place again: Psal. 94. b They B shal not entre into my rest. Because than it followeth some to entre therin, & they whom it was fyrst shewed dyd not entre because of mysbelefe, he appoynted agayne a certayne daye [namely] to day, sayeng by Dauid after so lōge seasō as it is rehearsed aboue: Psal. 94. b To day yf ye shal heare his voyce, harden not your hartes. For yf Iesus [Naue] had geuē them rest, he shulde neuer speake of another day afterward. Therfore is the restynge lefte vnto ye people of God. For he yt is entred into hys rest, the same hath rested frō his workes, Gen. 2. a as C god also frō his. Let vs therfor make haist to entre into ye rest, yt nomā do fal in thesame ensāple of vnbelefe. For ye worde of God is quycke, and myghty, & goynge more thorow thā a two edged Esa. 49. a Ephe. 6. b swearde, & ecclī. 12. c reachynge vntyll ye partynge of ye soule & sprete, and of the ioyntes and maryes, and the discerner of the thoughtes and intentes of the harte. E [...]cli. 15. c And ther is no creature inuisible in hys syghte: but [Page 292] all thynges are bare and open vnto hys eyen, vnto whome we speake. We therfore hauynge a Heb. [...]. a 6. c. 8. a and .9. b great hygh prest, whych hath passed thorow the heauēs, euen Iesus the sōne of God, let vs holde fast the knowlege of our hope. For we haue not a hygh preste yt be not able to haue cōpassiō wt our weakenesses, but yt was tēpted ouer all for an ensāple, Esa. 5 [...]. b Rom. 8. a [...]. Cor. 5. c wythout synne. Let vs therfore wt boldnesse go vnto Rom. [...]. [...]the seate of his grace, that we may optayne mercy, and fynde grace in a conueniente helpynge tyme.
The .v. Chapter. ✚
FOr euery hygh prest takē A from men, is ordyned for mē, in those thynges yt pertayne vnto God, yt Leuit. 9. b. he do offer vp gyftes & sacrifices for synnes, whych may be able to haue cō passion of thē yt are ignoraunt & are out of the waye, because yt he also is clothed wt infirmite: & therfor ought he as for ye people, so to offer for him selfe also for ye synnes. Nother dothe ony man take the honoure vpō him, but he that is called of God, Exod. [...]. a Num. 1 [...]. a lyke as Aaron also. And euen so dyd not Christe glorifye hymselfe, that he shulde become a hyghe preste, but he that spake vnto hym: Psal. 2. a Thou arte my sonne, thys daye haue I begottē the. Like as he sayeth also in another place: Psal. 109. a Thou arte a preste foreuer after the order of Melchisedek, ⊢ Luc. 23. c Ioh. 17. a whyche offerynge vp prayers and supplicaciōs in ye dayes of his fleshe vnto hym, whych was able to saue hym from death, wyth greate crye and teares, he was herde accordyng [Page] B to hys honoure. Pilip. 2. a And truely whan he was Gods sōne, he learned obedience by those thynges yt he suffred. And beyng made perfect he became vnto al them yt obeye him, ye cause of euerlastyng saluacion, called of god the hygh prest after ye order of Melchisedek: Wherof we haue a greate matter & interpretable to speake, for ye are become weake to heare. 1. Cor. 3. a For where ye oughte to be maysters by reasō of ye tyme, ye nede agayne to be taught which be ye principles of ye begynnyng of ye wordes of god, & are become such as haue nede of mylke, & not strōge meate. For euery one yt is partaker of ye mylke, is not partner of ye worde of ryghteousnesse: for he is a babe. But strōge meate belō geth vnto thē yt be perfect, those yt by reasō of ye vse haue exercised wyttes to the iudgement of good and euell.
The .vi. Chapter.
A WHerfor leauing ye doctrine of ye begynnyng of Christ let vs procede vnto more perfecte thynges, not layenge agayne ye fūdamēt of repētaūce frō deade workes, & fayth vnto God, of baptisynges, of doctrine, of laieng on also of hādes, & the resurrecciō of the deade, and euerlastynge iudgement. And thys shall we do Act. 18. c Iacob. 4. b yf God shall permytte it. Heb. 10. c For it is impossible them that haue ben lyghtened, haue also taysted the heauenly gyft, & are become partakers of the holy gooste, haue neuerthelesse [...]. Petri. 2. d taysted of the good worde of God, and the powers of the worlde to come, and are fallē away, to be renewed agayn [Page 293] vnto repentaunce, crucifyenge vnto themselues the sonne of God agayn and makynge a mocke of hym. For B the earth drynkynge in the dew that doth fal oft vpō it, & bryngynge forth grasse cōuenient vnto thē of whome it is dressed, receaueth the blessynge of God: but bryngyng forth thornes and thystles, it is euel, and nexte vnto cursynge, whose ende is vnto burnynge. But we trust better thynges and more nearer to saluacion of you most beloued, although we speak so. Math. 25. dFor God is not vniust yt he do forget your worke & loue, the whych ye haue shewed in hys name, whyche haue ministred vnto ye sayntes, and do ministre. But we desyre euery one of you to shewe the same carefulnesse, to the fulfyllynge of ye hope vntyll the ende, yt ye become not slouthfull, but theyr followers whyche shall enherete the promyses by fayth and pacience. For God promysynge vnto Abraham, because he had noman greater by whome he myght sweare, Gen. 2 [...]. c he dyd sweare by hymselfe, sayenge: Wythout that blessynge I shall blesse the, and multyenge I shall multiplye the. And so hauynge pacience a longe season, he gat the promyse. For men do C sweare by one greater than them selues, Exod. 22. b and an othe is the ende to confyrme all theyr controuersy. In the whych thynge God wyllynge more plentyfullyer to shew vnto ye heyres of the promyses, ye stablenesse of hys coūsell, he put an oth betwene, that by two vnmouable thynges, by the [Page] which it is vnpossible for god to lye, we maye haue a moost sure cōforte we yt flye to laye holde on the hope set afore vs the whych we haue as a sure and stedfast anker of oure soule and entrynge in vntyll the inmoost of the vayle, where the forerunner Iesus is gone in for vs, beyng made high prest for euer after the order of Melchisedek.
The .vii. Chapter.
A FOr thys Melchisedek, Gen. 14. a the kynge of Salem, the prest of the moost hyghe God, whych met Abrahā beynge returned from the slaughter of the kynges, and blessed hym▪ vnto whom dyd Abraham also deale tythes of all thynges: fyrst truely is he that is called kynge of ryghteousnesse, but afterwarde kynge of Salem, whych is to saye kynge of peace wythout father, wythout mother, wt out kynne, hauynge nother begynnynge of dayes, nor ende of lyfe, but lykened vnto the sonne of God, remayneth a prest for euer. And behold how great this is, vnto whom Abraham the patriarke also gaue tythes of ye chefest. Num. 18. d [...]. Par. 31. b And verely they of the chyldrē of Leui that receaue ye presthode, haue a commaundemente to take tythes accordynge to the lawe, that is, of theyr brethren, althoughe they also be come out of the loynes B of Abraham. But he whose kynred is not coūted amonge them, toke tythes of Abraham, and blessed hym yt had ye promyses. And wythout gaynsayenge is that bleste of the better, whych is lesse. And here truly do mē [Page 294] that dye receaue tythes, but there doth he wytnesse that he lyueth: and (that it maye be so sayde) Leui also whych receaueth tythes was tythed by Abraham: for he was yet in hys fathers loynes whan Melchisedek met hym. Rom. [...]. b Gal. 2. c Yf the perfeccion therfore was by the presthode of Leui, (for the people receaued the lawe vnder the same:) what was it nede yet to ryse another preste after the order of Melchisedek and not to be called after the order of Aaron? Mala. 2. bFor the presthode beynge translated, it is necessary that ther be also a translacion of the lawe. For he of whome these thynges are spoken, is of an other trybe, of the whych no man serued at the altare. For it is euidente C Mat. 1. a. b that our LORDE is sprōge of the trybe of Iuda, in the whyche tribe Moses hath spoken nothynge of the prestes. And it is yet more manifest, yf accordynge to the lykenes of Melchisedek do ryse onother prest whych is not made after the lawe of the carnall commaundemente, but after the power of the vnlowseable lyfe. For he wytnesseth: that Ps [...]l. 109. a Thou arte a preste foreuer, after the order of Melchisedek. Truely the disanullynge of the fyrst commaundemente is happened because of his weaknesse and vnprofitablenesse: Rom. 3. b and .8. a Gal. 3. b c. d. 4. afor the lawe brought nothynge to perfectnesse, but [it was] an introduccion of a better hope, by ye whych we approche vnto God. And forsomuch as it is not wythout an othe. (For other truely are made prestes wythout an othe, but thesame wyth [Page] an othe, by hym whyche sayde vnto hym: Psal. 109. a The LORDE hath sworne, & it shall not repente hym: Thou art a prest for euer,) so much is Iesus become D a stablysher of a better testament. And of the other are many become prestes, because that by death they were forbyddē to remayne: but thesame, because that he doth abyde for euer, he hath an euerlastynge presthode. Wherfore he is euer able to saue them yt be cōmyng vnto God by hym, lyuynge alway 1. Tim. 2. a 1. Ioh. 2. a to make intercessiō for vs. For such one semed to be an hygh prest vnto vs, holy, innocent, vndefyled, sundered frō synners, & beynge made hygher thā the heauens, whych hath no nede dayly (Leui. 9. bas the hygh prests) to offer vp sacrifices, fyrst for hys synnes, & than for the peoples: for yt hath he done offerynge hymselfe once. Heb. 5. b For ye lawe maketh men prestes hauyng weaknesse: but ye worde of ye othe, whyche is after ye law, the sonne beynge perfecte for euer.
The .viii. Chapter.
A THe chef of ye thynges yt are spokē [is this:] Hebre. 3. a 6. c. 9. b We haue such an hygh prest, whych is set on Ephes. 1. c. Psal. 109. a 1. Petri. 3. c ye righthāde of ye seat of ye greatnes in ye heauēs, a minister of ye sayntes & of the true tabernacle, yt whych God hath pyghte [...] not man. For euery hygh prest is ordyned to offer vp gyftes & sacrifices, wherfore it is necessary for the same also to haue yt he may offre vp. Yf he were therfor vpō earth, nother were he a prest, seyng ther be ye offer vp gyftes accordynge to ye law, Heb. 10. a the [Page 295] which do serue vnto ye example & shadow of heauenly thynges, as it was answered vnto Moses whā he fynyshed the tabernacle: Exod. 25. d Act. 7. f Se (sayeth he) that thou do all thynges accordynge to the ensample that was shewed ye vpon the mounte. But now hath he B optayned a better office, as he also is a mediatour of a better testamēt, the whych is ordyned for better promyses. For yf that fyrst had not bene blameable, verely ther shulde no place of the secōde ben sought. For settynge them at noughte he sayeth: Iere. 31. [...]Beholde, the dayes shal come sayeth the LORDE, and I shall fynysh a new testamente vpon the house of Israell and vpon the house of Iuda, not accordynge to the testamēt that I made vnto theyr fathers, in ye daye whan I toke theyr hande, yt I myght leade them out of the lāde of Egipt: Act. 7. [...]for they dyd not abyde in my testamente, and I haue not regarded thē C sayeth the LORDE. Esai. 51. b Iere. 31. f For thys is ye testament that I shal ordyne vnto ye house of Israel after those dayes sayeth ye LORD: I wyl geue my lawes in theyr mynde, and in theyr harte wyll I wryte them: zacha. 8. b Apoc. 21. b and I shalbe a God vnto them, & they shalbe a people vnto me. And euery one shal not teach hys neghboure, and euery one hys brother, sayenge: Knowe the LORDE, for they shall knowe me frō ye leest vnto ye most of thē: For I shalbe mercyful vnto theyr wyckednesses, & I shal not nowe remembre theyr synnes. But sayeng ye new he weareth out yt was afore. And it yt is worne out & waxeth old, is neare to ye peryshing.
The .ix. Chapter. ✚
A THe fyrst verely had also iustifyenges of worshippe, and temporall holynesse. Exod. 25. aFor fyrst was the tabernacle made, in the whych were the candelstickes, and the table, and Leuit. 24. b yt shewe breades, the whyche is called holy. But behynde the vayle was ye seconde tabernacle, the whych is called the moost holy, hauynge the golden censoure, and Exod. 25. b the Arke of the conuenaunte ouerlayde on euery syde wyth golde, wherein was Exod. 16. f the golden pot hauyng the Manna, and the rodde of Aarō, Num. 17. a whych floryshed and the Exod. 40. c tables of the testamente. And aboue thesame were the cherubins of glory, ouershadowyng ye mercy seate, wherof it is not nowe to speak particularly. Num. 28. a And whā ye thynges were thus dressed, in the fyrst tabernacle truely entred alwaye ye prestes, fulfyllynge the offices of sacrifices: Exod. 30. b Leuit. 16. g Luce. 1. a but in the seconde ye hygh prest only once in the yeare, not wythout bloude, the whych he shulde offre for B hys and the peoples ignoraunce, the holy goost meanynge thys: that Iohan. 10. a and .14. a the waye of the holynesses was not yet vttered the fyrst tabernacle hauyng yet hys beynge. The whyche is a similitude of the present tyme, accordynge to the whych gyftes and sacrifices are offred, the whyche can not make perfecte as concernynge ye cō science the seruer only in meates, & drynkes, and in sundry washynges, and ryghteousnesses of the fleshe, set in vntyll the tyme of correccion. ⊢ ✚ Hebre. 5. c 6. a. 8. a But Christ cōmynge by, a hygh [Page 296] prest of good thynges to come, he is gone once into the holy places by a more larger and more perfecter Esaie. 33. c 2. Cori. 5. a tabernacle, not made wyth handes, yt is, not of thys makynge, nother by ye bloude of goates or calues, 1. Iohā. 1. b. 1. Petri. 1. c Apoc. 1. a but by hys owne bloude, hauynge foūde eternall redemcion. Leui. 9. b and .16. b For yf ye bloude of goates or of oxen Nu. 19. b and the ashes of a cowe sprenkled sanctifyeth the vncleane vnto the clensynge of the C flesh: how much more hath ye bloude of Christ, Ephe. 1. a Coloss. 1. b 2. Corin. 5. c whych thorowe the holy goost hath offered hymselfe vnspotted vnto God, clensed our consciēce from deade workes, Rom. 6. a 1. Petr. 4. a to serue the lyuynge God? And therfor is he Gala. 3. c 1. Tim. 2. a a mediatoure of the new testament, that by the meane of death, they that are called maye receaue the promyse of eternall heretage, into redēpcion of those transgressions, which were vnder the fyrst testament, ⊢For where ther is a testament, it is necessarye that ye death of the testament maker do passe. Gal. 3. [...] For the testament is confyrmed by the deade, or els it is yet of no value so lōge as he yt maketh the testament lyueth. Wherfore nother was ye fyrst testament ordyned without bloude. For whā euery cōmaundement of ye lawe was red of Moses vnto al the people, takynge ye bloude of calues & goates wt water & purple woll & ysope, he sprēkled both ye boke & all ye people, sayenge: Exod. 24. b Thys is ye bloud of the testamēt, ye whych God hath cōmaūded vnto you. The tabernacle also & all ye vessels of ye seruice sprenkled he wyth bloude lykewyse. And nearehād al thynges are clēsed D [Page] wyth bloude after the lawe, & wythout sheddynge of bloude is ther no remyssion. It is therfore necessarye truly ye similitudes of heauēly thynges to be clēsed wt these, but ye heauē ly thynges thēselues with better sacrifices than these. For Iesus entred not in holy places Act. 7. f and .17. d made wyth handes, the ensamples of the true, but in the very heauen, that 1. Iohā. 2. a he maye now appeare vnto the syght of God for vs: Nother that he offre hymselfe ofte, lyke Leuit. 16. g as the hygh prest entreth euery yeare into the holy places wt straunge bloude: (orels behoued it hym ofte to suffr [...] from the begynnynge of the world.) But nowe in ye fynishynge of the tymes hath he appeared once by hys owne offerynge vnto the puttynge awaye of synne. And as it is ordined for men once to dye, but after that shalbe the iudgemēt: Rom. 5. a 1. Petri. 3. c euē so is Christ once offered, to take awaye the synnes of many. The seconde tyme shall he appeare wythout synne vnto al them yt wayt for hym vnto saluacion.
The .x. Chapter.
A FOr the lawe Colloss. 2. c hauynge a shadowe of the good thynges to come, not the very fashion of the thynges, cā neuer make the cōmers vnto it perfecte wyth the very same sacrifices, whych they offer wythout ceassynge euery yeare: orels had they ceassed to be offered, because that the worshippers once clensed shuld haue no more conscience of synne: but in thē is euery yeare made a remēbraunce of synnes. Leuit. 16. c For it is impossible synnes [Page 297] to be taken away wt the bloude of oxen & goates. Therfore, entryng into the worlde he sayeth: Esaye. 50. b Psal. 39. b Sacrifice & offerynge woldest thou not haue, but thou hast prepared a body vnto me. Burntofferynges and synne offerynges pleased the not. Than sayde I: Lo I come. In the begynnynge of the boke is ther wrytten of me, that I shulde do thy wyll, O God. Sayenge aboue, that: Sacrifices & offerynges, & burntofferinges, & synne offerynges thou woldest not, nother are they thynges pleasynge vnto the, yt are offered after ye lawe, than sayd I: Lo, I come, that I maye do thy wyll o God: he taketh awaye the fyrst yt he may ordyne the ensuynge: In the whych wyll we are hallowed, by the offerynge once of B the body of Iesus Christ. And euery prest truely is ready ministryng dayly, & offeryng oft the same offeringes whych can not take away ye synnes. But thys mā offeryng one sacrifice for synnes, sytteth for euer at ye right hande of God, waytynge henceforth Psal. 109. avntyll hys enemyes be set a stoole for hys fete. For wyth one offerynge hath he made perfecte foreuer them that are sanctifyed. And ye holy goost beareth recorde wyth vs. For after yt he had sayd: Iere. 31. [...] And thys is the testament that I shall make wyth them after those dayes, saieth the LORD: I wyll geue my lawes in theyr hartes, & in theyr myndes wyll I wryte them, & I wyl nomore remēbre theyr synnes & wyckednesses. But seynge the remission of these is, thā is ther nowe nomore offerynge for synne. [Page] C Hauynge therfore brethren Iohā. 10. a and .14. a Rom. 5. a Heb. 9. b boldnesse in the entraunce of holy thynges in the bloude of Christ, ye whych new waye and lyuynge he hath prepared vnto vs thorow the vaile, that is, hys flesh, and the hygh prest ouer the house of God, let vs come neare wyth a true harte in the fulnesse of fayth, Heb. 9. c 1. Petri. 1. a hauynge our hartes sprenkled from an euell conscience, and hauynge the body washen wyth cleane water, let vs holde fast the knowlegynge of our fayth not wauerynge: for he is faythfull that hath promysed. And let vs consydre ech other in the prouokynge of charite and good workes, not leauynge our handreachynge, as some haue a costume to do: but comfortyng, and that somuch more as Rom. 13. b ye shall se the daye approchynge the more. Nu. 15. c Hebr. 6. a For vnto vs synnynge wyllingly after the knowlege of the truth is receaued, ther is lefte nowe no sacrifice for synnes: but a fearfull waytynge for the iudgemēt, and a heate of fyre, whych shall consume the aduersaryes. Deut. 17. b and .19. c Yf ony maketh the lawe of Moses voyde, he dyeth wtoute mercy vnder two or thre wytnesses: howe muche more worse D punyshmente suppose ye hym to deserue, whyche treadeth the sonne of God vnder foote, and counteth the bloude of the conuenaunte wherein he is sanctifyed, a defyled thynge, & doth iniury vnto the sprete of grace? For we know him yt sayd: Deut. 32. [...] Rom. 12. c [Yelde] vnto me the vengeaunce, and I shal recōpence. And agayne: Deu. 32. e God shall iudge hys people. It is a dredefull thynge to fall into the handes of the [Page 298] lyuynge God. But call to mynde ye dayes past, in the whych beyng lyghtened, ye suffred a great stryfe of sufferynges: of the one parte truely ye are become a gasynge stocke wyth the shames and troubles, but of the other parte ye are become companions of them that were so cōuersaūt. Math. 25. c 2. Tim. 1. cFor ye haue both suffred wyth thē that were presoners, and toke wyth ioye the spoylynge of your goodes, knowynge you to haue a better and durynge substaunce. Lose not therfore your confidence, whyche hath a great reward. Hebre. 12. a For paciēce is nedefull vnto you, that doynge the wyll of God, ye maye receaue the promyse. Abac. 2. a For it is yet a shorte & a lytle whyle, he that is commynge shall come and shall not tary? Rom. 1. b Galat. 3. b But my ryghteous shall lyue by fayth: Yf so be he shall wythdrawe hymselfe, he shall not please vnto my soule. But we are not chyldren of wythdrawynge vnto perdiciō, but of fayth, vnto the purchasynge of the soule.
The .xi. Chapter.
ANd fayth is a substaunce A of thynges that are to be hoped for, an euidence of thīges ye Rom. 1. d and .8. c Coloss. 1. b do not appeare. For by ye same haue ye elders optayned a report. By fayth do we vnderstāde Gene. 1. a▪ the worlde to haue ben ordyned, by ye worde of God, yt of inuisible thynges they myght become visible. Gene. 4. a By fayth dyd Abell offre a more plentyfull sacrifice vnto God than Cain, by the whych he optayned a reporte to be ryghteous, his gyftes bearynge wytnesse vnto God, & beynge [Page] deade, he speaketh yet by thesame. Genes. 5. c Sapi. 4. b Eccl. 44. b and .49. cBy fayth was Enoch translated, leste he shulde se death, and he was not founde, because God translated hym: for before the translatynge he had a reporte yt he had pleased God. B And wythout fayth it is impossible to please God. For he yt is cōmynge vnto God, must beleue, that he is, & that he be a recompēser vnto them yt seke hym. Gen. 6. d Eccli. 41. b By fayth Noe after that he had receaued the answer, fearyng those thinges that were not yet sene he dressed the Arke for the sauegard of hys house, by the whych Math. 12. d he condē ned the world, and was made heyre of ye ryghteousnesse that is by fayth. Gen. 12. a and .13. a By fayth he that is called Abrahā obeyed to go out into ye place, which he was for to receaue for an heretage: and he wente out not knowynge whether he went. By fayth he dwelled in the lande of promyse, as in a straunge lande, dwellynge in tentes wyth Isaac and Iacob, heyres wyth hym of lyke promyse. For he wayted for a cytie hauynge fūdaciōs, whose C workeman and buylder is God. By fayth Gen. 21. a Sara also herselfe beynge baren receaued strength in cōceauyng of the sede, yee besyde ye tyme of hyr age: for she beleued God to be faythful, whych had promysed it. Therfor also of one, (and thesame deade) are sprōge so many in multitude, Gene. 15. a as the starres of the skye, and as the sande that is by the see shore innumerable Accordynge to fayth dyed all these, not hauyng receaued the promyses, but Ioh. 8. c. seynge them afarre of, and salutynge, Gen· 47 d and confessynge that they [Page 299] are straungers & gestes vpon earth. For they yt do saye these thynges, do shewe them to seke a natural contry And truly yf they had ben myndeful of yt, where out they wēt, verely they had leasure ynough to returne: but now desyre they a better, yt is, a heauenly. Exod. [...]. [...] Math. 22. d Therfore is not God ashamed to be called theyr God: for he hath prepared a cytie vnto thē. By D fayth dyd Gen. 22. c Eccli. 44. c Abraham offre vp Isaac whan he was proued, & offered hys only begottē sōne, in whom he receaued the promyses, vnto whō it was sayd: In Isaac shall ye sede be called vnto the, thynkynge yt God is able also to rayse frō the deade: whereby also he receaued hym in an ensāple. Gene. 17. dBy fayth also dyd Isaac blesse Iacob & Esau of the thynges to come. Gen. 48. cBy fayth dyd Iacob dyenge blesse euery one of ye chyldrē of Ioseph, and worshipped the toppe of hys rodde. Gene. 50. [...]By fayth dyd Ioseph dyeng remē bre of ye departynge of ye chyldren of Israel, & cōmaunded cōcernynge hys bones. Exod. 2. [...] By faith was Moses beyng borē hyd of his elders thre monethes because they saw hym to be a proper chyld, & feared not ye kynges cōmaū demēt. Exod. 2. b By fayth dyd Moses beyng waxē great deny hym to be ye sōne of Pharaos doughter: chosyng rather to be punished wt ye people of god, thā to haue ye pleasur of a tēporal synne: estymyng ye rebuke of Christe to be greater ryches, thā ye treasures of ye Egipciās: for he loked vnto ye reward Exod. 12. fBy fayth he left Egipte, not beyng E afrayed of the kynges moode: for he wayted for ye inuisible as seyng him [Page] Exod. 12. bBy fayth he kept the Easter, and the effusion of bloude: lest he yt waysted the fyrstborne, shulde touch thē. Exod. 14. c By fayth passed they the reed see, as thorow a drye lande, the whyche the Egipcians hauyng assayed, they were drowned. Iosue. 6. c By fayth dyd ye walles of Iericho fall, by the cōpassynge of seuen dayes. Iosue. 2. a and .6. d. Iudic. 7. a By fayth dyd not Raab the harlot perysh wt the vnbeleuynge, receauyng ye spyes in peace And what shall I saye more? for the tyme shal fayle me treatyng of Iosue. 2. a and .6. d. Iudic. 7. a Gedeon, of Iudi. 4. d Barach, of Iudi. 14 b Sampson, of Iudic. 11. f Hiepte, of 1. R [...]. 17. f Dauid, of 1. Ro. 12. a Samuel, and of the prophetes,✚ whyche thorowe fayth haue ouercome kyngdomes, haue wrought ryghteousnesse, F haue gotten ye promyses, Dan. 6. d. and .14. g haue stopped the mouthes of the Liōs, Dan. 3. d haue quēched ye violēce of ye fyre, .3. re. 19. a haue escaped ye edge of ye sweard, Esa. [...]8. b are recouered of theyr sycknes, Iudi. 5.15 1. para. 12. a are become strōge in battail, 1. Re. 14.2. pa. 14.20 haue ouerthrowē the tētes of ye aleaūtes, 3. Re. 17. c 4. Reg. 4. d the wemen haue receaued theyr dead agayn frō ye resurrecciō: Iere. 20. a but some wer racked not acceptyng ye delyueraūce, yt they myght fynde ye better resurreccion. But other haue proued mockynges & strokes, besydes thys also bādes & presonementes, [...]. Reg. 21. b they were stoned, they were hewē asunder, they were tempted, they were slayē by ye death of the swearde, [...]. Reg. 1. b Math. 3. a they went about in shepes skynnes, in gotes skynnes, nedynge, in distresse, vexed, whereof ye worlde was not worthy: wandryng in wyldernesses, in mountaynes & dennes and caues of the earth. And al these beyng alowed by ye wytnesse [Page 300] of fayth receaued not the promyse, God prouydynge some better thyng for vs, that they shulde not be made perfecte wythout vs. ⊢
The .xii. Chapter.
ANd therfore we hauynge A so greate cloude of wytnesses layde vpon vs, Ephe. 4 c Col [...]. 3. a 1. Petri. [...]. layenge away all the weyght and synne that standeth by vs, let vs runne by pacience vnto the stryfe that is set afore vs, lokynge vpon the author and fynysher of fayth Iesus, Philip. 2. a whyche the ioye beynge set afore hym suffered the crosse, shame despysed, Hebre. 1. a and .10. b and sytteth at the ryghthande of the seate of God. Remembre hym than that suffred suche speakynge agaynst hymselfe of synners, yt ye be not weery, waxynge faynte in your myndes. For ye haue not yet resysted vntyl bloude, stryuyng agaynst synne, & haue forgottē ye cōsolacion whyche speaketh vnto you as vnto chyldren, sayeng: Prouer. 3. b My sōne, despyse not the nourtoure of ye LORD, nother do faynt whan yu art rebuked of hym. Apoc. [...]. b For whom ye LORD loueth, doth he chastē, and scourgeth euery sōne whom he receaueth. Remayne B in ye chastenyng, God offereth hymselfe vnto you, as vnto chyldren: for what chyld is it whō his father doth not chastē? Yf so be ye are wtout correccion, wherof they haue al bē parteners, thā are ye bastardes and not chyldrē. Moreouer, we haue had truly fathers of our flesh our teachers, & we feared thē: shall we not muche more obey ye father of sprets, & lyue? And they truely for ye space of fewe [Page] dayes enfourmed vs accordynge to theyr wyll: but thys vnto it yt is profytable to receaue hys holynesse. And euery chastenyng for the presēt tyme semeth not to be of ioye, but of sorowe, but afterwarde shal it geue them yt are exercysed by thesame, a moost quyet frute of ryghteousnesse For yt whych cause Esa. 35. a lyfte vp ye slacked hādes, & ye lowsed knees, & make strayght pathes vnto your fete, yt nomā haltynge do go astraye, but rather C be healed. Rom. 12. c Follow vpon peace wt al men, & holynesse, wtout ye which nomā shal se God, takyng hede yt nomā be destitute of ye grace of God, lest ony roote of bytternesse spryngynge vpwarde do let, & by the same many be stayned. That ther be no whoremonger or vncleane persone as Esau, Gen. 25. d that solde his byrthryghte for one meate. For be sure yt afterwardes also desyryng to enheret, he was refused: Gene. [...]7. f for he f [...]de no place of repētaūce, though he had sought it wt teares. For ye ar not come to a moū tayne yt can be handled, & Exod. 20. c a fyre yt cā be approched, & myste, & darknesse, & tempest, & the soūde of ye trōpe, & the voyce of wordes: (the whych they yt dyd heare, dyd excuse thēselues, yt the worde shuld not happē vnto thē. For they coulde not beare yt was spoken. And Exod. 19. b yf a beast shall touch the moū tayne, it shalbe stoned. And so terrible was it yt was sene, [that] Moses D dyd say: I am afrayed & quake.) But ye are come vnto ye moūte Sion, & ye cytie of ye lyuynge God, Apoc. 2 [...]. b ye celestial Ierusalem, & the multitude of many thousād of angels, & ye cōgregaciō of [Page 301] the fyrstborne, which are wrytten in the heauens, and God the iudge of all, and to the spretes of the iuste & perfect, and to Iesus the mediatour of the newe testamente, and to the 1. Petr [...]. 1. [...] Heb. 9. c and .10. csprenklynge of bloude, speakynge better thā Gene. 4. b Abels. Se that ye refuse not hym yt speaketh. For yf they escaped not refusynge hym yt spake vpon earth: much more we, yt refuse hym ye speaketh vnto vs frō the heauens, whose voyce dyd shake the earth at ye tyme, but now promyseth, sayeng: Agg [...]. 2. b Yet once agayne, and I shal shake, not only the earth, but also heauen. But that he sayeth yet once, he declareth the chaungynge of the mouable, as done, that those thynges that are vnmouable maye remayne. Receauynge therfore the vnmoueable kyngdō, we haue grace, 1. Petri. 2. a by ye which we may serue pleasing God wt feare & reuerence: Deut. 4. d for our God is a cōsumynge fyre.
The .xiii. Chapter.
LEt ye loue of brotherheade A cōtinue in you, Gene. 18. a and .19. a Rom. 12. b 1. Petr. 4. b & forget not hospitalite: for by the same some were acceptable, receauynge angels at lodgynge. Math. 25. c Heb. 10. dRemembre them that are bounde, as boūde wt them: & of thē that are in payne, as ye yourselues abydyng also in ye body. Let wedlocke be honourable in al thinges, & ye bed vndefiled For God shal iudge ye whoremōgers & aduouterers. Let your maners be wtout couetousnesse, Eccli. 29. d beyng cōtent wt the thynges yt ye haue already: for he said: Deut. 31. b Ios [...]e. 1. a I wil not leaue nor forsake y•, so yt we may boldly say: Psal. 55. a and .117 a The Lorde is my helper, I shal not be afrayd what mā [Page] do vnto me. Remembre them that haue ye ouersyght of you, which haue spoken the worde of God vnto you, beholdynge the ende of whose cōuersacion, B followe theyr fayth. Iesus Christ yesterdaye & Hebre. 3. b to daye, he abydeth foreuer. Be not miscaried with sūdry & straūge doctrines. Rom. 14. c Coloss. 2. c Titum. 3. c For it is best to staye the harte wt grace, Ioh. 6. f not wt meates, which dyd not auayle thē that dyd walke in thē. We haue an altare, wherof they haue no power to eate yt serue the tabernacle. Exod. 29. b Leuit. 4. c Num. 19. a For those beastes, yt the bloud is brought into ye holy places by ye high prest for synne, the bodyes of thē are burnt wt out the tentes. For the whych cause Iesus also, yt he myght hallowe ye people by hys bloude, Iohā. 19. b dyd suffre wtout the gate. Let vs therfore go forth vnto hym wythout the tentes, bearyng hys rebuke. Pilip. 3. c For we haue not here an abydynge cytie, but we seke one C to come. Psal. 91. a Let vs therfore alwaye offer the sacrifice of prayse vnto God thorow hym, yt is ye frute of [our] lyppes, knowlegynge vnto hys name. And forget not the doyng wel 1. Cori. 16. a & the handreachynge: Pilip. 4. c for wyth suche sacrifyces is God made fauourable. ✚ Obeye youre ouerseers, and be obediente vnto them: for they watche for you, as though they shal geue an accompte for you, that they may do it wyth ioye, and not syghynge: for ye doth not become you. Act. 4. c and .1 [...]. a Ephes. 6. c Praye for vs: for we trust that we haue a good conscience, wyllynge in all thynges to be conuersaūt well. But I beseke you to do ye same yet more, yt I maye be restored vnto you ye more spedely. [Page 302] The God of peace, whyche hath D brought our LORDE Iesus Christ from the dead, Ezec. 34. b Ioh. 10. a 1. Petri. 5. a the great shepeherd of the shepe, thorowe the bloude of the eternall testamente, Deut. 8. d 2. Cori. 5. a Pilip. 2. b make you mete in all goodnesse, that ye maye do hys wyll, workynge amonge you that maye please in his syght thorow Iesus Christ, vnto whom be glorye for euer and euer. Amen ⊢ I beseke you brethren that ye suffre ye worde of solace, for I haue wrytten vnto you wyth very few [wordes.] Know our brother Timothe to be lettē go, wyth whome (yf he shall come spedely) I wyll se you. Grete al your ouer seers, and all the sayntes. The brethren of Italy salute you. Grace be wyth you all. Amen.
The catholyke Epistle of the Apostle Iames.
The fyrst Chapter.
IAmes the seruaunte A of God, and of oure LORD Iesus Christ sendeth gretynge vnto the twelfe tribes whych Actu. 8. [...] are scattred. ✚ Counte it full ioye my brethren whan ye do fall into sundry temptacions, beyng sure, that Rom. 5. a the prouyng [Page] of your fayth worketh pacience:1. Petri. 1. b zach. 13. b but let pacience haue a perfecte workynge, that ye maye be perfecte and sounde, faydyng in nothynge. Prouer. 2. a Ioh. 16. c But yf ony of you nedeth wysedome, let hym requyre it of God, whyche geueth plentyfully vnto euery man, & vpbraydeth not, and it shalbe geuen him Marc. 11. c But let him requyre it ī fayth not doutynge. For he that douteth is lyke vnto ye wawe of ye see, whych is steared of the wynde and is tossed aboute: let not therfore that mā suppose that he shall receaue ought of ye B LORDE. A man that is doutfull is vnstable in all hys wayes. Let ye brother of lowe degre reioyce in hys exaltacion, but the rych in hys humblenesse: for as the floure of grasse shal he passe awaye. For the Eccli. 14. d Esa. 40. a 1. Petri. 1. d Sonne arose wyth heate, and dryed ye grasse, and hys floure fell downe, and the bewty of hys syghte peryshed. Euen so shall the ryche also fayde in hys wayes. Iob. 5. b Happy is the man that suffereth tentacion: for whan he shalbe proued, he shall receaue a crowne of lyfe, the whych God hath promysed to them that loue hym. ⊢Let noman whan he is tempted saye that he is tempted of God. For God is no tē ter of the euell, and he tempteth noman. But euery one is tempted, beynge drawen & entysed of his owne cōcupiscence: afterwarde whan Rom. 6. d cō cupiscence hath conceaued, she engē dreth synne: but synne whan it is fynyshed, it engēdreth death. Erre not therfore my moost beloued brethren ✚ Prouer. 2. a Ioh. 3. d Euery best gyfte, and euery perfecte gyfte is from aboue, cōmynge [Page 303] downe from the father of lyghtes, by whom ther is no chaūge, nor course of ouershadowynge. Iohā. 1. a and .3. d 1. Cori. 4. d For wyllyngly hath he engendred vs wyth ye worde of truth, that we be some begynnynge of hys creature. For ye knowe it my moost beloued brethrē. But Prou. 17. d Eccli. 5. b let euery mā be swyft to heare but slowe to speake, & slow to wrath For the wrath of man worketh not the ryghteousnes of God. Rom. 13. b Coloss. 3. a Castyng C awaye therfore all vnclennesse, and abundaunce of malyce, receaue the grafted in word in gētlynesse, which is able to saue your soules. ⊢ ✚ Rom. 2. b. And be ye doers of the word, and not hearers only, deceauynge yourselues. Luc. 6. c For yf ony man be an hearer of ye worde, and not a doer, thesame shall be lykened vnto a man beholdynge the vysage of hys byrthe in a glasse: for he dyd beholde hymselfe & went, and forthwith dyd he forget of what fashiō he was. Math. 5. b But he yt shal loke in the law of perfecte lyberte, and shall remayne in thesame, not beynge become a forgetfull hearer, but an accomplysher of the worke, thesame shalbe happy in his dede. But yf ony man thynketh hym to be deuoute, not refraynyng hys 1. Petri. 3. d Iacob. 3. a tunge, but myscaryenge hys harte, thys mans deuocion is vayne. Pure and vnspotted deuocion by God and the father is thys: To vysyte the fatherlesse and motherlesse & the wedowes in theyr trouble, and to kepe hymselfe vndefyled from thys 1. Iohā. 2. c worlde. ⊢
The .ii. Chapter.
[Page] A MY brethren, haue not the fayth of our LORDE of glory Iesus Christe wyth Leuit. 19. d regarde of persons. For yf ther entre into your congregaciō a man hauynge a golden rynge, in a goodly apparell, and ther shall also entre in a poore man in a vyle rayment, and ye do loke vpon hym that is clothed wyth a gaye raymente, & shall saye vnto hym: Syt thou well here. And to the poore ye shall saye: Stande thou there, or syt downe vnder the foote stoole of my fete: do not ye iudge by yourselues, and are become B iudges of euell thoughtes? Math. 5. aHerken my moost beloued brethrē: Hath not God chosen the poore in thys worlde the rych in fayth & heyres of the kyngdome, the whych god hath promysed them that loue hym? But ye haue dishonoured the poore. Do not the ryche oppresse you by myghte, and drawe you to the iudgemente? Do not they blaspheme the good name that is called vpon you? Yf ye at the leest fulfyl ye royal lawe accordyng to the scriptures: Leuit. 19. c Thou shalt loue thy neghboure as thyself, ye do well: but yf ye regarde the persone, ye do synne, beynge rebuked of the lawe, as transgressours. Ezech. 18. b But who so euer kepeth the whole lawe, and offendeth in one, he is become gylty of all. For he that hath sayde: Exod. 20. cThou shalt not commytte aduoutry, hath sayde also: Thou shalte not kyl. But yf yu shalte not commyt aduoutry, but shalt slaye, thou arte become a transgressoure of the lawe. Speake ye so, & do so, as begynninge [Page 234] to be iudged by the lawe of lyberte. Math. 18. [...] For iudgemente wythout mercy shalbe vnto hym yt sheweth no mercy. And mercy exalteth iudgemēt. ⊢ Math. 7. [...]What doth it auayle my brethren yf ony mā do say hym to haue fayth, but hath no workes? Can fayth saue hym? 1. Ioh. 3. c But yf a brother and syster be naked, and do nede dayly foode, & ony of you do saye vnto them: Go in peace, be warmed and be satisfyed, but ye shall not geue them ye thinges that are necessary to the body, what shall it auayle? Euen so faythe also, yf she hath no workes, is deade in herselfe. But some body wyl saye:C Thou hast faith, and I haue workes shew me thy fayth wythout workes, and I shal shewe the my faith by my dedes. Beleuest thou that ther is one God? Thou doest well, Mat. 8. d Marc. 1. cthe deuels do also beleue and tremble. But wylte thou know o thou vayne man that fayth wythout workes is deade? Was not Abraham oure father iustifyed by workes, offerynge Isaac hys sonne vpon the altare? Seyst thou not that fayth wrought wyth hys workes, & by workes was fayth made perfecte? And the scripture was fulfylled, sayenge: Gen. 15. c Rom. 4. b Gal. 3. a Abraham beleued God, and it was counted hym vnto ryghteousnesse, and he was called the frende of God. Se ye not that man is iustifyed by workes and not by fayth only? Lyke wyse also Ios. 2. a and .6. c Raab the harlot, was she not iustifyed, receauyng the messaūgers, & sending thē another way? For as ye body wythout ye sprete is deade, euē so fayth also wtout workes is deade.
The .iii. Chapter.
A MY brethrē become not many Math. 23. a maysters, knowyng that ye receaue the more iudgemente. For we al offende in many thynges. Eccli. 14. a 19. c. and .25. b He that offēdeth not in worde, ye same is a perfecte mā, is able also to lead about ye whole body wt a brydle. And yf we do put brydles in horses mouthes, we leade all theyr bodyes aboute to consent vnto vs. And behold the shyppes whyle they be great, and be led with greate wyndes, wyth a lytle helme are they turned aboute where ye violence of the gouernoure wyll. Euē so also the tunge, it is a lytle mēbre truely, and it exalteth greate thynges. B Beholde what maner of fyre, how great a woode it burneth. And the tunge is a fyre, a multytude of wyckednesse. The tunge is set in oure membres, whyche defyleth the whole body, and enflameth ye whyle of our natiuite, beynge enflamed of hell. For euery nature of beastes, & byrdes, and serpentes, and of other are tamed, and are made meke of ye nature of man: but the tunge can noman tame, a restlesse euell, ful of deadly poysō. By the same we blesse God and the father, and by ye same do we curse men, whych Gen. 1. d are created after the ymage and similitude of God. Out of ye very same mouth commeth forth blessynge and cursynge. It ought not to be done so my brethren. Doth a fountayne flowe out at one hole swete and bytter water? Can the fygge tre my brethren brynge forth grapes, or the vyne, [Page 305] fygges? Euen so nother can salt water geue swete. Who is wyse & learned C amonge you? Let hym Coloss. 4. a Ephes. 5. b shew his workynge of hys good conuersacion in the mekenesse of wysedome. Yf so be ye haue Rom. 1 [...]. b bytter hatred, & ther be contencions in youre hartes, reioyce not, and be not lyars agaynste the truth: for thys wysedome is not cōmynge downe frō aboue from the father of lightes, but earthly, beastly deuelysh. For where as is enuy and contencion, there is inconstancy & euery euell worke. But ye wysedome that is from aboue, is fyrste truely Sap. 6. bchayste, than peaceable, meke, persuadynge, consentynge vnto good thynges, full of mercy and good frutes, iudgynge wythout simulacion. But ye frute of ryghteousnesse is sowē in peace, vnto thē ye worke peace.
The .iiii. Chapter.
FRō whence are ther warres A and stryfes amonge you? Are they not from your cōcupiscēces, whych stryue in your membres. For ye desyre, and haue not: ye slaye & enuye, and can not get: ye stryue & warre and haue not, because ye axed not. Ye axe, and receaue not, because ye axe not well, that ye may bestow it vpō your cōcupiscēces. Ye aduouterers, knowe ye not Gal. 1. b 1. Ioh. [...]. c that the frendshippe of thys worlde is enemye vnto God? Whosoeuer therfore wyl be a frende of thys worlde, is made the enemy of god. Thynke ye that scripture sayeth for nought: Rom. 8. d Gal. 5. c The sprete that abideth in you desyreth vnto enuy? But he Pro. 3. b geueth the more grace. [Page] Wherfore he sayeth: God 1. Petri. 5. b resysteth the proude, but geueth grace vnto ye B lowly. Be subiecte vnto God therfore, but resyst ye deuel, & he shal flye from you. Drawe nye vnto God, & he shall draw nye to you. Clēse your handes ye synners, and pourge your hartes ye dubble harted. Be ye myserable, sorowe and wepe: Let youre laughter be turned into wepynge, & your ioye into heuynesse. 1. Petri. 5. a Be lowly in the presence of the LORD, and he shall exalte you. Backbyte not one another my brethren. He ye bacbiteth his brother, or he that iudgeth hys brother, bacbyteth the lawe, and iudgeth the lawe. But yf thou iudgest the lawe, thou arte not a doer of the law, but a iudge. For ther is one lawgeuer & iudge, which cā destroye and deliuer. But Rom. 14. a who art thou that iudgest thy neghboure? Eze. 18. a Luce. 12. bBeholde now ye that saye: To daye or to morowe shal we go into that cytie, and continue there truely a yeare, and shall occupye and gayne, (whyche knowe not what shalbe tomorowe. For what is youre lyfe? It is a vapoure appearynge for a lytle, and after that shal it vanysh.) for it that ye do saye: Act. [...]8. a Hebre. 6. a Yf the LORDE wyl. And: Yf we do lyue, we shall do thys or yt. But now ye reioyce in your prydes Euery such reioycynge, is wycked. Luce. 12. dTo hym therfore that can do good & not doynge it, it is synne vnto him
The .v. Chapter.
A GO to now [...]. [...]m. 6. b ye rich, wepe, howlynge in youre wretchednesses, ye whych shall come to you. Your ryches [Page 306] are corrupte, your clothes are eatē of mothes, your golde and syluer is rusted, and theyr rust shalbe a wytnesse agaynst you, & shall eate youre flesh as fyre. Ye haue heaped you wrath in the last dayes. Leuit. 19. c Deut. [...]4. c Tobi. 4. c Beholde ye wages of the labourers whych haue reaped downe your landes, ye whych was defrauded of you, doth crye, and theyr crye is entred into the eares of the LORDE sabaoth. Luce. 16. c Ye haue ben mery vpon earth, and haue noryshed your hartes in vnmeasurablenesses. Ye haue brought the ryghteous in a day of slaughter, and haue slayne hym, & he dyd not wythstāde you. ✚Be ye paciēt therfore brethrē B vntyll the commynge of the LORD. Beholde the husbandman wayteth for the preciouse frute of the earth, takynge pacience vntyll he receaue the early and latter rayne. Be ye pacient therfore also, & satle youre hartes: for the commynge of the LORD is approched. Sygh not one agaynst another brethren, that ye be not iudged. Beholde ye iudge stādeth before ye dore. Take brethrē ye prophetes for an ensāple of an euell ende, of longe sufferynge, of workynge & pacience, whych haue spoken in the name of ye LORD. ⊢ Behold Mat. 5. a we coūte thē happy that haue suffered. Ye haue herde of Iob. 1. c and .2. b the paciēce of Iob, and haue sene the ende of the LORD, that ye LORDE is mercyfull and pyteous. But C before al thynges my brethrē Math. 5. d 2. Cori. 1. c swear not, nother by heauen, nor by earth, nor ony what soeuer oth els. But let your oth be: yee, yee: nay, nay, that ye do not fall vnder iudgement. And [Page] yf ony of you be sory, let hym praye: Yf he be mery, let hym also synge psalmes. Yf ony amōg you be sycke, let hym brynge in the Elders of the congregacion, and let them pray ouer hym, Marc. 6. b anoyntynge hym wyth oyle in the name of the LORDE: and the prayer of fayth shal saue the sycke, and the LORDE shall rayse hym vp: and yf he be in synnes, they shalbe forgeuē hym. Knowlege your synnes therfore one to another, and praye for ech other, that ye maye be saued: for the instaūte prayer of the ryghteous is much worth. [...]. Reg. 17. a Luc. 4. c Elias was a mortall mā lyke vnto vs, and in prayer he prayed that it shuld not rayne vpon earth, and it rayned not in thre yeare and syxe monethes. [...]. Reg. 18. aAnd he prayed agayne, and ye skye gaue rayne, and the earth gaue hyr frute. My brethren yf ony of you shal erre from the truth, and ony mā shall conuerte hym, he muste knowe that he that causeth a synner to conuerte from the erroure of hys waye, he shal saue hys soule from death, and shall couer the multitude of synnes.
The fyrst canonicall Epistle of Peter the Apostle.
The fyrst Chapter.
PEter the Apostle of A Iesus Christ to ye chosen straungers of the Ac [...]. [...] ▪ [...]scatterynge abrode in Pontus, Galatia, Cappadocia, Asia, & Bithinia, accordyng to ye foreknowlege of God the father vnto ye sanctificion of ye sprete, into ye obedience & Heb. 9. b and .10. c sprenklynge of the bloude of Iesu Christ: 2. Cor. 1. a Ephes. 1. b Grace and peace be multiplyed vnto you. 2. Pet. 1. a Blessed be the god and father of oure LORDE Iesus Christe, whyche accordynge to hys great mercy hath begottē vs agayne into a lyuely hope, by 1. Cor. 15. [...] the rysynge agayne of Iesus Christ from ye deade, into Rom. 8. a an heretage vncorruptible, vndefyled, and not faydynge, Colo. 3. a kepte in heauen in you, whych by the power of God are kept by fayth vnto saluacion, whych is ready to be shewed in the last tyme: in the whych ye shall reioyce, yf ye must now a lytle be sory B in dyuerse temptaciōs, Iob. 23. [...]. Ia [...]ob. 1. a that the tryenge of your faith be foūde much more precious than gold (that is proued by fyre) vnto prayse and Math. 25. c glory and honoure, in the reuelacion of Iesus Christ: Ioh. 20. d whome, whyle ye haue not sene, ye loue hym: in whome nowe also though ye are not seynge hym, ye beleue: but beleuynge ye shall reioyce wyth vnoutspeakeable [Page] ioye & glorious, bearynge awaye the ende of youre fayth, the saluacion of your soules, of the whych saluacion Gen. 49. b Daniel. 2. g [...]gge. 2. b [...]ach. 6. b ye prophetes haue searched & sought whych prophecyed of ye grace yt was to come amonge you, searchynge in whych or in what maner of tyme ye sprete of God in them shulde signify shewynge afore the sufferynges that are in Christe Iesu, and the gloryes to come: vnto whome it was opened that they declared it not vnto them selues, but made manyfeste those thynges to you, the whych are now shewed vnto you by thē, whych preached vnto you, Act. [...]. a ye holy goost beinge C sente from the heauē, Luc. 2. b vpon whome the angels desyre to loke. Wherfore, Luce. 12. dthe loynes of your mynde, beynge gyrded vp, be ye sobre, hope perfectly in that grace yt is offered vnto you, into the shewynge of Iesus Christe, as chyldren of obedience, not beyng lyke fashioned vnto ye lustes of your fore ignoraunce, but vnto that holy, whych hath called you: that ye also be holy in all [youre] conuersacion, for it is wrytten: Leuit. 11. g and .19. a Ye shalbe holy, for I am holy. And yf ye cal vpon that father, whyche Math. [...]5. c iudgeth accordynge to euery mans worke, wythout respecte of persons, walke in feare the tyme of your indwellyng: ✚ [...]. Corin. 6. c and .7. c knowynge yt ye are not bought wt corruptible syluer or golde, frō your vayne cōuersaciō of ye fatherly tradicion:Heb. 9. d 1. Ioh. 1. b Apoc. 1. a but wt the precious bloude of the vnspotted and vndefyled lambe D Christ, beyng knowen truely before ye creacions of ye worlde, but beynge made manyfest in ye last tymes Esa. [...]. b Luce [...]. b for [Page 308] your sakes, whych by hym are faythfull in God, whych hath raysed hym from the deade, Philip. 2. a and hath geuen hym glorye, that youre fayth & hope shulde be in God. Clensynge youre soules in ye obedience of loue, in the syngle loue of brotherheade, loue ech other more earnestly frō ye harte, beynge borne agayne not of corruptible sede, but vncorruptible by the worde of the lyuynge of God & abydynge foreuer. Esa. 4 [...]. a Eccli. 17. b Iacob. 1. b For all fleshe is as grasse, & all hys glory as ye floure of grasse. The grasse wythered, & hys floure fel down: but the vvorde of god abydeth for euer: ⊢ but this is the worde, Deut. 30. c whyche is preached amonge you.
The .ii. Chap. ✚
LAyenge, Ephes. 4. a Coloss. 3. a Hebre. 12. a awaye therfore A al malyce, & al gyle, & dissemblynge, & enuyes, & all backbytynges, mat. 18. a as newe borne babes, reasonable & wythoute gyle, couet ye milke, yt therin ye may growe vnto saluacion: Psal. [...]5. a yf ye assaye at the leest yt the LORDE is swete. Vnto whome cōmynge neare, Ephes. [...]. c the quycke stone, of men truely refused, but chosen of God & glorifyed, ye also are buylded vpon, as quicke stones of ye spiritual house, a Esa. 66. d holy presthode, offerynge Ro. 12. a Heb. 1 [...]. c spiritual sacrifices, acceptable vnto God thorow Iesus Christ. Wherfore ye scripture cōtayneth also. Esay [...] [...]8. c Math. 21. [...] Act. 4. a Beholde, I laye in Sion an heade stone, a corner stone, alowed, chosē, precious: & he yt shal beleue in hym, shal not be ashamed. Vnto you therfore yt are beleuynge is it a prayse: but vnto yt not beleuyng, the stone which Psal. 117. [...] the buylders refused, [Page] is thesame become in the heade of ye corner, and Esay. 8. c a stone of stomblynge, and a rocke of an offēdicle, vnto thē that offende in the worde, nother do beleue on that wheron they are also B set. Exod. 19. a But ye are a chosen kynred, a kyngly presthode Deu. 17. a a holy nacion, the people of purchasynge, Esa. 40. a that ye do shewe ye powers of hym, which hath called you into hys wonderful lyght out of darkenesses. Ose [...]. 2. c Rom. 9. c Whych somtyme were not a people of God, but now the people of God: which were not hauynge optayned mercy, but now haue optayned mercy. ⊢ ✚ Ye most beloued, I beseke you as straū gers and pylgrymes, Rom. 13. b Galat. 5. c to abstayne you from carnall desyres, whyche warre agaynst the soule, Math. 5. b hauynge your conuersacion good amōge the Heythen, 1. Petri. 3. b that in it yt they do backbyte you, as euel doers, they consyderyng you by [your] good workes, they may prayse God in ye day of visitaciō. Rom. 13. a Titum. 3. a Be ye therfore subiecte vnto euery creature of man because of God: ether vnto ye kynge, as ye moost excellente, ether vnto the chefe officers, as sent frō hym to ye punishmēt of eueldoers, but ye prayse of good. ⊢ For so is the wyll of god, that doyng well ye maye cause the ignoraunce of foolysh men to be styll: as beynge fre, and not as hauynge a cloke of wyckednesse vnto lyberte, but as the seruauntes of God. Rom. 12. b Honoure al C men, loue brotherheade, feare God, Mat. 22. chonoure the kynge. Ephe. 6. a Coloss. 3. c Titum. 2. b Ye seruaū tes be obediēte vnto your maysters wyth all feare, not onely the good and gentle, but also the frowarde [Page 309] 2. Cor. 7. bFor that is grace, yf ony man for cōsciēce sake of God do suffre heuynesses, sufferyng it vnworthely. For what thankes is it, yf ye synnyg and beynge buffetted, do suffre it? Math. 5. a 1. Petri. 3. [...] But yf ye doynge well beare it paciētly, yt is grace wt God. For ther to are ye called, for ✚ Christ also suffred for vs leauynge you Ioh. 1 [...]. b Philip. 2. [...] an ensāple yt ye do followe hys footesteppes, whiche dyd no synne, nother is ther gyle foūd in hys mouth: math. 27. c Iohā. 18. c whā he was euel spokē of, he cursed not: which whā he suffred, he threatened not, but he deliuered hymselfe vnto hym yt iudged him vnryghteously. Esa. 53. d Eccli. 34. d Luce. 15. [...] Which hath borne our synnes hymselfe in his body vpō ye tre, yt beyng dead of synne, we may lyue vnto ryghteousnesse, by whose strypes ye are healed. For ye were as shepe goynge astraye, but ye are now turned to ye shepherde & byshop of your soules. ⊢
The .iii. Chap.
LYkewyse also 1. Cori. 11. [...] Ephes. 5. c Coloss. 3. c the wemē, A let thē be obediente vnto theyr husbādes, yt they also which obey not ye word may be wonne by the conuersacion of wemen wythout the worde, beholdynge your holy cōuersacion in fear whose apparell 1. Tim. 1. b be not outwarde wt broydyng of heere, or puttyng about of golde, or puttyng on of apparell: but that ye inwarde man yt is hyd in the harte be of a quiete & meke spret whych is rych in the syght of God. For so dyd holy wemē also trustyng in God tyer themselues, beynge obediente vnto theyr owne husbandes, as Sara dyd obeye Abrahā, Genes. 18. b callynge hym Lorde, whose doughters [Page] ye are doynge well, and not fearyng ony perturbacion. Lykewyse ye mē be dwellynge wyth them accordyng to knowlege, 1. Tess. 4. a geuynge the woman honoure as vnto the weaker vessell, as vnto lyke heyres also of the grace B of lyfe, that youre prayers be not let ✚ But in conclusion, be ye all onemynded, sufferynge together, louers of brotherheade, mercyful, soft, lowly, Prou. 20. c Math. 5. [...] Rom. 12. c not rendrynge euel for euel, nor curse for curse: but cōtrarywyse blessyng: for therfore are ye called, Gen. 12. a Math. 25. c that ye do possesse the blesse by heretage. For Psa. 33. b he yt wyll loue lyfe, and se good dayes, let hym refrayne his tūge frō euel, & his lippes yt they speak no gile Let hym eschue euell, & do good: let hym seke peace & followe it. For the eyes of of ye LORD are vpō ye ryghteous, & hys eares into theyr prayers: but ye syght of ye LORD vpō thē that do euels. And who is it yt shall hurte you yf ye be the followers of God? Mat. 5. a Yee yf ye suffre ought for ryghteousnes sake, blessed ar ye. And Esa. 8. c Math. 10. d fear not ye theyr threatenynge, & be not ye troubled, Iob. 1. c but sāctifye ye LORD Christ in your hartes, ⊢ Psa. 118. f Actū. 4 a. beynge euer redy to ye satisfyeng of euery mā requyryng you an accōpte of yt fayth & hope, which is in you wt mekenesse & feare, hauyng a good cōsciēce, Titum. 1. a [...]. Petri. 2. b yt in ye where in they backbyt you, they C maye be ashamed which speake euel of your cōuersacion in Christ. 1. Petri. 2. c Math. 5. a For it is better you doynge well (yf it be the wyll of God,) to suffre, than doynge euell. Rom. 5. a Heb. 9. c. d For Christe also dyed once for oure synnes, the ryghteous for the vnryghteous, [Page 310] that he myght offer vs vp vnto god, beynge slayne truely after the flesh, but quyckened after the sprete. In ye whych also he commynge preached vnto the spretes that were in presō, whych Genes. 6. a Mat. 24. d Luc. 17. c were somtyme vnbelyuyng whan they wayted for the pacience of God in the dayes of Noe, whan ye Arke was made, Gene. 7. [...] in the whyche a few, that is, eyght soules were saued by the water. The whych Rom. [...]. [...] the baptyme beynge of lyke fashion dothe saue you, not the layenge away of ye fylthynesse of the flesh, but ye demaū dynge of a good conscience towarde God, by the rysynge agayne of Iesus Christ, whych is at the ryghthād of God, swalowynge vp death, that we myght become heyres of euerlastynge lyfe, beynge gone into heauē, Hebre. 1. b and .2. b. cthe angels, and the myghty, & powers beynge subiecte vnto hym.
The .iiii. Chapter.
THerfore Christe hauynge A suffered in the flesh, be ye also armed wyth lyke meanynge. Rom. 6, [...] For he that suffered in the flesh, he left of from synnes, that he do not now lyue the resydue of the tyme that resteth in the flesh in 1. Ioha. 2. c the lustes of men, but in the wyll of God. Eph. 4. d For it is ynough the tyme past [to be spente] for the fulfyllynge of the wyll of the Heythen vnto them that haue walked in wā tonnesses, lustes, dronkennesses, bāckettynges, vnmeasurable eatynges, and drynkynges, and vnlawfull worshippynges of Idols: in the whyche they maruayled that ye ranne not with them vnto lyke confusion of excesse, [Page] speakyng euel: the whych shall geue an accompt vnto hym, whyche is ready to iudge the quycke & dead. 1. Pe [...]ri. 3. cFor because of thys also is the gospell preached vnto the deade, Ioh. 5. c that they truely maye be iudged accordynge to man in the fleshe, but lyue after God in the sprete. But ye ende of all thynges shall come neare. B ✚ Mat. 24. d Be ye therfore wyse, and watch in prayers. But before all thynges be hauynge continual loue towarde ech other amonge yourselues: Proue. 10. b for loue couereth the multitude of synnes. Hebr. 13. a Be harbarous towarde ech other wythout grudgyng, 2. Cor. 8. a euery one ministrynge grace vnto another as he hath receaued thesame, as good stewardes of the manyfolde graces of God. Ie [...]. 23. [...] Yf ony man speaketh, [let hym speake] as the wordes of God: Rom. 12. bYf ony man ministreth, [let it be done] as by power, the whych God doth ministre, that in al thinges god maye be praysed thorowe Iesus Christ, ⊢ vnto whome be glorye and empyre for euer and euer. Amen. C Dearly beloued let it not be straūge vnto you in Luce. 12. f 1. Cor. 3. c 1. Petri. 1. b the heate, whych happeneth to ye tryeng of you, as though some straunge thynge do happen vnto you: but takynge parte wyth the passions of Christ [...]. Tim. 2. b reioyce, that beynge mery ye also may reioyce in ye reuelacion of hys glorye. Marc. 5. a Yf ye are reuyled in the name of Christe, ye shalbe happye: for it that is concernynge vnto the honoure, glorye, and power of God, & ye sprete that is hys doth rest vpon you. 1. Petri. 2. c and .3. c And let nomā of you suffre as a manslayer, or a [Page 311] thefe, or cursed speaker, or a desyrer of other mens goodes. But [yf he suffre] as a christē man, let hym not be ashamed, but let hym prayse God in thys behalfe: Iere. 25. d and .40. b Ezech. 9. [...] for it is tyme that the iudgemente do begynne at ye house of God. But yf [it begynne] fyrst at vs, what shalbe the ende of them Luce. 10. [...] yt do not beleue the Gospell of God? Pro. 11. d And yf the ryghteous shall scarce be saued, where shal the wycked and synner appeare? Therfore let them also that suffre accordynge to ye wyll of God commytte theyr soules vnto the faythful creator in weldoynges.
The .v. Chapter.
THe Elders therfore that A are amonge you do I beseke that am also an Elder and Act. 5. c wytnesse of the passions of Christe, whyche am also a partener of that glorye, whyche is to be reueled in tyme to come, Actū. 20. d fede the flocke of God that is amonge you, prouydynge [for them] not as compelled, but wyllyngly, according to God: Nother for fylthye lucres sake, but wyllyngly: Ezech. 34. a Luce. 22. b nother as rulynge lyke lordes ouer ye lot [of god] but hartely, Tit. 2. a beynge become the ensample of the flocke. And whā ye chef of ye shepherdes shal appeare, ye shal receaue the 1. Cor. 9. d 2. Tim. 4. b vncorruptible crowne of glory. Lykewyse ye yonge men be obedient vnto the elder men. Yee shewe lowlynesse euery one to another: for Proue. 11. a Iacob. 4. a God doth resyst the proud, but geueth grace vnto ye lowly.✚Become ye therfor lowly vnder ye mighty hande of God, that he maye exalte you in the tyme of visitacion, [Page] Psal. 54. c Math. 6. c Luc. 12. ccastynge all your carefulnesse vpō hym: for he careth for you. Be sobre, B and watch: Iob. 1. b Ephe. 6. b for your aduersary the deuell goeth aboute as a roarynge lyon, sekynge whome he maye deuoure, Iaco. 4. a whom resyst beynge strōge in fayth, knowynge the same sufferynge to happen vnto your brotherheade, whych is in the worlde. And ye God of al grace, which hath called vs vnto hys eternal grace in Christ Iesu, the same shall make perfecte, confirme and staye you, that Rom. 8. c 1. Petri. 1 a Heb. 10. d. haue suffred a lytle: vnto hym be glory & empyre for euer and euer. Amen. ⊢ By Syluanus, a faythfull brother vnto you as I suppose, haue I wrytten brefely, prayenge and earnestly requyrynge this to be the true grace of God, in the whych ye stande. The chosen congregacion that is at Babilon saluteth you, and Marke my sonne. Rom. 16. b 1. Cor. 16. c 2. Cor. 13. b Grete ech other with an holy kysse. Grace be wyth you all, whyche are in Christ Iesu. Amen.
The seconde canonicall Epistle of Peter the Apostle.
The fyrst Chapter.
A SImon Peter the seruaūt and Apostle of Christ Iesus, vnto them that haue optayned coequall faythe wyth vs in ye ryghteousnesse of oure [Page 312] God, and the saueoure Iesus Christ 1. Petri. 1. a Grace be vnto you and peace be fulfylled in the knowlege of God, & Christ Iesu our LORD. As all thynges of the godly power, whyche [belonge] vnto lyfe & godlynesse are geuē vnto vs, by hys knowlege, whych hath called vs by hys owne glorye & power, by whome he hath geuen vs greate and precious promyses, that thereby ye become Ioh 1. a Coloss. 2. [...] partakers of the Godly nature, flyenge the corrupcion of ye desyre, whych is in ye worlde. But ye applyenge all care, ministre B in youre faythe, vertue: in vertue, knowlege: 1. Cori. 8. a. in knowlege, abstinēce: in abstinence, pacience: in pacience, Godlynesse: in Godlynesse, loue of brotherheade: in loue of brotherhead charite. For yf these be wyth you, & be plēteous, they shall make you not voyde and wythout frute in ye knowlege of our LORDE Iesus Christe. For he that hath not these thynges, he is blynde and gropynge wyth the hande, forgettynge the clensynge of hys olde synnes. Wherfore brethren endeuoure ye the more that ye make sure your callynge & chosynge wyth good workes: for doynge these thynges ye shall not synne at ony tyme. For so shal an entraunce into the euerlastynge kyngdome of our LORDE and Saueoure Iesus Christ be ministred vnto you plentyfully. Luce. 22. [...] Wherfore I shall begynne to admonyshe C you alwaye of these thynges, and that truely you knowynge and beynge stablyshed in the present truth. But I reken it ryghtfull as longe as I am in thys 2. Corin. 5. a tabernacle [Page] to rayse you in the admonicion, Ioh. 21. [...] 1. Tim. 4. a beynge sure that the layenge downe of my tabernacle shalbe quicke, accordynge also as our LORDE Iesus Christ hath shewed me. Yee and I wyll geue diligence, and that ofte, yt yt may haue after my death that ye make a remembraunce of all these thynges. ✚ For we haue not made knowen vnto you the power & foreknowlege of oure LORDE Iesus Christ, hauyng followed rude fables Iohā. 1. b [...]. Ioh. 1. abut beynge become the beholders D of hys greatnesse. For he was receauynge of God the father honoure & glory, suche a voyce frō a great glory beyng fallen downe vnto hym: Math. 17. a Marc. 9. a. Luc. 9. d.Thys is my beloued sonne in whō I haue delyte, heare hym. And thys voyce haue we herde brought from heauen, whan we were wyth hym vpon the holy mounte. And we haue a sure worde of prophecye, vnto the whych ye do well geuynge hede, as vnto a lyghte [...]. Cor. 4. b shynynge in a darcke place, tyl ye daye do ryse, & ye morowe starre do ryse in your hartes. ⊢Knowynge thys fyrst, yt al ye prophecy of scripture, is not done by priuate interpretaciō. Daniel. 9. b zach. 7. b. 2. Tim. 3. b For the prophecy was neuer brought by mans wyl, but the holy men of God haue spokē beynge inspyred by the holy goost.
The .ii. Chapter.
A BVt ther haue bē false prophetes also amonge ye people, Mat. [...]4. a Actū. 20. d 1. Tim. 4. a as ther shalbe lyeng maysters amonge you, whych shal brynge in sectes of perdiciō, & deny the LORD yt hath bought thē, bryngynge vpō thēselues a swyft [Page 312] perdicion. Math. 8. b And many shall followe theyr lecheryes, by whome the waye of truth shalbe blasphemed, and by couetousnesse shal they vse marchaū dyse of you, vnto whome the iudgement longe sence hetherto doth not ceasse, & theyr perdicion slepeth not B Iob. 4. b Apoc. 20. a For yf God dyd not spare the angels synnynge, but beynge drawen downe wyth the bādes of the lower partes into hell, he hath delyuered them to be punished [and] to be kept vnto iudgement: Genes. 7. a and hath not spared ye originall worlde, but hath kept Noe the ryght preacher of ryghteousnesse, bryngyng the floude vpon the worlde of wycked men, Genes. 19. [...] and bryngynge the cyties of them of Sodoma and Gomorra into asshes, damned them wyth ouerthrowynge, settyng thē for an ensāple of them yt shuld do euel: Gen. 19. [...] and he delyuered the ryghteous Loth beynge oppressed wyth the iniury and lecherous conuersacion of the wycked. (For of syght & hearynge he was ryghteous, dwellynge wyth thē that vexed ye iust soule frō daye to daye wyth wycked workes.) 1. Cor. 10. b The LORD knoweth to drawe ye godly out of tēptaciō, but to reserue the wycked vnto ye day of iudgemēt to be tormented: & specyally those ye C walke after the flesh in the desyre of vnclēnesse, & despyse the power, are bolde, pleasynge thēselues, they fear not to bryng in sectes, blasphemyng Iud. 1. b where as angels whyle they be greater in strength and power, bear not agaynste themselues the cursed iudgemente: Iere. 12. [...] But these euen as vnreasonable beastes naturally, [Page] Iude. [...]. b blasphemynge in those thynges yt they knowe not vnto a snare and destruccion, shal perysh in theyr owne corrupcion, receauynge ye rewarde of vnryghteousnesse, estymynge the one dayes voluptuousnesse a pleasure: staynynges [they are] and spottes, ouerflowynge in pleasures, at theyr feastes vsynge excesse of you, hauynge eyes full of aduoutrye and vncesseable synne, entycynge vnstable soules▪ hauynge a harte exercysed in couetousnesse, chyldrē of curse leauynge the ryght waye they haue erred, hauynge followed the waye of Num. 22.23 and .24. Balaam of Bosor, whych loued the rewarde of wickednesse, Nu. 31. b but he hadde the tame domme b [...]aste a reprofe of hys foly▪ [for] speakyng wt mans voyce it forbad the prophetes D foolyshnesse. These are fountaynes wythout water, and Iude. 1. c cloudes caried wyth tēpestes, vnto whome ye myst of darknesse, is reserued. For speakynge wyth pryde of vanite, they entyce into lechery the desyres of the flesh them, which escape a lytle: they that be conuersaūt in erroure, them are they promysynge lyberte, whan they themselues are seruauntes of corrupcion. Iohā 8. c Rom. 6. b Luce. 9. f For of whome ony mā is ouercome: hys seruaūt is he also. Iohā 8. c Rom. 6. b Luce. 9. fFor yf they flyeng ye stayninges of the worlde in the knowlege of oure LORDE & Saueoure Iesus Christ, beynge tangled wyth thesame are ouercome agayne, Math. 12. c Hebre. 6. a than are the latter endes become worse vnto them than the fyrst. For it had ben better for them not to knowe the waye of ryghteousnes, thā after ye knowlege [Page 314] Actu. 5. ato turne backwarde from the holy commaundemente that was delyuered vnto them. For ye true prouerbe is chaūced vnto them: Proue. [...]6. b Eccli. 3 [...] ▪ d The dogge is turned agayne to his vomite▪ and the sowe beynge washen, in the wallowynge of myre.
The .iii. Chapter.
BEholde thys secōde Epistle A do I wryte vnto you dearely beloued, in the whych I rayse youre syncere mynde by admonicion, that ye be myndefull of those thynges that I haue sayd before, [namely:] the wordes of the holy prophetes, and of your apostles, [that is] the preceptes of the LORDE the Saueoure. Knowynge this also fyrst of al, Act. 20. d 1. Tim. 4. a 2. Tim. 3. a Iude. 1. c that in the last dayes shal come mockers in deceaueablenesse, walkyng after theyr owne desyres, sayeng: Ezec. 12. d 2. Thess. 2. a Wher is his promyse or hys comynge? For sence the fathers slepte, all thynges do so remayne, [as at] the begynnynge of the creature. For thys they knowe not, and that wyllyngly, that the heauēs were fyrst, Gen. 1. a and ye earthe was beynge of the water and by the water by the worde of God, by the whyche thynges Gen. 7. d that worlde that than was, peryshed by water. But the heauen and earth that are now, are set vp agayne by thesame worde kepte 2. Thess. 1. [...] for the fyre vnto the daye of iudgemente and destruccion of wycked mē. But let not thys one thynge B be ygnoraunt vnto you ye beloued, that Psal. 89. a Ezech. 12. [...] 1. Petr. 4. a one daye by the LORD, is as a thousāde yeares: and a thousande yeares, as one daye. The LORDE [Page] doth not make longe wyth hys promyse, as some do suppose: but he Rom. 2. a behaueth hymselfe paciently because of you, Ezech. [...]8. d not wyllynge ony to perysh but all men to come agayne to repē taūce. Math. 24. d [...]. Thess. 5. a Apoc. 3. a But the daye of ye LORDE shall come as a thefe, Esay. 51. b Psal. 101. d Hebre. 1. b in the whych the heauens shall passe wyth a great rush, but the elementes shalbe lowsed wyth heate, and the earth and all the workes that are therein shalbe burnte. Whan al these now be to be loused, whar maner of persōs ought ye to be than in holy conuersacions and godlynesses, waytynge and haistynge vnto the cōmynge of ye LORDES day, by ye which ye heauēs burnynge shalbe lowsed, and the elemē tes for heate of the fyre shall fayde? Es [...]. [...]5. c Apoc. 21. a But we wayte for new heauens, and new earth, and Esa. 66. d Math. 13. [...] hys promyses, in the whyche ryghteousnesse dwelleth. C Wherfore ye dearly beloued, waytynge for these thynges endeuoure to be founde vnspotted and vnstayned vnto hym in peace, and estyme the longe sufferynge of oure LORDE [your] health, as our moost beloued brother Paule, hath wrytten vnto you, accordynge to the wysedome that is geuen hym, euen as in all hys epistles also, speakynge in them of these thynges: in ye which are some thynges harde to vnderstande, the whych the vnlearned and vnstedfast do peruerte, as other scriptures also, to theyr damnacion. Ye brethren therfore knowyng it before, beware, lefte beynge drawen awaye ye fall from your owne stedfastnesse: but growe in the grace & [Page 315] in the knowlege of oure LORDE & Saueoure Iesus Christe. To hym be glory, both now, and in the daye of euerlastynge. Amen.
The fyrst cacanonicall Epistle of Ihon the Apostle.
The fyrst Chapter.
THat whyche was frō A the begynnynge, that whych we haue herd that which Ioh. 1. b 2. Petri. 1. b we haue sene wyth our eyen, that whych we haue beholden, and Ioh. 20. d our handes haue hādled, of ye worde of lyfe, & the lyfe is manifeste, & we haue sene & testifye & shew vnto you Iohā. 17. a ye lyfe euerlastyng whych was by the father & appeared vnto vs. That whych we haue sene & haue herde do we shewe vnto you, that ye also maye haue fellowshippe wyth vs, and yt oure fellowship be wt the father, & wyth hys sonne Iesus Christ. And these thynges do I wryt vnto you that ye may reioyce, Ioh. 16. b and .17. b 2. Iohā. b. and your ioye maye be ful. Ioh. 17. b And thys is the tydynges that we haue herde of B hym, & do shewe vnto you: that God is lyghte, and ther is no darkenesse in hym. Psal. 14. a Esay. 33. b Yf we say that we haue fellowshippe wyth hym, and walke in [Page] darkenesse, we lye, and do not the truth. But yf we walke in lyghte, as he also is in lyghte, we haue fellowshippe together, and Heb. 9. b 1. Petri. 1. c Apoc. 1. a the bloude of hys sonne Iesus Christe clenseth vs from all synne. Pro. 29. b Yf we do saye that we haue no synne, we deceaue oure selues, and the truth is not in vs. 3. Reg. 8. g and .9. a Io [...]. 13. b Prou. 28. b Eccli. 7. c Psal. 31. aYf we knowlege our synnes, he is faythfull and ryghteous, that he do forgeue vs oure synnes, and clense vs from all wyckednesse. Yf we do saye that we haue not synned, we make hym a lyar, and hys worde is not in vs.
The .ii. Chapter. ✚
A MY lytle chyldrē, these thynges do I wryte vnto you that ye synne not. But althoughe ony man doth synne, we haue Hebre. 7. d an aduocate by god the father Iesus Christe the ryghteous, and Rom. 3. c he is the attonemente for oure synnes: not for oures only, but also for the whole worldes. And ther by do we knowe that we loue hym, yf we kepe hys commaundementes. [...]. Iohā. 4. cHe that sayeth hym to know God, & doth not kepe hys cōmaūdemētes, he is a lyare, & in thesame is not the truth. But he that kepeth his worde, truely in the same is the loue of god perfecte: Ioh. 13. d thereby we know that we are in hym. Ioh. 13. b [...]. Petri. 2. c He that sayeth hym to abyde in hym, oughte also to walke so, as he hath walked. ⊢Moost beloued, I wryte no newe cōmaūdemēte vnto you, but an olde commaundement, the whych ye had frō ye begynnynge. The olde commaundement is the worde whych ye haue herde. [Page 316] Agayne I wryte vnto you a Ioh. 13. d and .15. b newe commaundement, whyche is also true in him and in you, for the darkenesses are past, and the true lyghte doth nowe shyne. He that sayeth him B to be in the lyght, and hateth hys brother, is yet in darkenesse. He that loueth hys brother, remayneth in the lyghte, and ther is no offendicle in hym. But he that hateth his brother is in darkenesse, and walketh in darkenesse, and woteth not whether he doth go: for darkenesses haue blynded hys eyen. I wryte vnto you lytle chyldren Luce. 24. d Actu. 4. a that synnes are forgeuen you for hys names sake. I wryte vnto you fathers, because ye haue knowen hym that is frō the begynnyng I wryte vnto you yongemen, for ye haue ouercome the wycked. I wryte vnto you babes, for ye haue knowen the father. I wryte vnto you fathers that ye haue knowen him that is frō the begynnynge. I wryte vnto you yonge men that ye are stronge, and the worde of God abydeth in you, & ye ouercome the wycked. Loue not C the worlde, nor the thynges yt are in the worlde. Yf ony man loueth the worlde, the loue of the father is not in hym. For all that is in the world, is the cōcupiscēce of ye flesh, and the desyre of the eyen, and the pryde of lyfe: the whych is not of the father, but of the worlde: And Psal. 89. a 1. Cor. 7. d Esa. 40. a the worlde passeth awaye, & hys lust. But he yt doth Ioh. 6. [...] 1. Tess. 4. a the wyl of God, abydeth foreuer. My lytle chyldren, it is the last houre, & as ye haue herde that Mat. 24. a. Ioh. 5. d Antichrist cōmeth, euē now are ther many become Antichristes, wherby we knowe [Page] that it is the last houre. They went out Iohā. 13. c Act. 20. d from vs, but they were not of vs: for yf they hadde ben of vs, they shulde verely haue remayned wyth vs. But 1. Cor. 11. b that they maye be knowen that they are not all of vs. But ye haue the Heb. 1. b anoyntynge of hym that is holy, and ye knowe all thynges. I haue not wrytten vnto you as not knowyng the truth, but as knowyng D it, and because euery lye is not of ye truth. Who is a lyar, saue he that denyeth that Iesus is Christe? The same is the Antichrist, whych denyeth the father & the sōne. Ioh. 14. a Euery one yt denyeth ye sōne hath not ye father: he that cōfesseth the sōne, hath ye father also. That whych ye haue herde frō ye begynnyng, doth remayne in you: for yf yt remayne in you, whyche ye haue herde from the begynnynge, ye shal also remayne in ye sōne & the father. And this is ye promyse yt he hath promysed vs, [namely] lyfe euerlastynge. These thynges haue I wrytten of thē yt deceaue you. Esa. 54. c Iohā. 6. c 14. c. 16. b And the anoyntynge that ye haue receaued of hym, let it remayne in you. And ye haue not nede yt ony mā teach you, but lyke as his anoyntyng teacheth you of all thynges, so is it true also, & it is no lye. And as he hath taughte you, so abyde you in hym. And nowe ye lytle chyldren abyde in hym, that whan he shal appeare, we may haue hope, Sapi [...]. 5. a and be not ashamed of hym at hys commynge. Yf ye knowe that he is ryghteous, know also that euery one that doth ryghteousnesse is borne of hym.
The .iii. Chapter.
[Page 317] BEholde what loue the father A hath geuen vs, that we are called the chyldren of God, and be. Therfore Iohā. 16. c 1. Cori. 2. adoth not the worlde knowe vs, because it hath not knowen hym. Dearly beloued, nowe are we Luce. 20. d the chyldren of God, and it hath not yet appeared what we shalbe. Rom. 8. a 1. Cor. 15. f Coloss. 3. a Philip. 3. c We knowe that whan he shall appeare, we shalbe lyke hym: for we also shall se hym as he is. And euery one that hath thys hope in hym, sanctifyeth hymselfe, as he also is holy. Euery one that doth synne, doth wickednes also: and sinne is wickednesse. Esay. 53. d 1. Tim. 1. c Titum. 2. b 1. Petri. 2. c And ye know that he hath appeared that he shulde take away synne, and ther is no synne in hym. Euery one that abydeth in hym, synneth not: and euery one that synneth, hath not sene hym, nor hath knowen hym. My B lytle chyldren, let noman myscarye you. He that doth ryghteousnesse is ryghteous, as he is ryghteous also. He that doth synne, is of the deuell: Ioh. 8. d for the deuel synneth from the begynnynge. Therfore appeared the sonne of God, that he do lowse the workes of the deuell. 1. Ioh. 5. c Euery one that is borne of God doth no synne, because hys sede 1. Pet. 2. [...] abydeth in hym, and he can not synne, because he is borne of God. Ioha. 13. d By that are the chylderen of God manifest, and the chylderen of the deuell. Euery one that is not ryghteous, is not of God, and he that loueth not hys brother: for thys is the tydynge the whych ye haue herde frō the begynnynge, that ye loue one another. [Page] Genes. 4. bNot as Cain, whych was of ye euel and slew hys brother. And wherfore dyd he slaye hym? Because hys workes were euell, but hys brothers, ryghteous. ✚ Ioh. 15. b Maruayle not brethren yf the worlde hate you. We knowe that we are translated frō death to lyfe, because we loue ye brethren. He that loueth not, abideth in death. Iohā. 5. c Euery one that hateth hys brother, is a manslayer: & ye knowe that Apoc. 22. c euery manslayer hath not lyfe C euerlastynge abydynge in hym. By yt haue we knowen Iohā. 3. c and .15. b Rom. 5. a the loue of god, that he hath layde hys lyfe for vs: & we ought to laye oure lyues for the brethren. Deut. 25. a He that shall haue ye substaunce of thys worlde, and shall se hys brother to haue nede, and shutteth vp hys entyer affeccion frō him howe dwelleth the loue of God in hym? My lytle chyldren, Iacob. 2. b let vs not loue wyth worde, nor tunge, but wt worde and truth. ⊢ By thys do we knowe that we are of the truth, and we shall quyte oure hartes in hys syghte. For yf oure harte do reprehende vs, God is greater than oure harte, and he knoweth all thynges. Moost dearly beloued, yf our harte shall not rebuke vs, we haue confydence towarde God, Iohā. 16. c 1. Iohā. 5. b Iacob. 4. a and what so euer we shal desyre, we shal receaue it of hym: for we kepe hys commaundementes, and we do the thynges that are pleasynge before hym. And thys is hys commaundemente, that we beleue in the name of hys sonne Iesus Christ, & that we loue one another, Ioh. [...]. d and .15. b as he hath geuen vs a cōmaū demente. And he that kepeth hys cō maundementes, [Page 318] 1. Ioh. 4. b abydeth in hym, and he in hym. And therby do we knowe that he abydeth in vs, euē Rom. 8. a by the sprete, ye whych he hath geuē vs.
The .iiii. Chapter.
DEarly beloued, beleue not A euery sprete, 3. Reg. 1 [...]. [...] Math. [...]. b but proue the spretes whether they be of god, for 1. Ioh. 2. c 2. Ioh. [...]. b many false prophetes are gone out into ye world Hereby is the sprete of God knowen Euery sprete that confesseth Iesus Christe to be come in the flesh, is of God: and euery sprete that parteth Iesus, is not of God, and thesame is Antichrist, of whome ye haue herde that he commeth, and euen nowe is he in the worlde. Ye lytle chyldren are of God, & haue ouercome hym: for he is greater that is in you, than he that is in the worlde. They are of the worlde, therfore speake they of the worlde, and ye worlde heareth them. We are of God. Ioh. 8. d He that knoweth god, heareth vs: he yt is not of God, doth not hear vs: by ye do we knowe the sprete of truth, & the spret of erroure. Dearly beloued, let vs loue ech other, for loue is of God. And euery one yt loueth, is borne of B God, and knoweth God. He yt loueth not, doth not know God, for God is loue. Ioh. 3. c Rom. 5. a By thys hath ye loue of god appeared in vs, because God sent hys only begotten sōne into the worlde, that we may lyue by hym. In thys is loue, not as thoughe we haue loued God, but because he hath loued vs fyrst, and 2. Cor 5. c Coloss. 1. b sente hys sonne the atonemente for oure synnes. Dearly beloued, yf God hath so loued vs, [Page] we oughte also to loue one another. Exod. 33. d Deu. 4. b Ioh. 1. b 1. Tim. 6. cNomā hath sene God at ony tyme. 1. Ioh. 3. cYf we do loue ech other, God abydeth in vs, and hys loue is perfecte in vs. By this do we knowe that we abyde in hym, and he in vs, because he hath geuen vs of hys sprete. And we haue sene and testifye that the father hath sente hys sonne the Saueoure of the worlde. Ioh. 6. [...] Whosoeuer shall confesse that Iesus is ye sonne of God, God abydeth in him, and he C in God. And we knowe and beleue the loue that God hath in vs. ✚ God is loue, and he that abydeth in loue, abydeth in God, and God in hym. In thys is the loue of God perfecte wyth vs, that we haue Ephes. 3. b boldnesse in the daye of iudgemente: for as he is, so are we also in thys worlde. Feare is not in loue, but perfecte loue casteth forthe feare, because feare hath paynfulnesse: but he that feareth, is not perfecte in loue. Let vs therfore loue God, for God hath loued vs fyrste. 1. Ioh. 2. a Yf ony man shall saye, I loue God, and shal hate hys brother, he is a lyare. For he that loueth not hys brother whome he seyth, how can he loue god whom he seyeth not? And thys commaundemente haue we of God, Leuit. 19. [...] Ioh. 13. d that he that loueth God, do loue hys brother also. ⊢
The .v. Chapter.
A EVery one yt beleueth that Iesus is Christe, Math. 16. c Ioh. 1. a is borne of God. And euery one that loueth hym that [Page 321] begat, shall loue hym also yt is borne of hym. By thys do we knowe that we loue the chyldren of God, whan we loue God, and do hys commaundementes. Iohā. 14. b For thys is the l [...]ue of God, that we do kepe hys commaū dementes, Math. 11 [...] Iohā. 16. d and hys cōmaundementes are not heuy. ✚ For all that is borne of God, ouercommeth the worlde, and thys is 1. Cor. 15. f the victory that ouercommeth the worlde, euen our fayth. For who is it yt ouercōmeth ye world, saue he that beleueth that Iesus is the sonne of God? Thys is he that cōmeth by water and bloude Iesus Christe: not by water onely, but in water and bloude. Math. 3. b and .17. c Ioh. 1. d and .12. d And it is the sprete that testifyeth that Christ is the truth. For ther are thre that beare wytnesse in heauē: the father the worde, and the holy goost: and these thre are one. And ther are thre that beare wytnesse in earth: the sprete, water, and bloude: and these thre are one. Iohā. 5. d Yf we receaue B the wytnesse of men, the wytnesse of God is greater: for thys is ye wytnesse of God, the whych is greater, because he testifyed it of hys sonne. Ioh. 3. [...] Rom. 8. b Gala. 4. aHe that beleueth in ye sōne of God, hath the wytnesse of God in hym. ⊢ He that beleueth not the sonne, maketh hym a lyare: because he beleueth not in the wytnesse, the whych God hath testifyed of hys sonne. And thys is the wytnesse, that God hath geuen vs euerlastynge lyfe, Iohā. [...]. [...]and thys lyfe is in hys sonne. He that hath the sōne of God, hath lyfe: he that hath not the sonne of God, hath not the lyfe. These thynges do [Page] I wryt vnto you, that ye may know that ye haue lyfe euerlastynge, ye yt do beleue in the name of the sonne of God. Iohā. 6. d And thys is the boldnesse whych we haue towarde God, that Ioh. 16. c Marc. 11. c 1. Iohā. 1. c what so euer we shall axe accordynge to hys wyll, he heareth vs, & we knowe that heareth vs what souer we shal desyre: We are sure that we haue ye peticiōs that we requyre C of hym. He that knoweth his brother to synne a synne not vnto death, let him axe, & lyfe shalbe geuē vnto him synnynge not vnto death. Ther is a Iere. 7. b Math. 12. c Iohā. 8. b synne vnto death, I saye not that ony man do praye for that. Euery wyckednesse is synne, and ther is a synne vnto death. We know that euery one that is borne of God, doth not synne, but the generacion of god kepeth him, and the wicked toucheth hym not. We knowe that we are of God, and the whole worlde is set in myschefe. And we knowe that ye sōne of God is come, Luce. 24. dand hath geuē vs vnderstandynge that we may know the true god: and we are in hys true sonne. Thys same is the true God, and the euerlastynge lyfe. Lytle chyldren kepe you from ymages.
The second canonicall Epistle of Ihon the Apostle.
The fyrst Chapter.
THe Elder to ye electe A lady, and hyr chyldrē whome I loue in the truth: and not I only but all they also that haue knowē ye truth for the truthes sake, whych abydeth in you, and shalbe wyth you foreuer Grace, mercye, and peace be wyth you from God the father, and from Christ Iesu Math. 17. a the sonne of the father in truth and loue▪ I reioyced greatly that I haue founde of thy chyldren walkyng in truth, as we haue receaued commaundement of the father. And nowe I beseke the lady, not as wrytynge 1. Ioh. 2. a a new commaundemēt vnto the, but it that we had frō the begynnyng, that we do loue one another. And thys is loue, that we do walke after hys cōmaundementes. For thys is the commaundemente, that as ye haue herde sence the begynnynge, ye do walke in hym. 1. Ioh. 2. [...] and .4. a For B many deceauers are gone out into the worlde, whych do not cōfesse Iesus Christe to be come in the flesh: thys is a deceauer & an Antichrist. Take hede to yourselues that ye do not lose the thynges that ye haue wrought, but that ye maye receaue full rewarde. Euery one that goeth [Page] backe, and contynueth not in Ioh. 14. c the doctrine of Christ, hath not God: He that continueth in the doctrine, the same hath the father and the sōne [...]. Tess. 1. bYf ony commeth vnto you, & bryngeth not thys doctrine, receaue him not into ye house, nother salute hym. For he that saluteth hym, is partner of hys euell workes. Beholde, I haue tolde you it before, that ye be not ashamed in the LORDES daye. [...]. Ioh. b Hauynge many thynges to wryte vnto you, I wolde not do it wt paper and ynke: for I trust to be wyth you and to speake mouth to mouth, that Ioh. 16. c 1. Ioha. 1. ayour ioye may be full. The chyldrē of thyne electe syster salute the.
The thyrde canonicall Epistle of Ihon the Apostle.
The fyrste Chapter.
A THe Elder vnto the moost deare Gaius, whome I loue in the truth Dearly beloued in all thynges I wysh that thou walke prosperously, and fare well, as thy soule prospereth. I reioyced greatly whan the brethren dyd come, and dyd bear wytnes vnto thy truth, as thou walkest in the truth. * I haue no greater [Page 321] grace than these, that I do heare my chyldren to walke in the truth. Dearly beloued Heb. 13. a thou doest faythfully what soeuer thou doest vnto the brethren, and that vnto the straungers whych haue borne wytnesse vnto thy loue in the syght of the cōgregacion, ye whych bryngynge on theyr way worthely vnto God, thou shalt do well. For they are gone forth for hys names sake, 1. Cori. 9. b 2. Cor. 11. a takynge nothinge of the Heythen. We ought therfore Math. 10. cto receaue suche, that we maye be fellowhelpers of the truth. I had happely B wrytten vnto the congregaciō, but Diotrephes, whyche loueth to beare rule in the same, doth not receaue vs. Therfore yf I shall come, I shal admonysh hym of hys workes that he doth, bablynge agaynst vs wt euell wordes. And as though these thynges were not sufficiente vnto hym, nother doth he receaue the brethren, & those that receaue them, doth he forbyd, & cast forth out of the congregacion. Dearly beloued followe not it that is euel, but it yt good is. He that doth well, is of God, but he yt doth euel, seyth not God. Vnto Demetrius is a [good] reporte geuē of euery one, & of the truth herselfe: yee we also geue hym a [good] reporte, & thou knowest yt our reporte is true. I had many thynges to wryt vnto the, 2. Ioh. b but I wolde not wt ynke & penne wryte vnto the. But I trust to se the shortly, and we shall speake mouth to mouth. Peace be vnto the The frēdes do grete the. Grete the frendes by name.
The canonicall Epistle of Iude the Apostle.
The fyrst Chapter.
A IVdas the seruaunte of Iesus Christe, the brother of Iames, vnto the sayntes that ar beloued in God the father, and kepte and called in Christ Iesu: Mercy vnto you and peace and loue be fulfylled. Dearly beloue, I busyenge mooste carefully to wryte vnto you, it was nedefull vnto me to wryte vnto you of youre commune saluacion, desyrynge the fayth once delyuered vnto the sayntes to be stryuen thorow. [...]. Petri. 2. aFor ther are some men preuely entred in (whych longe sence are wrytten vnto suche iudgement) wycked, chaungyng the grace of our LORD Iesus Christe into lechery, and Psal. 13. a denyenge the only ruler and our LORDE Iesus Christ. But I wyll admonysh you, knowynge once for al, ye Iesus sauynge the people out of ye lāde of Egipte, secōdarely Num. 14. d he destroyed those that dyd not beleue: but Esa. 14. b Iob. 4. b Apoc. 20. a the angels that kepte not theyr princely state, but haue lefte theyr dwellyng, hath he kepte wyth eternall bandes B vnder the darknesse vnto the iudgement of the great daye: Gen. 19. [...] as Sodoma, and Gomorrha, and the cyties thereby, goynge a whoryng and after straūge flesh, sufferynge ye payne of euerlastynge fyre, are of lyke maner [Page 322] become an ensample. Lykewyse truely do these also yt stayne [theyr] flesh, and despyse the gouernaunce, and speake euel of ye maiesty. zach. 3. a Whā as Michaell the archangell disputynge dyd stryue aboute the body of Moses, he durst not geue iudgemēt agaynst the blasphemy, but sayde: God commaunde the. 2. Petri. 2. c But these truely do speake euel of what soeuer thynges they know not: but whatsoeuer thynges they knowe naturally as domine beastes, in those are they corrupte. Wo be vnto them that are gone into the waye of Gen. 4. a Cain, and in the erroure of Nu. 24. a Balaam are they spylte wyth rewarde, and are gone in the gaynesayenge of Num. 16. Chore.C These are the spottes feastynge at theyr meates wythout feare, fedyng themselues, 2. Petri. 2. d cloudes wythout water, whych are caryed aboute wyth wyndes, trees of the gatherynge tyme, vnfrutefull, twyse deade, pulled vp by the rootes, the wawes of the ragynge see, fomynge theyr shames wandrynge starres, vnto whome ye tempest of darkenesse is kepte foreuer. And Enoch also the seuenth frō Adam prophecyed of these, sayenge: Esaye. 5. c Apoca. 1. a Beholde, the LORDE is come wt hys holy thousandes, to geue iudgemente agaynst euery man, and to rebuke all ye wycked of all theyr workes of wyckednesse, wherewith they haue done wyckedly, and of all the cruell speakynges, that the wycked synners haue spoken agaynst God. These are murmurers, cōplainers, walkynge after theyr lustes, & theyr mouth speaketh pryde, wonderynge [Page] at men for cause of auauntage. But be ye moost beloued myndfull of the wordes that are spoken afore of the Apostles of oure LORDE Iesus Christ,Act. 20. d 1. Tim. 4. a 2. Tim. 3. a 2. Petri. 3. a which sayd vnto you, yt in ye last seasons shal come mockers, walkynge in wyckednesses accordynge to theyr pleasures. These are they that separate themselues, beastly, hauynge D no sprete. But be ye moost beloued buyldynge yourselues vpō our moost holy fayth▪ prayenge in the holy goost, kepe yourselues in the loue of God, waytynge for the mercy of our LORDE Iesus Christe into lyfe euerlastynge. And them truely beynge iudged rebuke ye, but saue ye other, drawynge them out of ye fyre. And haue compassion vpon ye other wyth feare, hatynge also the same spotted cote, whych is fleshly. But vnto hym that is able to kepe you wythout synne, & to set you vnspotted before the syght of his glory with ioye, at the commynge of our LORDE Iesus Christe, vnto the only god our Saueours thorow Iesus Christ our LORDE be glory, and maiesty, and empyre, and power, before all the worlde, both now and for euer and euer. Amen.
The Apocalypse or Reuelacion of the Apostle Ihon.
The fyrst Chapter.
THe reuelacion of Iesus A Christe, whyche God gaue vnto hym Ioh. 16. b to make manifeste vnto hys seruauntes the whych must happen shortly: ✚ And he shewed it sendynge it by hys angell vnto hys seruaunt Ihon, Iohā. 19. d and .21. d whych dyd beare wytnesse of the word of God, & wytnesse vnto Iesus Christ & all that euer he dyd se. Apoc. 22. a Happy is he that readeth & heareth ye wordes of thys prophecy, & kepeth these thynges that are written in thesame: for ye time is at hāde. Ihon vnto the seuen congregacions that are in Asia: Grace be vnto you & peace frō hym yt is, & that was, and that is to come, & frō the seuē spretes that are in the syght of hys trone, & from Iesus Christ whych is a faythfull wytnesse, 1. Cori. 15. c Coloss. 1. b the fyrst borne of the deade, & prynce of the kynges of the earth: whyche hath loued vs, & Hebre. 9. b 1. Petri. 1. c 1. Ioh. 1. b hath washē vs frō our sinnes in his bloud & hath made vs a kingdom & prestes vnto God and hys father, vnto hym be glory and empyre for euer and euer Amen. ⊢ Math. 24. c Iude. c Beholde he cōmeth B wyth cloudes, and euery eye shall se hym, & they zach. 12. c Iohā. 19. d that haue pearsed him. And all kynred of the earthe shall [Page] bewayle themselues ouer hym. Euē so. Amen. Esa. 44. b Apoc. 22. c I am Alpha and Omega the begynnynge and ende sayeth the LORDE God almyghty, whyche is, and whych was, and whych is to come. I Ihon your brother, & partaker in the tribulacion, and kyngdome, and pacience in Christe Iesu, was in ye Ile whych is called Pathmos for the worde of God and wytnesse of Iesus Christ. I was in spret on the sondaye, and I herde a greate voyce behynde me, as of a trompe, sayeng: That thou seyst, wryte in a boke, and sende it vnto the seuen cō gregacions that are in Asia: Vnto Ephesus, and Smyrna, and Pergamus, and Thyatira, and Sardis, & Philadelphia, and Laodicia. And I turned, that I myght se the voyce C that spake vnto me. And beynge turned I sawe seuen golden candelstickes, and in the myddes of the seuen golden candelstickes one Daniel. 7. b and .10. a lyke the sonne of man, clothed wyth a longe garmente reachynge to the towes, and gyrded aboute the brest wyth a golden gyrdle: but hys heade & heeres were whyte as whyte woll, and as snowe, Apoc. 2. c and .19. c and hys eyen as a flame of fyre, & hys fete lyke vnto brasse burnynge in a burnynge ouen, and hys voyce as the voyce of many waters and in hys ryghthāde had he seuen starres, Apoc. 19. c and out of hys mouth wente a swearde sharpe of both sydes, Math. 17. a and hys face as the sonne shyneth D in hys strength. And whan I hadde sene hym, I fell at hys fete euen as deade. And he layde hys ryghthande vpon me, sayenge: [Page 324] Feare not, Esai. 44. [...] I am the fyrst and last, and Rom. [...]. b am alyue, and was deade, and beholde I am lyuynge for euer and euer, & Iob. 12. b Esaie. 2 [...]. d Apoc. [...]. b I haue the keyes of death & hell. Wryte therfore the thynges yt thou hast sene, & that are, and yt must be done after thys. The mystery of the seuē starres whych yu hast sene in my handes & the seuen golden candelstickes [is thys:] The seuen starres are the angels of the seuen congregacions, & the seuen candelstickes are the seuen congregacions.
The .ii. Chapter.
ANd wryte vnto Mal [...]c. [...]. b 1. Cor. 11. b Apoc. 3. a the angel A of ye cōgregacion of Ephesus: These thinges sayeth he yt holdeth ye seuē starres in hys ryghthande, whyche walketh in the myddes of the seuen goldē cā delstickes: I knowe thy workes and laboure, and thy pacience, and that thou canst not suffre the euel men, & hast proued them that saye them to be apostles, and are not, & hast foūde them lyars, and hast pacience, & hast suffred for my names sake, & hast not faynted. But I haue a few thynges agaynst the, that yu hast left thy fyrst loue. Be therfore myndeful whence thou arte fallē frō, & repente, and do the fyrst workes: Luce. 13. a Yf not, I shall come quickly vnto the, & remoue thy candelsticke frō hys place, wythoute thou do repente: but thys hast yu also that thou hatest the dedes of the Actu. 6. a Nicolaitans, the whych I hate also. He yt hath an eare, let hym heare what the sprete both saye vnto the congregacions: Vnto hym that ouercommeth shal I geue to eat of the Gen. 2. b tre of [Page] B lyfe, that is in ye paradyse of my god. And vnto the angell of the congregacion of Smyrna, wryte: These thynges sayeth Esay. 41. a the fyrst and laste, whyche was deade and lyueth. I knowe thy tribulacion and thy pouerte, but thou arte ryche, and thou arte blasphemed of them that do say them to be Iewes and are not, but are the sinagoge of Satanas. Feare none of those thynges that thou shalte suffre. Beholde the deuel shall cast some of you into preson, that ye maye be proued, and ye shall haue tribulacion ten dayes. Be faythfull vntyll death, and I shall geue the Tob. 3. d 2. Tim. 2. athe crowne of lyfe. He that hath an eare, let hym heare what the sprete doth saye vnto the congregacions: He that shall ouercomme, shall not be hurte of the seconde death. And wryte vnto the angell of the congregacion of Pergamus. These thynges sayeth he that hath Hebre. 4. c the sharpe two edged swearde: I knowe where thou dwellest, where the seate of Satanas is, and thou kepest my name, and haste not denyed my fayth. And in those dayes [was] Antipas my faythfull wytnesse, whyche was C slayē by you, where Satanas dwelleth. But I haue a fewe thynges agaynst the▪ because yu hast there that holde ye doctrine of Num. 25. a and .31. c Balaā, whych taught in Balac to put an occasion of synne before ye chyldrē of Israel, to eat & to cōmit fornicaciō: euē so hast yu also thē yt kepe ye doctrine of the Nicolaitans. Repent thou lykewyse, yf not, I wyll come shortly vnto the▪ & fyght agaynst thē wt the swearde of [Page 325] my mouth. He that hath an eare, let hym heare what ye sprete doth say vnto ye congregacions. Vnto hym that ouercōmeth shal I geue the hyd Mā na, & shal geue hym a whyte stone, & in the stone Esaie. 6 [...]. a Iohā. 1. a a new name wrytten, the whych noman knoweth, saue he that receaueth it. And wryte vnto ye angel of ye cōgregacion of Thyatira These thinges sayeth ye sōne of God Apoc. 1. c and .19. cwhich hath eyes as ye flame of fyre & hys fete lyke vnto copper: I knowe thy workes, & fayth, & thy loue, & seruice, & thy paciēce, & thy last workes more thā ye fyrst. But I haue a fewe thynges agaynst the: Because yu suffrest ye womā 3. Reg. 16. d 4. Reg. 9. c Iesabel to teach, whiche sayeth her to be a prophete, & to myscary my seruaūtes, to vse fornicacion, and to eate of the Idolofferynges. And I haue geuen her respyte D to repente, and she wyll not repente of hyr fornicacion. Beholde, I cast her into a bedde, and they that vse whoredome wyth her, shalbe in greate tribulacion, wythout they do repente of theyr workes, and I shall slaye hyr chyldren by death: and all congregacions shal knowe, Iere. 17. b Psal. 7. b that I am searchynge the reynes and hartes, & I shall geue vnto euery one of you accordynge to hys dedes. But I saye to you, & to other yt be at Thyatira: Whosoeuer haue not this doctrine, & they yt haue not knowen the depth of Satā, as they do say: I shal laye none other charge vpō you: not wtstādyng kepe yt whych ye haue, vntyll I come. And he yt shal ouercōme, & shal kepe my workes vntyl ye ende,Psal. 2. [...] Apoc. 19. [...] I shal geue hī power ouer ye naciōs & he shal [Page] rule them wyth an yron rodde, and they shalbe brokē as a potters vessel as I also haue receaued of my father and I shall geue hym the mornynge starre. He that hath an eare, let hym heare what the sprete doth saye vnto the congregacions.
The .iii. Chapter.
A ANd vnto the Apoca. 2. a angel of ye cō gregaciō of Sardis, wryte These thynges sayeth he yt hath the seuen spretes of God, & the seuē starres: I knowe thy workes, because yu hast a name that thou doest lyue, & thou art dead. Be thou wakyng & strengthen ye reste yt were dyenge: For I haue not foūde thy workes ful before my god. Haue therfore in mynde how thou hast receaued & herde, & kepe it, and repent. Yf thou therfore shalt not watch, I shall come vnto the Math. 24. d 1. Thess. 5. a 2. Pet. 3. b as a thefe, and thou shalt not knowe at what houre I shal come vnto the. But yu hast few names in Sardis, whyche haue not defyled theyr garmētes, & they shall walke wt me in whyte garmētes, for they are worthy. He yt shal ouercome shall so be clothed wt whyte garmente, and I shal not put out hys name out of Luce. 12. a the boke of lyfe, & shall knowlege hys name before my father, and before hys angels. He that hath an eare, let hym heare what the sprete B doth saye vnto the congregacions. And vnto the angell of the congregacion of Philadelphia, wryte: These thynges sayeth ye holy & true, whych hath the keye of Dauid, whych Esay. 22. d Iob. 12. b Apoca. [...]. d openeth, & nomā shutteth: shutteth & noman openeth: I knowe thy workes. [Page 336] Beholde, I haue a dore open before the, the whych noman can shute, because thou hast a lytle strength, and hast kepte my worde, and hast not denyed my name. Beholde, I shall geue out of the synagoge them that do say thē to be Iewes, and are not, but do lye. Beholde, I shal make thē that they do come, and worshippe before thy fete, and they shall knowe yt I haue loued the. Because thou hast kepte the worde of my pacience, I wyll also kepe the from the houre of tēptacion, the whych shall come vpō the whole worlde, to proue ye dwellers on earth. Beholde, I come quyckely, holde that thou hast, that nomā take away thy crown. He yt shal ouer cōme, I shal make him a pyler in the tēple of my God, & he shall nomore C go forth, & I wyll wryte vpon hym ye name of my God, and the name of ye cytie of my God, newe Ierusalem, Apoc. [...]1. awhych is come down frō heauē fro my god, and my new name. He that hath an eare, let him heare what the sprete sayeth vnto the congregaciōs. And vnto the angell of the congregacion of Laodicia, wryte: These thynges sayeth Amen, the faythfull and true wytnesse, whych is the begynnyng of the creature of god: I know thy workes, that thou arte nother colde, nor whote: wolde God thou werest ether colde or whote. But because thou arte lukewarme, and nother whote nor colde, I shal begyn to spewe out of my mouth: for yu sayest I am rych, & encreaced, & haue nede of nothyng: & thou doest not knowe that thou art wretched & myserable, [Page] D and poore, and blynde, and naked. I counsell the to bye of me golde tryed in the fyre, that thou mayest become rych: & that thou be clothed wt whyte garmentes, that ye shame of thy Apoca. 16. c nakednesse do not appeare: & anoynte thyne eyē wt eye salue, that yu mayest se. Prou. 3. b Hebre. 12. a Those that I do loue, do I rebuke and chastise. Be feruent therfore, and repente. Beholde, I stande at the dore & knocke: Yf ony mā shal heare my voyce, & shall open ye dore vnto me, I shall entre in vnto hym, & shal suppe wyth hym, and he with me. He that shall ouercōme, I shall graunt hym Luce. 22. b to syt with me on my seate, as I also haue ouercōme, and haue sytten wyth my father in hys seate. He that hath an eare, let hym heare what the sprete sayeth vnto the congregacions.
The .iiii. Chapter. ✚
A AFter thys I loked, and behold a dore was opē in heauē, & the fyrst voyce yt I herde [was] as of a trōpe speakynge wyth me, sayenge: Come vp hether, & I shal shewe yt the thynges that must happen shortely. After thys I was forthwyth in sprete. And beholde ther was a seate set in heauen, and one syttynge vpon ye seate. And he yt sat was lyke vnto a Iasper stone, & a Sardinestone. And ther was a reynebow in ye cōpasse of the seat, like vnto ye sight of a Smaragde De [...]. 7. b Apoc. 20. bAnd aboute the seate foure & twenty seates, & vpon the seates foure & twenty elders syttynge, decked with whyte garmētes, & vpō theyr heades were golden crownes. And from the [Page 327] trone dyd procede lyghtenynges, & voyces, & thonderynges, & seuen burnynge lāpes before ye trone, ye whych are the seuen spretes of God. And B in the syght of ye seate was as it had ben a glassy see, lyke vnto Cristall: & in the myddes of the seate, and in cō passe of the seat, were foure beastes full of eyes before & behynde. And ye fyrst beaste was lyke vnto a Lion, & the seconde lyke vnto a Calfe, & the thyrde beaste hauynge a face lyke a Mans, & the fourth beaste lyke vnto an Egle flyeng. And ye foure beastes had euery one of them syxe wynges & aboute and wythin they are full of eyes, & they had no rest nyght & day, sayenge: Esai [...]. 6. a Holy, holy, holy LORDE God omnipotent, whych was, and yt is, & that is to come. And whā those beastes gaue glory, & honoure, and blessynge vnto hym yt sytteth vpon ye trone lyuyng for euer and euer, the foure and twenty elders came forth before hym that sytteth vpon the trone, and worshipped the lyuynge for euer and euer, and layde downe theyr crownes before ye trone, sayng Thou arte worthy LORD our God to receaue glory and honoure, & power for thou haste created all thynges, & for thy wylles sake were they, and are created. ⊢
The .v. Chapter.
ANd I saw at ye ryghthande A of hym yt sat vpon ye trone Ezech. 2. ba boke wrytten wt in & wt out, sealed wt seuē seales. And I saw a strōge angel & preachīg wt loude voyce: Who is worthy to open ye boke & to louse [...]s seales. And nomā was able to open it, nother in [Page] heauen, nor in earth, nor vnder the earth, nother to loke on it. And I wepte much, because nomā is foūde worthy to open the boke, nor to loke on it. And one of the elders sayde vnto me: Wepe not, Gen. 49. b Esay. 31. b beholde, the lyon of the trybe of Iuda, the roote of Dauid hath ouercome to opē the boke, and to lose hys seuen seales. And I sawe, and beholde in the myddes of the trone, & of the foure beastes, and of the elders a lambe standynge as kylled, hauynge seuen hornes, and seuen eyes, which are the seuen spretes of God, sente into all ye earth. And he came, and toke ye boke B of the ryght hande of him that sat on the seate. And whan he had opened ye boke, the foure beastes, and ye foure and twenty elders fel downe before the lambe, hauynge euery one harpes and golden vials, full of odoure, whych are the prayers of sayntes, & they sange a new songe, sayenge: Thou arte worthy LORDE to receaue the boke, and to open hys seales, Hebr [...]. 9. b 1. Petri. 1. c 1. Iohā. 1. b Apoc. 1. a for thou wast slayne, and haste redimed vs vnto God in thy bloude, of euery kinred, and tunge, & people, and nacion, and thou haste made vs vnto oure God a kyngdome & prestes, and we shal raygne vpon earth. Daniel 7. bAnd I sawe and herde the voyce of many angels in the compasse of the seate, and of the beastes, and elders, and the nombre of them was thousandes of thousandes, sayenge wyth loude voyce: The lābe that is slayē is worthy to receaue power & Godheade, and wysedome, and strength, and honoure, and glory, & blessynge. [Page 338] And euery creature that is in heauen, and vpon the earth, and vnder the earth, and that are in the see, and that are therin, I herde them al sayenge: Vnto hym that sytteth in the seate, & vnto the lambe, be blessyng, and honoure, and glory, and power for euer and euer. And the foure beastes sayd: Amen. And the foure and twenty elders fell vpon theyr faces and worshipped the lyuyng for euer and euer.
The .vi. Chapter.
ANd I sawe that the lambe A had opened one of ye seuē seales, and I herde one of the foure beastes sayenge as the voyce of a thōder: Come, and se. And I saw, and beholde zach. 1. b and .6. a a whyte horse, & he that sat vpon the same had a bowe, and ther was a crowne geuen vnto hym, and he wente out cō querynge that he shulde ouercome. And whan he had opened ye seconde seale, I herde the seconde beast sayenge: Come and se. And ther wente out another horse, reede, & he that sat vpon it, it was geuen hym to take a waye peace from the earth, and that they shulde slaye ech other, and ther was a great swearde geuen hym. And whan he had opened ye thyrde seale, I herde the thyrde beaste, sayenge: Come and se. And beholde a blacke horse, and he that sat vpon the same had a payre of balaūces in hys hande. And I herde as it had bene a voyce in ye myddes of the foure beastes, sayenge: Two pounde weyght of wheat for one peny, and thre two pounde weyghtes of barlye for one [Page] peny, and the wyne and oyle do not B thou hurte. And whā he had opened the fourth seale, I herde the voyce of the fourth beaste, sayenge: Come & se. And beholde a pale horse, and he that sat vpon it, hys name was called Death, and Hell followed hym, and power was geuen hym vpon ye foure partes of the earth, to kyll wt the swearde, honger, and death, and beastes of the earth. And whan he had opened the fyfte seale, I saw vnder the altare the soules of thē that were slayne for the worde of God, and for the wytnesse that they had, and cryed wyth loude voyce, sayeng 4. Esa. 15. b Danie. 12. bHow longe LORDE thou holy and true, doest thou not iudge and doest not auenge our bloude of them that dwell vpon earth? And vnto euery one of them were geuen whyte garmentes. Esay. 26. c And it was sayd vnto thē, that they shuld rest yet a lytle whyle vntyll theyr fellow seruauntes & brethren be fulfylled, whyche are to be C kylled as they also. And I saw whan he had opened the syxte seale, and beholde ther happened a great Math. 27. f earthquake, and ye sōne became blacke as a heery sacke, & the Moone became altogether as bloud, and the starres fell downe from heauen vpon earth, as the fygge tre casteth hys vntymely fygges, whā it is shakē of a greate wynde. And the heauē wente awaye as a boke rolled together: and euery hyll, and yles were remoued from theyr places: Esaye. 2. c and the kynges of the earth, and prynces, and captaynes, and the rych, and the stronge, & euery bondman and fre man hyd themselues [Page 329] in the dēnes and in rockes of the hylles, and saye vnto the mountaynes and rockes: Osee. 10. b Luc. 23. c Apoca. 9. b Fall vpon vs, and hyde vs from the syghte of hym that sytteth vpon the trone, and frō the wrath of the lambe: For ye great daye of theyr wrath is come. And who shalbe able to endure?
The .vii. Chapter.
AFter these thynges sawe A I foure angels standynge vpon the foure corners of the earth, holdyng ye foure wyndes of ye earth, that they shulde not blowe vpō earth, nor vpon ye see, nor vpon ony tre. And I sawe another angell commynge vp from the rysynge of the Sonne, hauynge the token of the lyuynge God, and he cryed with loude voyce vnto ye foure angels, vnto whome it was geuen to hurte the earth and the see, sayenge: Apoc. 9. a Hurte not the earth and see, nother the trees, vntyll we seale the seruauntes of our God in theyr B foreheades. And I herde the nombre of the sealed, hundreth and foure and forty thousande, sealed of euery trybe of the chyldren of Israel. Of the trybe of Iuda are twelfe thousande sealed. Of the trybe of Ruben are twelfe thousande sealed. Of the trybe of Gad are twelfe thousande sealed. Of the trybe of Aser are twelfe thousande sealed. Of the trybe of Nephthalim are twelfe thousande sealed. Of ye trybe of Manasse are twelfe thousande sealed. Of the trybe of Simeō are twelfe thousande sealed. Of the trybe of Leui are .xii. thousād sealed. [...] [Page] greate mountayne burnynge was cast in ye see, and ye thyrde parte of ye see became bloude: and the thyrde parte of ye creatures dyed, those that had lyfe in the see, & the thyrde parte of the shippes peryshed. And ye thyrd angell blewe wyth a trompet, & ther fell a great burnynge starre frō heauen lyke a creshet, and it fell vpō the thyrde parte of the floodes, and vpō the foūtaynes of waters: and the name C of the starre is called Wormewoode, and the thyrde parte of ye waters became wormewoode, & many men dyed of the waters, for they became bytter. And the fourth angell dyd blowe wyth the trompet, and ye thyrde parte of the Sōne was smytten, and the thyrd parte of ye Moone and the thyrde parte of the starres, insomuche that the thyrde parte of them was darkened, and the thyrde parte of the daye dyd not shyne, and of the nyghte lykewyse. And I sawe and herde the voyce of an Egle flyenge by the myddes of heauen sayenge wyth loude voyce: Wo, wo, wo vnto the dwellers in earth, of ye voyces of the angels, that were for to blowe wyth the trompet.
The .ix. Chapter.
A ANd the fyfte angell dydde blowe wyth a trompet, & I sawe a starre to be fallē downe vpon earth, & ther was geuē hym ye keye of zacha. 9. bthe bottō lesse pytte. And he opened the bottō lesse pytte, and the smoke of ye pytte wente vp, Apoc. 14. c and .19. a as the smoke of a greate fornace: and the Sōne and the ayer was darkened for the smoke of the [Page 331] pytte. And out of the smoke of ye pyt went locustes into the earth, & power was geuen them, as the scorpiōs of ye earth haue power, Apoc. 7. [...] and it was commaunded them that they shulde not hurte the grasse of the earth, nor euery grene thynge, nor euery tre: saue onely the men that haue not ye token of God in theyr foreheades: & it was sayd vnto thē, that they shuld not kyl thē, but yt they shuld vexe thē fyue monethes: & theyr payne [was] as the payne of a scorpion, whan he styngeth a man. In those dayes Osee. [...]0. b Apoca. 6. [...] shal B men seke death, and shall not fynde it: and they shall couet to dye, and death shall flye from them. And the lykenesses of the locustes were lyke vnto horses prepared vnto battayll: and vpon theyr heades as it had ben crownes lyke vnto golde, and theyr faces, as the faces of men, and heeres as the heeres of wemen, & theyr teth were as the teth of lions: & they had habergions as yron habergions and the soūde of theyr wynges was, as the sounde of the charrets of many horses runnynge in a battayle: and they had tayles lyke as of scorpions, and ther were stynges in theyr tayles: and theyr power was to hurte men fyue monethes. And they had the angell of ye bottomlesse pytte for a kynge ouer them, whose name is in Hebrue Abaddon, but in Greke, Apollyon, and in Latine, hauynge ye name Rootynge out. One wo is paste, & beholde ther come yet two woes more after thys. And the C syxte angell dyd blowe wt a tompet, and I herde a voyce out of the foure [Page] hornes of the golden altare, whyche is before ye eyes of God, sayenge vnto the syxte angel yt had the trōpet: Louse the foure angels yt are boūde in the great floude Euphrates. And the foure angels were loused, which were ready at an houre, and a daye, & moneth, and yeare, that they shuld kyll the thyrde parte of mē. And the nombre of horsemen was twenty tymes ten thousāde: and I herde theyr nombre. And thus I sawe the horses in a vision, and they that sat vpō thē had fyre habergions, and yelowe, & brymstony: & the horses heades were as the heades of lyons, & out of theyr mouth come forth fyre, and smoke, & D brymstone. And of these thre plages was the thyrde parte of men slayne, [namely,] of fyre, of smoke, & brymstone, whych dyd come forth out of theyr mouth. For the power of ye horses is in theyr mouth, & in theyr tayles: for theyr tayles are lyke serpentes, hauynge heades, and wyth the same do they hurte. And ye rest of mē that were not kylled wyth these plages, nother repented of the workes of theyr handes, that they shulde not worship deuels, and golden ymages and syluer, & of brasse, & of stone, & of woode, whych nother can heare, nor se, nor walke, Apoca. 22. c and haue not repented of theyr manslaughter, nor of theyr wytchcraftes, nor of theyr fornicacion, nor of theyr theftes.
The .x. Chapter.
A ANd I saw another mighty angel cōmyng downe frō heauē, clothed wt a cloude, & the raynebow vpon hys [Page 332] heade, and hys face was as ye Sōne, and hys fete as a pyler of fyre: and he had in hys hande a lytle boke opē. And he set hys ryght foote vpō ye see, but the lefte vpon the earth, and he cryed wyth loude voyce, as whan a lyon roareth. And whā he had cryed, the seuē thōders spake theyr voyces. And whan ye seuē thonders had spotheyr voyces, I was about to wryte, & I herde a voyce frō heauen sayeng vnto me: Seale vp thynges yt the seuen thōders haue spokē, & wryte thē not. Daniel. 12. b And the angel whome I sawe standyng vpō the see & vpon ye lande lyfte vp hys hāde towarde heauen▪ & dyd sweare by ye lyuynge for euer & euer, whych dyd create heauē, & the thynges that are therein: & the earth & the thynges yt are in it: & the see, & the thynges yt are therin: That ther shalbe nomore tyme, but in ye dayes of the voyce of the seuenth angell, whā the trōpet shal begyn to blow, the mystery of God shalbe fynished, as he hath preached by hys seruauntes ye prophetes. And I herde a voice B frō heauen speakyng agayne wt me, sayenge: Go, and take the boke that is open of the hande of the angel, stā dynge vpō the see and vpon ye earth. And I wente vnto the angell, sayenge vnto hym, that he shulde geue me the boke. And he sayd vnto me: Ezech. 3. a 4. Es [...]. 14. [...] Take the boke, and eate it vp, and it shall make thy belly to become bytter, but in thy mouth it shalbe swete as hony: And I toke the boke of the angels hande, and I dyd eate it vp, and it was swete in my mouth as hony: and whan I had eatē it vp, [Page] my belly was become bytter, and he sayde vnto me: Thou must prophecy agayne vnto the Heythen, & peoples, and tunges, & many kynges.
The .xi. Chapter.
A ANd ther was geuen me a rede lyke vnto a rodde, & it was sayde vnto me: Ezech. 40.41.42.43. Ryse, and meete the tē ple of God, and the altare, & thē that worship in it: but ye quere yt is in the temple, cast out, & meete it not: for it is geuen vnto the Heythen, and the holy cytie shal they tread vnder foot two & fortye monethes. And I shall geue vnto my two wytnesses, & they shall prophecy thousande, two hundreth & thre score dayes, clothed with sackes: zach. 4. a These are two olyue trees & two shynynge candelstickes, standynge in ye presence of the God of ye earth. And yf ony mā wyl hurte thē, fyre shall go out of theyr mouth, and shal cōsume theyr enemyes: & yf ony mā wyl hurt thē, so must he be kylled These haue power to shut heauen, that it do not rayne ye tyme of theyr prophecy: and haue power ouer waters, to turne them into bloude, and B to smyte the earth wyth euery plage as ofte as they wyll. Dan. 7. d Apoc. 13. d And whan they shall haue fynyshed theyr testimony, the beaste that dyd come vp out of the bottomlesse pit, shal make warre agaynste them, and shall ouercome them, and shall kyll them. And theyr bodyes shall lye in the stretes of the greate cytie, whyche spiritually is called Sodoma and Egypte, where theyr LORD also was crucifyed. And some of ye tribes & peoples [Page 333] & tūges, & Heythē shal se theyr bodyes thre dayes & an half, & they shal not suffre theyr bodyes to be layde in graues. And the dwellers vpō earth shal reioyce ouer thē, & be glad, & shal sende presētes to ech other: because that these two prophetes vexed thē C that dwelte vpon earth. Danie. 11. b And after thre dayes and an halfe, dyd ye sprete of lyfe from God entre into them, & they stode vpō theyr fete, [...] Danie. 11. f a great feare fell vpon them that dyd se thē. And they herde a great voyce from heauen sayenge vnto them: Come vp hether. And they wente vp into heauen into a cloude, and theyr enemyes sawe them. And in that houre ther happened a great earthquake, & the thyrde parte of the cytie fell, and in the earthquake were slayne ye names of men seuen thousande, and ye remnaunte were feared, and gaue prayse vnto the God of heauē. The seconde wo is paste, and beholde the thyrde wo shall come shortely. And the seuenth angel dyd blowe wt ye trō pet, & ther happened great voyces in D heauē, sayenge: The kyngdō of thys worlde is become oure LORDES, & hys Christes, & he shall raygne for euer & euer. Amen. And the foure & twentye elders, that syt in the syght of God in theyr seates, fell vpon theyr faces, and worshipped god sayenge: We thanke the oure LORDE God almyghty, whych arte, & which werest, and whych arte to come, for thou hast receaued thy great might, and haste raygned. And the Heythē were angry, and thy wrath is come, & the tyme of the dead to be iudged, [Page] & to geue rewarde vnto thy seruaū tes ye prophetes, & vnto ye sayntes, & thē ye drede thy name great & smal, & to roote out thē yt haue corrupped ye earth. And ye tēple of God was opened in heauē, & the Arke of hys testamēt was sene in his tēple: & ther happened lyghtenynges, & voyces, & thō drynges, & earthquakes, and a great hayle.
The .xii. Chapter.
A ANd ther appeared a great tokē in heauen: A womā clothed wt the Sōne, & the Moone vnder hyr fete, & on hyr head a crowne of twelfe starres, & was wt chylde, & cryed trauaylynge, & is payned yt she may brynge forth. And ther was sene another token in heauē ▪ And beholde, a greate reede draggō, hauyng seuē heades, & ten hornes, & vpon hys heades seuen crownes, & wt his tayle drue ye thyrde parte of the starres of heauē, & caste thē to the earth. And ye draggō stode before the womā that shulde brynge forth, yt whan she had brought forth. he myght deuoure hyr chylde. And she brought forth a māchylde, which was for to rule all ye Heythē wt a rod of yron, & hyr sonne was takē vp vnto B God, & vnto hys trone: Apoc. 22. c and the womā fled in ye wyldernesse, where she had a place prepared of god, yt he may fede her there thousād & two hū dreth, and thre score dayes. And ther happened a great battayll in heauē: Dan. [...]. [...]Michael & hys angels fought with the draggon, & the draggon fought, & hys angels, & preuayled not, nother was theyr place founde ony more in heauē. Esaie. 14. b Luce. 10. b And thesame great draggon [Page 334] was cast out, ye old serpent, whych is called the deuel & Satanas, whyche deceaueth the whole worlde, and he was caste to the earth, and hys angels were sente wyth hym. And I herde a great voyce in heauen, sayenge: Now is the saluaciō, & strēgth, & ye kingdome become our Gods, & ye power hys Christes: for the accuser of our brethren, whych accused them nyght & daye before ye presēce of our god is throwē downe. And they haue C ouercōme hym because of the bloud of ye lambe, & because of the worde of hys wytnesse, and they haue not loued theyr lyues vntyl death: reioyce therfore ye heauens, & ye that dwell in them. Wo vnto the earth and set, for the deuell is come downe vnto you, hauynge a great wrath beynge sure that he hath a lytle tyme. And after that the draggon sawe that he was caste downe to the earth, he persued the woman that had broughte forth the manchylde: and vnto ye woman were geuen two greate wynges of a great Egle, Apoca. 11. c that she shulde flye into ye deserte in hyr place, wher she is noryshed for Daniel. 7. d a tyme, and tymes, and halfe a tyme, from ye syghte of the serpente. And the serpent cast D water out of hys mouth after ye woman, lyke as a ryuer, that he myght make her to be drawen of the ryuer. And the earth dyd helpe the woman & the earth opened hyr mouth, & swalowed vp ye ryuer, the whych ye draggon cast out of hys mouth. And the draggō was wroth wt the woman, & wēte to make battayll wt the residue of hyr sede, which kepe ye cōmaundementes [Page] of God, and haue the wytnesse of Iesus Christe. And he stode vpon the sonde of the see.
The .xiii. Chapter.
A ANd I sawe a beast rysyng Apoca. 17. cout of the see, hauyng seuen heades & ten hornes, & vpō his hornes ten crownes, & vpon his heades the names of blasphemy. Daniel. 7. a And the beaste that I dyd se was lyke vnto a cat of ye moū tayne, and hys fete lyke the fete of a beer, & hys mouth as the mouth of a lyon. And the draggō gaue hym hys vertue & great power. And I sawe one of hys heades, as slayē to death, & the stroke of hys death was healed And all the earth wondered after ye beaste, & they worshipped ye draggon that gaue power vnto the beast, and they worshipped the beaste, sayenge: Who is lyke vnto the beaste? & who B shalbe able to stryue wyth hym? And hym was geuen a mouth speakynge greate thynges and blasphemyes: & power was geuen vnto hym to do two and forty monethes. And he opened his mouth to blasphemyes vnto God, that he shulde speake euell of hys name, and his tabernacle, and them that dwell in heauen: Apoc. 11. d and it was geuen hym to make battayll wt the sayntes, and to ouercome them. And power was geuen hym vpō euery kynred, and people, and tūge, and nacion, Daniel. 11. f and all they that dwelt vpō earth worshipped thesame, whose names are not wrytten in the boke of lyfe of the lambe, whych was kylled from the begynnynge of the worlde. He that hath an eare, let hym heare [Page 335] Genes. 9. a Math. 26. [...] He that shall leade into captiuite, goeth into captiuite: he yt shall slaye wyth the swearde, muste be slayne wyth the swearde. Apoc. 14. c Here is the pacience and fayth of the sayntes. And I sawe another beaste goyng vp out of the earth, and it had two hornes, lyke as ye lābes, & it spake lyke ye draggon. And it dyd al ye power of ye fyrste beaste in hys fyght, and it caused the earth & them that dwelt in the same to worshippe the fyrst beaste, whose wounde of death was healed. And it dyd great tokens, insomuche that it caused fyre also to come downe frō heauen on earth in the syght of men. And it myscaryed the dwellers vpon C earth, by reason of the tokēs yt were geuen hym to do in the syghte of the beaste, sayenge vnto them that dwel on earth, that they make an ymage vnto the beaste, whych hath ye woūde of the swearde, and dyd lyue. And it was geuen hym yt he shulde geue a sprete vnto the ymage of the beaste, and that the ymage of the beaste do speake: and it shall make, that whosoeuer shall not worshippe the ymage of the beaste, maye be slayne. And he shall cause all the small, and great, & rych and poore, and fre, and bōde to haue a marke in theyr ryght hande, or in theyr foreheades, and that no man myghte bye or sell, saue he that haue the marke or name of ye beaste, or the nombre of hys name. Here is wysedome. He that hath vnderstandynge, let hym count the nombre of the beaste. For hys nombre is the nō bre of a mā: and hys nombre is syxe hundreth and thre score and syxe.
The .xiiii. Chapter. ✚
A ANd I sawe, and beholde a lambe stode vpon ye moūte Sion, and wyth hym▪ hundreth and foure and forty thousande, hauynge hys name, and the name of hys father wrytten in theyr foreheades. And I herde a voyce from heauen lyke the soūde of many waters, and as the voyce of a greate thonder: and the voyce that I herd was lyke as of many harpers playenge on theyr harpes. And they dyd synge as it had ben a new songe before the seate, and before the foure beastes, and elders: and nomā could learne the songe, saue those hundreth and foure and forty thousāde, which are bought from the earth. And these are they that are not defyled wyth wemen: for they are virgins. These followe the lambe where so euer he doth go. 1. Cori. 6. c Apoc. 5. b These are boughte from men, the fyrst frutes vnto God and the lambe, and in theyr mouth is no lye foūde: for they are wythout spot B before ye trone of God. ⊢ And I sawe another angell, flyenge thorowe the myddes of heauen, hauyng the euerlastynge Gospel, yt he myght preach vnto them that syt vpon earth, and vpon euery nacion, and kynred, and tunge, and people, sayenge wt loude voyce: Feare the LORD, and geue hym honoure: for the houre of hys iudgement is come, and worshippe hym Psal. 145. a Act. 14. c that hath made heauen and earth, the see and the fountaynes of waters. And another angell dyd followe hym, sayenge: Esa. 21. b Iere. 51. b Apoca. 1 [...]. a She is fallen, she is fallen, that greate Babilon, [Page 336] whyche hath made all nacions to drynke of the wyne of the wrath of hyr fornicacion. And the thyrde angell followed them, sayenge wyth loude voyce: Yf ony man shall worshippe the beast, & hys ymage & shall receaue the marke in hys foreheade, or in hys hande, thesame shall also drynke of the wyne of the wrathe of God, the whych is mengled wt pure wyne in the cuppe of his wrath: And he shalbe tormented wyth fyre and brymstone, in the syght of ye holy angels, and before the syght of ye lambe Apoc. 9. a and .19. aAnd the smoke of theyr tormentes shal go vp for euermore, nother haue they rest nyght and day whych haue worshipped the beaste, and his ymage, and whosoeuer shall receaue the marke of hys name. Apoc. 13. [...] Here is the pacience of the saintes, whych kepe the commaundemētes of God, and the fayth of Iesus. And I herde a voyce D from heauē sayeng vnto me: Wryte: Blessed are the deade that dye in ye LORDE. Hence forth nowe sayeth the sprete, that they do rest frō theyr laboures: for theyr workes do follow them. And I loked, & beholde a whyt cloude, and vpon the cloude one syttynge, lyke vnto the sonne of man, hauyng on his heade a goldē crowne and a sharpe syckle in hys hande. And another angel wente out of the temple, cryeng wyth loude voyce to hym that sat vpon the cloude: Ioel. 3. b Math. 1 [...]. a Put in thy sycle, and reape, because the houre is come that it he reaped: for the harueste of the earthe is waxen rype. And he yt sat on the cloude put in hys syckle into the earth, and dyd [Page] E reape it. And ther wente out another angell out of the temple whych is in heauen, and he also had a sharp syckle. And another angell went out from the altare, which had power ouer fyre, & he cryed wyth loude voice vnto hym that had the sharpe syckle sayenge: Put to thy sharpe syckle, & gather the clusters of the vyneyarde of the earth: for hys grapes are rype And ye angel thrust hys sharpe syckle on the earth, and cut downe ye vyne yarde of the earth, and cast them in to the great wynefat of the wrath of God: and the wynefat was trodden wythout the cytie, and bloude came out of the wynefat, vntyll the horsebrydles, by the space of thousāde syxe hundreth furlonges.
The .xv. Chapter.
A ANd I sawe another greate and maruaylous token in heauen: Seuen angels, hauynge the seuen laste plages, Danie. 11. [...] for in thē is the wrath of God fulfylled. And I sawe as it were a glassy see, myngled with fyre, & them that had ouercōme the beaste, & hys ymage, and the nombre of his name standynge vpon the glassye see, hauynge the harpes of God, & syngyng the new songe of Moses the seruaūt of God, and the songe of the lambe, sayenge: Great and wonderfull are thy workes LORDE God almyghty, iust and true are thy wayes thou kynge of euerlastyng tymes. Iere. 10. a Who shall not feare the LORDE, & shall magnifye thy name? For thou only art holy, for all Gentyles shal come and worshippe in thy syghte for thy [Page 337] iudgementes are manifest. And after B these thynges I sawe, & beholde ye tabernacle of wytnesse in heauen was open, & the seuen angels wente out of the tēple hauinge the seuē plages, clothed wyth cleane and bryght lynnen, and beynge gyrded wyth golden gyrdles aboute the brestes. And one of the foure beastes gaue vnto the seuē angels seuē goldē vials, full of ye wrath of the God lyuinge for euer & euer. Ezec. 44. a And ye tēple of god was fylled wt smoke from the maiestye of God, & of hys power: & nomā coulde entre into the tēple, vntyll ye plages of the seuen angels were fulfylled.
The .xvi. Chapter.
ANd I herde a great voyce A out of the tēple sayeng vnto ye seuē angels: Go, and poure forth ye seuē vials of the wrath of God vpō ye earth. And the fyrst angel went and poured out hys vyal vpon ye earth. And ther happened a noysome & moost greuous botch on men, whych had ye beastes marke, & vpon thē that dyd worship the beast & hys ymage. And ye secōde angel poured out hys vyal vpon the see, & it became bloude as of one yt is deade, and euery lyuynge soule dyd dye in the see. And the thyrde angell dyd poure out hys vyall vpon the ryuers, & vpon ye foūtaynes of waters, & it became bloude. And I herde the angell of waters sayeng: Thou arte righteous LORD, which art & which werest, yu holy, whyche haste iudged thys: because they haue shed ye bloud of thy saltes & prophetes, & yu hast geuen thē bloude to drynke: for they be worthy. [Page] B And I herde another angel sayeng: Yee LORD God almyghty, thy iudgemētes are true & ryghteous. And the fourth angell poured out his vyall agaynste the Sonne, and it was geuen hym to vexe men wyth heate and fyre. And the men dyd rage for greate heate, and blasphemed the name of god hauyng power ouer these plages, nother dyd they repente, that they shulde geue hym prayse. And ye fyfte angell poured out hys vyal vppon the beastes seate, and hys kyngdome became darke, & they dyd eate theyr tunges for payne, and dyd blaspheme the God of heauen for theyr paynes and woūdes, and dyd not repente C of theyr workes. And the syxte angell powred out hys vyall vpon ye great floude of Euphrates, and he dryed hys water, that ye waye myght be ready vnto the kynges from the rysynge of the Sonne. And I sawe thre vncleane spretes go oute of the mouth of the draggon, and out of the mouth of the beaste, and out of the mouth of the false prophet, lyke frogges. For they are spretes of deuels, doynge tokens, and they go forth vnto the kynges of the whole earth, to gather thē to battayll vnto the great daye of ye almyghty God. Mat. 24. d Luce. 12. e 1. Thess. 5. a 2. Pet. 3. b Beholde I come as a thefe. Happy is he that watcheth and kepeth hys garmētes, Apoc. 3. dlest he go naked, and they se his fylthynesse. And he shal gather them into a place, that in Hebrue is called Armageddō. And the seuenth angell poured oute hys vyall agaynste the ayre, and ther wente a great voyce out of the temple from [Page 338] the seate, sayenge: It is done. And ther happened lyghtenynges, & voyces, and thonderynges, and ther happened a greate earthquake, suche as neuer was sence mē were vpō earth such an earthquake so great. And ye great cytie became in thre partes, & the cyties of the nacions fel downe. And great Babilon came in remembraunce before God, to geue her the cuppe of wyne of the fearcenesse of hys wrath. And euery Ile dyd flye, & the mountaynes were not founde. And a great hayle lyke a talēt came downe from heauen vpon men, and men blasphemed god, because of the plage of the hayle: for it became exceadynge great.
The .xvii. Chapter.
ANd one of the seuē angels A that had the seuen vyales came vnto me, and spake wyth me▪ sayenge: Come and I wyll shewe th [...] y• dānacion of the great whore, whych sytteth vpon many waters, wyth the whyche the kynges of the earth haue cōmytted fornicacion, and they that dyd dwell vpon earth are become dronke of the wyne of hyr whoredome. And he toke me in sprete into the deserte. And I sawe a woman syttynge vpō the rose coloured beast, ful of names of blasphemy, hauynge seuē heades, and ten hornes. And the womā was clothed wyth purper and scarlet, and gylt with golde, and precious stone, and pearles, hauynge a goldē cuppe in hyr hande, full of the abominaciō and vnclennesse of hyr fornicacion. And in hyr forehead a name writtē, [Page] a mystery: Great Babilō ye mother of the fornicacions & abhominaciōs B of the earth. And I sawe the woman dronke of the bloude of the sayntes, and of the bloude of the martyres of Iesus. And whan I sawe her, I maruayled wyth great wonder. And the angell sayd vnto me: Wherfore maruaylest thou? I shall tell the the mystery of the woman, and of the beast that beareth her, which hath seuē heades and ten hornes. The beast that thou hast sene, was, and is not, & shal come out of the bottomlesse pytte, & shall go into destruccion, & the dwellers vpō earth shall wonder, Luce. 10. b Pilip. 4. a. Apoc. 13. b whose names are not wrytten in the boke of lyfe from the constitucion of the worlde, seynge the beast that was, & is not. And here is a meanynge that C hath wysedome. The seuen heades are seuen moūtaynes, vpon ye whych the woman sytteth, and ther are seuen kynges. Fyue are fallen, one is, and the other is not yet come: and whan he shall come, he muste abyde a lytle season. And the beast whyche was and is not, she also is the eyght, and is of the seuē, and goeth into destruccion. Dan. 7. b Apoc. 13. a And the ten hornes that thou hast sene are ten kynges, which haue not yet receaued the kyngdom but shal receaue power at one houre as kynges after the beaste. These haue one counsell, and they shall delyuer theyr power and strength vnto ye beaste. These shall fyght with ye lambe, and the lambe shal ouercōme them: for he is 1. Tim. 6. c Apoc. 19. c a LORDE of lordes and a kynge of kinges: and they that are wyth hym, [are] called, & chosen, [Page 339] and faythfull. And he sayd vnto me: Esaie. 8. bThe waters that thou haste sene, D where the whore sytteth are peoples and nacions, and tūges, and the ten hornes that thou haste sen [...] in the beaste, they shall hate the whore, and shall make her desolate, and naked, and shall eate hyr flesh, & shall burne her wyth fyre. For God hath geuen in theyr hartes, that they do it that pleaseth hym, yt they geue hys kyngdome vnto the beaste, vntyll ye wordes of God be fulfylled. And the woman that thou hast sene is the great cytie, which hath rule ouer the kyngges of the earth.
The .xviii. Chapter.
ANd after these thinges saw A I another angel, cōmynge downe frō heauē, hauyng a great power, and ye earth was lyghtened of hys glory. And he cryed out wyth strength, sayenge: Esaie. [...]1. b Iere. 51. b Apoc. 14. b She is fallen, she is fallen greate Babilon, and is become ye dwellyng of deuels, and the holde of euery vncleane sprete, and a holde of euery vncleane & hatefull byrde, for of the wyne of the wrath of hyr fornicaciō haue all Heythen dronke, and ye kynges of the earth haue vsed fornicaciō wyth her, & the marchauntes of the earth are become rych of ye power of hyr pleasures. And I herde another B voyce frō heauen, sayenge: Gene. 19. c 2. Corin. 6. c Go ye out of her my people, & be not ye partakers of hyr synnes, & that ye receaue not of hyr plages. For hyr synnes are come vntyll heauen, & the LORDE hath remēbred hyr wyckednesse Geue vnto her, as she also hath geuē [Page] vnto you, and geue her twofolde, accordynge to hyr workes. In the cup that she dyd myxe vnto you, myxe vnto her [...]uble. As much as she hath glorifyed herselfe, & hath vsed pleasures, so much payne & sorow geue her Because she sayeth in hyr harte: [...]ie. 47. a I syt beynge a quene, & am no wedow and I shall se no sorowe: Dani. 8. d 2. Thess. 2. b Therfore shall hyr plages come in one daye, death, and sorowe, and honger, Apoc. 17. dand wyth fyre shall she be burnte: for stronge is the God whyche shall C iudge her. And the kinges of ye earth shal bewepe & wayle ouer her, which haue vsed fornicacion wyth her, and haue lyued in pleasures, whan they standynge afarre of shall se ye smoke of hyr burnynge, sayenge for feare of hyr punyshmēt: Wo, wo, that greate cytie Esaie. 21. b Iere. 51. b Apoc. 14. b Babilon, that stronge cytie: for at one houre is thy iudgemente come. And ye marchaūtes of ye earth shall wepe and wayle ouer her, for noman shall bye theyr wares ony more, the wares of golde, and syluer and precious stone, and pearle, and fyne lynnen, and purple, and sylke, & scarlet, & al thynen woode, & vessels of yuory, and al vessels of precious stone, & of brasse, & of yron, & of marble, & cynamon, & the rose of Iericho, & odoure, & salue, & frankeinsence, & wyne, & oyle, & fyne flore, & wheate, & cattell, & shepe and horses, & charrettes, and bought seruauntes, and D soules of men. And the appels of thy soules lust are departed from ye, and all well fed & costly thynges are peryshed frō the, & the marchauntes of these thinges shal fynde thē nomore. [Page 340] They that are become ryche of her shall stande afarre of, because of the feare of hyr tormentes, wepyng and waylynge, and sayenge: Iere. 5 [...]. b Wo, wo, that great cytie, whych was clothed wyth fyne lynnen, and purple, and scarlet, and was gylte wyth golde, & precious stone, & pearles: for at one houre are so greate ryches come to nought. And euery ship gouernoure and al they that sayle in the see, and all shipmen, and they that worke in the see, dyd stande afarre of, & cryed out seynge the place of hyr burnyng sayenge: What cytie was lyke vnto thys great cytie: And they cast dust vpon theyr heades, & cryed wepynge and waylynge, sayenge: Wo, wo, that greate cytie, in the whych were become rych all they, that had shippes of hir wares in the see: for at one houre is she made desolate. Reioyce ouer her thou heauen, and ye holy Apostles, and prophetes: for God hathe iudged youre iudgemente of her. And a stronge angell toke vp a stone as a great mylstone, and caste it in the see, sayenge: Wyth such violence shall Iere. 5 [...]. [...] the greate cytie Babilon be throwen, and shall nomore be foūde. And ye voyce of harpers, & of ye musiciās, & pypers, & the trōpet shall nomore be herde in the, & euery craftesmā, & euery craft shall nomore be foūde in the, & the sounde of the myll shal nomore be herde in the, and the lyght of ye burning light shal nomore shyne in the Iere. 16. [...]. & the voyce of the brydgrome & bryde shal nomore be herde in ye: for thy marchaūtes be prīces of ye earth, for al nacions haue erred in [Page] [...] [Page 340] [...] [Page] thy wytchcraftes. And the bloude of the prophetes and sayntes was foūd in thesame, and of all them that are slayne on earth.
The .xix. Chapter.
A AFter this I herd as it had ben ye voyce of much people in heauē, sayēge: Alleluya. Prayse, & glory, & power be vnto our God: for hys iudgementes are true, & ryghteous, which hath iudged of ye great whore, whych hath corrupte the earth wt hir whoredome, & hath auenged the bloude of hys seruauntes of hyr handes. And they said agayne: Alleluya. Apoca. 9. [...]d. 14. c And hir smoke wente vp for euer and euer: And the foure and twenty elders, & the foure beastes fell downe, & worshipped God syttyng vpon the trone sayenge: Amen. Alleluya. And ther wente a voyce out of the trone, sayenge: Prayse ye our God, all hys sayntes, & ye that feare hym small & B greate. And I herde as it were the voyce of a great multitude, and as ye soūde of many waters, & as ye voyce of great thonders, sayenge: Alleluya for oure LORDE God almyghtye hath raygned. Let vs be glad and reioyce, and let vs geue prayse vnto hym: for the spousales of the lābe are come, and hys wyfe hath made herselfe ready. And it was geuē vnto her that she do decke herself with bryght fyne lynnen and whyte. For the fyne lynnen are the ryghteousnesses of the sayntes. And he said vnto me: Wryte: Math. 22. a Luce. 14. a Blessed are they yt are called to the supper of the lābes spousals. And he sayde vnto me: [Page 341] These wordes of god are true. And I fell before hys fete that I myghte worshippe him. And he sayd vnto me Actu. 1 [...]. c and .14. c Apoc. 22. cLoke thou do it not. I am thy fellow seruaunt▪ and of thy brethren, hauynge ye wytnesse of Iesu. Worship God. For the wytnesse of Iesu, is ye sprete of prophecy. And I sawe heauen C open, and behold, a whyte horse, and he that sat vpon it, was called faythfull and true, and he iudgeth & fyghteth wyth ryghteousnesse. And Apoca. 1. c and .2. chys eyen [are] as a flame of fyre, & vpon hys heade many crownes, hauynge a name wrytten which nomā knoweth saue hymself. Esaie. 63. a And he was clothed wyth a garment sprenkled wt bloude, and hys name was called ye worde of God. And the hoostes that are in heauen dyd followe hym vpō whyte horses, clothed wyth a whyte fyne lynnen and pure. Apoca. 1. [...] And out of hys mouth doth procede a swearde, sharpe of both sydes, that wyth the same Psal. 2. b he maye smyte the Heythen, and he shall rule them wyth a rodde of yron, and he treadeth the wynefat of the fearcenesse of the wyne of the wrath of almyghty God. And on his garment and thygh he hath a name wrytten: Danie. 12. a 1. Tim. 6. c Apoc. 17. c Kynge of kynges, & LORDE of lordes. And I sawe an angell standynge in the Sonne, & he cryed D wyth loude voyce, sayenge vnto all the byrdes that dyd flye by ye middes of heauē: Come and be gathered vnto the greate supper of God, Ezech. 39. d that ye maye eate the fleshes of kynges, and the fleshes of the hyghe captaynes, and the fleshes of the myghtye, and the fleshes of horses, [Page] and of them that syt on them, & the fleshes of all them yt be fre & bonde, & of the small & great. And I sawe the beaste, & the kynges of the earth, and theyr hoostes gathered to make battayll wyth hym that sat vpō ye horse, and wyth his hoost. And ye beast was taken, & wyth hym the false prophete whyche wroughte myracles before hym, where wyth he deceaued them that receaued the beastes marke, & them that dyd worshippe hys ymage Daniel. 7. b Math. 25. d Apoca. 20. c These two were put quycke into the poonde of burnynge fyre wyth brymstone: and the rest were slayne wyth Hebre. 4. c the swearde of the syttynge vpon the horse, whyche doth procede out of hys mouth, & all byrdes were satisfyed wyth theyr fleshes.
The .xx. Chapter.
A ANd I sawe an angell commynge downe from heauen, hauynge the keye of the bottomlesse pytte, and a great cheyne in hys hāde. Iob. 4. b 2. Petri. 2. b And he toke ye draggō ye olde serpente, which is the deuel & Satanas, & he bounde hym for the space of a thousande yeares, and put hym in the bottomlesse pytte, and dyd shut hym, and sealed vpon hym, that he do deceaue the Heythen nomore, vntyll the thousande yeare be fulfylled: And after that must he be lowsed a lytle tyme. B Daniel. 7. b Apoca. 4. a And I saw seates, and they sat vpō them, and iudgemente was geuen them: and [I sawe] the soules of thē that were beheaded for the wytnesse of Iesu, and for the worde of God, and that dyd not worshippe ye beast nor hys ymage, nother dyd receaue [Page 342] hys marke in theyr foreheades or hā des, & haue lyued and raygned wyth Christ thousande yeares. But ye rest of the deade dyd not lyue, vntyll the thousande yeares be fulfylled. Thys is the fyrst resurreccion. Blessed & holy is he yt hath parte in ye fyrste resurreccion. In these hath ye seconde death no power, but they shalbe the prestes of God and Christ, and shall raygne thousande yeares with hym. And whan the thousand yeares shall C be fulfylled, Satanas shalbe let louse out of hys preson, & he shal go oute & deceaue the nacions yt are vpon the foure corners of the lande of Ezech. [...]8. a and .39. Gog & Magog, & he shal gather thē to battayll, whose nōbre is as ye sande of ye see. And they came vpō the bredth of the earth, & they cōpassed the tentes of ye sayntes, & the beloued cytie. And ther came downe fyre frō God oute of ye heauen, & consumed them: Daniel. 7. b Apoca. 19. d Math· 25. d and the deuel yt deceaued thē was cast into the poole of fyre and brymstone, where both the beast & the prophete shalbe tormented daye and nyght for euer and euer. And I sawe a great D and a bryght trone and one syttynge vpon it, from whose syghte the heauen and earth dyd flye, and ther was no place founde vnto them. Daniel. 12 aAnd I sawe the deade great & smal standynge in the syght of the trone, & the bokes were opened: & another boke was opened, whych is [ye boke] of lyfe: and the deade were iudged of those thynges yt were wryttē in ye bokes, accordyng to theyr workes. And ye see gaue hyr deade yt were therin, & death & hell gaue theyr deade that [Page] were in them: and of euery one was it iudged accordynge to theyr workes. And hell and death were cast in to the poole of fyre. Thys is the seconde death. And he that was not founde wrytten in Apoc. 13. b the boke of lyfe, was caste into the poole of fyre.
The .xxi. Chapter.
A ANd I sawe Esaie. 65. c 2. Petr. 3. b a new heauē, and newe earth. For the fyrst heauen, and the fyrst earth was gone, and the see is not nowe. ✚ And I Ihon sawe the holy cytie newe Ierusalem, commynge downe from heauen, prepared of God, as a bryde garnyshed vnto hyr husbande. And I herde a great voyce from the trone sayeng: Beholde, Ezech. 43. a the tabernacle of God is wyth men, and he shall dwell wyth them, and they shalbe hys people, & God hymselfe [beynge] wyth them, shalbe theyr God: Esaie. 25. b Apoca. 7. c and God shall wepe awaye euery teare from theyr eyen. And ther shalbe nomore death, nor wepyng, nor cryeng, nother shal ther be ony more payne: for the fyrst are gone. And he that sat in the trone sayde: Esaie. 65. c 2. Cori. 5. c 2. Petri. 3. b Beholde, I make all thynges newe. ⊢ And he sayde vnto me: Wryte, for these wordes are moost faythfull and true. And he B sayde vnto me: It is done. Esai. 44. b Apoca. 1. b and .22. c I am Alpha, and Omega: the begynnyng and ende. I wyll geue vnto hym that thyrsteth of the fountayne of lyuynge water frely. He that shall ouercomme, shal possesse these thinges, and zacha. 8. b Hebre. 8. c I shalbe a God vnto hym, and he shalbe a sonne vnto me. But vnto the fearfull, and vnbeleuynge, [Page 343] and cursed, and māslayers, & whoremongers, and sorcerers, and Idolatrers, and all lyars shall theyr parte be in Apoca. 20. c the poole burnynge wyth fyre and brymstone, which is the seconde death. And ther came one of the seuē angels that haue the vyals full of the last plages, and spake wyth me, sayenge: Come, and I shall shewe the the bryde, the lambes wyfe. And he toke me vp in sprete into a greate and hygh mountayne, and shewed me the holy cytie Ierusalem, commynge downe frō heauen frō God, hauynge the clearnesse of God: and hyr lyght lyke vnto a precious stone euē vnto a Iaspar stone, as Crystal. And she had a great and hygh wall, hauynge twelfe gates, and in the gates twelfe angels, and names wrytten, whyche are the names of the twelfe trybes of the chyldren of Israel. On the Easte, thre gates, and on the Northe, thre gates: and on the South, thre gates: and on the Weste thre gates. And the wall of the cytie was hauynge twelfe fūdamētes, & in thē the twelfe names of the twelfe Apostles of ye lābe. zach. 2. a And C he that spake wt me, had a goldē measure of rede, that he myght measure the cytie, and hyr gates, & the wall. And the cytie was set in square, and hyr length is as much as ye bredth. And he dyd meete the cytie with the golden rede by twelfe thousande furlonges: and hyr length, and bredth, & heyght are equall. And he measured the wall therof hundreth and foure and forty cubytes, the measure of a man, whych is the angels. And the [Page] buyldynge of hys wall was of Iasper stone: but the cytie it selfe was pure golde, lyke vnto cleane glasse. And the foundacions of the wall of ye cytie were garnished wt euery preous stone. The fyrst foūdaciō [was] a Iaspar, the seconde a Saphire, the thyrd a Calcedony, ye fourth a Smaragde, the fyfte a Sardonix, the syxt a Sardius, the seuēth a Chrisolitus, the eyght a Beral, the nynth a Topase, the tenth a Chrisoprasus, ye eleuenth a Hyacinth, ye twelft an Amethiste. D And ye twelfe gates are twelfe pearles seuerally, & euery gate was of one pearle: & the strete of ye cytie was pure gold, lyke thorow shynyng glasse. And I sawe no temple in it: For the LORDE God omnipent is the temple of it & the lambe. And the cytie nedeth not the Sonne nor the Moone, that they may shyne therin for the bryghtnesse of God shal lyghten it, & the lambe is the lyght of it. And the Heythen shall walke in hys lyght, & the kynges of the earth shall brynge theyr glorye & honoure in the same. Esay. 60. b And hyr gates shall not be shut by daye: for ther shal no nyghte be there, and they shall brynge ye glory and honoure of the Heythen in the same. Ther shal not entre therin ony defyled thynge, or workynge abominaciō or makyng lye: saue they yt are wrytē in ye boke of lyfe of ye lābe
The .xxii. Chapter.
A ANd he shewed me zacha. 13. a and .14. b the ryuer of ye lyuyng water, shynyng as Cristal, cōmyng out frō the seate of God, & the lābe. In ye myddes of hys strete [Page 344] and on ether syde of the ryuer was the tre of lyfe, bryngyng forth twelfe frutes, geuynge hys frute euery moneth, & the leaues of ye tre are for the health of the Heithē. And ther shalbe nomore curse, but the seate of God & the lābe shalbe therin, & hys seruaū tes shall serue hym, & they shall beholde hys vysage, & hys name shalbe in theyr foreheades. And ther shalbe nomore nyght, & they shall haue no nede of the lyght of ye burnyng lyght nor the light of the Sōne: for ye LORDE God shal lyghtē thē, & they shall raygne for euer & euer. And he sayd vnto me: These wordes are moost faythfull & true. And the LORDE God of ye spretes of ye prophetes sent hys angell to shewe it vnto hys seruaūtes the thynges yt must be done quyckely. And beholde, I come quyckely. Happy is he that kepeth ye sayenges of the prophecy of this boke: And it is I Ihon that haue herde & sene these thynges. And after that I had herde & sene [them,] I fell downe, yt I myghte worshippe before the fete of the angell, whyche dyd shewe me these thynges. And he sayd vnto me: Se yu do it not: for I am thy fellow-seruaunt, & of thy brethrē thē prophetes, & of thē yt kepe the wordes of the prophecye of thys boke. Worshippe God. And he sayeth vnto me: Seale not ye wordes of the prophecy of thys boke, for ye tyme is at hāde. He yt hurteth, let hym hurte styll: & he yt is in fythynesses, let hym be fylthy styll: & he yt is ryghteous, let hym be more righteous: & [he yt is] holy, let him be more hallowed. Behold I come quickely, [Page] and my rewarde is wyth my, to geue vnto euery man accordyng to hys workes. I am Alpha & Omega, the fyrst and laste, the begynnynge & ende. Blessed are they yt wash theyr garmētes in the bloude of ye lambe, that theyr power may be in ye tre of lyfe, and yt they maye go into ye cytie thorow the gates. Wythout are dogges and sorcerers, & vncleane persōs & murthurers, & Idolatrers, & euery one yt loueth & maketh lesynge. I Iesus haue sente myne angell to testifye these thynges in ye cōgregacions I am the roote & kynred of Dauid, the shynynge and mornynge starre. And the sprete & the brydgrome say: Come. And he yt heareth, let him say; Come. And he yt doth thyrst, let hym come: & he that wyll, let hym take ye water of lyfe frely. For I testifye vnto euery one hearynge ye wordes of thys prophecy: Yf ony shall adde to these, God shall adde vpon hym the plages wrytten in thys boke. And yf ony mā diminish of ye wordes of the boke of this prophecy, God shal take awaye hys parte out of the boke of lyfe, and of the holy cytie, & of those thynges yt are wrytten in thys boke. He that beareth wytnesse of these thynges, sayeth: Yee I come quickly So be it. Come LORDE Iesu. The grace of our LORDE Iesus Christe be wyth you all. Amen.
¶A table to finde the Epistles and Gospels vsually red in the church after Salysbury vse, wherof the fyrst lyne is the Epistle, and the other the Gospell: whose begynnynge thou shalte fynde in the boke marked wyth a crosse ✚ and the ende wyth halfe a crosse, ⊢ conteyned wythin the letters namely, A. B. C. D. &c.
- Rom. xiii B
- And knowynge thys
- Mat. xxi A
- And whan he drue nye
- Iaco. v B
- Be pacient therfore brethrē.
- Mar. i. A
- The begynnyng of the Gos.
- Esay. li. A
- Herken vnto me
- Math. iii. A
- Than came Iesus from
- Rom. xv A
- For what thynges soeuer
- Luce. xxi C
- And ther shalbe tokens
- zacha. viii A
- Thus sayeth the LORDE.
- Math. xi B
- Verely I saye vnto you
- Esay. lxii B
- I wyll set watchmen
- Ioh. i. B
- Ihon beareth wytnesse of
- i. Cor. iiii. A
- Let man so estyme vs
- Math. xi A
- But whan Ihon herde in
- Esay. ii A
- Thys is the worde
- Luce. i. B
- And in the syxte moneth
- Esay. xi. A
- Ther shall come a rodde
- Luce. i. D
- And Mary rysynge in those
- Phili. iiii A
- Reioyce in the LORD
- Ioh. i B
- And thys is the recorde
- Ioel. ii. E .iii. C
- Be glad than
- Luce. vii. B
- And thys saynge of hym
- zacha. ii. B
- Be glad and reioyce
- Mar. viii. B
- Take hede and beware
- Rom. i. A
- Paule the seruaunt
- Math. i. C
- Truely the generacion of
- Tit. ii. B
- For the grace of God.
- Luce. ii. A
- And it befell in those
- Tit. iii. A
- But whan the kyndnesse
- Luce. ii. C
- The shepherdes spake to
- Hebr. i. A
- God speakynge in tymes past
- Ioh. i. A
- In the begynnynge was
- Actu. vi. B
- But Steuen full of fayth
- mat. xxiii E
- Therfore I saye vnto you
- Ecclī. xv. A
- He that feareth God
- Ioh. xxi D
- Followe me. Peter beynge
- Apo. xiiii A
- And I sawe and beholde
- Math. ii. C
- The angell of the LORDE
- Gal. iiii. A
- But I saye: as longe as
- Luce. ii. E
- And his father and mother
- Tit. ii. B
- For the grace of God
- Luce. ii. C
- And whan eyght dayes
- Tit. ii. B
- For the grace of God
- Math. ii. D
- Whan Herode was deade
- Esay. lx. A
- Get the vp by tymes
- Math. ii. A
- Whan Iesus therfore was
- Esay. xiii A
- O LORDE I thanke the
- Ioh. i D
- The next daye agayne stode
- Rom. xii. A
- I beseke you therfore brethrē
- Luce. ii. F
- And whan he was twelfe
- Rom. xii. A
- Lyke as we haue many
- Ioh. ii. A
- And vpon the thyrde daye
- Rom. xii C
- Be not wyse be your
- Mat. viii A
- Whan Iesus had come
- Rom. xiii B
- Owe noman ought, saue
- Mat. viii C
- And whan he wente into
- Colo. iii B
- Put ye on therfore as
- Mat. xiii D
- The kyngdome of heauēs is.
- i. Cor. ix D
- Knowe ye not that they
- Math. xx A
- The kyngdome of heauens
- ii. Cor. xi C
- Ye suffre fooles gladly
- Luce. viii A
- Whan much people came
- i. Cor. xiii A
- Ye I shall speake
- [Page]Luce. xviii. D
- And Iesus toke to him the
- Iohel. ii. C
- And now therfore sayeth.
- Math. vi. B
- But whan ye taste, become.
- Esa. lviii. A
- And therfore cry [...] now.
- Math. v. E
- Ye haue herde that it is.
- ii. Cor. vi. A
- But we helpynge exhorte.
- Math. iiii. A
- Then was Iesus led of.
- E [...]od xxiiii. C
- And .iii. Reg. xix. A
- Math. xii. D
- Then answered hym cer.
- Ezec. xviii. C
- Thus sayeth the LORD.
- Ioh. v. A
- After that ther was a.
- i. Tess. iiii. A
- Farthermore therfore bre.
- Mat. xv. C
- And Iesus beynge depar.
- Hest. xiii. D
- But Mardocheus thought
- Math. xx. B
- And Iesus goynge [...]p to.
- Gen. xxxvii. A
- Ioseph sayd vnto his bre.
- Math. xxi. D
- Heare another parable.
- Ephe. v. A
- Be ye therfore the folio.
- Luce. xi. B
- And he was castynge out.
- Exo. xx. B
- Honoure thy father
- Math. xv. A
- Then came vnto hym
- Num. xx. A
- And the congregacion had
- Ioh. iiii. A
- He came therfore in a cytie
- Gal. iiii. C
- For ther is wrytten that
- Ioh. vi. A
- Whan Iesus lyft vp hys
- Esay. i. C
- And Eze. xxxvi. D
- Ioh. ix A
- And Iesus▪ goynge by, he
- iii. Reg. xvii C
- And after these actes
- Ioh. xi. A
- Ther was one sycke called
- Heb. ix B
- But Christ commynge by
- Ioh. viii D
- Which of you can rebuke
- Leui. xix A
- And the LORD talked
- Ioh. x C
- And it was the dedicacion
- Iere. xvii C
- LORDE, al they that for
- Ioh. xi [...]
- Then gathered the hygh
- Phi. ii A
- Let that mynde be in you
- Math. xxvi A
- Ye know that after two
- Esay. liii A
- LORDE, who geueth
- Luce. xxii. A
- The feast daye of swete
- Exod. xii A
- The LORDE sayd vnto
- Ioh. xviii A
- Whan Iesus had spoken
- Col. iii A
- Yf ye are therfore rysen
- Mat. xxviii. A
- Vpon the euenynge of the
- i. Cor. v B
- Pourge therfore the olde
- Math. xvi A
- And whan the sabbat was
- Actu. x D
- But Peter openynge hys
- Luce. xxiiii B
- And beholde two of them
- Actu. xiii. C
- Ye men brethren, ye chyl.
- Luce. xxiiii. C
- Iesus stode in ye myddest
- Actu. iii B
- Ye men of Israell, why
- Ioh. xxi A
- Afterwarde dyd Iesus
- Actu. viii. C
- The angel of the LORD
- Ioh. xx. B
- Mary stode without at ye
- i. Pet. ii. C
- Christ also suffred for vs
- Mat. xxviii. C
- Then the eleuen disciples
- i. Pet. ii. A
- Layenge awaye therfore.
- Ioh. xx. A
- On the fyrst daye of ye sab.
- i. Ioh. v. A
- For all that is borne of.
- Ioh. xx. C
- Whan it was now late.
- i. Pet. ii. C
- Christ also suffred for vs.
- Ioh. x B
- I am a good shepherde
- i. Pet. ii. B
- Ye moost beloued, I be.
- Ioh. xvi. B
- It is yet a lytle whyle, and
- Iaco. i. B
- Euery best gyfte
- Ioh. xvi. A
- And now I go vnto hym.
- Iaco. i. C
- And be ye doers of the.
- Ioh. xvi C
- Verely. &c. Yf ye shall axe
- Iaco. v. C
- Knowlege youre synnes
- Luce. xi. A
- Which of you shall haue
- [Page]i. Tim. ii. A
- I desyre therfore instantly.
- Marc, xii. D
- And Iesus syttynge ouer ag.
- Actu. iiii. D
- Of the multitude of the
- Ioh. xiiii. A
- Thys sayd Iesus, and
- Actu. i. A
- The fyrst treatyse verely o.
- Marc. xvi B
- But at the laste he appea.
- i. Pet. iiii. B
- By ye therfore wyse & wa.
- Ioh. xv. C
- But whan the comforter
- Actu. xix. A
- But it fortuned whā Apol
- Ioh. xiiii. B
- Yf ye loue me, kepe my cō.
- Actu. ii A
- And whan the dayes of
- Ioh xiiii C
- Yf ony man loueth me,
- Actu. x. E
- And he commaunded vs to.
- Iohā. iii. C
- For God dyd so loue the.
- Actu. viii. B
- Whā the Apostles ye were.
- Iohā. x. A
- Verely verely. &c. He that
- Actu. ii. B
- Than dyd Peter lyfte.
- Iohā. vi E
- No man can come vnto me.
- Actu viii. A
- And Philippe goyng down
- Luce. ix A
- The .xii. Apostles beyng cal.
- Actu, ii. C
- Ye men of Israel, heare
- Luce. v. C
- And it befell vpon a daye.
- Actu. xiii. E
- But on the nexte Sabbat.
- Luce. iiii E
- And Iesus rysynge oute of
- Apoc. iiii. A
- After thys I loked, & behold
- Ioh. iii. A
- Ther was a man of the Pha
- i, Cor. xi. C
- For I haue receaued of the.
- Iohā. vi. F
- For my flesh is meate in dede
- i. Ioh. iiii. C
- God is loue, and he that.
- Luce. xvi. C
- Ther was a certayne ryche
- i. Ioh. iii. B
- Maruayle not brethren.
- Luce. xiiii. B
- A certayne mā made a great
- i. Petr v. A
- Become ye therfore.
- Luce. xv. A
- Then were resortynge.
- Rom. viii. C
- For I suppose that the.
- Luce. vi. D
- Be ye therfore mer [...]yfull.
- i. Pet. iii. B
- But in conclusion be ye.
- Luce. v. A
- It came to passe whan the.
- Rom. vi B
- Knowe ye not, that to.
- Math v. B
- I saye vnto you: that excepte.
- Rom. vi C
- I speake after the maner of.
- Mar. viii. A
- In those dayes whan.
- Rom. viii. B
- Therfore brethren we be
- Mat. vii. B
- Beware of false prophetes
- i. Cor. x. A
- We shuld not be lustynge.
- Luce. xvi. A
- And he sayde also vnto hys
- i. Cor. xii. A
- Ye knowe that whan ye were
- Luce. xix. D
- And as he was come
- i. Cor. xv. A
- I do you wyte brethren
- Luc. xviii. B
- And vnto certayne whiche
- ii. Cor. iii. A
- We haue suche trust
- Mar. vii. D
- And goyng forth agayne
- Gala. iii C
- Vnto Abraham and hys sede.
- Luce. x. C
- Blessed are the eyen that do
- Gala. v. C
- I saye in Christ: Walke in
- Luce. xvii C
- And it fortuned as he wente
- Gala. v. C
- Yf we lyue in the sprete, let
- Math. vi. C
- No mā may serue two may.
- Ephe. iii. B
- Wherfore I desyre that ye
- Luce. vii. B
- And it fortuned afterwarde
- Ephe. iiii. A
- I therfore a presoner in the.
- Luce. xiiii. A
- And it happened whā Iesus▪
- i. Cor. i. A
- I thanke my God alwaye
- Mat. xxii. D
- The Pharises herde that he
- Ephe. iiii: C
- But be ye renewed in sprete
- Math ix. A
- And Iesus goynge vp into
- Ephe. v. B
- Take hede therfore brethren.
- Mat. xxii. A
- And Iesus answeryng spake
- Ephe. vi. B
- Finally brethren, be ye strong
- Ioh. iiii. F
- And ther was a certayne
- Phil. i. A
- I thanke my God in euery.
- Mat. xviii C
- Therfore is ye kyngdome of
- Phili. iiii B
- Be ye my followers brethrē
- Mat. xxii B
- Then goynge the Pharises
- Colo. i. A
- Therfore we also sence the
- Mat. ix. C
- He speakynge these wordes
- Iere. xxiii A
- Beholde, the tyme commeth
- Ioh. vi. A
- Whan Iesus than had lyfted
- Amos▪ ix. C
- Beholde, the tyme commeth
- Marc. ix. B
- And one of the people answe
- Ose. xiiii A
- Turne the now (O Israel)
- Luce. vii D
- And one of the Pharises de.
- Heb. ix A
- For that fyrst Tabernacle
- Luce. xiii A
- A certayne mā had a fygge tre
- Apoca. xxi A
- And I Ihon saw the holy
- Luce. xix A
- And beynge gone in, he wal.
Here followeth ye table of ye Epistels & Gospels which are vsed to be red on diuerse sayntes dayes in the yeare.
- Roma. x. B
- For wc the harte is it beleued
- Mat. iiii. C
- Iesus walkynge by ye see of
- Eccl. xxiiii C
- As the vyne haue I
- Mat. i. A
- The boke of the generaciō of
- Ephe. ii. C
- Therfore are ye not now
- Ioh. xx. C
- But Thomas one of ye twol.
- Mal. iii A
- Beholde, I wyll sēde my mes.
- Luce. ii D
- And whan the dayes of theyr
- Actu. i. C
- And in those dayes Peter ry.
- Mat. i. E
- In that tyme Iesus answe.
- Esa. vii. B
- God speake vnto Achas
- Luce. i. B
- And in the syxte moneth
- Iaco. i. A
- Counte it full ioye my bre.
- Ioh. xv. A
- I am the true vyne,
- Ephe. iiii A
- But vnto euery one of vs is
- Ioh. xv A
- I am the true vyne, and my fa
- Sap. v A
- Then shall the ryghteous
- Ioh. xiiii A
- And he sayde vnto his discip.
- Esa. xlix. A
- Herken vnto me ye Iles
- Luce, i E
- And Elizabeths tyme to bry.
- Act. xii. A
- And at the same tyme layed
- Mat. xvi B
- Iesus came in to the coastes
- Ephe. ii. C
- Therfore are ye not nowe
- Mat xx. C
- Then came vnto hym ye mo.
- Eccli. xxiiii B
- In al these thynges also
- Luce. x D
- It fortuned as they wente
- Ephe. ii C
- Therfore are ye not
- Luce. xxii B
- But ther rose a stryfe amōge
- Eccli. xxiiii C
- As the vyne haue I
- Math. i A
- The boke of the generacion
- Eze. i. B
- The similitude of the foure
- Math. ix. B
- And whan Iesus wente
- Apoca. i. A
- And he shewed it sendynge it
- Mat. xviii A
- In that houre came the
- Ezech. i. B
- The similitude of the foure
- Luce. x. A
- After thys appoynted he
- Rom. viii D
- But we knowe that
- Ioh. xv. B
- This is my cōmaundement
- Apoc. vii A
- And I sawe another angell
- Math. v. A
- Iesus seynge the people,
- i. Tes. iiii B
- But we wyll not haue you
- Ioh. xi. C
- Then sayde Martha vnto