De transitu per Herefordiam & Radno­ram cum notabilibus suis. Cap. 1.

ANNO igitur ab incarnati­one Domini 1188. Aposto­latus apicem regente Vrba­no tertio; Imperante Romae Alemannorum rege Fride­rico; Constantinopoli Isaa­cio; Regnante in Francia Philippo Ludouici filio; In Anglia Henrico secundo; In Sicilia verò Willelmo; In Hungaria Bela; In Palestina Guidone; anno s. quo Sa­ladinus tam Aegyptiorum quàm Damascenorum Prin­ceps, occulto dei iudi [...] [...] nunquam iniusto, publico belli certamine victoria potitus Hierosolymorum reg­num obtinuit, vit venerabilis, & tàm literatura quàm religione conspicuus, Cantuariorum Archipraesul. Baldvinus, in Salutiferae Crucis obsequium ab Anglia in Walliam tendens, apud Herefordiae fines Cambri­am intrauit¹.

Accedens itaque Radnoram² circa ieiunij caput,Radnora. vi­ro magnifico Ranulpho Glanuillensi praecipuo regis tunc consiliario regníque totius iustitiario eò vsque co­mitatus: Resum Gruffini filium Australis Cambriae principem, cum alijs partium illarum viris nobilibus ibidem obuium habuit. Vbi sermone statim super negotio crucis ab Archipraesule publicè facto, & per in­terpretem Wallensibus exposito, primus omnium, ad [Page 65] importunam quae praecesserat regis instantiam, & pol­licitis plenam tàm Archiepiscopi quàm iustitiarij regis ex parte persuasionem, qui scripsit haec (alijs exemplū praebens) se primus erexit, & ad validissimam quoque omnium inductionem, ad pedes viri sancti prouolutus, crucis signaculum deuotè suscepit. Quem illico Petrus Meneuensis episcopus & Cluniacensis monachus tàm imitatus est quàm sequutus. Deinde Aeneas Aeneae Claudij filius Elueniae princeps cum alijs multis. Qui statim exurgens, & coram Reso, cuius filiam vxorem habebat, assistens, vestra, mi pater, inquit & domine licentia summi patris iniuriam vindicare depropero. Resus autem cum certissimo sanctae peregrinationis proposito, quàm citò Archiepiscopus terram suam in­trauerit reuersus, adeò vt per quindecem ferè dies de clitellis & saginarijs, de sumptibus perquirendis & clientibus caeterisque tanto itineri necessarijs cum multa sollicitudine disposuisset, donec vxor eius & communi patriae vitio in quarto gradu cognata Gven­dolena scilicet Madoci Povisensis filia, ipsum à tàm nobili proposito (peccatis exigentibus) muliebriter in­stans penitus auertit. Quoniam, vt ait Solomon, cor hominis disponit viam suam, sed domini est dirigere gressus eius. In ipso verò [...] Resi, cum super his quae audierat suos conueniret, [...] quidam egregi­us de familia ipsius, cui nomen Gruffinus, qui postea crucem suscepit, respondisse memoratur: quis vnquam animi virilis peregrinationis huius iter abhorreat, cum inter vniuersa quae excogitari poterunt eius incommo­da nihil incommodius cuiquam, nihil deterius accide­re possit quàm redire?

Accesserunt autem ad Resum in reditu suo quidam Canonici Meneuenses Zelo ecclesiae suae, maiores Cu­riae, quos sibi allexerant complices habentes & fau­tores: qui ei suggerere modis omnibus nitebantur, vt Archiepiscopum Cantuariensem (quoniam inauditum hoc hactenus fuerat) ad penitiores Walliarum partes, praecipuè sedem Meneuensem, quae caput est Walliae, [Page 66] accedere nulatenus sustineret, dicentes & asserentes eo ipso, si processerit, praeiudicium magnum & graua­men in posterum, antiquae dignitati suae recuperandae & Metrapolitanae sedis honori posse procul dubio pro­uenire. Haec inquam principi toto conamine suaden­tes, ob innatam tamen eiudsdem liberalitatem & man­suetudinem, ne confusionem viro sancto repulsa gene­raret, persuadere non valebant.

In crastino verò mane post missae celebrationem, & Ranulphi Glanuilensis in Angliam reuersionem, cum apud Castrum Crukeri, quod quasi duobus à Radnora passuum millibus distat, proficisceremur: iuuenis qui­dam robustus & validus cui nomen Hector, ab Archie­piscopo super crucis susceptione conuentus: si haberem (inquit) vnde vno die commederem & altero ieiuna­rem, monitis acquiescerem. Die tamen sequente, idem ab Archiepiscopo crucem suscepit. Circa verò vespe­ram venit Malgo Caduallonis filius princeps Meleniae, qui statim ad breuem Archiepiscopi monitionem sed efficacem, non absque suorum lachrimis & luctu, cru­cis signaculo est insignitus.

Hic autem quasi prae foribus mihi notandum occur­rit, quod dominatori castri eiusdem de Radnora, tem­pore Anglorum reg [...]rici primi contigit in terra Buelt,Diui Auani vindicta. non procu [...] [...]inc distante & eidem honori à primo conquestu amacente. Cum enim ecclesiam san­cti Auani (quae Brytanicè Lhan Auan dicitur) intras­set, & minus cautè in eadem cum canibus venatorijs at (que) irreuerenter pernoctasset, venantium more sum­mo diluculo surgens, canes omnes inuenit rabie per­cussos, ipse quoque caecus effectus, & nihil omnino vi­dens, ad manum extractus est. Et cum diu postea vi­uendo tenebrosam semper & tediosam vitam duxisset, demum se Hierosolimam duci faciens, ne & interior ei lucerna similiter extingueretur, faeliciter procurauit: Cum alijs igitur armatus ibidem & ad bellicum con­flictum vice quadam à suis productus, forti residens equo, animosum inter primos in hostes fidei impetum [Page 67] fecit,Melius fecis­set si alteri strenuo mili­ti equum & arm a tradi­disset ne in manus hosti­um deueni­rent. vbi & statim ferro confossus diem cum honore clausit extremum.

In prouincia quoque de Warthrenion, quae pau­cis ab hinc stadijs distat his nostris diebus res accidit non indigna memoratu: Dominator enimuerò locie­iusdem Aeneas sc. filius Resi, cum die quodam exire saltibus feras intenderet (puta qui venationis studio valdè addictus fuerat,) quidam ex suis arcum tenens ceruam exilientem sagitta perforauit.Cerua cor­nuta. Quae quidem contra sexus illius naturam inuenta est 12. annorum cornua ferens, & praetereà tàm in cauda quàm alibi plusquam cerui pinguedinem habens. Vnde & ob tan­ti prodigij nouitatem, Anglorum regi Henrico secun­do, monstri eiusdem caput & cornua sunt destinata. Illud hoc in casu magis stupore dignum occurrit, quòd vir ille qui feram praescriptam sagittauit, mirum quo fato quóue infortunio subita passione percussus dex­trum illico lumen amisit, & eadem hora paralytico morbo correptus, vsque ad mortem inutilis omnino & imbecillis permansit.

In hac eadem prouincia de Warthrenion in ecclesia videlicet sancti Germani,Baculus Cyrici. Baculus, qui sancti Cyrici dicitur, inuenitur: superiùs in crucis modum paulisper vtrinque protensus, auro [...]nto vndi (que) contectus. Qui quanquam virtuosissimus [...]omni negotio com­probetur, longè plus tamen ad glandiculas gibbosas & strumas, quae in humanis corporibus excrescere so­lent euacuandas penitus & delendas, speciali quadam virtute praepollet, adeo quidem vt omnes passim qui huiuscemodi vexantur incommodis,Si nihil attu­leris ibis Ho­mere foras. si baculum deuo­tè cum vnius denarij oblatione petierint, optatam recipiāt sanitatem. Contigit autem his nostris diebus, strumosum quendam solum obulum baculo praesen­tasse, cui per medium illico residens strumosus ille tu­mor euanuit:Non est bo­num ludere cum sanctis. Et post pusillum postquam alterius obuli relatione debita est oblatio redintegrata, & integra quasi statim curatio est subsequuta. Item alius ad ba­culum accedens cum certa denarij promissione cura­tus [Page 68] est: qui tamen die statuta promissa non complens, pristinum statim incommodum cum confusione rece­pit: sed vt delicti veniam faciliùs impetraret cum trium denariorū oblatione, non absque timore magno & de­uotione beneficium triplicasset, continuò stabilis cura­tionis gaudia recuperauit. Apud Eleuein autem in ec­clesia de Glascum est Campana baiula virtuosissima,Campana Bangu. quam proprio vocabulo Bangu vocant, quae & sancti Dauid fuisse perhibetur, hanc mulier quaedam viro suo, qui in castello de Raidergwy iuxta Warthrenion (quod Resus filius Gruffini nostris diebus cōstruxerat) in vin­culis tenebatur, vt eùm vel sic liberaret, clam allatam supposuit. Sed quoniam castellani non solùm ob hoc virum non liberarunt, verum & campanam ipsam vio­lenter captiuam quo (que) tenuerunt, nocte eadem vltione diuina totum oppidū praeter parietem vnum vbi cam­pana pendebat, igne proprio consumptū est. Apud Luel quo (que) Pixis fortasse miraculosè in aere pende­bat cum tota ecclesia esset combusta. partibus de Brechinia nostro similiter tempore contigit ecclesiam loci eiusdem hostiliter combustam, omnia prorsus intus & extra praeter pixidem vnam, in qua hostia consecrata reposita fuerat consumpta fuisse. Contigit autem in Elueniae prouincia, quam solum ab Haya flumen vagense disterminat duo stagna non mo­dica, nocte quā Angl [...] [...] Rex Henricus primus duxit extremam: à claustris, alteri à natura, & alteri huma­no labore collatis, subito erupisse: Artificiali longius per devexa dilapso, cursu (que) praecipiti demum vt mos est e­uacuato: naturali verò non vltra duo passuum millia in valle quadam cum prioribus piscibus & accidentibus non abs (que) multorum admiratione perpetua stabilitate statum sortito. Contigit & hac tempestate in Norman­niae partibus, paucis ante obitum Henrici secundi die­bus, vt in stagno quodam non procul à Sagio quasi per quinque milliaria distante apud Oximense castrum,Praelium Pisc. pisces omnes (quibus abundabat) tanto conflictu tàm in aqua ipsa quàm extra exilientes nocte quadam con­grederentur, vt vicinorum hominum multitudinem ipso collisionis strepitu ad spectaculum euocarent. [Page 69] Tanto nempe támque lethali certamine congressi sunt, vt in toto viuario vix vnus mane vita superstes in­ueniretur, miro & inaudito prognostico, multorum morte mortem vnius praesagientes. Quanti verò & quàm enormes excessus super fratrum & consobrino­rum exosculationibus, ob miseras terrarum ambitiones in his inter Vagam & Sabrinam, Melenyth s. Eluein & Walthrenion finibus, his nostris diebus acciderint, sa­tis Walliae fines memoriter tenent & abhorrent.

De transitu per Hayam & Brecheiniam cum N. S. Cap. 2.

TRanseuntes inde versus Brecheinoc, flumine vagensi transcurso, statim a­pud Hayam 1 sermone facto,Haya. inter multos ibidem cruce signandos, quosdam vidimus qui relictis vesti­bus, quibus alij ab amicis, alij ab vxo­ribus retinebantur, vsque in castrum ipsum cursim ad Archiepiscopum euaserunt. Mane ve­rò versus Aberhodni iter arripuimus, & verbo domini apud Landeu seminato ibidem pernoctauimus.Aberhodni. Dici­tur autem Aberhodni, castrum & prouinciae caput, ibi situm vbi riuus Hodni in aquam Oscae deuoluitur.Aber. Aber enim lingua Brytannica dicitur locus omnis vbi fluui­us in fluuium cadit. Landeu verò ecclesia dei sonat. Ar­chidiaconus quoque loci eiusdem, opus suum non ig­nobile Hibernicam ibidem Topographiam Archiepis­copo praesentauit. Quod ipse gratanter accipiens sin­gulisque diebus obiter ipsum vel legens attentè vel au­diens, tandem in Angliam reuersus lectionem vnà cum legatione compleuit. Ea igitur quae nostris temporibus his in partibus notabilia contigêre, praetereunda non putaui. Accidit itaque pariter ante guerram illam grandem, qua tota fere prouincia illa per filios Iestini in exterminium data fuerat:Lhyn Saua­than. 2 vt lacus ille magnus qui fluuium Leueni ex se transmittit, simul cum ipso fluuio in vagae flumen contra Glesbyriam ab ipso descenden­te, viridissimi coloris inueniretur. Consulti autem su­per hoc terrae illius seniores quidnam portendere po­tuisset, responderunt parum ante magnam illam deso­lationem per Hoelum filium Meredythi factam▪ Per Hoelum & Meredy­thum factā. simi­lis coloris aquam inuentam fuisse. 3 Contigit quoque eadē tempestate capellanum quendā, cui nomen Hu­go, Capellae sancti Nicholai in castello de Aberhodni deseruientem, in somnis vidisse virum quendam vene­rabilem [Page 72] ei assistentem & dicentem: Dic domino tuo Gulielmo de Breusa qui praedium capellae sancti Ni­cholai olim in eleemosynam datum detinere praesumit, verbum istud, Hoc anfert fiscus quod non accipit Christus, Dabis impio militi quod non vis dare sacerdoti. Cùm hoc ita­que semel, secundò, & tertiò ei accidisset, veniens ad loci illius Archidiaconum apud Landu, tàm visionem quàm verba memoriter retenta, (quae nunquam ta­men ante audierat) ei proposuit, ipse verò Augusti­ni statim haec esse verba dignoscens, locúmque scrip­turae vbi reperiuntur ostendens, casum quoque in quo Augustinus ibi loquitur aperuit: Inuehitur enim in de­cimarum & obuentionum seu rerum quarumlibet ec­clesiasticarum detentores: Et quod eis ibi minatur, in­fra breuissimum tempus huic certissimum est contigis­se detentori. Vidimus quippe nostris diebus & indu­bitata veritate comperimus, principes ecclesiastica­rum possessionum vsurpatores, praecipuè verò Anglo­rum regem Henricum secundum nostris diebus reg­nantem & hoc vitio prae alijs laborantem, modica fermenti massa corrupta, nouis ea occasione emersis incommodis, thesauros vniuersos profudisse, sti­pendiario dantes militi, quae dari debuerant sacer­doti.

De viro tamen praedicto Gulielmo, videlicet de Breusa, quanquam in hoc plurimum offenderit: quia nihil humanum omnino perfectum: omniúm­que habere notitiam (vt ait imperator) & in nullo peccare, potius diuinitatis est quàm humanitatis. Hoc equidem memoratu dignum censui, quod in om­ni sermone suo semper dominum anteponere consu­euit, dicens: In nomine domini fiat hoc: ex dei par­te fiat illud: Item si deo placuerit: vel si deus annu­erit: vel per dei gratiam futurum est ita. Quod au­tem in hunc modum deo sit semper totum commit­tendum, eiúsque voluntati commendandum, habe­mus ex Paulo, qui sicut in Act. Apostolorum legitur, valefaciens fratribus dixit; Iterum reuertar ad vos deo [Page 73] volente: Similiter & Iacobus in epistola sua adiectio­nes huiúsue; Si deus voluerit, & vixerimus, singulis de­futuro promissionibus faciendas ostendit, diuinae voluntati & dispositioni cuncta relinquendo. Lite­ras quoque quas varias ad partes veluti diues & prae­potens mittere solet, à deo gratiosis huiusmodi diui­nae indulgentiae verbis onerare seu potius honorare consueuerat, vt in tedium plerumque maximum, non solùm notarijs, verumetiam audi [...]oribus vergi soleat. Singulis etiam notariorum, vt literas omnes diuini auxilij verbo concluderent, praeter communia stipen­dia aureum annuatim denarium dabat. Ad haec eti­am ex deuotionis abundantia, quoties iter agendo, vel in ecclesiam vel in crucem aliquam, oculos con­uertit, quanquam in cursu sermonis cum quocunque seu plebeio, seu potente verbum fieret, statim se transfert ad orationes: quibus expletis, à diuerticu­lo repetit orationem. Praeterea quoties pueros in via obuios habet, eos illico salutatione praeueniens ad reciprocam inuitat salutationem, vt sic innocentum benedictio vel extorta cum salutationis eulogio re­fundatur. Horum etiam omnium & sponsa eius­dem, Matildis de sancto Valerico consuetudinem habuit, mulier (inquam) prudens & pudica: mu­lier domui suae bene praeposita: mulier non tantùm intus conseruando, verumetiam extra multipli­cando prouidentissima. Qui vtinam ambo tam finalem in tempore foelicitatem & gratiam quàm aeternitatis gloriam fuerint ex deuotione consecu­ti.

Accidit etiam in eisdem partibus pueri cuiusdam pullos columbinos in ecclesia sancti Dauidis de Lhanuaes à nido subripere volentis, lapidi supposito manum adhaesisse, miraculosa fortè sancti illius vin­dicta auium ecclesiae suae indemnitatem procuran­tis. Cúmque tribus diebus & noctibus puer cum pa­rentibus & amicis in ipsa ecclesia coram altari vi­gilijs, ieiunijs & orationibus institissent, tandem [Page 74] die tertio vinculo diuinitus relaxato, manum à lapi­de virtus quae ligauit absoluit. Vidimus eundem apud Newbyriam in Anglia manentem, se Meneuensi e­piscopo Dauid secundò ibidem praesentantem, & trans­actis aetatum gradibus iam senem ex puero factum, quoniam in episcopi illius dioecesi ista contigerant, si­bi haec accidisse certissima relatione confitentem.Pulli potius pro reliquijs reseruandi erant, quia praestantior est causa quā instrumentū, & viua mor­tuis sunt an­teponenda. La­pis verò in ecclesia [...] praedicta pro reliquijs vs (que) in ho­diernum diem reseruatur, quinque digitorum vestigijs tanquam in cera pressorum in silice comparentibus.

Miraculum autem haud longè dissimile his nostris diebus accidit apud S. Edmundum, mulier miserrima ad scrinium viri sancti quasi sub deuotionis obtentu ac­cedere consueta non tamen afferre quicquam sed au­ferre parata,Reliquiae sanctorum malunt à mi­seris oblatio­nes accipere quàm illis quicquam dare. argentum & aurum ab alijs oblatum, ex­quisito furti genere deosculando ablambere solebat, & ore reconditum asportare. Quae cùm semel (vt saepius consueuerat,) id fecisset, labijs & lingua ferretro firmi­ter adhaesit, argentúmque ingestum diuinitus depre­hensa palam euomuit, accurrentibus quoque multis admirantibus tàm Iudaeis quàm Christianis maiori diei parte vt amplior virtus elucesceret & nulli dubium foret, ibi immota remansit & inconuulsa.

Item in borealibus Angliae trans Humbrum fini­bus in ecclesia de Houedene,Sanctimoni­ales non pos­sunt ferre cō ­cubinas sa­cerdotum, qui vouerunt caelibatum. rectoris eiusdem eccle­siae concubina tumbae sanctae Osanae sororis regis Os­redi ligneae in sedis modum super aream eminenti mi­nus cautè insedit. Quae cùm inde recedere vellet, fix­is ligno natibus auelli non potuit, donec accurrente populo, scissis vestibus, & corpore nudato, & crebris disciplinis vsque ad sanguinis proflunium acriter affli­cto, cum lachrymis quoque multis & supplicationibus compunctione sequuta & poenitentia iniuncta diuini­tus laxata recessit.

De Psalterio quoque Quindredae sororis sancti Ke­nelmi,Psalterium Quindredae. cuius instinctu interfectus erat, virtus magna nostris diebus emicuit. Cùm subcelerarius vigilia sancti Kenelmi serò apud Winchelcumbe, aduentan­tibus [Page 75] mulierum turbis de vicinia & notitia monacho­rum ad festum vt solent,Miraculum monasticum & vigiliarum catholica deuotio. cum quadam illarum inter septa monasterij fornicationem incurrit. Qui die cras­tino ad processionem Psalterium praedictum inter re­liquias sanctorum ferre praesumens, completa proces­sionis solennitate reuersus in chorum, idem manibus suis firmiter adhaerens deponere non praeualuit. Qui stupefactus plurimum & confusus, tandem delictum hesternum ad mentem reuocans, confessione facta & poenitentia iniuncta fratrum orationibus adiutus, & propria compunctione contritus, à vinculo diuinitus dato demùm absolui meruit & laxari. Liber autem il­le ideo in veneratione magna ibi tenetur: quia cùm corpus Kenelmi exanime deferretur & clamarunt tur­bae Martyr dei est, est verè, Martyr dei est. Respondit Quindreda fratricidij rea & conscia, adeo verè martyr dei est, sicut verum est, quod oculi mei super Psalterium istud eruti iacent, ea enim hora Psalterium sorte lege­bat. Et statim oculi eius ambo à capite diuinitus auul­si in librum apertum, vbi & vestigia sanguinis adhuc apparent, ceciderunt.

Praetereà de torque,Torquis Ce­nauci. quam S. Canauci dicunt, ta­cendum non censui. Est etenim auro tàm pondere & natura quàm colore simillimus. Ex quatuor frustis sicut ex rimulis patet; orbiculariter in verticem inse­ctis, artificiosè commentus, & capite quasi canino ri­ctuosis hinc inde dentibus extante per medium com­plexus. Hunc autem pro reliquijs habent indigenae virtuosissimis,Torquis vti­lissimus si ho­die extaret. adeo vt hoc coram posito nemo peiera­re praesumat. Apparet autem ictus in torque magnus quasi ferreo marculo factus. Quidam enim, vt fer­tur, auri cupidine ductus, cùm annulum infringere niteretur vindictam diuinitus sentiens, oculo est sta­tim orbatus vtroque: & sic quamdiu postea vixit, te­diosam in tenebris vitam perduxit.

De cornu quoque sancti Patricij non aureo quidem sed aeneo quod in partes istas ab Hybernia nuper adue­nit,Cornu sanc [...] Patricij. haud dissimile obstupendum: Cuius virtus ex fa­tua [Page 76] & inepta Bernardi presbyteri cornicatione, terri­bili exemplo in finibus istis primum emicuit: sicut in Hybernica topographia nostra propalatur.

Campanas baiulas, baculos quoque in superiori parte cameratos, auro & argento vel aere contectos, aliásque huiusmodi sanctorum reliquias, in magna re­uerentia, tàm Hyberniae & Scotiae, quàm & Walliae populus & clerus habere solent, adeò vt sacramenta super haec longè magis quā super euangelia & praestare vereantur & peierare. 5 Quippe ex vi quadā occulta & his quasi diuinitus insita, necnon & vindicta cuius prae­cipuè sancti illi appetibiles esse videntur, plerumque puniuntur contemptores & grauiter animaduertitur in transgressores. De Cornu quoque Patricij hoc equi­dem notabile censui, qui ad aurem apposito capite fo­ [...]aminis ampliore, dulcisonam audias per se sonorita­tem emitti, qualis ex [...]ithara nudata leuiter impulsa melodia solet educi.

Contigit autem his nostris diebus eisdem in finibus quod & notabile censui.Sus venati­cus. Suillam siluestrem quia ca­nem fortè lactauerat odorisequis naribus sagacem, cu­ius mamillis apposita fuerat, adultam in ferarum per­secutione ad miraculum vsque fuisse perualidam, adeò quidem vt molossis ad hoc natura iuuante tàm institu­tis quàm instructis, odorum sagacitate longè prae­stantior inueniretur. Argumentum tàm hominem quàm animal quodlibet ab illa cuius lacte nutritur, na­turam contrahere.

In eisdem quoque finibus & eodem ferè tempore res accidit prodigiosa.Gilberti Ha­gernelli par­tus vitulinus. Miles enim cui nomen Gilbertus cognomen verò Hagernellus, post diutinos continuós­que ferè triennij languores, & grauissimas tanquam parturientis angustias demum videntibus multis, per egestionis fenestram vitulum eddit. Noui alicu­ius & inusitati futuri casus ostentum, aut poti­ùs nefandi criminis vltricem declarans indignati­onem.

Praeterea ex antiquis & autenticis partium istarum [Page 77] scriptis colligitur,Sancti Elvi [...] [...]. tempore quo Sanctus Elwitus here­miticam apud Lhanhamelach vitam exegit, iumen­tum eiusdem quo cibaria ipsius deferri consueuerant, ceruo emissario praegnans effectum esse ex quo & mirae velocitatis equus prodijt, anteriori parte e­qui naturam praeferens, posterius verò in ceruum descendens.

Primus Normannorum hanc prouinciam quae tribus Cantredis distincta conseritur Bernardus de Nouo mercatu,Bernardus de nouo mercatu. noua contra Cambriae ciues conquisitione possedit. Hic filiam Nestae, filiae Gruffini, filij Leoli­ni, cuius tyrannis totam aliquandiu Walliam oppresse­rat, materno Nestam nomine, quam & Angli verten­do Annes vocauêre, sibi matrimonio copulauit▪ ex qua & prolem suscepit, in qua Miles egregius, cui no­men Mahel, hac paternum iniuria conquestum ami­sit. Mater eiusdem contra iugale vinculum adulteri­nis amplexibus militem quendam adamauit. Quo comperto militem noctu à matre redeuntem filius of­fensus, flagellatum grauiter mutilatúmque cum dede­core magno remisit.Odium muli­ebre. Mater verò mira facti confusione perculsa, muliebríque dolore anxiè concussa, totum in vindictam virus euomuit. Accedens igitur ad An­glorum regem Henricum primum, assertione vindice magis quàm vera, proposuit, & coram curia publicè sa­cramento corporaliter praestito confirmauit. Filium suum Mahelem non à Bernardo, sed ab alio quodam quem secretis & illicitis adamauerat amplexibus, fuisse progenitum. Cuius iuramenti vel potius periurij causa, rex Henricus voluntate magis quàm ratione permotus primaeuam praedictae mulieris filiam, quam ex Bernar­di semine professa est verè fuisse susceptam, iuueni de familia sua & militi insigni, Miloni s. filio Walteri Constabularij Glouerniae cum Honore de Brecheinoc nuptui dedit. Qui post modum ab eiusdem regis filia & imperatrice Romana Matilde Comes Herefordiae cre­atus est. Hic prolem egregiam ex eadem vxore susce­pit, in qua filij quinque milites insignes, Rogerus, [Page 78] Gualterus, Henricus, Gulielmus & Mahel, nescio qua vindicta, quáue fatalitate sinistra, intempestiua nece, rebus humanis exempti sunt. Et tamen omnes praeter Gulielmum sibi inuicem sine prole paternam in haere­ditatem successerunt. Sic igitur haec mulier muliebri non degenerans à natura, vt vindici satisfaceret ira­cundiae, cum graui pudicitiae iactura, cum damno dede­coris atque pudoris, vno eodémque facinore & filium patrimonio & se priuauit honore. Nec mirum si mulier innatae malitiae morem gerat. Legitur etenim in Eccle­siaste, Virum vnum de mille reperi bonum, mulierem non inue­ni. Et in Ecclesiastico, Non est caput nequius super caput colubri, & non est ira super iram mulieris. Item in eodem, Breuis est viri malicia super maliciam mulieris. Et vt de spi­nis vuas, de tribulis ficus colligamus, muliebrem descri­bens naturam Tullius, ait; Viri fortè alicuius commodi causa, vnum aliquando scelus perpetrabunt: foeminae verò vnius explendae voluntatis causa, omnia simul sce­lera perpetrare non formidabunt. Item Iuuenalis lo­quens de mulieribus, inquit;

Praedictorum autem fratrum quinque & filiorum Co­mitis Milonis penultimus ille & postremus haereditatis possessor, inhumana prae caeteris crudelitate notabilis, adeò in Meneuensem Episcopum Dauid secundum, su­ás (que) tàm possessiones quàm terras & homines desaeui­re statuerat, vt à finibus de Brecheinoc non praesuliam, sed tanquam exul existens, tàm Angliam, quàm alias diocesis suae partes frequentaret. Contigit autem in­terea vt in Castro de Brendlais,Brunellis. cum Gualtero de Clif­fordia, Mahel hospitio susceptus, aedibus casuali incen­dio [Page 79] consumptis, lapide à principali turre deorsum ca­dente percussus in capite lethaliter obrueretur. Et sta­tim missis nuncijs praedicto loci episcopo cum festina­tione reuocato, voce miserabili proclamat; O pater & pontifex noster, crudelem nimis in me vindictam sanc­tus vester exercuit, non conuersionem peccatoris ex­pectans, sed mortem magis & euersionem accelerans. Et cùm huiusmodi verba lugubri lamentatione saepius ingeminasset, anno dominationis suae nondum com­pleto vitam pariter & tyrannidem terminauit, & pro­priae praeco confusionis expirauit.

Erat autem antiquitus regionis illius quae Brechei­noc dicitur,Brachan [...]s. dominator vir potens & nobilis, cui nomen Brachanus, a quo & terra Brecheinoc denominata est. 7 De quo mihi notabile videtur, quòd ipse 24. habuisse filias Historiae Britannicae testantur, omnes à pueritia diuinis deditas obsequijs, & in sanctitatis assumptae pro­posito vitam foeliciter terminasse. Extant autem adhuc Basilicae per Cambriam multae, earum nominibus illu­stratae: quarum vna in prouincia de Brecheinoc nō pro­cul à castro principali de Aberhodni in collis cuiusdam vertice sita,Eilmethe Elvned. quae Sanctae Almedhae ecclesia dicitur, hoc etenim virginis sanctae nomen extiterat, quae & ibidem terreni regis nuptias respuens, aeterno nubens regi, foe­lici martyrio triumphauit. Celebratur autem solemnis eiusdem dies eodem in loco singulis annis in capite cal. Augusti, vbi & eodem die multi de plebe longinquis ex partibus conuenire solent. Et varijs languentes infir­mitatibus meritis beati virginis optatam recipere sani­tatem consueuerant. Illud autem hoc in loco mihi no­tabile videtur,Cùm plus sa­tis fortasse biberint. quòd in omni ferè solemnitate virginis huius accidere consueuit. Videas enim hîc homines seu puellas nunc in ecclesia, nunc in coemiterio, nunc in chorea, quae circa coemiterium cum cantilena circum­fertur, subitò in terram corruere, & primo tanquam in extasim ductos & quietos: deinde statim tanquam in frenesim raptos exilientes, opera quaecunque festis di­ebus illicitè perpetrare consueuerant tam manibus [Page 80] quàm pedibus coram populo representantes. Videas hunc aratro manus aptare, illum quasi stimulo boues excitare: Et vtrunque quasi laborem mitigando solitas barbarae modulationis voces efferre: videas hunc ar­tem sutoriam, illum pellipariam imitari. Item videas hanc quasi colum baiulando, nunc filum manibus & brachijs in longum extrahere, nunc extractum occan­dum tanquam in fusum reuocare: istam deambulando productis filis quasi telam ordiri: illam sedendo quasi iam orditam oppositis lanceolae iactibus & alternis ca­lamistrae cominus ictibus texere mireris. Demum verò intra ecclesiam cum oblationibus ad altare perductos tanquam experrectos & ad se redeuntes obstupescas. Sic itaque diuina miseratione, quae peccantium con­uersione magis gaudet quàm euersione, multos vltio­nem huiusmodi tàm videndo quàm sentiendo, festis de caetero feriando diebus corrigi constat & emendari. Est igitur haec terra satis abundans grano: Et si quis est de­fectus in nato, ex Anglicanae vicinitatis copia affatim suppletur allato, pascuis & siluis, feris & armentis terra foecunda: fluuialibus quoque piscibus abundat, quos hinc Osca, inde Vaga ministrat: salmonibus etiam & trutis vtraque: sed plus illis Vaga, plus istis Osca foe­cunda est. Hyemali quoque tempore, Vagae salmones, Estiuo verò Oscae tempestiui reperiuntur: egregijs verò quas & vinbras vocant, sola timallis Vaga foecūdaest. In quorū laudem, quoniam & Mediolani illis abundant, in Ambrosij libris reperitur. Quid inquit, aspectu pulchri­us, quid odore suauius, quid gustu iucūdius? Lucijs quo­que & perchijs trutís (que) peroptimis & tenchis anguillis­que lutosis, lacus ille de Brecheinoc magnus & famosus (quem & clamosum dicunt) patriam replet.Lhyn Saua­than. De quo quod parum ante haec nostra tempora contigit prae­tereundum non putaui. Tempore námque Anglorum regis Henrici primi Gruffino filio Resi filij Theodori, quanquam vnius commoti solúm, id est, quartae partis Cantredi de Caoc sc. in Canterf Mawr tunc do­mino, nomine tamen & nobilitate tenus in Southwal­lia [Page 81] quam Cambri Deheubarth 1. dextralē Walliae partem vocant, sub rege principante. Cùm idē Gruffinus à Cu­ria regis per lacum praedictū fluuialibus diuersorū ge [...] ­rum auiculis hyemali algore redundantē reuerteretur, duces habēs & deductores Milonē Herefordiae Comi­tem & de Brecheinoc dominatorē, nec non & Paganū filium Ioannis, in cuius manu tunc Ewyas fuit, qui duo tunc temporis inter regis secretarios & praecipuos cō ­siliarios pro magnis habebantur. Comes Milo vt aliquē à Gruffino nobilitatis innatae sermonem eliceret, in haec verba ludicro magis quàm serio prorupit: Anti­quum, inquit, verbum & ab antiquo in Wallia reten­tum est, quod si naturalis Walliae Princeps ad hunc lacum veniens auibus eiusdem praeceperit vt canant, statim omnes canent: ad quod Gruffinus plus animo diues quàm auro: (ob haereditatis namque diminutio­nem, nihil vnquam animositatis, nihil dignitatis im­minuens subiecit.) Tu itaque qui terrae istius nunc do­minium geris, primò praecipias: At illo frustra prae­cipiente, sicut & praecepto Gruffini postea quo­que Pagano. Videns Gruffinus ad eorundem in­stantiam, sibi iam praecipiendi lege consortij ne­cessitatem incumbere: statim ab equo descendens, & in orientem genua ponens, tanquam duelli con­flictum ibidem ingressurus, nunc cernuus in terram & humiliter prostratus, nunc oculis ac manibus in coelum intentus, deuotas ad dominum fudit orati­ones, tandem itaque se ab orationibus erigens & cru­cis signaculo frontem ac faciem signans, palàm ac pub­licè proclamauit. Deus omnipotens & omnia sciens Domine Iesu Christe, tuam hic hodie declara virtutē. Quoniam si ex naturalibus Walliae principibus me li­nealiter descendere fecisti:Putabant fortasse aues suum anti­quum domi­num sibi r [...] ­stitui. auibus istis vt hoc denun­tient, in nomine tuo praecipio. Et continuo aui­uiculae cunctae, quaelibet in suo genere alis expan­sis aquam verberando, canere vnà & proclamare caeperunt. Cunctis autem qui aderant stupidis effe­ctis & consternatis: Comes & Paganus ad Curiam [Page 82] statim cum festinatione vniuersi, cuncta per ordinem Regi cum admiratione maxima retulerunt. Quibus auditis Rex respondisse memoratur: per mortem in­quit Christi (quo iuramento vti consueuerat) non adeò est admirandum: quia licet gentibus illis per vires no­stras magnas iniuriam & violentiam irrogemus, nihilo­minus tamen in terris eisdem ius haereditarium habere noscuntur. Plurimis quoque (vt accolae testantur) lacus iste miraculis pollet. Quemadmodum enim viridis a­liquoties (sicut praescripsimus) coloris, sic sanguineus aliquando nostris diebus repertus est, non vniuersali­ter tamen sed quasi per venas quasdam & riuulos san­guinem manare compertus est. Ad haec etiam totus ae­dificijs consertus, culturis egregijs, hortis ornatus & pomerijs ab accolis quandóque conspicitur. Sub bru­ma quoque glacie constrictus & aquarum superficie in lubricam testam frigore coniecta, sonum horribilem tanquam multorum animantium in vnum collectorum mugitum emittit. Sed hoc fortè glaciali testudine de­orsum residente aëris inclusi, & per fenestras occultas sensim exhalantis, subita interdum & violenta facit e­ruptio. Praeterea montibus excelsis praeterquam à Bo­rea haec vndique terra concluditur, à Zephiro montana de Cantref Bachan, ab Austro montes habens meridi­onales, quorum principalis Cadair Arthur dicitur. 1. Ca­thedra Arthnri, propter gemina promontorij cacumi­na in cathedrae modum se praeferentia. Et quoniam in alto cathedra & in arduo sita est, summo & maximo Britonum Regi Arthuro vulgari nuncupatione est assignata. In excelso montis huius vertice fontis e­bullit scaturigo. Est autem sons in putei modum altus, sed quadratus, nullum ex se riuulum faciens, in quo tamen & trutae quandoque (vt fertur) sunt re­pertae. His igitur obstaculis ad meridiem appositis, à phebaeo patriam feruore frigidior aura defendit, & in­sita quadam aëris salubritate temperatissimam reddit. Ab Euro verò de Talgarth, & Ewyas montana praeten­dit. Quorum incolae continuis inimicitijs & odio im­placabili [Page 83] mutuis vulneribus sanguinem fundere & cae­dibus insistere non desistunt. Quanti verò & quàm e­normes excessus super matrimonijs cruentissimis, pro­tractis tamen potius quàm contractis, & sanguinolen­to diuortio praepeditis, caeterisque multis crudeliter exactis, hoc nostro tempore finibus istis acciderint, a­lijs explicare locum damus.

De Ewyas & Lanthoni cum N. S. Cap. 3.

STat autem in valle de Ewyas pro­fundissima, quantum sagittae est iac­tus arcu emissae, montibus ethereis orbiculariter vndi (que) conclusa, ec­clesia sancti Ioannis Baptistae plum­beis laminis operta, lapideo tabula­tu pro loci natura non indecenter extructa. In loco videlicet vbi paupercula prius san­cti Dauid Archiepiscopi capella steterat, musco siluestri solùm & hederae nexibus adornata. Verè religioni locus idoneus, & disciplinae canonicae prae cunctis insulae Britannicae coenobijs competentissi­mus, à duobus eremitis in honorem eremiticae vitae primò fundatus, ab omni populari strepitu in solitudine quadam longè remotus, super flu­uium [Page 90] Hodeni per vallis ima labentis situs: vnde ab Hodeni Lanhodeni dictus.Lan. Lan enim locus ecclesia­sticus sonat, Exquisitus tamen dici potest, quod propria loci illius nuncupatio Cambricè est Nanthodeni.Nant. Nant etenim riuus dicitur aquae decurrentis, vnde vsque hodie ab accolis locus iste lingua Cambrica Landewi Nanthodeni vocatur 1. ecclesia Dauidis super riuum Hodeni. Corruptè igitur Angli Lanthoni dicunt vbi vel Nanthodeni per N & t id est, riuus Hodeni, vel Lanhodeni per [...] sine tid est, ecclesia Hodeni dici de­beret. Pluuiae quas montana creant hìc creberrimae, venti perualidi, nebulae sub bruma ferè continuae. Et tamen aëris quanto obtusioris tanto benignioris & clementioris salubri temperantia: morbi rarissimi, a­deo quidem vt fratres apud filiam diutino labore con­sumpti & desperabiliter afflicti tanquam ad salubre re­medium & vnicum sospitatis asylum ad matris vbera translati optatae sanitati restituantur. Nam sicut Hy­bernica Topographia nostra testatur: Quanto ad Eu­ri partes magis acceditur, tanto coeli faciem quo pu­rior & subtilior, tanto penetrabilior & inclemen­tior aër illustrat: Quanto verò ad Circij Zephiríque fines magis vergitur: occiduam temperiem quo nubilior, tanto benignior atque salubrior aura foe­cundat. Hic claustrales in claustro sedentes cùm respirandi gratia fortè suspiciunt, ad quascúnque partes trans alta tectorum culmina, montium verti­ces quasi coelum tangentes, ipsásque plerumque fe­ras (quarum hìc copia est) in summo pascentes, tanquam in vltimo visas horizonte prospiciunt. Ho­ra verò diei quasi inter primam & tertiam super montium cacumina vix emergens & sereno tempo­re corpus hic solare primo conspicitur. Verè locus contemplationi idoneus, locus foelix & amoenus, lo­cus à primaeua institutione sibi sufficiens & foecundus, nisi ob Anglicam luxus opulentiam & lautae mensae gloriam ambitiosa quadam intemperantia, vitio quo (que) ingratitudinis inualelescente, in seruitutem quae libera [Page 91] fuerat praelatorum pariter & patronorum negligentia iam redacta, non minùs inuidè quàm inuisè matrem fi­lia facta priuigna supplantasset. Hic autem mihi nota­bile videtur quod Priores omnes locum de quo loqui­mur adversantes, flagellati diuinitus occubuere. Prior Gulielmus qui primus armentis & armarijs locum spo­liauit demum deiectus à fratribus & depositus, inter Priores sepulturam non meruit. Clemens verò qui qu anquam locum lectionis & orationis gratiam dilige­re & frequentare videretur, tamen ad exemplum Heli sacerdotis, quoniam diripientium & delinquentium fratrum errorem nec reprehendit nec repressit, paraly­tica passione percussus, interijt. Rogerus autem qui plus caeteris locum infestans, & cuncta quae ab alijs re­licta videbantur palàm asportans, libris, ornamentis & priuilegijs ecclesiam ex toto priuauit, longè ante obi­tum paralysin incurrens & honorem cedens, diutino languore consumptus, vitam pariter & valitudinem terminauit.

Tempore verò Anglorum regis Henrici primi matre florente tàm rerum affluentia quàm religione famosis­sima, (quae tamen duo comitantia rarò reperies) filia quippe matris ae mula nōdum genita, vtina [...] & ab aeuo non gignenda, Rogerum Salisburiensem [...]iscopum, principalem regni tunc sub rege rectorem, huc fama tantae religionis attraxit. Virtus enimverò est virtutem diligere vel in altero, & magnum innatae bonitatis indi­cium, ipsa quae necdum vitaueris vitia animi iudicio deuouere. Hic cùm aliquandiu loci naturam, heremiti­cam solitudinem fratrum ibidem canonicè viuentium, deóque seruientium sine querela, sanctam sine murmu­re conuersationem, in singulis admiratus considerasset, reuersus ad regem, relatísque quae ibi repererat relati­one digna, cùm maximam diei partem in loci prae­scripti titulos expendisset, tandem in hoc verbo, laudis praeconia consummauit. Quid inquit plura, totus tàm regis quàm regni thesaurus soli claustro erigendo non sufficeret. Cùm ita (que) tam regis quàm curiae totius ani­mos [Page 92] in huius verbi stuporem diutiùs suspendisset, tan­dem de montium claustris quibus vndique vallatur ae­nigma sermonis exposuit. Miles autem cui nomen Gu­lielmus, qui primus loci inuentor fuit & cultor, necnon & praesbyter Eruistus qui se socium ei statim adiunxe­rat, quoniam iuxta Hieronymi sententiam forsitan au­dierant, sicut in vitis patrum legitur: Christi eccle­siam postquam creuit possessionibus decreuisse virtu­tibus, de vitijs pariter & diuitijs incrementa sumen­do: deuotis ad dominū orationibus in publica audien­tia saepius efflagitare solebant, vt nunquam ad mag­nas possessionum opulentias locus iste perveniret: quo­ties inprimis seu domini & patroni sui Hugonis de Laci primi & primaeui, seu aliorum fidelium largitione, tàm terris quàm beneficijs ecclesiasticis coepit locus hic locupletari valdè dolentes. Plurima quoque tàm in praedijs quàm in Ecclesijs in primis oblata pauperta­tis amore respuerunt: Et in Eremo positi ne ab Ere­mitica vita recederent, loci condensa quibus in hispi­dam siluam vallis excreuerat, in planiciem redigi & ex­tirpari non permiserunt. Vnde & effectum est vt quàm citò in immensum ditari coeperant & dotari: Statim per Herefordiae Comitem Milonem, (hostilitatis tamen tempore occasionem praestante) filia apud Glouerni­am aemula matris emersit: tanquam diuina prouiden­tia, meritis quoque sanctorum virorum, & precibus quorum hic corpora duo coram principali altari re­condita iacent, in superfluis rerum fundamentis fi­lia fundaretur: in laudabili quam semper appetit mediocritate matre manente. Ibi igitur actiui resi­deant, hic contemplatiu: iIbi terrestrium ambitus diui­tiarum, hìc coelestium amor deliciarum: ibi frequenti­am habeant populorum, hic presentiam appetant an­gelorum: ibi mundi potentes suscipiantur, hìc Christi pauperes resiciantur: ibi inquam actiones perstrepant & declamationes, hìc verò lectiones obmurmurent & orationes: ibi vitiorum nutrix at (que) creatrix cum curis crescat & opulentia, hìc virtutis alumna me diocritas [Page 93] aurea suppetat & moderantia: vtrinque tamen tàm hìc quàm ibi quae alijs hodie cunctis praeeminet ordinibus, ab Augustino instituta canonica seruatur disciplina.Benedict in o­rum luxus. Be­nedicti nám (que) regulam in primaeua paupertate lauda­tissimam, rerum opulentia postmodum feruore chari­tatis plurimum adaucta, & fidelium largitione multipli­cata, sub prauae dispensationis obtentu crapula iugis & copia corruperunt.Cistersienses Cistersiensis autem ordo spontaneo pristinae paupertatis & sanctitatis desiderio nuper à priore deriuatus, in primis similiter dignè laudari me­ruit & extolli:Opulentia religionem corrumpit. donec iterum caeca malorum mater ob­repsit ambitio, nescia succesibus modum ponere. Quo­niam vt ait Seneca, facit quidē auidos nimia foelicitas, nec tam tēperatae cupiditates vnquā sunt vt in eo quod cōtingit desināt: Gradus à magnis ad maiora fit & spes improbissimas amplectuntur, insperata assecuti. Cui & illud Ouidij concordare videtur;

Multa petentibus desunt multa.Oda. 16. li. 3. Benè est cui Deus ob­tulit parca quod satis est manu. Vnde & Lucanus.

Armētis quippe & equicijs mōtana, porcis siluestria, ca­pris nemorosa, ouib. pascua, pecudib. plana, aratris rura, [Page 94] quamquam reuera in se largissima: singula tamen vitio mentis insatiabili videntur angusta. Ideóque terrae oc­cupantur, termini transponuntur, fines inuaduntur, vnde & nundinae mercimonijs, & fora litigijs, & curiae replentur querimonijs. De talibus autem in Isaia legi­tur: Vae vobis qui coniungitis domum ad domum, Esa. 5. & agrum agro copulatis vsque ad terminum loci. Numquid habitabitis soli vos in medio terrae? Si ergo sic inuchitur propheta in eos qui vsque ad terminum: quid in illos dicetur, qui longè vltra terminos? His igitur ex causis & similibus effectum est, vt verae religionis color optimus, adeò in falsitatis fucum sit iam conuersus, adeò vt nigri interius mores candidis velentur operimentis, adeò inquam in­terioris olim habitus, ‘Qui color albus erat nunc est contrarius albo.’

Vt de his illud Euangelicum verè videatur impletum; Attendite ab his qui veniunt ad vos in vestimentis onium, Mat. 7. in­trinsecus autem sunt lupi rapaces. Tantae tamen & tam de­clamatae per orbem auiditatis,Bona in­tentio. bona vt credimus occa­sionem praestat intentio. Hospitalitatis námque gratia quam huius ordinis viri (quamquam in se abstinentissi­mi) prae alijs cunctis charitate largiflua in pauperes & peregrinos infatiganter exercent: & quia non red diti­bus vt alij, sed laboribus solùm & prouidentia viuunt: terras tanto conamine, quibus ad haec peragenda suf­ficientiam eliciant, auidè perquirunt, praediáque summoperè petunt & pascua lata. Veruntamen ad re­primendam & remouendam ab ordine sacro detestan­dam ambitionis notam, vtinam illud Ecclesiastici in­terdum ad animum reuocare velint;Eccl. c. 34. Qui facit Eleemo­synam, vel qui offer [...] sacrificium de substantia pauperis, quasi qui filium victimat in conspectu patris. Et illud Gregorij, bonus vsus non iustificat malè quaesita. Item & illud Ambrosij: Qui malè accipit vt benè dispenset, grauatur potiùs quàm iuuatur: tales enim cum Apostolo dïcere videntur: Faciamus mala vt veniant bona. Scriptum est enim, talis debet esse misericordia quae suscipiatur, non quae repellatur: quae peccata purget, non quae reum [Page 95] faciat ante dominum: de iustis laboribus tuis non de rebus alienis. Audi Salomonem dicentem; Honora dominum de tuis iustis laboribus. Quid dicturi sunt qui ali­ena rapiunt & eleemosynas fecerunt? O domine in no­mine tuo misericordias fecimus, pauperes pauimus, nu­dos vestiuimus, peregrinos hospitio recepimus. Quib. dicturus est dominus, quod dedistis dicitis, quod fecis­tis rapinam non dicitis. Quos pauistis memoratis, & quos necastis non recordamini. Exemplum autem de responso Richardi Regis Anglorum facto magistro Fulconi viro bono & sancto, per quem deus in Fran­corum regno nostris diebus multa proculdubio signa fecit, hìc interserere praeter rem non putaui. Cùm inter caetera vir ille sanctus regi dixisset;De tribus regis filia­bus toti­dem ordi­nibus sa­cris nuptui traditis. ‘Tres filias habetis quae quamdiu penes vos fuerint nunquam dei gratiam habere poteritis, superbiam scilicet, luxuri­am & cupiditatem. Cui rex post modicam quasi pau­sationem, iam in quit maritaui filias istas & nuptui de­di; Templarijs superbiam, nigris monachis luxuriam, & Albis cupiditatem.’ Id etiam pro valde mirando de lo­co praescripto Lanthonei dicto, vel potius quasi pro miraculo duximus, quod in summis quibus clauditur vndi (que) montium verticibus, nō petrosis aut saxosis sed mollibus potius & herbosis,Parij lapides. Parij lapides reperiri sole­ant, qui & liberi vulgò dicuntur, quia secabiles ferró (que) quodam modo polibiles sese quasi liberaliter praestant: ex quibus ecclesia ipsorū iam extat egregiè constructa. Super quo quidem & hoc mirandum, quod quaesitis ad vnguem per montana lapidibus illis, & ex toto prorsus abstractis nullisque relictis qui reperiri ibidem amplius possent, infra tertium aut quartum diem iterum requi­siti tanquam dono seipsos offerentes, & se quaerentibus ostendentes copiosa multitudine reperiuntur. De du­obus tamen ordinibus istis Cluniacensi scilicet & Ci­sterciensi hoc compertum habeas, locum aedificijs e­gregiè constructum, redditibus amplis & possessioni­bus locupletatum istis hodiè tradas, inopem breui destructúmque videbis: illis è diuerso eremum nudam [Page 96] & hispidam siluam assignes: intra paucos postmodum annos, non solùm ecclesias & aedes insignes, verum­etiam possessionum copias & opulentias multas ibi­dem inuenies. Hanc autem diuersitatem (vt mihi vide­tur) morum diuersitas parit & studiorum. Vt enim salua vtror [...]m (que) Auaritia & intemperan­tia Mona­chorum. venia veritati nō parcam, illinc sobrietas iu­uat, parcimonia pariter & prouidentia: hinc verò obest, ventris ingluuies & intemperantia. Illi nám (que) tanquam apes in vnū congerunt omnes & congregant vnanimi­tate cōspicui, vno omnium existente loculo, & illo bene disposito: Isti congesta diuinitùs, & deuota fidelium lar­gitione collata, diuersis distrahūt animis & diripiunt in­desinenter, multis existētibus & multorū loculis, quibus dum studiosiùs singuli tanquam proprijs indulgent, mi­nùs proficitur in cōmune: quoniam vt ait Salustius, Cō ­cordia paruae res crescunt, discordia maximae dilabun­tur. Praeterea de tredecem ferculis vel quatuordecem,Ecce quàm grauia pati­untur Mona­chi pro amo­re Christi. quae sibi de solo consuetudinis iure deberi contendunt, tempore famis & in aediae, priusquam vnū ad tempus in­termitterent, priusquam vnum relinquerent aut à cōsu­etudine vel in modico recederēt, terras monasterij me­liores & mansiones in foenebrē praedam perditum ire, & quod crudelius est pauperes ad ianuas cateruatim obi­re permitterent & perire. Illi verò nō solùm arietes om­nes & armenta, grano deficiente, verum & de duobus pulmentis quibus contenti sunt, alterū in vsum paupe­rum, vrgente in cōmodo laudabili charitate largiuntur. His autē nostris diebus, vt tanquā à niueo corpore nae­uus abstergatur, in Cisterciensi capitulo statutū est, ne ab hoc vnquam in posterū ordine, precio quolibet prae­dia vel pascua comparentur: tantum illa de caetero suffi­ciant, quae gratis obueniunt & abs (que) grauamine confe­rūtur. Praedictus igitur ordo canonicus plus alijs medi­ocritate contentus at (que) modestia, & si non plenè, plu­rimum tamen ambitioni stringit habenas, & in mun­do positus, mundi pro posse contagia vitans, nec cra­pula notabilis nec temulentia pro luxu rerum siue libidine, publicum in populo scandalum incurrere tàm [Page 97] verecundatur quàm veretur. Sicut in libro quem de ec­clesiasticis ordinibus deo annuente scripturi simus, ple­niùs explicabitur.Dignitas & domicilium authoris. Praescriptis igitur in finibus tempe­ratissimis, & non omen quo ad gazas grande, tragicás­que mundi pompas adeptus, iuxta vsualia tamen voca­bula nomen dignitatis obtinui. Collateralem & pro­pinquum principali de Brecheinoc castro loculum ha­bens & domicilium, foelici quadam mediocritate stu­dijs idoneum atque labori. Quem suis semper delitijs plenum & aeternitatis amicū Craesi diuitijs longè prae­fero: quinimo cunctis quae perire ac praeterire possunt, incomparabiliter antepono. Sed ad rem reuertamur.

De transitu per Coed Grono, & Abergeuenni cum N. S. Cap. 4.

TRansiuimus inde versus Abergeuenni per arctum illud Siluestre quod ma­lum passum de Coed Grono vocant, no­bile Caenobium de Lanthoni monti­bus suis inclusum à latere sinistro re­linquentes. Dicitur autem Aberge­uenni castrum eo loco situm,Aberge­uenni. vbi fluui­us Geuenni in Oscam cadit. Contigit autem paulo post obitum Anglorum regis Henrici primi nobilem & magnificum virum Richardum Clarensem,Richardus Comes Cla­rensis inter­fectus. qui cum honore de Clara Cereticam regionem in australi Cambria possidebat, ab Anglia in Walliam hac transi­re. Et cum prouinciae illius tunc dominum Brienum videlicet Guilfordensem cum militibus multis vsque ad passum praedictum socium habuisset & deductorem, [...]aling for dēsē tam ipsum inuitum in ipso siluae ingressu cum suis re­misit, quàm contra eiusdem monita siluam inermis in­trauit. Ex nimia quoque securitatis praesumptione ti­bicinem praeuium habens & praecentorem, cantilenae notulis alternatim in fidicula respondentem. Nec mo­ra Wallenses.Nimia secu­ritas & in­cauta prae­fumptio. qui aduentum eius explorauerant, Ior­werth scilicet Morgani frater de Caerleon, cum eorun­dem familia, siluosis è latebris irruentes in improuisos, statim ipso cum suorum multis interempto, praeda po­titi sunt cruentissima. Ex varijs itaque pate rerum e­uentibus, quàm incauta est semper nimia praesumptio & sui negligens. Timor enim prospicere futuris admo­net, & dilgentiam docet in prosperis: audacia verò praecipitanter obrepit, & inconsulta temeritas nescit [Page 101] consilium ducis expectare. Sermone igitur apud A­bergeuenni facto plurimisque ad crucem conuersis, vir quidam nobilis partium illarum cui nomen Arthenus ad Archiepiscopum versus Castellum Oscae iam pro­perantem humiliter accessit, quod ei citius non occur­rerat veniam petens. Super crucis itaque susceptione conuentus, absque amicorum, inquit, consilio, res haec fieri non debet. Cui Archiepiscopus: nunquid ergo cum vxore tua inde consilium habiturus es? At ille vultu demisso verecundè respondit: ad aggrediendum inquit opus virile non est expetendum consilium mu­liebre: & statim ab Archiepiscopo crucem suscepit.

Super excessibus autem partium istarum creber­rimis & cruentissimis, nunc prouincialium in Ca­stellanos, nunc vice versa vindicis animi talionibus, Castellanorum in prouinciales, quae nostris accidê­re temporibus alijs explicare materiam damus. Vl­timi tamen excessus enormis caedisque cruentae no­stris diebus hìc perpetratae, quam praeterire tamen ne scelerosis in exemplum trahi possit satius existi­maui, verè auctor extiterat Anglorum rex Henricus secundus, Vicecomes autem Herefordiae Ranulphus Poerius machinator. Sed quamquam turpe ex causa temporalis interdum sequi commoditas videatur, iusti tamen iudicis libramine paena sceleris & si differtur, vel in tempore vel post tempus non euitatur, iuxta il­lud Poetae, ‘Non habet euentus sordida praeda bonos.’ Cum enim septennali iam spacio in partibus illis pax sequuta fuisset tranquillissima; tandem interempto­rum nepotes & filij ex pueris adulti, ex paruis interim maiores effecti, ira vindice deferuentes, captata do­mini absentia, intra fruticosa castri eiusdem fossata cū manu nō inualida se in insidijs nocte cōtulerunt: dixe­rat autē vnus eorū (cui nomē Sisillus filius Eudaf) Con­stabulario die praecedente quasi praemuniendo sub risu tamen & ludicro magis quàm serio: hìc inquit hac no­cte intrabimus, ostendēs muri ipsius angulū quendam, [Page 102] vbi demissus esse videbatur. Sed quoniam ridendo Dicere verum quis vetat? Et quoniam Fas est & ab hoste doceri, Constabularius cum familia totam noctem illam in armis & vigilijs vsque ad auroram duxit insom­nem: sed cum demum labore fatigati & imminentis diei beneficio securitatem adepti, somno se cuncti dedissent: statim hostes per scalas quas congesse­rant loco praenotato se muris ingerentes, captis con­stabulario & vxore sua cum alijs multis, praeter tur­rem principalem & paucos qui in ipsam aufugerant, violenter occupant & incendunt vniuersa, iusto die iudicio, eo quo delictum est loco perpetratum, paena delicti ex parte secuta. Praeterea parum post Castri praedicti proditionem, cum iuxta Monemu­tham praedictus Herefordiae Vicecomes videlicet a­pud Landinegat cum excercitu Herefordiae castrum erigeret, nocte quadam cum adhuc tenuiter tene­bras exuere cepisset

Tythoni croceum linquens aurora cubile summo super­ueniente diluculo tàm à Ventae quàm vicinarum partium iuuentute, cum interemptorum adulta iam prole, non praeoccupati, non desubitari, non ad­uentus huius ignari: Quinimo praescij potius & prae­muniti, armati quoque & in turmas ordinati, statim tamen sunt confecti, & inter propria iam fossata re­pulsi, de potioribus & primis Herefordensis prouin­ciae militaribus viris cum ipso nouem, praeter alios multos, lanceis ibidem sunt confossi. De Ranulpho tamen hoc mirandum, quòd praeter vulnera quae lethaliter in corpore suscepit plurima, cum ferro quoque iugulatus fuisset, venis omnibus & arterijs cum via spiritus, & halitus organo pariter praeci­sis, sacerdotem tamen annuens & asciscens, aliquo reuera anteactae vitae merito id exigente,Honoris sa­cerdotibus exhibiti re­muneratio. eóque prae­cipuè vt creditur, quòd in sortem Christi electos, prae alijs honorare consueuerat & venerari, facta confessione & viatico deuotè percepto statim spiri­tum exhalauit. Frequens est & creberrimis declara­tum [Page 103] experimentis, quòd sicut debito clerum hono­re dignantes sacerdotali, in extremis solatio ex con­suetudine gaudent: sic è diuerso cleri derisores & ma­lignos delatores eodem solatio frequentissime frau­dari, tametsi optato. Gulielmus autem de Breusa qui verè non auctor sceleris quod potius tacere de­creuimus quàm exprimere, non machinator extite­rat, sed executor vel executionis non impeditor, car­nificum turbis mandato de super accepto atrociter desaeuientibus, eodem conflictu in imum fossae prae­ruptae est praecipitatus, ibíque ab hostibus & viris inimicissimis captus & extractus, viuus tamen diui­na miseratione per impetum subità à suis factum & omnino illaesus euasit. Ex quo patet quia minùs offendit mitiúsque punitur, inuitus qui facit fieríue permittit, quàm qui facto consilium simul & aucto­ritatem adhibuit: quod in Christi passione palam fuit, vbi & Iudas suspendio, Iudaei excidio pari­ter & exterminio, Pilatus exilio, paenas luit. Prae­dicto verò de rege, qui proditioni assensum prae­buit & praeceptum fecit, qualiter ob haec & alia multa enormis vitae delicta sicut in libro de Prin­cipis instructione deo duce propalabimus, ad am­pliorem ignominiae cumulum, in terris paenas in­choauit confusione plenus & aerumna, finis eius­dem declarauit.Ventani Sa­gittarij egre­gij. ² Hoc autem mihi notabile vide­tur quòd Gens haec quae Venta gens vocatur & mar­tijs conflictibus vsitatissima & strenuitatis opera lau­datissima & arte sagittandi prae caeteris Cambriae finibus instructissima reperitur. Ad huius autem as­sertionis vltimae certitudinem exempla proponere non pigeat. In extrema Castri praedicti expugnatione nostris diebus perpetrata, militibus duobus in tur­rim cumulato terrarum aggere sitam per pontem transfugientibus, Wallenses vt ipsos à tergo per­cuterent, sagittas arcu mittentes portam turris iliceam, palmaris fere spissitudinis transpenetrarunt, ad tantorum ictum vehementiae perpetuam memo­riam [Page 104] sagittis in porta ferto repercusso reseruatis. Ac­cidit & tempore Gulielmi de Breusa (ipso testante) quendam militem suum, in conflictu contra Wallenses à quodam ipsorum per mediam coxam cum panno lo­ricae ocreali ferro vtrinque vestitam sagitta percussum esse, eadem quoque sagitta per partem illam sellae quae alua vocatur, vsque ad ipsum equum lethaliter trans­penetrante. Alia quoque sagitta militis alterius cox­am ferro similiter vtrinque munitam cum panno lori­cae vsque in sellam perforauit. Et cùm miles ille loris equum in gyrum flecteret: alio sagittā eôdem contor­quente in opposita coxa similem ictum suscepit, equo ab vtra (que) parte firmiter affixus. Quod ergo à balista tormentum maius expectes?Bwae Lhwy. Non autem arcu vtuntur corneo, non alburneo, non taxco, solùm ex vlmellis siluestribus arcus formant, non formosos, non politos imo rudes, prorsus & informes: rigidos tamen & fortes: non tamen ad eminus missilia mittenda, sed ad graues cominus ictus percutienda tolerandos. Sed à diuerti­culo iter iterum aggrediamur.

De transitu per Oscae castrum & legionum vrbem, cum N. S. Cap. 5.

IGITVR apud Oscae castrum tàm ad Archiepiscopi sermonem quàm ad viri boni & honesti Gulielmi Lan­dauensis episcopi qui per suam dio­cesin nobis fideliter astitit, persua­sionem; Alexandro quo (que) Bancho­rensis ecclesiae archidiacono, vbi (que) ad Wallenses interprete existente, multitudo virorum [Page 107] cruce signatur. Vbi & hoc praecipuè notabile occurrit, quòd famosissimi partium illarum malefactores, ho­micidae, praedones, & fures non absque multorum ad­miratione sunt conuersi. Transeuntes inde per Caer­leon1, Monemuthae2 castrum, nobilémque Danubiae3 siluam quae ferinam ferríque copiam Glouerinae mini­strat, trans Vagam, citráque Sabrinam, longè à laeua re­linquentes, in Nouoburgo4 ter Osca flumine iam trans­curso pernoctauimus.Caer leon. Dicitur autem Caer leon vrbs le­gionum. Caer enim Britannicè vrbs vel castrum dici­tur. Solent quippe legiones à Romanis in insulā trans­missae ibi hyemare, & inde vrbs legionum dicta est. E­rat autem haec vrbs antiqua & autentica & à Romanis olim coctilibus muris egregiè constructa. Videas hic multa pristinae nobilitatis adhuc vestigia: Palatia im­mensa aureis olim tectorum fastigijs Romanos fastus imitantia, eò quòd à Romanis principibus primò constructa & aedificijs egregijs illustrata fuissent: Tur­rim giganteam: Thermas insignes: templorum reli­quias, & loca theatralia muris egregijs partìm adhuc extantibus, omnia clausa. Reperies vbique tàm intra murorum ambitum quàm extrà, aedificia subterranea: aquarum ductus hypogeósque meatus. Et quod inter alia notabile censui, stuphas vndique videas miro ar­tificio consertas, lateralibus quibusdam & praeangustis spiraculi vijs occultè calorem exhalantibus. Iacent hîc duo nobiles, & post Albanum & Amphibalum praeci­pui Britanniae maioris proto-martyres, & ibidem mar­tyrio coronati Iulius scilicet & Aaron⁵, quorum vter­que ecclesiam in vrbe insignem habebat suo nomine decoratam. Tres enim egregiae in hac vrbe antiquis temporibus fuerunt ecclesiae. Vna Iulij martyris, vir­gineo deo dicata regularium choro venustata. Altera verò beati Aaron socij eiusdem nomine fundata & ca­nonicorum ordine praeclaro nobilitata. Tertia verò Metropolitana sede-Cambriae totius insignita. Fuit & Amphibalus hinc oriundus, beati Albani doctor & fidelis ad fidem informator. Situs vrbis egregius [Page 108] super Oscae flumen, nauigio mari influente idoneum. Siluis & parcis vrbs illustrata. Hic magni illius Arthu­ri famosam curiam legati adiere Romani vbi, & Dubri­cius Archiepiscopus Dauid Meneuensi cessit honorem, ab hinc Meneuiam metropolitana sede translata, iuxta illud Merlini Ambrosij vaticinium. Meneuia pallio vr­bis legionum induetur, &c.

Non procul inde stat rupis marina Sabrinis supere­minens fluctibus, quae Anglorum lingua Gouldclyffe vo­catur, hoc est rupis aurea, eò quòd aurei coloris saxa praeferat sole repercussa, miro sulgore rutulantia.

Si foret qui venas ibidem & penitima terrae viscera arte praeuia transpenetraret. Si foret (inquam) qui de pe­tra mel eliceret, & oleum de saxo. Multa nimirum oc­culta latent naturae beneficia, quae per incuriam hac­tenus incognita posterorum educet cura propensior & diligentia. Nam sicut antiquos in humanae vitae com­modis inueniendi viam ipsa necessitas vrgens edocuit: sic iunioribus industria sedula plurimùm contulit, & ingenij perspicatior is acumen multa modernis ape­ruit. Quoniam vt ait poëta duas inuentionum ista­rum causas assignans:

Notandum autem quòd in his vrbis legionum par­tibus, fuit diebus nostris vir quidam Cambrensis cui nomen Melerius, futurorum simul & occultorum sci­entiam habens, cui talis hanc eventus scientiam dedit. Nocte quadam scilicet Ramis palmarum puellam diu­ante adamatam obuiam habens loco ameno & vt vide­batur opportuno, desideratis amplexibus atque deli­tijs cum indulsisset, statim loco puellae formosae for­mam quandam villosam, hispidam & hirsutam adeó­que enormiter deformem iuuenit: quòd in ipso eius­dem aspectu dementire coepit & insanire. Cúmque [Page 109] pluribus id annis ei durasset,Notandum hic est, quam faciles hi diui erga quosdā peccatores se prebeant cū interim pue­ros columbi­nos pullos in ecclesia capientes, & pernoctantes ibidem cum canibus, se­uerius, vlcis­cantur. tandem in ecclesia Me­nensi meritis sanctorum loci eiusdem, optatam sani­tatem recuperauit. Semper tamen cum spiritibus immundis magnam & mirandam familiaritatem ha­bens, eosdem videndo, cognoscendo, colloquendo, propriísque nominibus singulos nominando, ipsorum ministerio plerumque futura praedicebat. In longè verò futuris atque remotis (sicut & ipsi) ftequentiùs fallebatur: in propinquioribus autem & quasi infrà annum futuris minùs falli consueuerat. Videbat autem eos ferè semper pedites & expeditos, & qua­si sub forma venatorum, cornu à collo suspensum ha­bentes, & verè venatores non ferarum tamen nec a­nimalium sed animarum. Circa monasteria quoque & loca religiosa magis eos & in multitudine maiori vi­dere solebat.Similes cum similibus fa­cillimè con­gregantur. Ibi nimirum exercitu: ibi numerosis opus est viribus, vbi rebellio. Quoties autem falsum coram ipso ab aliquo dicebatur, id statim agnosce­bat, videbat enim super linguam mentientis dae­monem quasi salientem & exultantem. Librum quo­que mendosum & vel falsò scriptum vel falsum eti­am in se continentem inspiciens, statim licèt illite­ratus omnino fuisset ad locum mendacij digitum po­nebat. Intertogatus autem qualiter hoc nosset, di­cebat daemonem ad locum eundem digitum suum primò porrigere: Similiter & dormitorium monaste­rij cuiuslibet intrando, lectum monachi falsi & religi­onem habitu non animo praeferentis eisdem iudicijs ostendebat; dicebat autem spiritum gulositatis & crapulae supra & infra sordidum esse: spiritum verò libi­dinis & luxuriae pulchriorem alijs,Non liber scriptus, sed pietas in cor­de fideli dae­monas fugat. sed foetidissimum. Contigit aliquando spiritibus immundis nimis eidem insultantibus, vt euangelium Ioannis eius in gremio poneretur: qui statim tanquam aues euolantes om­nes penitus euanuerunt: quo sublato postmodum & Historia Britonum à Galfrido Arthuro tractata experi­di causa loco eiusdē subrogata; non solùm corpori ipsius toti sed etiam libro superposito longè solito crebrius & [Page 110] taediosius insederunt. Notādum hoc etiam quia Barna­bas sicut in legenda eius habetur,Christus per fidem appre­hensus nostra salus est. evangelium Matthei super aegros ponebat & curabātur. Ex quo patet sicut in praemisso, quantae dignitatis & reverentiae sacrosancti evangelij liber existat: & super eundem quisquis scien­ter peierat quam periculosè & damnabiliter à via veri­tatis exorbitat. Ad haec autem casum abbatis Enoci de Strata marcella satis & plusquam satis per Wallias no­tum eadem die cuius nocte contigit, multis aperuit. Si­cut ex dicto eiusdem ab alijs retento, circiter octo dies pòst certis rumoribus evidenter apparuit. Interroga­tus autem quemadmodum hoc sciebat, dicebat daemo­nem sub venatoris expediti specie manè ad ipsum ve­nisse:Castitatis Claustralis exemplum. Qui statim ruinam Abbatis exponendo qualiter ipsum à monasterio cum moniali aufugere fecerit, qua­si de tanta victoria gaudens plurimum & exultans, to­tum euomuit. Fortè ad correctionem Abbatis & hu­miliationem, hoc ei accidere permissum est. Sicut ex post facto claruit, qui breui reuersus & humilior eóque melior effectus, nec diuertisse dicendus: Quia non ma­lè cadit (vt ait Seneca) quisquis post lapsum fortior re­surgit. Fortior etenim post negationem Petrus: forti­or post lapidationem Paulus. Et quoniam vbi abundat delictum, ibi superabundabit & gratia. Fortior quoque post fragilitatem Magdalena. Abbati quoque de Alba domo Conano viro probo & religioso quid de muliere quadam, quam aspexerat, cogitasset, in aure reuelauit▪ Et statim vir bonus concupiscentiam illam cum lachri­mis fatendo, à tribus sacerdotibus incontinentiae dis­ciplinam suscepit. Sicut etenim hostis ille antiquus lon­gis rerū experientijs & subtilitate naturae ex signis qui­busdam coniecturalibus argumentando de praeteritis argutè futura coniectat: sic & indicijs haud dissimilibus hominibus insidiando, interiorem mentis conceptum per exteriora quandoque perpendit.

Fuit in eodem tempore in Ventae inferioris finibus daemon incubus,Daemon in­cubus. qui puellam quandam adamando, lo­cúm (que) vbi ipsa manebat frequentando, cum hominibus [Page 111] loquebatur, & tàm occulta quàm futura pluries indica­cabat. Interrogatus autem inde Meilerius, se hunc bene nosse dicebat, & nomen eius proponebat. Dice­bat enim & contra guerram patriaeqúe turbationem magnam, spiritus immundos cum hominibus conuer­sari solere, sicut & hic apparuit, quia paulò pòst par­tes illae per Hoelum filium Ioruerti de vrbe legionum, prouinciam totam grauiter infestantem, dectructae sunt. Eadem verò tempestate cùm Anglorum rex Hen­ricus secūdus (capto Albaniae rege) regnum subitò pa­cificasset: praedictus Hoelus per guerram quam fece­rat, regiam plurimùm timens vltionem, huiusmodi à Meilerio in maiori angustia consolationis verba sus­cepit. Ne timeas, inquit, Hoele regis indignationem, quoniam ad alias eum partes intēdere oportebit. Vrbs etenim melior quàm in transmarinis habet, iam à rege Francorum obsidetur. Vnde ad partes illas postpositis omnib. alijs quāta poterit festinatione transibit. Cuius rei euentum in vrbe Rothomagensi obsessa infrà tridu­um post, certis rumoribus Hoelus accepit. Proditionē quo (que) de Osca quod Hoelus occupatū castelli detine­bat, lōgè ante praedixit, & dominū suum Hoelum scili­cet inde praemonuit: se etiam ibidem esse vulnerādum, sed non lethaliter, vinúm (que) ab oppido euasurum prae­cecinit. In hoc solo deceptus, quia sic amicos hostis ille beare nouit: sic suôs in fine remunerare consueuit: quod eodem vulnere paulò pòst lethaliter occubuit⁷. Inter haec autem omnia admiratione dignissima,Huiusmodi fabulae refe­runtur de Dunstano a­pud Capgra­uum. hoc solum censui magis admirandum quod oculis catneis spiritus illos tàm apertè videbat, quia spiritus oculis corporalibus nisi assumptis corporibus, videri non so­lent. Si verò corpora vt videri possent assumpserant, ab alijs quoque praecipuè praesentes & propè positi quo­modo videri non poterant? Sed fortè corporali vi­sione miraculosa visi sunt hi, cuiusmodi visione rex Bal­thasar in Daniele vidit manum scribentis in pariete, Mane, Techel, Phares, hoc est, appensum, numeratum, diuisum, qui & eadem nocte regnum pariter & vitam [Page 112] amisit. His autem in finibus nostris quoque diebus cae­co dominandi ambitu, rupto consanguinitatis & con­sobrinorum foedere, fides quàm enormiter in perfidi­am auanuerit, diffuso per Walliam prauitatis exem­plo, Cambria non ignorat.

De transitu per Newburgum & Caerdyf cum N. S. Cap. 6.

APVD nouum burgum itaque vbi Oscae flumen ab originali de Cantref bachan fonte descendens in mare dilabitur, ad crucis obsequia multis allectis, fluuio Remni transcurso, ad nobile super aquam Taf De Caer­dyf castrum peruenimus.¹ Serpit autem in Nouiburgi finibus, terra scilicet de Gwent­lwc, riuulus cui nomen Nant Pencarn non tam aqua­rum profunditate quàm aluei concauitate, palustríque limositate, non nisi certa per loca vadáque transmea­bilis: habuerat autem antiquitus va [...]um cui nomen Ryd Pen carn, Rhyd Pen­carn. ad quod publica strata ducebat. Sonat autem latinè vadum sub capite rupis. Ryd enim Britannicè va­dum latine: Pen caput: Carn rupis. De quo Merlinus Siluestris mentionem faciens, in haec verba prorupit.

2 Cum fortem lentiginosum in dextrales Brytones ir­ruere videris, si Ryd Pencarn transierit, Cambriae vires noueris eneruari. Contigit autem nostris temporibus cum Anglorum Rex Henricus secundus in Resum Gruffini filium arma sumeret, & per maritimam dex­tralis Cambriae viam versus Caermardin tenderet, die quo Nant Pencarn transire debuerat, antiqui partium illarum Brytones circa praedictum vadum cum summa sollicitudine principis aduentum obseruabant: scituri pro certo, quoniam & fortem nouerant & lentigino­sum, si vadi transitus concordauerit, de ipso proculdu­bio vaticinium esse complendum. Cum igitur rex ad praedictam aquam via duce festinasset, & vaticinali ve­teríque vado dudum obsoleto, ad aliud eiusdem aquae vadum (quod modernior vsus frequentauerat) iam transire parasset, tybicines & buccinatores quos Corn­hiriet [Page 117] vocant, ab hir quod est longum & cornu, eo quòd longis in cornubus flatum emittant, ex altera vadi ripa quasi regi exultantes in eiusdem honorem buccinare coeperunt. Vnde cum equus in quo rex sedebat prae ti­more tam horribilis & insueti sonitus calcaria respu­ens, aquam intrare prorsus abnueret; Rex lora regy­rans, ad antiquum vadum se conferre ira praeuia de­properauit, quo statim impetuosè transcurso, Bryto­nes eo experimento, quasi de imminente iam exci­dio moesti ad propria sunt reuersi. In castro quoque de Caerdyf contigit his nostris diebus res memoratu non indigna. Claudiocestriae namque Comes Guli­elmus Roberti Comitis filius, qui cum castro prae­dicto totam prouinciam de Gwladuorgan, id est, terra Morgani, iure haereditario possidebat, ³ cum quodam homine suo,Yuorus Bach. cui nomen Yuôrus agnomen Modicus erat, forte guerram habuerat, erat enim vir staturae modicae, sed animositatis immensae: Wallensium more montana quaedam & siluestria possidens, quae tamen illi Comes vel auferre prorsus vel mutilare contendebat. Nocte igitur quadam quamquā castrum de Caerdyf murorum ambitu munitissimum excu­biarum multitudine personaret: quamquam militi­bus centum & viginti, nec non & archarijs multis: stipendiaria quoque plurima vrbs redundaret: inter tot tamen praesidia & securitatis argumenta, prae­dictus Yuôrus scalis allatis clam muros irrepens, Comitem & Comitissam cum paruo quem vnicum habebant filio secum educens, ad siluestria perdixit, nec remisit, donec quicquid iniustè ablatum fuerat & ampliora recuperasset: testante namque Poeta:

In hoc eodem oppido de Caerdyf Anglorum rex Hen­ricus secundus in reditu ab Hibernia, sabbato primo post Pascha cum pernoctasset, missáque mane do­minica scilicet iam audita, cum à capella Sancti [Page 118] Pirani, praeter regem omnes exissent, ipso in orationi­bus plus solito tunc forte morante: tandem cum exi­ret, & ad ostium Capellae iam equum ascenderet,Admonitio H. 2. facta a­pud Caerdyf. astitit ei vir quidam ante faciem, poste quodam praefixo, quasi propodio fungens, flauus, tonsuráque rotunda, vultus macilenti, staturae aliquantulum procerae, aetatis quasi circiter annos quadraginta, tunica indutus alba vsque ad calcum pedis demissa, zona praecinctus, & pedibus nudis, qui & regem in haec verba quasi Teutonicè con­uenit God hold ye cuinge, quod latine sonat, Deus te custo­diat rex. Et postea eadem lingua prosecutus est in hunc modum: ‘Salutat vos Christus & pia mater eius, Ioannes quoque Baptista & Apostolus Petrus, mandantes vobis qua­tenus per totas ditioni vestrae terras subditas, ne mercatus do­minicis diebus fiant firmiter inhiberi faciatis, & quod illis ni­hil vspiam operis fiat, nisi diuinum officium, & illud denotè fa­cere & audire, praeter cibaria solùm, quae ad vsum diurnum praeparentur. Quod si feceritis nihil vnquam inchoabitis quod fine bono non compleatur, vitámque foeliciter consummabitis.’ Rex autem militi cui nomen Philippus de Mercros, qui frenum equi tenebat dixit lingua Gallica. Quaere à rustico vtrum hoc somniauerit. Et cum Anglice miles exponeret, subiecit ille lingua priori: ‘Siue hoc Somnia­uerim siue non, vide quis hodie dies sit, loquens regi non in­terpreti: quia nisi hoc feceris vitámque maturiùs emendaue­ris, priusquam annus iste praetereat, tales de re quam plus in mundo diligis rumores audies, talémque turbationem inde re­cipies: quae tibi vsque ad exitum vitae non deficiet.’ Et cum rex hoc dicto equo calcaribus monito, parum versus portam & quasi passibus octo processisset, lora regi­rans, vocate mihi inquit, bonum hominem illum. Et cum miles praedictus & iuuenis quidam cui nomen Gulielmus, qui soli tunc in oppido cum rege remanse­rant, illum vocassent, & non inuentum primo in capel­la, deinde per aulam & diuersoria cuncta quaesijssent, nusquam comparuit. Rex autem eo non reperto, cum tamen diutius eum solus in oppido dum alij quaererent expectaret, moestus plurimum & plangens, quod am­plius [Page 119] ei loquutus non fuisset, versus Nouumburgum per pontem de Remni iter arripuit. Sicut autem commi­nando vir ille promiserat, sic anno contigit non com­pleto: filij namque ipsius tres, primaeuus scilicet Hen­ricus, & alij duo Pictauensis scilicet & Brito post ipsum, in quadragesima sequente ad regem Francorum Lu­douicum discesserunt. Vnde tanta mota est ei inquie­tatio, quantam antea nunquam habuerat, & quae semper ei vsque ad extremum spiritus halitum, per a­liquem filiorum ferè incessanter perdurauit. Multas & alias praemonitiones & castigationes rex iste diuina miseratione (quae magis conuersionem peccatorum appetit quàm euersionem) circa eadem tempora & fini propinquiora suscepit, ⁴ quas tamen omnes ani­mo obstinato & corde indurato incorrigibilis omnino contempsit: sicut in libro de principis instructione (deo propitiante) pleniùs ostendetur. Distat autem non magnis ab hinc spacijs insula modica in Sabrini maris littore sita,Barri insula. quam accolae Barri, à nomine sancti Barroci loci eiusdem olim cultoris, sic dicta: cuius & reliquiae in Capella ibidem sita, hederae nexibus am­plexata, in ferretrum translatae continentur. Ab huius etiam insulae nomine viri nobiles maritimarum au­stralis Cambriae partium, qui eidem insulae cum terris finitimis dominari solent, sunt denominati. A Barris scilicet primò agnomen, postea cognomen de Barri suscipientes. Est autem hìc notabile quod in ipso in­sulae introitu in rupe marina apparet rimula permodi­ca, ad quam si aurem apponas, audies operae strepitum quasi fabrilis: Nunc follium flatus, nunc marculorum ictus, nunc cotis & ferri sonora fric amina, stridentés­que cauernis stricturas calibum & hanelum fornacibus ignem. Ceterum haud difficile credendum ex aquis marinis occultê subintrantibus sonum huiusmodi pro­uenire posse, vbi quoniam non minùs retrogradis & refluis fluctibus vacuato prorsus littore continuatur quàm repleto.

De sede Landafensi & monaste­rio de Margan cum partium illarum Notabil. Cap. 7.

IGitur in crastino Crucis (apud Lan­daf) negotio publicè proposito, astan­tibus hinc Anglis inde Wallensibus, ex vtroque populo plurimis ad cru­cem allectis, ea nocte ibidem cum e­piscopo loci eiusdem Guilielmo viro discreto & honesto, moram fecimus. Sonat autem Landaf ecclesia sita super Taf fluuium, quae & ecclesia sancti Teileau eiusdem olim episcopi nunc dicitur. Mane ergo missa in ecclesia cathedrali princi­palíque altari ab Archipraesule celebrata, statim ver­sus nobile Cisterciensis ordinis monasterium de Mar­gan, per cellulam de Ewenith iter incunctanter arripu­imus. Erat autem monasterium de Margan prae alijs cunctis ordinis illius per Cambriam locis, praesidente tunc viro literato & discreto abbate Conano, charitati­ua largitione laudatissimum:Miraculum certum & in­dubitata ve­titate com­pertum, quis negabir? vnde & aliquoties grau. ingruente famis articulo, certum noueris & indubita­ta veritate compertum, ob immoderatam largifluae charitatis abundantiam quam in peregrinos & pau­peres [Page 123] infatiganter excercuerat, deficiente aliquo­ties farre penúque, sensibile fuisse diuinitus augmen­tum appositum, tanquam lecythi oleum, Elisei bene­ficio pauperi mulierculae multiplicatum. Circa prima verò fundationis tempora iuuenis quidam de finibus illis genere Cambrensis terras quasdam monasterio datas acriter sibi vendicans & in vsus proprios redige­re parans: post multas infestationes demùm instinctu demoniaco grangiam monachorum optimam, blado refertam igne combussit: & statim amens effectus per patriam discurrere coepit rabie plenus & insania, nec ab errore cessauit donec à parentibus captus fue­rat atque ligatus, porrò ruptis mane vinculis fati­gatísque custodibus ad monasterij denique portam euasit, clamans incessanter & vlulans se monachorum ministerio totum intrinsecus igne comburi: Et sic plan­ctu miserabili vociferando spiritum infrà paucos dies exhalauit.

Contigit autem vt ab alio quodam iuuene in hos­pitum aula verberato statim in crastino diuina vltione sequuta iniuriosus ille ab hostibus interimereture, & e­odem aulae loco quo fuit iniuria sacrae domui & fratri­bus astantibus irrogata, exanime corpus extendere­tur.

His quoque nostris diebus ingruente famis ine­dia, & maxima in pauperum turba quotidie ad ia­nuam iacente, de communi fratrum consilio, ad cha­ritatis explendae sufficientiam propter bladum in Angliam nauis Bristollium missa est. Quae cùm diu­tinam ibidem vento contrario moram fecisset: die quo in monasterio tàm ad vsus pauperum quàm mo­nachorum annona deficere debuit, naue non rede­unte, sed locum potius miraculo dante, contigit vt campus propè monasterium per mensem & amplius ante commune maturationis tempus, & antequam messis aliqua per patriam meteretur, cum multo­rum admiratione subitò maturus inueniretur. Vnde tàm fratribus quàm pauperum turbis sufficientem vs­que [Page 124] ad autumnum alimoniam diuina miseratio mi­nistraret. His igitur & nonnullis alijs virtutum signis, locus Deo acceptus diligi à cunctis coepit & vene­rari.

Accidit autem his nostris diebus, quatuor Ca­radoci filij Iestini filijs, & Resi principis ex sorore nepotibus his in finibus herili portione (sicut Wal­lensibus mos est) pro patre dominantibus: Morga­no videlicet & Meredytho, Oeno & Caduallono, quòd per inuidiam & Cainiticam malitiam (quae iam inueterasset) iterum renatam, Oenum fratrem Cad­uallonus interemit: nec mora; diuina vltione subse­cuta, cùm castrum quoddam hostiliter inuasisset, mu­ri subito super ipsum facta ruina minutim confrac­tus interijt, inter tot tam sui quàm fratrum suorum exercitus viros, dignas perpetrati facinoris & fratri­cidij poenas luens solus miserabiliter extinctus occu­buit.

Accidit hìc quo (que) res memoratu non indigna, lepo­rarius enim praedicti Oeni magnus & pulcher & mira varietate discoloratus, septem vulnera sagittis & lan­ceis corpore perforato, non absque tamen plurima hostium & homicidarum caninis morsibus laceratio­ne in domini defensione suscepit. Qui & postea An­glorum tunc regi Henrico secundo vulneribus recen­ter in cicatricem obductis,De canum mira gratitu­dine erga domines. à Comite Claudiocestriae Gulielmo, ad tanti tam egregij facinoris ostentum est transmissus. Prae omni námque bestia plus homi­nem canis & diligit & dinoscit: Qui & interdum sublato domino viuere recusat, & pro domino mortis subire discrimina non formidat. Igitur & mori pro dominis & commori dominis est paratus. Vnde & ex­emplum vnum quod Suetonius tangit in libro, qui de animantium naturis inscribitur: Et Ambrosius quoque in Exameron narrat, hìc interferere non su­perfluum reputaui. Ferunt Antiochiae in remotio­re vrbis parte crepusculo necatum virum, qui ca­nem sibi adiunctum haberet. Miles quidam praedan­di [Page 125] studio minister necis extiterat: tectus idem te­nebroso adhuc diei exordio, in alias partes conces­serat: Iacebat inhumatum cadauer: frequens spec­tantium vulgus astabat: canis qu [...]stu lachrimabili domini deflebat aerumnam: fortè is qui necem in­tulerat, vt se habet versutia humani generis, quo versandi in medio auctoritate praesumpta fidem as­sereret innocentiae, ad illam circumspectantis po­puli coronam accessit, & velut miserans appro­pinquauit ad funus. Tunc canis sequestrato pau­lisper luctu doloris, arma vltionis assumpsit, at­que apprehensum tenuit, & velut epilogo quo­dam miserabile carmen immurmurans, vniuersos conuertit in lachrimas: probationem detulit, quòd solùm tenuit è plurimis, nec demisit: praesertim cùm nec odij neque inuidiae aut iniuriae alicuius poterat obiectione, crimen illatum euacuari. Ob tantam igitur tam vehementem homicidij prae­sumptionem (milite tamen constanter inficiante) iudicatum est,Duellum in­ter militem & canem. duelio, rei certitudinem experiri. In campo itaque constitutis, & vulgi circumstan­te corona, hinc cane dentibus armato, illinc ba­culo cubitali milite munito: tandem cane victo­re victus homicida succubuit & ignominiosam pub­lico patibulo poenam dedit. Refert Plinius, re­fert & Solinus regem quendam studio venationis non mediocriter deditum, cùm ab hostibus ali­quando captus fuisset & incarceratus: quia canes dilexerat, per caninos demùm regionis illius exer­citus ad montana & siluestria per se sponte se­questratos, & inde tàm in homines quām in ar­menta & pecudes impetus faciendo, & atrociter desaeuiendo, demum absque alio quolibet neces­sariorum iuuamine modo mirando liberatum. Et praeterea ea quae de canum natura experientia di­didici, oculisque meis plerumque conspexi expli­cabo. Canis in rebus agnoscendis, dominóque prae cipuè: quem fortè veluti in turba per aliquantulum [Page 126] tempus amiserit, plus naribus quàm oculo credit. Pri­mum etenim in domino seu ductore perdito reperien­do, oculis inspicit, deinde nares ad certius inuestigan­dum vestibus apponit: quanquam totas infallibilis ex­perientiae vires eidem in naribus natura plantauerit. Item medicinam portat lingua canina, sicutè contra mortem lingua lupina. Vnde & sicut vulneribus canis lingendo medetur: sic vulnera lupus lingua corrum­pit. Canis autem si vel collo vel capite, vel alia quauis corporis parte, quo linguam flectere non valeat vulnus accepit: pede posteriori linguae beneficium quasi nun­cio fideli, transfert ad laesionem.

De Auennae & Neth fluuijs trans­cursis. De Abertawe quoque & Goer, cum N. S. Cap. 8.

PRofecti abinde, non procul à Marga­no, vbi sabulosi littoris & maris influ­entis alternae incipiūt vicissitudines, Auennae fluuium sub plurimo tamen reflui maris moramine transuadaui­mus. Et inde versus Neth fluuium viae maritima festinantes, primaeuum Carodoci filium Morganum ducem & praeuium habui­mus. Accedentibus ita (que) nobis ad aquam prae alijs au­stralis Cambriae fluuijs viui sabuli periculis, totúmque subito quod ingeritur absorbentis inaccessibilem, inter clitellarios multos, qui via versus mare venerant inferi­ore, vnus quem solum qui scripsit haec ibidem habebat, quanquam medius in turba conferta incederet, solus tamen quasi in abyssum descendit. Sed demum tamen non absque sarcinae detrimento librorúmque, laborio­sa simul & periculosa iuuenum opera vix extractus eva­sit. Quanquam igitur partium illarum principem Mor­ganum vie ducem haberemus, sub periculo tamen mul­to plurimorúm (que) lapsu ad aquam peruenimus: per sa­bulum quippe absorbens contra ducis monita nos viae [Page 128] terror insolitae festinare coegit, & timor addidit alas: cùm per huiuscemodi pericula (sicut ibi didicimus) sit potius incessus moderata maturatione temperati­or. Sed quoniam quolibet menstruo maris incremen­to, amnis illius vada mutantur, quolibet nubigero imbrium augmento non reperiuntur, pluuialibus inun­dationibus exuberantibus vndis: nauigio non vado transuecti sumus, monasterio de Neth1 à dextro reli­cto, iterum Meneuiae partibus appropinquantes & & Landauensis ecclesiae dioecesim (quàm apud Aber­gauenni intrauimus) post terga relinquentes.

Accidit autem his nostris diebus Meneuensi e­piscopo Dauid secundò hàc iter agente, & vado re­centi maris influentis procella turbato, capellanus quidem de finibus illis Rotherch scilicet agnomine Falcus,Rothericus Phalcus. quoniam transeundarum fuerat gnarus aqua­rum, vadi praetentandi periculum episcopo praeci­piente suscepit. Sed cùm equum ipsi grandem & for­tem, & ex toto comitatu ad hoc fideliter electum praes­byter ascendisset, vado statim transmeato: quoniam suspensionis sententiā nuper incurrerat, ad ipsa quae nō procul aberant siluestria fuga maturata se proripuit: nec reuocari vllatenus potuit, donec sumpta securita­tis & indempnitatis cautione: hinc equus, & illinc mis­sa restitueretur². Intrantes itaque prouinciam quae Gocr dicitur, in castro de Sweynsei quod & Cambricè Abertawe vocatur, id est causus Tawe fluuij, pernoctaui­mus. Manè verò post missam populo conuocato, pluri­mísque ad crucem allectis, vir quidam partium illarum aetare prouectus cui nomen Cadorus ad Archipraesu­lem accedens, eum in haec verba conuenit; ‘Domine si mihi pristinae vires suppeterent, & iuuentutis elapsae ro­bur adesset, laudabilem quem praedicas laborem, nec vl­la mihi eleemosyna redimere, nec vllius desidiae torpor posset adimere: verùm quoniam desiderabilem hanc gratiam aetas mihi debilior, deteriórque dies inuidit: (quippe, sic multa ferunt anni venientes commoda secum: multa recedentes adimunt) si beneficium corporis vexati­one [Page 129] consequi plenum non sufficio, decimarum tamen omnium quae possideo largi [...]ione consequi valeam vel semiplenum.’ Et sic ad pedes Archiepiscopi prouolu­tus, & cum largo lachrimarum fonte genua ponens, in manu eiusdem ad ctucis obsequium, rerum suarum om­nium decimas assignauit, & ab eodē dimidiam iniunc­tae poenitentiae remissionem impetrauit. Cum autem hoc facto paulisper feorsum recessisset, reuersus in hanc sententiam prorupit; ‘Domine, si voluntas informat actionem, & ipsa plerumque pro facto reputatur, cùm mihi hoc iter agendi sit plena & firma voluntas, residuae partis poenitentiae relaxationem peto, & insuper reno­uato beneficio decimarū mearum de residuo summam adaequabo.’ Subridens ad hoc Archiepiscopus deuotam vir, subtilitatem cum admiratione est amplexatus.

Eadem verò nocte monachis duobus cubicularijs Archiepiscopi super his quae acciderant viaeque peri­culis ad inuicem conferentibus, dixit vnus eorum, pro­uincia dura est ista: alter autem aequè facetè respon­dit: Quinimmo nimis hesterna die mollis inuenta est: altero ad asperitatem patriae, altero verò ad sa­buli molliciem sermonem referente.

Parum autem ante haec nostra tempora accidit his in partibus res memoratu non indigna, quam sibi contigisse praesbyter Elidorus constantissimè refere­bat.Elidori pres­byteri, Rela­tio fabulosa. Cum enim puerilis innocentiae duodecimum iam ageret annum: quoniam vt ait Salomon, Radix litera­rum amara est quamquam fructus sit dulcis: puer lite­ris addictus, vt disciplinam subterfugeret & verbera crebra praeceptoris, in concaua fluuij cuiusdā ripa se fu­gitiuus occultauit: cúm (que) ibidē bis sole reuoluto ieiunus continuè iam latitasset, apparuerūt ei homunculi duo, staturae quasi pigmeae, dicentes: si nobiscum venire vo­lueris, in terram ludis & delicijs plenam te ducemus: annuens ille surgénsque sequutus est praeuios per viam primò subterraneam & tenebrosam vs (que) in terram pul­cherrimā, fluuijs & pratis, filuis & planis distinctissimā, obscuram tamē & aperto solari lumine nō illustratam.

[Page 130] Erant ibi dies omnes quasi nebulosi & noctes lunae stellarúmque absentia teterrimae. Adductus est puer ad regem eíque coram regni curia praesentatus, quem cùm diu cum admiratione cunctorum Rex intuitus es­set, tandem eum filio suo quem puerum habebat tra­dens assignauit. Erant autem homines staturae mini­mae, sed pro quantitatis captu valdè compositae: flaui omnes & luxuriante capillo, muliebriter per humeros coma demissa. Equos habebant suae competentes mo­dicitati, leporarijs in quantit [...]te conformes. Nec carne vescebantur nec pisce, lacteis plerumque ciba­rijs vtentes, & in pultis modum quasi croco confec­tis. Iuramenta eis nulla. Nihil enim adeò vt men­dacia detestabantur. Quoties de superiori hemisphe­rio reuertabantur, ambitiones nostras infidelitates & inconstantias expuebant. Cultus eis religionis pa­lam nullus: veritatis solùm, vt videbatur, amatores praecipui & cultores. ³ Solebat autem puer ille ad no­strum hemispherium pluries ascendere interdum per viam qua venerat, interdum per aliam: primò cum a­lijs, & postea perse. Solúmque matri suae se committe­bat; patriae modum gentísque naturam & statum ei de­clarans. Monitus igitur à matre, vt auri quo abundabat regio munus ei quandóque referret, pilam auream qua regis filius ludere consueuerat, ab ipso rapiens lu­do, per viam solitam ad matrem deproperans cursim asportauit: & cum ad ostium domus paternae, populi tamen illius non absque sequela iam peruenisset, intra­re festinauit, pes haesit in limine, & sic intra tectum ca­denti matre ibidem sedente, pilam è manu elapsam duo Pigmaei è vestigio sequentes arripuere, exeundo in puerum sputa contemptus & derisiones emittentes. Ipse verò resurgens ad séque reuersus, mira facti con­funditur erubescentia, & matris plurimum consilia de­vouens ac detestans, cùm via redire pararet quam assu­euerat, ad aquae descensum hypogeúm (que) meatum cùm peruenisset, aditus ei iam nullus apparuit. Cùm tamen per anni ferè spacium inter aquae praedictae ripas viam [Page 131] inutilis explorator inquireret. Sed quoniam ea quae ratio non mitigat, temporis interdum mora mitescunt: & diuturnitas sola laxatos hebetat plerumque dolo­res. Siquidem malis multis finis de tempore venit: de­mum tamen ab amicis & matre praecipuè vix reuoca­tus, sibíque restitutus, & literis denuo datus tandem processu dierum in sacerdotij gradum est promotus. Cum autem Meneuensis episcopus Dauid secundus, super huius euentus inquisitione presbyterum iam senio confectum multoties sollicitasset: nunquam ei negotij seriem potuit citra lachrimas replicare. Ha­buerat etiam gentis illius linguae notitiam, cuius & verba recitare consueuerat, quae sibi puerilibus (vt moris est) annis, rapidè comparauerat. Erant autem verba sicut ab episcopo praedicto mihi sunt saepe pro­posita, Graeco idiomati valde conformia. Cum enim aquam requirebant, dicebant Ydor ydorum, quod latinè sonat, aquam affer: Ydor enim aqua eorum lingua si­cut & Graeca dicebatur, vnde & vasa aquatica [...] di­cuntur, & Dûr lingua Britannica similiter aqua dici­tur. Item Salem requirentes dicebant Halgein Ydorum, salem affer; [...] vero Graecè sal dicitur, & Halen Bri­tannicè: lingua namque Britannica propter diutinam quam Britones qui tunc Troiani & postea Britones à Brito eorum duce funt vocati, post Troiae excidi­um moram in Graecia fecerant, in multis Graeco conformis inuenitur. Hîc autem mihi notabile vide­tur, quòd in vno verbo tot linguas conuenire non in­uenio, sicut in isto: [...] enim Graecè, Halen Britanni­cè, similiter Hybernicè, Halgein interposita G. lin­gua praedicta: Item Sal latinè, quia vt ait Priscianus, in quibusdam dictionibus pro aspiratione ponitur S. vt [...] Graece fal latine, [...] semi, [...] septem, Sel Galli­cè mutatione à vocalis in è, à latino additionet lite­rae Salt Anglicè, Sout Teutonicè. Habetis ergo septem vel octo linguas in hac vna dictione plurimum con­cordantes.Iudicium Auctoris de praecedente fabula. Sin autem interpositae relationis de veri­tate quid sentiam, scrupulosus inuestigator inquiras: [Page 132] cum Augustino respondeo, admiranda fore diuina mi­racula, non disputatione discutienda: nec ego negan­do diuinae potentiae terminos pono, nec affirmando, eam quae extendi non potest insolenter extendo. Sed illud Hieronymi semper in talibus ad animum reuoco. Multa, inquit, incredibilia reperies & non verisimilia, quae nihilominus tamen vera sunt. Nihil enim contra naturae dominum praeualet Natura. Haec igitur & simi­lia si quae contigerint iuxta Augustini sententiam inter illa locauerim, quae nec affirmanda plurimum neque neganda decreuerim.

De Lochor & Wendraeth fluui­is transcursis, de Cydweli quoque cum N. S. Cap. 9.

TRansiuimus inde versus aquam de Lochor per campestria, in quibus Ho­elus Meredythi filius de Brechei­noc, post obitum regis Henrici primi Anglos de finibus illis & milites multos publico bello confectos in­teremit. Fluuio verò Lochor transua­dato, & aquis postea quae Wendraeth dicuntur transme­atis, ad castrum de Cydweli via duce peruenimus. In par­tibus istis Anglorum rege Henrico rebus humanis ex­empto, dum Gruffinus Resi filius Soudwalliae tunc princeps, in Nordwalliam auxilium corrogaturus iuis­set: vxor eius Guenliana (tanquam Amazonum regina & Penthesilea secunda) in partes illas exercitū ducens, à Mauricio Londoniensi terrae domino, & viro egregio Gaufiido Presulis Constabulario, bellico in certamine confecta (interempto ibidem filio eiusdem Morgano & altero capto scilicet Malgone, quos pueros secum in expeditionem arroganter adduxerat) cum alijs multis, ipsa demum ferro confossa caput amisit.¹ Tempore ve­rò Anglorum regis Henrici primi tranquillum pacis statum Wallia sortita, cum praedictus ille Mauricius sil­uam in partibus illis haberet ferarum multitudine ceruorúmque praecipuè valde copiosam, nimiaeque parcitatis in ferina fuisset: quoniam, vt moris est, semper in viri fallacia est vxor astuta, miro mulier est vsa commento. Habebat enim vir ille à latere fyluae [Page 135] versus mare pascua magna & ouium in pascuis copiam multam.Vxoris Lautae astutia in ma­rito decipi­endo. Mulier itaque pastores omnes & maiores do­mus figmenti sui complices habens & fautores, simpli­cis vtendo commoditate viri, in haec verba ad maritum accessit (erat enim simplicis naturae simul & tenacis) ‘Mirum,’ inquit, ‘quòd bestiarum dominator bestijs do­minari iam desijsti, & ceruis non vtendo, ceruis iam nō imperas sed seruis: & ecce quantus abusus ex nimia sur­git patientia: inaudita námque rabie & insueta voraci­tate adeò in oues nostras desaeuiunt, vt ex multis pau­cae, ex ferè innumeris, iam reddantur numerosae. Vt autem probabiliorem redderet assertionem, evisceratis ceruis duobus inter ipsa intestina lanam interseri pro­curauit.’ Sic itaque vir muliebri deceptus astutia canum rapacitati ceruos exposuit.

De fluuio Tywyensi nauigio trans­curso. De Caermardin quoque & Albe­lande monasterio cum N. S. Cap. 10.

TRanseuntes inde nauagio flumen Tywy­ense, & versus Caermardyn iter arripien­tes Lanstephan & Talachar marinis in sco­pulis à laeua reliquimus. Erant autem haec duo castra quae Resus filius Gruffini post obitum Anglorum regis Henrici secundi despera­tione custodum citra insultum occupauit; deinde pro­uincijs de Penbroch & Ros caedibus, incendijs & praeda­tionibus, ferè exterminio datis, frustrato conamine Caermardyn obsedit.Caermardyn Sonat autem Caermerdin vrbs Merlini, eo quod iuxta Britannicam historiam ibi ex incubo genitus, inuentus fuerat Merlinus.¹ Est igitur haec vrbs antiqua coctilibus muris partìm adhuc extā ­ribus [Page 137] egregiè clausa super nobilem Tywy fluuium sita, siluis & pratis abundans: habet autem Cantref Mawr, id est Cantredum magnum ab oriente, copiosa sil­uarum condensitate australis Cambriae ciuibus tu­tissimum in necessitate refugium, vbi & castrum Dineuor in collis excelsi vertice super fluuium Tywy si­tum: quod & principalis Sudwalliae curia dicitur. Fu­erant enim antiquitus tres principales in Wallia cu­riae: Dineuor in Sudwallia: Aberfrau in Nordwallia sci­licet apud Mônam. In Powisia apud Pongwern, quod & nunc Slopesburia dicitur. Sonat autem Pengwarn caput alneti.² In his autem de Cantref mawr finibus Commoto videlicet de Caos, illud ad animam reuo­cans, dolus an virtus quis in hoste requirat: Et il­lud, & si non rectè possis quocunque modo rem: quàm enormiter in subditos hoc nostro tempore cu­ria vindictam exercuerit noster explicare stilus ab­horruit³. Iuxta Dineuor trans flumen sc.Hist. Cā. 222. Tywy in Can­tref bachan, id est, Cantredo breui, fons est qui die na­turali bis vndis deficiens, & toties exuberans, ma­rinas imitari solet instabilitates⁴. Non procul à Ca­ermardyn ex parte boreali scilicet apud Peucadair, id est, cathedrae caput, Reso Gruffini filio nostris diebus ad deditionem dolosè magis quàm viriliter compulso & in Angliam ducto: Rex Anglorum Henricus secundus de Armorica oriundum Britannia militem quen­dam de cuius prudentia simul & fidelitate confide­bat,Ony bydhi gryf, bydh gyfrwys. sub decani de Cantrefmawr conductu cui nomen Guaidanus castrum Dineuor locíque situm & patriae munitionem exploraturum transmisit. Presbyter autem monitus vt per viam meliorem ad castrum & faciliorem militi praeberet iter, per magis diffici­les & inaccessibiles aditus ipsum de industria circum­duxit. Et vbicunque per saltus herbosos transitum fa­ciebant, cum intuentium admiratione presbyter her­ba pascebatur: asserens accolas & indigenas herbis & radicibus (ingruente inedia) viuere & vesci solere. Ad regem itaque milite reuerso, cunctísque relatis [Page 138] quae vel digna relatu viderat vel audierat: terram sc. inhabitabilem, terram iniquam & inaccessibilem, nul­líque genti nisi bestiali & bestiarum more viuenti vic­tui necessariam. Demùm fidei sacramentíque nodis, nec non & obsidum vinculis astrictum Resum rex ad sua remisit.

Progressis inde nobis versus Cisterciense monaste­rium quod Alba domus dicitur⁵: adsunt quidam nunti­antes Archiepiscopo iuuenem quendam Cambrensem ei deuotè occurrentem, obiter ab hostibus interemp­tum. Ad quem non procul à via diuertens, corpúsque cruentum eleemosynarij sui operiri pallio iubens, iugu­lati iuuenis animam pia supplicatione commendauit. Igitur in crastino, sagittarijs duodecim de sancti Clari castello satis propinquo, qui iuuenem praedictum iu­gulauerant, apud Albam domum in poenam criminis cruce signatis, tribúsque fluuijs, primò Taf, deinde Cledheu sub Lanwadein, alteróque sub Hauerfordia trans­meatis, demùm Hauerfordiam peruenimus. Sortita est autem inde prouincia nomen, inter duos hos flu­uios sita, Daugledheu: eo quòd duobus his fluuijs quasi duobus gladijs cingatur & terminetur. Cledheu námque Britannicè gladius latinè.

De Hauerfordia & Ros, cum Notabilibus suis. Cap. 11.

APVD Hauerfordiam itaque primò ab Archipraesule sermone facto: deinde, ab Archidiacono Mene­uensi, cuius nomen praesentis opuscu­li titulus tenet, verbo domini grati­osè prolato turbae, allecta est multi­tudo tàm militaris quàm plebea. V­bi pro mirando & quasi pro miraculo ducebatur à mul­tis, quòd ad verbum domini ab Archidiacono prola­tum, cum tamen lingua Latina & Gallica loqueretur, non minùs illi qui neutram nouerunt linguani, quàm alij, ad lachrimarum affluentiam moti fuerunt, atque etiam ad Crucis signaculum cateruatim accurrerunt.

Accidit autem aniculam partium istarum quae per triennium antea caeca fuerat audito Archiprae­sulis aduentu, filium suum adolescentem vt vel de fim­bria vestimenti eiusdem aliquam particulam ei refer­ret, ad locum praedicationis destinasse. Qui cùm ad Archiepiscopum ob turbam consertā accedere non po­tuisset glebam quam sub pedibus praedicantis turba di­lapsa signauerat,Miraculum. secum matrireportauit, ipsa verò mu­nus oblatum cum gaudio magno sufcipiens, & in orati­onum instantiam genua ponens, ori & oculis cespitem apposuit: & statim luminis laeticiam quàm penitus a­miserat, tàm viri sancti meritis quàm fide propria & de­votione recuperauit.Flandri Ros­senses. Erat autem gens haec originem à Flandria ducens, ab Anglorum rege Henrico primo ad hos fines inhabitandum transmissa: Gens fortis & robusta, continuóque belli conflictu Gens Cam­brensibus inimicissima: Gens (inquam) lanificijs, Gens mercimonijs vsitatissima: Quocun (que) labore sine [Page 143] periculo terra marí (que) lucrum quaerere, Gens perualida: vicissim loco & tempore nunc ad aratrum, nunc ad arma, Gens promptissima. Gens vtique foelix & for­tis si vel Regibus vt deceret Cambria cordi fuisset, vel praestitutis saltem & praefectis iniuriarum dedecus ani­mo vindice displicuisset¹.

Contigit autem praedicto in eastro nostris diebus [...]es nequaquam praetereunda.Latro astut [...]s In eiusdem castri turre [...]enebatur in vinculis latro famosus: ad quē pueritres, filius sc. comitis Clarensis ibi nutritum commissus, a­ [...]iíque duo, quorum alter herilis filius, alter eiusdem, ex filia nepos, propter missilia lignea quae eis arcu mit­tenda ferro formare consueuerat, frequenter conueni­ebant. Quondam autem puerorum precibus ad auras ab imo nequam extractus, captata carcerarij absen­tia ociùs ostia claudens tàm ipsum exclusit, quàm pue­ [...]os quoque secum inclusit. Quo perpetrato statim cla­mor factus est magnus, tàm intus puerorum quàm ex­terius populorum, nec cessauit ille eleuata securi mor­ [...]em pueris acriter interminare, donec ei tàm indem­ [...]itatis quàm vitae securitas sub cautione certissima fu­erat indulta. In Francorum quoque regno apud castel­ [...]um Radulphi casus accidit haud dissimilis. Domina­ [...]or enim loci illius quem olim exoculauerat, in castro quendam alebat, qui cùm ex diutina frequentia vias [...]astri cunctas turriúmque gradus ascensus, cordis ocu­ [...]o iam tenuisset: semel ira vindice opportunitate cap­ [...]ata, puerum quendam castellani filium quem vnicum [...]abebat & haeredem, ad summa turris propugnacula [...]ecum adduxit. Stans igitur in alto & clausis intus ostijs [...]uinam puero parans, ad clamorem magnum & maero­ [...]em vniuersos prouocauit. Procedens itaque pueri pa­ [...]er, & non mediocri dolore concussus, cum filij redime­ [...]e sospitatem modis omnibus attemptasset: respon­ [...]um accepit, nisi per partium inferiorum mutilatio­ [...]em, quam & sibi intulerat, hoc nullatenus fieri posse. [...]pse verò multis antea frustra allegatis: demum hoc [...]oncesso quasi praecisis illis cum lugubri circumstan­tium [Page 144] clamore ictum in trunco fieri fecit. Caecus autem grauiores angustias vbi sentiret cùm requisisset, & re­sponsum audiret quoniam in renibus: falsum esse pro­clamans, puerum iterum praecipitare parauit. Ictum itaque denuo dato, & angustias sibi in corde maiores esse responso, dominum arguens falsitatis, puerum ad praecipitium exportauit. Tertio verò genitum vt redi­mat genitor, instrumenta gignendi verè praescidit: Et cùm in dentibus se sentire dolorem proclamasset: Verū inquit ille, quia experto credendum, & iniurias vltus ex parte, mortem mitiùs aggrediar: & tu de caetero nec alium gignes, nec isto gaudebis: eóque dicto exiliens ab alto, se cum puero praecipitem dedit. Et statim in ima corruens, membris minutim confractis expira­uit vterque. Miles autem pro anima pueri monasteri­um quod adhuc extat, & De doloribus dicitur ibidem construxit.

Hoc autem mihi notabile videtur, quod ad praedicti loci castellanum Richardum sc. Tangardi filium, cùm tamen fratres habuerit plurimos & probos, & omnium iunior extiterat, praemortuis alijs vniuersa est haere­ditas deuoluta. Similiter & ad Resum Gruffini filium sublatis de medio multis antea fratribus probis & pul­cherrimis, australis Cambriae dominiū est deuolutum. Contigit autem praedicto Richardo pueriles annos a­gente, virum sanctum cui nomen Caradocus, apud sanctum Hismael in Rosensi prouincia Eremiticam & sanctissimam vitam ducere, ad quem puer tàm à pa­tre saepius quàm à matre transmissus cibariorum xenia quia frequenter ferre consueuerat, tantam in oculis vi­ri boni gratiam obtinuit, vt ei saepissimè cum sua bene­dictione fratrum omnium foelicitatem & paternam hae­reditatem compromitteret. Accidit autem aliquando, praedictum Richardum ob pluuiam inundantem ad domum Eremiticam diuertisse. Et cùm canes quos se­cum ad venatum adduxerat nec vocatione, nec adula­tione, nec etiam oblatione, ad se introducere posset: subridens vir sanctus, & ipsos, manu leniter annuens, [Page 145] statim ad se venientes cunctos suscepit. Processu verò temporis cùm diem Caradocus iam clausisset extre­mum, & vitae labētis cursum fine foelici consummasset, corpus suum quod libero postremae voluntatis stilo Me­nevensi ecclesiae delegauerat: Richardi pater Tankar­dus violenta praesumptione detinuit: sed statim aegritu­dine graui correptus, mandatum ociùs reuocauit. Cùm ita (que) semel & iterum hoc ei contigisset, tertio tam mor­bo laxato quàm mandato, cùm corpus versus Meneui­am per sabulum de Niwegal deferretur, & exuberantem in pluuiam nube resoluta totóque comitatu pluuia per­fuso, sacrae vecturae duces à latebris exeuntes, pallam sericam, qua ferretrum opertum fuerat, ab omni imbri­um madore indemnem reperiunt & immunem. Et sic Meneuiam corpus allatum crebra miraculorum tàm praesentium quàm sequentium quoque corruscatione, in ecclesiam Sancti Andreae, Sanctique Dauid ala si­nistra iuxta altare Sancti protomartyris Stephani, de­bita est celebritate tumulatum.Flandrorum Rossensium diuinandi peritia in ar­mis arietum. Hoc autem mihi vide­tur hac de gente notandum quod in armis arietum dextris carne nudatis, & non assis sed elixis, tàm futura prospiciunt quàm praeterita & ante incognita longe respiciunt: tempore quo (que) praesentia, sed loco absentia, quasi prophetico quodam spiritu arte miranda cog­noscunt: pacis & guerrae signa, caedes & incendia, do­mestica adulteria, regis statum, vitam & obitum, rimu­larum quarundam & notularum indicijs certissimè de­clarant. Vnde & nostris temporibus contigit virum quendam partium istarum non ignobilem, & in arte praedicta prae alijs instructum (cui nomen Gulielmus Mangunel) vxorem habere de proprio viri nepote praegnantem. Cuius euentus vir non ignarus, arietem de o [...]ili prop [...]io sumptum, ex parte cuiusdam vicini sui coram vxore, sibi praesentari procurauit: quo statim ad coquinā transmisso, cū eodem die in prandio sedissent, armū arietis debito more decoctū & purgatū ad inspi­ciēdum vir mulieri quā in hoc peritā nouerat ex indu­stria porrexit. Quē cū paulisper intuita fuisset, rimulas [Page 146] notans & signa secreta, & oraculum in mensa subri­dendo proiecit. Ille verò cuncta dissimulans, cum risus causam reíque notitiam tanto vchementius efflagitas­set, illa demum tanquam importuna viri mota instan­tia respondit: Vir de cuius ouili aries hic fuerat, vxorem habet adulteram & proprij nepotis incaestu iam graui­dam effectam. Ad haec autem vir subtristis vultuque demisso. Verum, inquit, oraculum profers, & nimia ve­ritate subnixum, vnde & tanto mihi dolendum fortius quanto in propriam iniuriam publicata redundat ig­nominia. At illa tantam sui comperto crimine confusi­onem dissimulare non praeualens, interiorem animi passionem signis exterioribus, vrgente vicissim tam pu­dore quàm angustia, nunc rubore vultus, nunc pallore, demum verò lachrimis more muliebri est protestata. Praeterea oblatus est cuidam armus caprei quasi pro o­uino quia simillima sunt ossa purgata, qui notatis rimu­lis parumper & signis cū admiratione subiecit: Infoelix pecus quae nunquam nouit multiplicari, infoelix & pe­cudis dominus, qui nunquam vltra tres vel quatuor in vno grege habere praeualuit. Destructionem quoque patriae post obitum regis Henrici primi, per annum an­te vel dimidium, multi in humeris praeuiderunt, qui ven­ditis vniuersis quae possidebant, tam mobilibus quàm immobilibus indempnes per industriam patria relicta imminens excidium euaserunt.

Contigit etiam in Flandriae finibus vnde Gens ista descenderat, viro quodam vicino suo os huiusmodi ad inspiciendum transmittente, quòd portitor fossam obi­ter transiliendo fissa nate crepitum dedit, quem statim viri naribus, cuius causa vexabatur verbis & votis ad­optauit. Ille verò cui portabatur armo inspecto, illico subiecit: Sed tu frater id quod mihi adoptaueras in na­ribus habeas. Accidit autem quod & notabile censui [...] quendam nostris diebus, ossis inspectorem non solùm furtum furtí (que) tenorem, furē ipsum, furandí (que) modum & circumstantias omnes inspiciendo notasse: verùm & campanae pulsum & tubae sonitum ac si praesentialiter [Page 147] adhuc agerentur quae iam praeterita fuerant, audisse. Mirum itaque quòd sicut coniurationes illicitae imagi­ginaria quadam similitudine oculis acta, sic & auribus repraefentant accidentia.

De Penbrochia cum N. S. Cap. 12.

ADiacet autem territorio Rossensi meridionali maritimó (que) ex latere, interlabente brachio marino, Pro­uincia Penbrochiensis, cuius prin­cïpale municipium totiús (que) prouin­ciae Demeticae caput, in Saxosa qua­dam & oblonga rupis eminentia si­tum lingua marina de Miluerdico portu prosiliens in capite bifurco complectitur. Vnde & Penbrochia caput maritimae sonat. Primus hoc castrum Arnulphus de [Page 149] Montgomery sub Anglorum rege H. primo, ex virgis & cespite tenui, satis exile construxit. ¹ Quod postmodū in Angliam reuertens viro probo prudentíque Giraldo de Windesora constabulario suo primipiló (que) Giraldus de Windesora Constabula­rius Penbro­chiensis. cū paucis custodiendū exposuit. Nec mora totius australis Cam­briae Wallenses Principe ipsorum viro bellicoso Reso scilicet Theodori filio paulò ante dolo suorū apud Bre­cheinoc interempto, & Gruffino filio suo puero relicto, castrū obsidione cinxerunt. Contigit nocte quadā cum milites quindecem castri desertores ex desperatione scapham intrantes nauigio fugā attemptassent, in cra­stino mane Giraldus eorum armigeris arma dominorū cum feodis dedit, ipsósque statim militari cingulo de­corauit. Inualescente verò & grauiùs incumbente per moram temporis obsidionis incommodo, cum ad vlti­mam fere inediam iam in castro perducti fuissent, Gi­raldus ex summa prudentia spem simulans & solatia spondens, quatuor qui adhuc supererant bacones à propugnaculis frustatim ad hostes proijci fecit. Die verò sequenti ad figmenta recurrens exquisitiora, li­teras sigillo suo signatas coram hospitio Meneuensis episcopi cui nomen Wilfredus qui forte tunc aderar, tanquam casu à portitore dilapsas inueniri procura­uit. Erat autem literarum continentia quòd infra menses quatuor Comitem Arnulphum super castri subuentione sollicitari non oporteat. Quo per exerci­tum literis lectis audito, statim obsidione dispersa ad propria singuli sunt reuersi. Nec mora Giraldus ille vt altiores in finibus illis sibi suisque radices figeret, Gruffini Principis Sudwalliae sororem cui nomen Ne­sta, sibi lege maritali copulauit; de qua processu tem­poris egregiam vtriusque sexus prolem suscepit, per quam & Anglis Australis Cambriae maritima reten­ta, & Hyberniae moenia postmodum sunt expugnata, sicut vaticinalis declarat Historia.

Contigit in hoc Penbrochiae castro nostris tempo­ribus, virum quendam intra septa domus suae mustelae ca­tulos in vellere quodam inuenisse. Quos cum illaesos ex [Page 150] industria cum ipso vellere à loco remouens abscondis­set, bestiola rediens post crebros vndi (que) quaerendo nec inueniendo discursus, materno tandem mota dolore, ad vafculum lacte plenum, quo paruulus educabatur filius herilis accessit, & statim se supra vas erigens col­lectum intra se virus euomuit, & lacteum condimento lethali potum infecit; tanquam perditae prolis angu­stias, prolis amissione compensans: vir autem his ob­seruatis omnibus, vellus ad locum reportauit. Et ecce mustela materna sollicitudine inter spem & metum anxia, falsosque frequens mentita dolores, depositum inuenit, & continuò laetitiam tam gestu quàm voce professa, ad vafculum praescriptum celerrimè reuersa est, euersóque statim continente, totum quod conti­nebatur effudit, tanquam recuperatae prolis ob grati­am, hospitem illaesum fore statuens & indemnem. Con­tigit & alibi cum bestiola huiusmodi foetus teneros ob solis & aurae temperiem extra dumos in planiciem e­duxisset, quòd miluus insidians vnum ex catellis aspor­tauit: & statim illa intra fruticum septa cum prole resi­dua se suscepit, & exquisitae vindictae decipulam matridolor ministrauit. Exiens igitur in tumulo quodam se resupinam dedit, & in ipso praedonis prospectuiam re­uersi, se quasi mortuam finxit: & quoniam semper suc­cessus augent auiditatem, statim auis eam auidè rapi­ens ad alta tunc vexit: nec mora, & ecce à vindicis ani­mi bestia venenosi dentis ad ima morsu corruit iugula­ta.Maenor Pyrr. Distat autem à Penbrochiae castro quasi milliaribus tribus, castellum quod Maenor Pyrr, id est mansio Pyrri dicitur: qui & insulam Chaldei habebat quam Cambri Tnys Pyrr id est insulam Pyrri vocant. Stat etiam hoc castrum turribus & propugnaculis eximium, in collis cuiusdam capite versus marinum ab occidente portum extensi, à circio & borea sub ipsis muralibus viuarium habens egregium, tam sui maiestate quàm aquarum profunditate conspicuum, pomerium quoque perpul­chrum ab eodem latere: hinc vinario, inde nemore conclusum, tam Saxorum prominentia quàm corylo­rum [Page 151] quoque proceritate praeclarum. A dextra verò ca­strensis promontorij parte, inter castrum scilicet & ec­clesiam, ad stagni amplissimi statum & molendini si­tum, sabulosam vi ventorum conuallem indeficienti­bus vndis riuus inserpit. Ab occidente sinuoso quodam in angulo mare Sabrinum iam prope in Hybernicum vergens, cum procul à castro distante subintrat, australi scopulo si paulò in boream se plus protenderet, aptum nauium receptioni portum faciente. Naues igitur quascumque ferè à maiori Britannia in Hyberniam eurus impellit: ab hoc prospectu tam formidandam ventorum inconstantiam quàm furibundam & caecam fretorum rabiem videas audacter attemptare. Terra tritico marinis piscibus vinóque venali copiosè refer­ta: Et quod omnibus praestat, ex Hyberniae confinio aeris salubritate temperata. Terrarum igitur omnium Cambriae totius septem Cantredis conferta, Demetia tam pulcherrima est quàm potissima:Auctorisna­tale solum. Demetiae verò Penbrochia, Penbrochiae quidem terra praescripta. Restat igitur, vt Cambriae totius locus sit hic amoenissimus. Non itaque mirandum, non venia indignum, si natale solum Genialéque territorium, profusioribus laudum titulis auctor extulerit. In his autem Penbrochiae parti­bus nostris accidit temporibus Spiritus immundos cū hominibus non visibiliter sed sensibiliter conuersatos. In domibus nam (que) primo Stephani cuiusdam Wiriet, & postea processu temporis Gulielmi Not,Zijm & Ohim. Esai. 13. iactu sordi­um & eorum quïbus illudere potius quàm laedere vi­dentur, sui praesentiam ostentabāt. In domo Gulielmi, non absque frequenti tam hospitis quàm hospitū dam­no, tam lineis quàm laneis scissuras in vestibus atque foramina faciebat: à quibus eas incommodis nulla po­terat diligentia, nulla penitus sera tueri. In domo Ste­phani maiori miraculo cum hominibus sermocinari consueuerat, & conuitiantibus ei quod plerí (que) ludicro faciebāt, à natiuitatis tempore gesta quae minùs ab alijs vel audiri vel sciri voluerant palam improperabat. Si causam quaeris euentus eius & rationem assignare non [Page 152] praesumo: nisi quòd subitae mutationis vel paupertatis in diuitias vel potius diuitiarum in paupertatem & de­solationem praesagium vt dicitur esse solebat: sicut & in his ambobus paulò pòst compertum fuit. Illud autē hìc notabile censui, quòd nec aquae benedictae resper­sione, non tantùm communis sed etiam magnae, nec vllius ecclesiastici facramenti remedio, ab illusionibus huiusmodi loca mundantur.Nimis impu­dentes & ar­rogantes eos daemones o­portet esse, qui vnctos sa­cerdotes, cru cem sacram & aquā be­nedictam tā ­ta contume­lia afficiunt, vide Annot. lib. 2. cap. 8. Quinimmo sacerdotes ipsi cum deuotione intrantes & tàm cruce baiula quàm aqua benedicta munitistatim inter primos sordium ia­ctu dehonestantur. Ex quibus constare videtur, quòd à nociuis non innocuis, & laesionibus non illusionibus tàm sacramentalia quàm sacramenta tuentur. Notan­dum hìc etiam his nostris diebus in Pictauia energu­minam fuisse à diabolo possessam, qui & per os eius loquebatur differens & disputans acutè & artificiosè cum literatis & disertis. Exprobrabat & interdum ho­minibus ea quae secretiùs gesserant & quae minùs au­dire voluerant. Cùm autem liber euangelicus vel sanc­torum reliquiae super os obsessae quandóque poneren­tur,Annot. 2. ad inferiorem gutturis partem fugiebat. Et cùm ibi ponerentur in ventrem descendebat. Apparebat autem per inflationes quasdam & commotiones parti­um illarum quas possederat: Et cùm iterum poneren­tur reliquiae ad partes inferiores in quibus apparebat: statim redibat ad superiores.Notandum hic est, hostiā transubstan­tiatā minorē efficaciä ha­bere aduer­sus diabolum quàm reli­quias sancto­rum autlibrū euangeli cū. Confessio an­ricularis si­lentium Dia­bolo impo­nit. Cùm autem demùm at­tulissent corpus Christi & laboranti dedissent, respon­dit daemon: stulti nihil est quod agitis, non enim ci­bus est corporis sed animae quod ei datis: mihi autem non est data potestas in animam sed in corpus. Cùm autem hi quibus secretiora sua exprobrauerat, con­fessione super his facta ex poenitentia sequuta redis­sent, nihil e [...]s improperabat, sciui quidem sciui sed nunc ignoro (alijs autem quasi conuitium hoc emit­tebat) & egó taceo, quod enim scio nescio. Ex qui­bus apparet quia post confessionem & poenitentiam vel omnino hominum peccata daemones nesciunt vel ad damnum eorum & dedecus ea nesciunt. Quia vt [Page 153] ait Augustinus, Si homo tegit, deus detegit: & si ho­mo detegit, deus tegit.

Nonnullos etiam mouere solet, quòd fulmina frequenter ecclesias nostras & templa cadendo de­ijciunt: cruces quoque & crucifixi imagines co­ram oculis cuncta cernentis & hoc permittentis plerunque feriendo diminuunt. Quibus nihil ali­ud ad praesens nisi illud Ouidij respondere dignum duxi

Sicut & Petrus Abaelardus egregiè suo in tempo­re, in praesentia Philippi Francorum regis, cuidam Iudaeo respondisse memoratur, haec & similia in op­probrium fidei obijcienti: Verùm, inquit, quia ful­mina ab alto descendentia domicilio, ad ea quae in terris sublimiora reperiunt suáque naturae similiora fe frequentíus applicant. Ideóque in synagogas ve­stras nunquam fulmina cadunt, quia nec in cloacas vnquam ea cecidisse vel vidit quispiam, vel audiuit. Vnde & hìc notabile censui quod cùm in Francia no­stris diebus inter monachos Cisterciensis ordinis & militem quendam super metis agrorum & terrarum suarum terminis contentio saepe fuisset, & accide­rit aliquando vi tempestatis ingruentis culturam mo­nachorum damno eorundem non modico, nocte quadam funditus destructam & demolitam fuisse: cultura militis ei contermina & quasi continua in­demni penitus & illaesa manente, miles ea occasio­ne in monachos insolenter inuectus, monachorum iniuriam in agri illius possessione diuinitus declara­tam publicè proclamauit. Abbas autem hoc audito satis facetè respondit:At non eorū voluntate sed diuino mandato res acta est. nequaquam ita esse, sed ha­buisse militem amicos plures in illo equitatu quàm monasterium, monachos è contra hostes ibidem plures & inimicos, verius esse demonstrauit.

[Page 154] In hac eadem prouincia de Penbroch tertio in loco, domo videlicet Elidori de Stakepole circa eadem fe­rè tempora: non folùm sensibiliter, sed & visibiliter sub ruffi iuuenis specie qui & Simonem se vocabat,Simon. quid am apparuit. Hic primò claues à clauigero praeripiens, se ad seneschaliam domus regendam impudenter inges­sit. Eam tamen tàm prouidè, vt videbatur, támque pru­denter administrabat, vt omnia sub eius manibus a­bundare, nullúsque defectus in domo fieri posse vide­retur.Bonus & dili­gens oecono­mus. Quicquid autem herus & hera ad quotidianos vsus vel esus aut premeditati fuerant aut secretò pro­loquuti, id ipse non praemonitus, non inuitatus mira­bili explebat agilitate dicens, id fieri vultis, hoc vobis fiet. Thesauros autem ipsorum & secretas repositiones sciebat, eísque aliquoties exprobrabat. Nam quoties auarè aliquid aut parcè nimis agi volebant, dicebat: vt quid aceruum illum auri vel argenti tangere time­tis & expendere, breuissimi nempe dies vestri sunt: pecuniá (que) quam tantoperè congeritis nunquam vobis erit ad vsus aliquos prouentura. Rusticis autem mini­strísque domus mercenarijs praeciosiora libentiùs ci­baria atque pocula ministrabat, dicens: ea illis prae­cipuè cum abundantia largiri debere quorum erant la­boriosis operibus adquisita. Quic quid autem agi sta­tuerat, quanquam id domino vel dominae displiceret quoniam secreta eorum, vt diximus omnia nouerat, & quoniam cuncta fere tam expeditè, támque matu­rè gerebat, sine omni conditione complebat. Eccle­siam autem nunquam adibat,Daemon non catholicus. nec verbum aliquod ca­tholicum vnquam pronunciabat. In domo nocte non iacebat, sed mane quotidie ad obsequia promptus a­stabat. Obseruatus tandem à familia domus cùm for­tè fuisset, circa molendinum & aquae stagnum noc­turna eiusdem inuenta est conuersatio. Quo comper­to statim in crastino coram domino domus constitu­tus & domina claues quas quadraginta diebus vel amplius gestauerat, eis (licentiam accipiendo) por­rexit. Interrogatus autem in discessu & obtestatus [Page 155] quis nam esset, respondit, se in vxore rustici cuiusdam de paroechia eadem,Vide annot. in cap. 8. li. 2. sub specie mariti ab incubo spi­ritu fuisse progenitum, nominans virum ac vitricum suum iam defunctum & matrem suam adhuc supersti­tem. Cuius inquisita diligentiùs rei certitudine, sic in veritate fuisse palàm mulier est professa. Similis huius in Dacia nostris diebus casus accidit.Daemon cle­ricus. Archie­piscopo námque clericus quidam ignotus adhaesit, qui sub obtentu obsequij quia diligens & discretus es­se videbatur, literarum etiam & historiarum omni­um promptissimam habebat notitiam atque memo­riam, magnam cum ipso familiaritatem in breui con­traxit. Quadam etiam die cùm narraret Archiepisco­po de historijs ab antiquis & ignotis rerum euenti­bus, vnde ipsum libenter & frequenter audiebat, ac­cidit vt de tempore incarnationis dominicae loquerē ­tur, qui & inter alia & hoc subiunxit: Antequàm Chris­tus carnem sumpsisset, magnam habebant daemo­nes in genus humanum potestatem, sed in aduentu ipsius valdè diminuta fuerat eorum potestas: adeò quidem vt à facie ipsius vndique diffugerint & dis­paruerint. Alij námque in mare se praecipitauerunt: Alij in concauitates arborum, & rimas petrarum & ego ipse in fontem quendam insilij. Quo dicto qua­si verecundans erubuit, & surgens statim exiuit. Ar­chiepiscopus autem & qui cum eo fuerant, vehemen­ter admirantes caeperunt de verbo illo ad inuicem inquirere, & plurima coniectare. Et cùm moram aliquantulum ille fecisset (putabatur enim statim re­uersurus) praecepit Archiepiscopus cuidam suorum illum vocare, ipse verò vocatus & quaesitus vndique, nusquam comparuit. Nec longè post duo clerici quos Archiepiscopus Romam miserat, reuersi sunt: Quibus cùm Archiepiscopus & sui rem gestam & e­uentum illum retulisset, caeperunt illi inquirere diem euentus illius & horam: quod cùm audissent, dixe­runt quòd eodem die, & hora eadem obuiauerat eis in Alpibus, dicens se propter negotia domini sui sc. Ar­chiepiscopi [Page 156] nuper emersa ad curiam Romanam fuisse transmissum.Daemon ad Curiam Ro­missum se fin­git. Sícque compertum est daemonem ipsos in humano corpore delusisse.

De falconibus quoque partium istarum egregijs & generosis,Falcones. qui grauissimam in aues tàm fluuiales quàm campestres tyrannidem exercent, praetereundum non putaui. Vnde & Anglorum rex Henricus secundus cùm in partibus istis iter in Hiberniam parando, moram ali­quandiu faceret, & auium aliquando volatu delectari voluisset, falconem nobilem in saxo quodam sedentem cùm fortè conspiceret, eundem lateraliter ambiendo, accipitrem Norwagiensem generosum & grandē quem gestabat laeua proiecit; Falco verò quanquam inprimis tardior, ad alta tamen vix subuectus, iráque vindice vice versa de praeda praedo iam effectus, à summis im­petuosiùs ad ima descendens quadrati pectoris ictu ve­hementi praepositáque talorum armatura talionem reddens, ad pedes regios accipitrem confodiendo pro­strauit. Vnde & ab hac hora singulis rex annis circa nidificationis tempora propter falcones terrae illius qui marinis in rupibus excluduntur mittere consue­uit. Nec in terra sua nobiliores illis aut praestanti­ores inuenit. Sed haec hactenus, ad viam de caete­ro reuertamur.

De transitu per Camros & Newigal cum N. S. Cap. 13.

ITER igitur ab Hauerfordia versus Meneuiam quasi milliaribus duode­cim inde distantem aggredientes, primò per Camros, vbi pro iuuenis e­gregij Giraldi scilicet filij Gulielmi nece, multorum caedibus cruentam nimis & grauem, tempore Stepha­ni regis, propinqui & necessarij sui, quanquam in hoc minùs necessarij, vindictam in Rosenses exercuerant. Deinde per sabulum de Niwegal transiuimus, vbi & ea tempestate qua praedictus Anglorum rex Henricus se­cūdus in Hiberniae finibus hyemauit, nec nō & alijs ferè cunctis partium illarum portubus ab occidente mari­nis, res contigit non indigna memoratu. Ex nimia ni­mirum praeter solitum procellae vchementia, sabulosis australis Cambriae littoribus solo tenus sabulo nudatis, longis operta retro saeculis, terrae facies apparuit, arbo­rum in ipsum mare stipites stantium vndique praecisa­rum, ictús (que) securium tanquam hesterni, terra quo (que) ni­gerrima, ligná (que) truncorū hebeno simillima: mirandis rerū mutationibus, olim nauium via, nunc nauibus in­uia, nō littus sed lucus esse videretur: aut fortè à diluuij tempore, aut potius longo pòst, antiquitus tamen prae­cisus, quoniam maris violentia semper excrescentis & terram amplius eluētis, paulatim absumptus & absorp­tus. Contigit autem in audita tempestatis eiusdē rabie, Congros aliós (que) marinos pisces perplurimos trans ru­pes maris altissimas vi ventorum intra dumeta proiec­tos, [Page 159] à multis reperiri. Apud Meneuiam igitur à loci eius­dem Antistite Petro viro videlicet personali & liberali, qui nobis indiuiduus hactenus in via comes extiterat, decenter exhibiti pernoctauimus.

De sede Meneuensi cum N. S. Cap. 1.

SIcut Britannicae referunt historiae a­pud vrbem legionum in Curia illa magna quam praetaxauimus, beatus Dubritius loci eiusdem tūc temporis Archiepiscopus, Dauid qui regis Ar­thuri (vt dicitur) auunculus extite­rat, propter aetatis defectū, & quoni­am contēplationi potius in dulgere volebat, cessit ho­norem: & ex tunc procurante Dauid vs (que) Meneuiam se­dis facta est translatio¹. Quanquā tamen prior ille lo­cus sicut in priori libro descripsimus, longè metropoli­tanae sedi plus congruerit. Hic etenim angulus est supra Hibernicum mare remotissimus, terra saxosa sterilis & [...]nfoecunda: nec siluis vestita, nec fluminibus distincta, nec pratis ornata: ventis solùm & procellis semper ex­posita: inter hostiles hodie populos, hinc Flandrensem [...]nde Cambrensem frequenter attrita². Ex industria [...]ámque viri sancti talia sibi delegerunt habitacula, vt [...]opulares strepitus subterfugiēdo, vitám (que) eremiticam [...]ongè pastorali praeferendo, parti liberiùs quae non au­ [...]eretur indulgerent;Liber Aucto­ris de vita sancti Dauid fuerat autem Dauid sanctitate cō ­ [...]picuus & religione, sicut de vita ipsius testatur liber cō ­ [...]criptus. Inter omnia verò quae de ipso leguntur mira­ [...]ula, tria mihi videntur admiratione dignissima: De o­ [...]igine videlicet ipsius & conceptione: & triginta annis [...]nte ortum praeelectione: & quod omnibus praestat, de [...]erra quae apud Breuy vidente populo & admirante sub [...]edibus praedicantis in collem excreuit.

Sederunt autē à tēpore Dauid successiuis tēporū cur­ [...]iculis Archiepiscopi ibidē viginti quin (que) quorum haec [...]omina;Nomina epis­coporum Meneuensi­um. Dauid, Cenauc, Eliud qui & Teilaus vocatur, [...]eneu, Morwal, Haerunen, Elwaed, Gurnuen, Lēdivord Gorwysc, Gogan, Cledauc, Anian, Eluoed, Ethelmen, [Page 162] Elanc, Malscoed, Sadermen, Catellus, Sulhaithnai, Nonis, Etwal, Affer, Arthuael, Sampson. Tempore Sampsonis huius pallium in hunc modum est transla­tum. Ingruente per Cambriam (isto praesidente) peste quadam, qua cateruatim plebs occubuit, quam flauam pestem vocabant, quam & Physici ictericiam dicunt passionem, praesul quamquam sanctus & ad mortem intrepidus, tamen ad suorum instantiam nauem scan­dens, flante Circio, cum suis indemnem in Armorica Britannia se suscepit: vbi & vacante tunc forte sede Dolensi, statim ibidem in episcopum est assumptus, Vnde contigit vt ob Pallij gratiam quod Sampson se­cum hinc illuc attulerat, succedentes ibi episcopi vsque ad nostra haec ferè tempora (quibus praeualente Turo­norum Archipraesule aduentitia dignitas euanuit) pal­lia semper obtinuerunt. Nostri verò vel propter igna­uiam vel paupertatem, aut potius propter Anglorum aduentum in insulam & Saxonicam interpositam ho­stilitatem, ea occasione pristina caruerunt dignitate semper tamen vsque ad plenam (quae per Angloru [...] regem Henricum primum facta est³) Cambriae subac­tionem, episcopi Walliae à Meneuensi antistite sunt cō ­secrati: Et ipse similiter ab alijs tanquam Suffraganei est consecratus, nulla penitus alij ecclesiae facta profe [...] ­sione vel subiectione. Sederunt autem à Sampsonis ib [...] ­dem tempore vsque ad praedicti Henrici primi tempo­ra 19. quorum haec nomina: Ruelin, Rodherch, Elgui [...] Lunuerd, Nergu, Sulhidir, Eneuris, Morgeneu, prim [...] hic inter episcopos Meneuiae carnes comedit & ibide [...] à piratis interfectus est. Vnde & eadem nocte qua [...] duxit extremam apparuit cuidam episcopo in Hibe­nia, ostendens vulnera sua & dicens: Quia carnes com [...] ­di, caro factus sum. Nathan, Ieuan, hic Ieuan vna so­nocte vixit episcopus, Argustel, Morgenueth, Ervi [...] Tramerin, Ioseph, Bleithud, Sulghein, Abraham Wilfredus, Post hos verò subacta iam Wallia vsque ho­die tres: Tempore regis Henrici primi Bernardus, tem­pore regis Stephani Dauid secundus, tempore regi [...] [Page 163] Henrici secundi, Petrus Cluniacensis monachus: qui tres regio vrgente mandato Cantuariae consecratio­nem susceperunt. Sicut & quartus his succedaneus tempore regis Ioannis nomine Galfridus Lantho­niensis Prior & Canonicus, per operam Huberti Can­tuariensis Archiepiscopi, in eadem sede promotus & ab eodem consecratus.

De nullo vero Cantuariensi antistite legitur, vel post subiectionem istam vel ante, Cambriae fines in­trasse, praeter Balduinum solum monachum sc. Ci­sterciensem & Abbatem Annafordensem, deinde ve­rò praesulem Wigorniensem, qui legationis huius oc­casione & salutiferae crucis obsequio terram tam hys­pidam, tam inaccessibilem & remotam laudabili de­uotione circuiuit, & in singulis Cathedralibus ecclesijs, tanquam inuestiturae cuiusdam signum missam cele­brauit. Adeo autem ante finales hos dies & tempo­ra nouissima Meneuensis ecclesiam Cantuariensem nullo subiectionis vinculo respiciebat: vt in Anglica­na historia Beda referēte legatur: Augustinum Anglo­rum episcopum post conuersionem regis Ethelfredi, & Anglorum populi, [...] episcopos Walliae in confinio oc­cidentalium Saxonum tanquam sedis Apostolicae le­gatum conuocasse. Et cum septem episcopi venissent, quoniam Augustinus in sella sedēs, venientibus Roma­no fastu non assurrexit, eum superbiae notantes (sump­to quidem à viro quodam Anachorita de gente sua sanctissimo, experimenti illius documento) tàm ipsum quàm eius statuta, statim reuersi spreuerunt: nec ip­sum pro Archiepiscopo se habituros publicè proclama­bant, testantes ad inuicem: quia sinunc nobis assurgere noluit, quantò magis si ei subdi ceperimus iam nos pro nihilo contemnet?⁴ Quòd autem septem tunc erant e­piscopi Britonum, cùm hodie non nisi quatuor, haec ra­tio assignari potuit: quia plures tunc fortè fuerant in hoc Walliae spacio quàm nunc sunt sedes Cathedra­les, vel potius se tunc ampliori Wallia fine dilata­bat. Inter tot-igitur episcopos tanto priuatos ho­nore [Page 164] solus Bernardus ille primus Francorum apud Meneuiam episcopus, ecclesiae suae iura publicè pro­testans, post multas sumptuosas & graues ad curiam Romanam vexationes, demum nisi factae professionis, & subiectionis exhibitae Cantuariensi ecclesiae, falsi testes in Remensi Concilio, coram Eugenio Papa palam prodijssent, non incfficaciter reclamasset. Tri­bus igitur fultus auxilijs tam formidabiles tantae cau­sae conflictus confidenter est aggressus: Regis videli­cet Henrici primi familiaritate subnixus plurima & fauore, tempore pacifico gaudens, & pacis sequela sufficientia. Adeo quidem ex nimiae securitatis auda­cia, debito de iure quandoque praesumpsit, vt & crucem interdum sibi praeferri per Cambriae fines attemptas­set.

Bernardus iste quanquam in aliquo commen­dabilis, pompositatis tamen & ambitionis vitio, trans modestiam notabilis fuerat. Quoniam enim­uerò de Curia exierat, & plantatio Regis extiterat, ad Anglicanas opulentias per translationem sem­per anhelans (quo morbo laborant ferè singuli ab Angliae finibus hìc intrusi) terras ecclesiae suae plu­rimas infructuosè penitus & inutiliter alienauit:Ambitio & auaritia epis­coporum ec­clesiae pestis. A­lias verò tam improuidè & tam indifcretè dimisit, vt vbi militaribus officijs decem terrae carrucatas, viginti vel triginta manu amplissima largiretur: ibi diuinis Sancti Dauid obsequijs & canonicis ab ipso miserè nimis & infoeliciter institutis, vix vnam, vix duas vel tres impertiret. De duabus autem sedibus istis de quibus facta est mentio, Cantuariensi vide­licet & Meneuensi, quod mihi videtur iuxta moder­na tempora paucis edisseram. Illinc hodie Regum fauor, opum affluentia, suffraganeorum antistitum opulenta munerositas, literatorum & iuris perito­rum copia multa: hinc autem omnium istorum de­fectus & ius remotum. Quapropter nisi per regno­rum forte mutationes rerúmque vicissitudines mag­nas, quae varijs & inopinatis euentibus accidere so­lent, [Page 165] difficilis erit antiqui iuris recuperatio. Dicitur autem locus vbi ecclesia Meneuensis sita est, & in honore beati Andreae Apostoli primò fundata, Val­lis Rosina: quae tamen Marmorea potius quàm vel Rosea vel Rosina dici posset: quoniam rosis minimè, marmore verò plurimùm abundat. Labitur autem hic Aluni fluuius, aqua turbida & infoecunda, coemi­terium lateraliter à Borea disterminans, sub lapide Lechlauar marmoreo pedibus transeuntium perpoli­to, de cuius quantitate, qualitate & nominis ratione in vaticinali Historia disseruimus. Vbi rex Anglorum Henricus secundus ab Hibernia rediens per eundem lapidem transeundo deuotè Sancti Andreae Sancti­que Dauid ecclesiam intrasse describitur, in hunc mo­dum. Relictis ergo demum custodibus apud Dublini­am, videlicet Hugone de Lacy (cui iam Mediam in foeodum donauerat) cum militibus viginti: Stepha­nide quoque & Mauricio Giraldidis, cum alijs vi­ginti. Waterfordiae verò Humfredo Bohunensi, Ro­berto filio Bernardi, & Hugone de Grandeuilla cum militibus 40. Weixfordiae Gulielmo Adelmi filio & Philippo de Breusa cum viginti: Pascali luce secun­da, sole recèns orto, apud Weixfordiam exteriore sc. portus limbo, Rex nauem scandens Circio flan­te, prospero nauigio, in portu Meneuensi circa me­ridiem appelicuit.

Accedens itaque Meneuiam deuotè peregrinan­tium more pedes baculóque suffultus, canonico­rum ecclesiae processionem ipsum debita reueren­tia & honore suscipientium apud albam portam obuiam inuenit. Accidit autem vt procedente seri­atim processione & rite praecedente, mulier Cam­brica ad pedes regis se subitò prouolueret, quae & querimonia de loci illius episcopo facta & regi per interpretis linguam exposita, quoniam ius suum sta­tim non est assequuta, voce altisona & proterua cum manuum quoque complicatione non modica, cepit co­ram omnibus exclamando ingeminare: vindica nos hodie [Page 166] Lechlauar, vindica genus & gentem de homine hoc. Cúm­que ab illis qui Britannicam linguam nouerant inhi­beretur & expelleretur, ipsa tanto fortiùs & acriùs in hunc modum vociferabatur: alludens illi fictitio vul­gari, nec non Merlini prouerbio quo dici solebat: Angliae Regem Hiberniae triumphatorem,Merlini pseu­doprophetae vaticinium mendax. ab homi­ne cum rubra manu in Hibernia vulneratum, per Mencuiam redeundo super Lechlauar moriturum. E­rat autem hoc nomen lapidis qui trans flumen A­luni, quod coemiterium à boreali ecclesiae parte prae­terfluendo disterminat, iacens vice pontis funge­batur. Erat autem lapis hic marmoreus & pulcher, transeuntium pedibus superficie tenus (vt dictum est) perpolitus, decem pedes in longum & sex in latum praeferens, atque vnius pedis spissitudinem habens. Sonat autem Lechlauar Britannica lingua, Lapis Lo­quax. Erat enim de lapide hoc ab antiquo vulgata relatio quòd cum hominis cadauer super illum ali­quando deferretur, eadem hora in sermonem pro­rumpens ipso conatu crepuit medius, fissuram per medium adhuc praetendens. Vnde & de barbarica superstitione illi antiquitus exhibita vsque in hodi­ernum quoque per ipsum mortuorum corpora non efferuntur. Accedens igitur ad lapidem Rex, quia forte illius vaticinij mentionem audierat, ad pe­dem lapidis paulisper gradum sistens & eundem a­criter intuens, incunctante tamen passu audacter pertransijt: verso itaque vultu ad lapidem respici­ens, in vatem inuectus, verbum hoc indignanter e­misit: Merlino mendaci quis de caetero fidem ha­bet?Rex inuehi­tur in Merli­num. Legator autem ibi cum alijs astans, & rei euen­tum obseruans, vt vatis iniuriam vindicaret, sic al­ta voce subiecit. ‘Tu verò non es Rex ille, qui Hi­berniam conquirere debet, nec de te mentionem Merlinus fecit.’ Et sic Rex intrans ecclesiam in Sancti Andreae Sanctíque Dauid honore fundatam, fusis deuotè orationibus & missa solenniter audita à Ca­pellano quodam quem solum inter tot loci illius [Page 167] presbyteros ea hora ieiunum tanquam ad hoc di­uina reseruauerat prouidentia: coena ibidem sump­ta, statim ad Castrum Hauefordiae quasi per milia­ria duodecem ab inde distans, transmigrauit. Hoc autem mihi notabile videtur, quod nostris diebus praesidente videlicet Dauid secundo,Alunus. tam fluuium hunc vino manare,Pistyll Dewi. quàm fontem quem Pistyll Dewi 1. fistulam Dauid vocant (quia quasi per fistulam quandam in coemiterium ab oriente fons dilabitur) lac stillare,Monedulae mansuetae. constat aliquoties esse compertum. A­ues quoque loci istius quae monedulae dicuntur, ex longo pacis vsu à clericis ecclesiae eis exhibitae, a­deo quasi mansuetas & domesticas inuenias, vt ho­mines nigris indutos non refugiant. Ab hinc autem sereno tempore montes Hiberniae prospici possunt. Mari hibernico tantum vno contractiore transnaui­gabili die interiacente: vnde Gulielmus Gulielmi regis Bastardi filius & Normannorum in Anglia rex secundus qui Rufus est agnominatus, Cambriam suo in tempore animosè penetrans & circundans, cum à rupibus istis Hiberniam forte prospiceret dixisse memoratur: ad terram istam expugnandam ex na­uibus regni mei huc conuocans, pontem adhuc fa­ciam. Quo verbo ad Murchardum Lageniae tunc Principem in Hiberniam forte translato, cum aliquan­diu propensiùs inde cogitasset, fertur respondisse: nunquid tantae comminationis verbo Rex ille, si deo placuerit adiecit? Audito verò quòd nullam pror­sus dei mentionem in hoc suo Rex sermone fecisset, tanquam pronostico gaudens certissimo: Quoniam inquit homo iste de humana tantum confidit po­tentia, non diuina, eius aduentum non formido.

De transitu per Cemmeis, Mo­nasterium sancti Dogmaelis, cùm N. S. Cap. 2.

CVM igitur Archiepiscopus in eccle­sia sancti Dauid, & ara principali missam summo diluculo celebrasset, relicto ibidem Meneuensi Archidia­cono praetaxato, eíque ad populum officio sermonis iniuncto: obuiam Reso principi per Cemmeis, versus A­berteiui properauit. Duo verò quae in prouincia de Cemmeis,Homo à bu­fonibus de­voratus. alterum his nostris diebus, alterum parùm antè, contigerant, mihi non reticenda succurrunt. Hoc itaque nostro tempore contigit, iuuenem quendam de sinibus his oriundum, tantam à bufonibus in aegritudi­nis lecto persecutionem fuisse perpessum, vt omnes to­tius prouinciae tanquam ex condicto in ipsum con­currerent. Et cùm à custodibus & amicis ipsius in­terfecti fuissent, infiniti semper tamen vndique con­fluentes tanquam Hydrae capita sine numero succreue­runt¹: tandem verò lassatis vniuersis tàm necessarijs quàm extraneis, in arbore quadam excelsa mutilata frondibus & levigata in loculo quodam est sublimatus. Nec ibi venenosis tutus ab hostibus, imò certatim in arborem rependo petitus & vsque ad offa consumptus, interijt. Nomen verò iuuenis fuerat Sisillus Esccir hîr, id est, tibia longa. Simile quoque legitur occulto Dei iudicio,Sorices in­telligit. sed nunquam iniusto murium maiorum qui vulgariter Rati dicuntur in virum quendam olim factam persequutionem². In eadem prouincia tempore regis Henrici primi contigit vt vir quidam locuples à boreali montium de Praeseleu latere mansionem ha­bens, tribus noctibus continuè in somnis moneretur,Somnium. quatenus in fonte proximo qui Sancti Bernaci fons [Page 174] dicebatur, lapidi qui scaturigini fontis supereminebat manum submittens, aureum inde torquem extraheret. Qui die tertio monitis obtemperans, viperino ibidem morsu lethalem in digito laesionem suscepit. Sed quoni­am multos è diuerso thesauros per somnia constat in­uentos fuisse, mihi quidem verisimile videtur, sicut ru­moribus sic & somnijs credi oportere & non oportere locum communem esse.

Quod autem in principali de Cemmeis castro s. apud Lanheuer nostro notabile contigit aeuo, hîc non praete­reo. Resus filius Gruffini,Foedifragus. instinctu Gruffini filij sui viri versipellis & versuit viro nobili Gulielmo filio Martini genero suo, contra sacramenta plurima eidem super in­demnitate & securitate sua sibi tanquam filio perpetuo conseruanda plures super reliquias preciosissimas cor­poraliter praestita, castellum suum de Lanheuer3 ei viri­bus armatis & obsidione sustulit, & Gruffino filio tradi­dit: contra sacramentum & de castro eodem ei nomi­natim non tradendo specialiter datum. Sed quoniam, ‘Non habet euentus sordida praeda bonos,’

Dominus,Vindicta di­unia. qui per prophetam suum clamat; Mihi vin­dictam & ego retribuam: in breui pòst, machinatori sce­leris & auctori Gruffino munitionem auferri, hominí­que sub sole quem magis exosum habebat, Malgoni suo fratri tradi fecit. Resus quoque circa biennium pòst i­bidem vbi filiam suam imò filias duas & nepotes exhae­redare curauit, exquisito diuinitus vindicatae modo in bellico conflictu à filijs est captus, & in eodem castro incarceratus. Et sic vbi turpitudinem maiorem & enor­miorem excessum perpetrauit, ibi dedecus è contra maius & ampliorem suscipere meruit cōfusionem. Illud & hîc notabile censui, quod eodem quo istud ei accidit tempore, Torquem Sancti Canauci de Brecheinoc, a­pud Dineuour captam tenebat & inclusum, per quod & ipse vltione diuina capi meruit & includi.

Apud coenobium itaque sancti Docmaelis pernoctā ­tes,Coenobium Docmaelis. tàm ibi in crastino quàm versus Aberteiui id est ca­sum Teiui fluminis in mare: vbi à Reso principe ea nocte [Page 175] decenter exhibiti fuimus. Ex latere tamen Cemmesensi non procul à ponte, conuocato partium illarum popu­lo, & tàm Reso quàm duobus filijs suis Malgone scilicet & Gruffino praesentibus, verbo Domini tàm ab Archie­piscopo quàm Meneuensi Archidiacono persuasoriè prolato ad Cruicis obsequium multos alleximus: quo­rum vno cruce signato quanquam vnico filio, & vnico matris senio iam confectae solatio: eundem statim ma­ter intuita & diuinitùs vt videbatur inspirata subiecit: Gratias tibi charissime Domine Christe Iesus intimas ago, quòd talem mihi filium quem tuo dignareris obse­quio parere concessisti. Fuit & alia ibidem mulier ma­ [...]rona videlicet de Aberteiui, animo à priore longè dissi­ [...]ili, quae virum suum, ne ad Archiepiscopum iret, neue [...]rucem susciperet, per palliū & Zonam firmiter tenens, [...]oram cunctis impudenter retrahebat. Sed eadem ter­ [...]ia pòst nocte terribilem hanc in somnis vocem audi­ [...]it: Seruientem meum mihi abstulisti, quamobrem & à te quo­ [...]ue quod plurimum diligis auferetur. Qua visione viro cùm triusque tàm admiratione quàm terrore relata, cùm [...]erum obdormisset, filium paruulum, quem secum in [...]oro materna plùs dilectione quàm diligentia iacen­em habebat, non minùs infoeliciter quàm insuauiter [...]ppressit.Sic mulier, & filium & vi­rum amisit. Et statim vir à diocesano episcopo tàm visi­ [...]em referens quàm vindictam, crucem suscepit, vxore [...]uente, ipsa quoque signum sponte proprijs manibus [...]mo virili inserente vel insuente.Ineptas & a­niles fabulas deuita exer­ce autem te­ipsum ad pie­tatem.

In loco verò praedicationis iuxta caput pontis tan­ [...]am tanti conuentus memoriale locum Capellae in [...]ridi planicie statim plebs deuota signauit: vbi ve­ [...]gia loquendo ad populum Archiepiscopus fixerat al­re designantes: vbi & multa miracula languentium [...]rbis hinc vndíque confluentibus,1. Tim. 4. quae singula referre [...]gum esset, certum est contigisse.

De fluuio Teiui, Cardigan, & Emelyn, cum N. S. Cap. 3.

LAbitur autem hîc fluuius egregius, cui nomen Teiui, prae cunctis Cam­briae fluuijs salmone praepingui foe­cundissimus: habet & piscariam co­piosam iuxta Cilgarran in summitate rupis cuiusdam, Sancti Ludoci mani­bus olim excultam, in loco qui dici­tur Canarch Mawr, per quam aqua praedicta transcurrēs, ab alto (vt assolet) cum strepitu magno ad ima ascen­dit,Salmonum saltus. vbi & salmones ab imis ad summam rupis conca­uitatem, quantum hastae longissimae est altitudo saltu mirabili transferuntur, & (nisi piscis proprietas hoc exigeret) miraculoso. Hoc etenim piscium genus saltū appetit ex natura, vnde & à saltu salmo nomē accepit. Modus autem saliendi & proprietas sicut in Hybernica topographia descripsimus haec est. Pisces huiusmodi naturaliter aquae cursum contra intentantes, (sicut e­nim auibus contra flatus, sic & piscibus contra fluctus mos est eniti) cùm obstaculum inueniunt praeruptum, caudam ad os replicant: interdum etiam ad maiorem saltus efficaciā caudam ipsam ore comprimunt, dū (que) à circulo huiusmodi se subitò resoluūt cum impetu quo­dam tanquam virgae circulatae explicatione, se ab imis ad alta, cum intuentium admiratione, longè trans­mittunt. Stant autem simul in angusto sc. terrae arpen­to ecclesia sancti illius, molendinum, cum ponte & pis­caria, & pomerium cum horto delectabili. Habet & aliud fluuius iste sua specialitate notabile. Inter vni­uersos nám (que) Cambriae seu etiam Loegriae fluuios, so­lus hic castores habet.Castor. In Albania quippe vt fertur, flu­uio similiter vnico habentur, sed rari. De cuius bestiae natura, qualiter à siluis ad aquas materiam vehant: [Page 179] Quanto artificio ex attracta materia medijs in flucti­bus munimenta connectant: quam defensionis artem contra venatores in occidente praetendant, quam in oriente, De caudis quoque pisceis, pauca interserere non inutile reputaui.

Castores enim vt castra sibi in medijs fluuijs con­struant, sui generis seruis pro rheda vtentes, à sil­uis ad aquas ligena robora miro vecturae modo contrahunt & conducunt. Quidam enim ex his na­turae imperio seruire parati, ligna ab alijs praecisa ventríque supino imposita quatuor pedibus complec­tentes, lignóque in ore ex transuerso locato dentibus ab alijs hinc inde cohaerentibus, retrogradéque tra­hentibus, non absque intuentium admiratione simul cum oneribus attrahuntur. Simili quoque naturae artificio in scrobium purgatione quas sibi pedibus in terram fodiendo scalpendóque conformant, melotae vtuntur. In aliquo verò profundissimo fluuij angulo & pacifico, in castrorum constructione tanto artificio ligna connectunt, vt ne aquae stillae de facili penetran­do subintret, nec procellae vis labefactando concutiat, nec violentiam quamlibet praeter humanam, & hanc ferro munitam reformident. Ex salicum etiam ramis in castrorum constructione ligna connectunt, soliísque varijs in altum quantum aqua excrescere solet & vltra ostijs interiùs à solio in solium aptatis, machinam di­stinguunt, vt iuxta fluminis incrementa fluctuantes vndas (cùm voluerint) ab alto despicere valeant. Ex salicibus autem, vt per annos crescendo salicum saltus, hispidum exterius siluescat arbustum tota interiùs arte latente.

Hoc animal in aquis ad libitum perdurat,Ranae, Phocae, Castores, [...]. & sub e­isdem more Ranarum velutique Phocae pilosae, quae fluxum maris atque refluxum leuitate pilorum & his­pitate declarant, halitum fouet. Sub aquis igitur, indifferenter & sub dio, tria haec animalium gene­ra spiritum trahunt, súntque tibijs curtis, corpore la­to, caudis nullis vel quasi mutilatis, & talpis quo­dammodo [Page 180] siue melotis in corporis compositione con­formia. Notandum etiam quatuor haec solùm den­tes bestia praefert, oris anteriori parte duos supra, & duos inferiùs è contra, eísque latis plurimum & acu­tis tanquam dolabris vtitur ad secandum. Habent au­tem in proxima castris ripa scrobes subterraneas la­tibuláque in sicco munitissima: ad quae venator ex­plorans dum praeacutis sudibus desuper transpenetra­re molitur: ictum audiens & violentiam timens quàm citiùs ad castri munimenta se bestia confert: sed primò ad ipsum foraminis ingressum in ripa residens aquam exsuflat, pedibus scalpendo terram immis­cet & ex limpida visuíque peruia turbidam reddit & coenulentam, vt sic hostis à ripa cum fuscina fer­rea saltum obseruantis artem arte deludat. In eis autem regionibus, cum canes narium sagacitate se­quaces se nullatenus effugere posse praesentit, vt damno partis totum redimat, partem quam appeti na­turali industria nouit proijciendo, venatoris in con­spectu se ipsam bestia castrat, vnde & à castrando Castor nomen accepit. Praeterea si bestiam praeca­stratam canes iterum fortè prosequantur, ad emi­nentem se statim conferens locum, coxa in altum eleuata partem venatori quā appetit praecisam ostēdit. De quibus Cicero in Scauriana, redimunt se ex illa parte corporis propter quam maximè expetuntur. Iuuenalis, Qui se Eunuchum ipse facit cupiens euadere damno testiculi. Et Bernardus:

Sic igitur vt hinc pellem, quae in occidente quaeritur tueri valeat: illinc partis medicinalis quae in orien­te diligitur, largitione, totum quamquam tamen non totum conseruet, mirabili (ne dicam ingenio) vi qua­dam ingenita & quasi discretiua, venatoris astutiam vi­tare molitur. Notandum quoque quòd Castores cau­das habent latas & non longas in modum palmae hu­manae spissas, quibus tanquam pro remigio natan­do [Page 181] funguntur, cúmque totum corpus reliquum pilo­sum habeant, hanc partem omni pilositate caren­tem in morem phocae marinae planam habent & le­uigatam: vnde & in Germania Artoisque regioni­bus vbi abundant Beuers, caudis huiusmodi piscium vt aiunt, naturam tam sapore quàm colore sortitis, viri etiam magni & religiosi, ieiuniorum tempore pro pisce vescuntur. Videtur tamen quod iuris in toto quoad totum, hoc in parte quoad partem, nec pars à toto tanta generis diuersitate distare consu­euit. Transiuimus autem à castro praedicto versus pontem Stephani, Cruc Mawr. i. colle magno iuxta Aberteiui à sinistro latere relicto. Vbi Gruffinus fili­us Resi filij Theodori post obitum Anglorum regis Henrici primi in bello publico, de Anglorum popu­lo per necem nobilis viri Richardi Clarensis iuxta Abergeuenni (vt dictum est paulò antè) interempti, si­ne capite relicto: & ob hoc in impetu primo statim confecto, stragem non modicam fecit, in summitate collis eiusdem tumulus reperitur, quem se cuilibet staturae praestare conformem incolae testantur. Et si arma quaecunque vespere ibidem integra relinquan­tur, mane confracta vulgari assertione reperien­tur.

De transitu per pontem Stephani, per monasterium quoque de Stratflur, per Breui, & ecclesiam Paterni magni, cum N. S. Cap. 4.

APVD Stephani verò pontem ser­mone in crastino facto tam ab Ar­chiepiscopo, quàm Meneuensi Ar­chidiacono nec non & Abbatibus Cisterciensis ordinis duobus de Al­ba domo s. Ioanne, & Stratflur Si­sillo, qui nobis in partibus istis & vs­que in Nordwalliam fideliter astiterunt: plurimis quoque ad crucis obsequium allectis, ea nocte apud Stratflur moram fecimus. ¹ Progressis inde parum, montanis de Moruge magnis & immensis, quae Cam­bricè dicuntur Ellemith à latere dextro relictis, in siluae cuiusdam ora, obuiauit nobis Cyneuricus filius Resi iuuentute septus expeditissima. Adolescens ille flauus & crispus, pulcher & procerus vt patriae gentíque [Page 183] morem gereret, pallio tenui solùm & internula indu­tus, tibijs & pedibus nudis tribulos & spinas non for­midantibus: vir non arte quidem sed natura munitus, plurimum quippe dignitatis ex se praeferens, ex ad­iuncto parum. Sermone igitur tribus filijs adultis Gruffino sc. Malgoni & Cyneurico in praesentia patris ibidem facto, & altercantibus de crucis susceptione fratribus, tandem Malgo se cum Archiepiscopo ad Curiam regis iturum firma sponsione concessit. Et tam regis quàm Archiepiscopi consilio (nisi per ipsos stete­rit) obtemperaturum. Transiuimus inde per Landewi Breui, id est ecclesia Dauid de Breui, quae sita est in collis vertice, qui sub pedibus eiusdem Dauid praedi­cantis olim excreuerat: in ill s. Synodo magna episco­porum omnium & Abbatum Cambriae totius, nec non & cleri vniuersi ibidem vna cum populo collecta prop­ter Pellagianam haeresim, quanquam olim à beato Germano Altisidiorensi episcopo ab insula Britanni­ca deletam, his denuo in partibus recidiuo morbo re­diuiuáque peste iam tunc emersam. ² Vbi & vnanimi totius conuentus tam electione, quàm acclamatione ob tanti miraculi signum quamquam inuitus & re­nitens Dauid in Archiepiscopum est sublimatus:Supra li. 1. ca. 5. & li. 2. ca. 1. prae­sertim cum beatus quoque Dubritius in memorata vr­bis legionum curia, eidem paulò antè sua tam destina­tione quàm nuncupatione cessisset honorem: sede me­tropolitana ab vrbe legionum vsque Meneuiam ab hinc translata. Ea igitur nocte apud Lhan padarn Vawr. i. ecclesiam paterni magni mora facta, mane ad Chri­sti obsequium plures alleximus.Abbates laici Notandum autem quòd haec ecclesia sicut & aliae per Hyberniam & Wal­liam plures, Abbatem laicum habet. Vsus enim inole­uit & praua consuetudo, vt viri in parochia potentes primò tanquā oeconomi seu potius ecclesiarum patro­ni & defensores à clero constituti: postea processu temporis aucta cupidine totum sibi ius vsurparent: & terras omnes cum exteriore possessione sibi impuden­ter appropriarēt: solum altaria cum decimis & obuen­tionibus [Page 184] clero relinquentes. Et haec ipsa filijs suis cle­ricis & cognatis assignantes. Tales itaque defensores seu potius ecclesiarum destructores Abbates se vocari fecêre, & tàm nomen indebitum quàm rem quoque sibi assignari praesumpsêre. In hoc statu ecclesiam hanc inuenimus capite destitutam, veteri quodam & inueterato dierum malorum (cui nomen Eden Oen filius Gwaithvoed) se Abbatem gerente, & filijs eius­dem altari incumbentibus. Tempore tamen regis Hē ­rici primi Anglorum potestate per Cambriam vigente, Coenobium Sancti Petri Glouerniae, praedictam eccle­siam quietè possedit. Sed post obitum regis eiusdem Anglis expulsis, monachi quoque sunt eiecti, & more praefato tàm clerici interiùs quàm laïci exteriùs vio­lenter intrusi. Contigit autem regnante Stephano, qui successit Henrico primo, Militem quendam de Armo­rica oriundum Britannia, peragratis regionibus multis, vt variarum gentium tàm vrbes quàm mores discer­neret, huc tandem forte fortuitu aduectum esse. Cùm itaque die quodam festiuo ad missae celebrationem ad­uentum Abbatis tàm clerus quàm populus expectaret, demùm Abbati venienti cum alijs occursans, vidit tur­bam iuuenum venire circiter viginti more gentis ex­peditam & armis munitam: cumque quaerenti quis­nam illorum Abbas esset, virum quendam ostenderent cum lancea longa praecedentem: intuens in eum & admirans ait, Nunquid alium habitum aliúmue bacu­lum Abbas iste, quàm illum quem nunc praefert habet? Responderunt, nequaquam. At ille: Sat inquit hodie nouitatis vidi, sátque miraculiiam audiui. Et ab illa sta­tim hora reuersus, finem labori posuit & explorationi. Iactat autem gens haec & generatio praua, episcopum quendam ecclesiae istius (quia Cathedralis aliquando fuerat) a decessoribus suis interemptum. Et hac prae­cipuè allegatione in loco eodem ius sibi vendicant & proprietatem. Elegimus ita (que) has potius enormitates ad presens sub dissimulatione transire, quàm (nullo ìbi­dem quaerimoniā deponente) gentē iniquā exasperare.

De fluuio Devi, & terra filiorum Conani, cum N. S. Cap. 5.

ACcedentes igitur ad aquam Deu [...], quae Norwalliam secernit à Sudwallia: reuerso iam Meneuēsi episcopo cum Reso Gruffini filio, qui nos à Castro de Aberteini per Cereticam regionem vsque ad aquam istam laudabili in Principe liberalitate deduxit: Trans­curso nauigio flumine, & Meneuensi diocesi iam post terga relicta, terram filiorum Conani s. Merionnyth, & primam ea ex parte Venedotiae prouinciam, & episco­patum Banchoriensem intrauimus, apud Towyn per­noctantes. In crastino verò mane occurrit nobis filius Conani Gruffinus, quòd diutius Archiepiscopo venire distulisset humiliter & deuotè veniam petens. Transiui­mus eodem die nauigio bifurcum Mauiae flumen, vbi Malgo filius Resi, qui indiuiduum Archiepiscopo ad cu­riam Regis se comitem dederat, iuxta mare vadum in­uenit. Ea nocte iacuimus apud Lhanuair, id est, ecclesi­am Mariae in prouincia de Ardudwy. Haec autem terra Conani, & praecipuè Merionyth, omnium totius Cam­briae terrarum hispida magis est & horribilis. Habet e­nim montes altissimos, arctos tamen & in arcis mo­dum acutissimos, nec raros quidem, sed creberrimos & tanta inaequalitate consertos, vt in summis eorum ver­ticibus pastores confabulantes ad inuicem vel conuiti­antes, si cōcurrere fortè statuerint, à mane in vesperam vix conuenient. Sunt autem his in partibus lanceae lō ­gissimae, Sicut enim arcu praeualet Sudwallia, sic lanceis praestat Venedotia: adeò vt ictum hìc lancea cominùs datum ferrea loricae tricatura minimè sustineat. In cra­stino obuiauit nobis filius Conani iunior (cui nomen Meredythus) in transitu pontis cuiusdam cum plebe Prouinciae illius. Vbi quamplurimis ad crucem allectis, [Page 189] tandē vno de familia ipsius cruce signato iuuene perua­lido, es (que) familiarissimo, quoniam pallium cui crux as­sui debuerat tenue nimis & vile videbatur, cum vbetri­mo lachrimarum fonte, suum ei Meredythus pallium proiecit.

De Traeth Mawr & Traeth bachan transcursis, de Neuyn quoque, Caernaruon, & Banchor, cum N. S. Cap. 6.

TRansiuimus inde Traeth Mawr, Traeth Bri­tannicè sa­bulum signi­ficat, quod cùm spatiosè expanditur magnitudi­nis nomen asciscit. & Traeth bachan, id est, tractum maris maiorem & tractum minorem, vbi duo castra lapidea de nouo sita fue­runt: vnum in Euionyth versus mon­tana borealia, quod erat filio­rum Conani, cui nomen Deudra­eth: alterum verò, ex alia fluuij parte versus [Page 190] mare in capite Lhyn quod erat filiorum Oeni cui no­men Carn Madryn ¹.Traeth. Dicitur autem Traeth lingua Cam­brica, sabulum mari influente longiùs & se retrahente nudatum. Transieramus tamen aquas antea non igno­biles, Dissennith inter Mauiam & Traeth Mawr, Arthro in­ter Traeth Mawr & Traeth Bachan. Ea nocte iacuimus a­pud Neuyn, videlicet, vigilia Paschae floridi: vbi Merli­num Siluestrem diu quaesitum, desideratúmque Archi­diaconus Meneuensis dicitur inuenisse.

Iacet autem extra Lhyn insula modica quam Mo­nachi inhabitant religiosissimi quos Caelibes vel Coli­deos vocant. Haec autem insula vel ab aëris salubritate quam ex Hiberniae confinio sortitur, vel potius aliquo ex miraculo ex sanctorum meritis, hoc mirandum ha­bet, quod in ea seniores praemoriuntur, quia morbi in ea rarissimi: & rarò vel nunquam hîc quisquam moritur, nisi longa senectute confectus.Enlhy. Haec insula Enlhi Cam­bricè vocatur & lingua Saxonica Berdesey. Et in ea (vt fertur) infinita sanctorum sepulta sunt corpora. Ibíque iacere testantur corpus beati Danielis Banchorensis e­piscopi ². Plurimis igitur in crastino ad Archipraesulis sermonem cruce signatis, versus Banchor iter arripi­entes transiuimus per Carnaruon, id est, Castrum de Ar­uon. Dicitur autē Aruon, Arnon. prouincia contra Môn, eò quòd sita sit contra Monam insulam. Venientibus itaque no­bis ad vallem via duce, tàm in ascensu quàm in descen­su valdè praeruptam, cuncti ab equis dilapsi pedites por­reximus, ex condicto, tanquam Hierosolimitanae pere­grinationis (sicut tunc credebatur) iam instantis quae­dam praeludia facientes. Valle igitur transmeata cùm ad partem oppositam transcenderemus, fatigatis vni­uersis, in quercu quadam vi ventorum stirpitus auulsa & prostrata, quiescendi respirandíque gratia cùm Archie­piscopus resedisset, laudabilem in tanto támque graui­tatis autenticae viro, resolutus in iocunditatem circum­stantibus ait; Quis vestrûm in hac turba sibilando au­res delectare nunc praeualet fatigatas? Quod fessis ex itinere fieri solet difficile. Ipso verò se id posse si vellet [Page 191] protestante, auditur in silua propinqua sibilus auiculae dulcisonus, quam alij picum, alij veriùs aureolum dixe­re. Dicitur autē picus auicula lingua Gallica Spec dic­ta,Wood [...]. quae rostro robusto quercum perforans, maiorem vi­ribus ictus ingeminat ³.Goldfinch. Dicitur & aureolus auicula au­reo croceó (que) colore conspicua, dulcémque suo in tem­pore pro cantu sibilum reddens, quae & aureolus ab au­reo colore nomen accepit. Ad haec igitur quodam di­cente, nunquam philomenam partes istas intrasse: sub­iunxit Archiepiscopus modesta quadam subrisus signi­ficantia: philomena quidem sapienti freta est consilio, quae Cambriae fines non intrauit: nos autem insipienti, qui Cambriam & penetrauimus & circuimus. Ea igitur nocte moram fecimus apud Banchor Cathedralem vi­delicet Venedotiae sedem, à loci eiusdem episcopo de­center exhibiti. In crastino verò missa in principali al­tari ab Archipraesule celebrata, sedis eiusdem antistes cui nomen Guianus, à dextris altaris ad magnam tàm Archiepiscopi quàm aliorum plurium instantiam & importunam magis quàm persuasoriam, ad crucis sus­ceptionem est compulsus, cum magna suorum in ipsa ecclesia lamentatione, miserabilíque sub barbara qua­dam vociferatione vtriúsque sexus hominum tàm cla­more quàm moerore.

De Môna insula cum Notab. suis. Cap. 7.

HIS ita peractis, transiuimus in Mônam insulam, quasi miliaribus duobus inde di­stantem, breui maris brachio transnaui­gato. Vbi & iunior Oeni filius Rothericus cùm insulae totius necnon & terrarum adiacentiū populo nobis deuotus occurrit. Facta igitur in loco quodam non procùl à ripa confessione petrosis [Page 193] rupibus in theatri modum orbiculariter circumstan­tibus, ad sermonem Archiepiscopi & eiusdem loci Archidiaconi & interpretatis nostri Alexandri: Nec non & Abbatis de Stratflur Sisilli, multi de ple­be ad crucis obsequium sunt allecti. Sedebant au­tem in opposita rupe de familia Rotherici iuuenes electi quorum nullus allici potuit: quanquam tamen illas, mel frustra de petra elicere conantes & oleum de saxo, tàm Archiepiscopus quā alij praecipuè ad ipsos sermone directo, verbis suasorijs nec persuasorijs inui­tarent. Contigit autē pòst intra triduū, tanquam diuina vltione sequuta, quòd iuuenes hi cū alijs multis praedo­nes patriae persequerentur: qui statim à praedonibus cō ­fecti & in fugā dati, interemptis quibusdā, & alijs letha­liter vulneratis, crucem quā antea spreuerāt in carne si­bi inuicē iam vltronei affixerunt. Rothericus quo (que) qui sanguine sibi, propinquam, & in tertio gradu cognatā, Resi Principis filiam paulò antè incestuoso cōtubernio copulauerat, vt cōtra fratrū filios (quos exhaereditaue­rat) se Resi auxilio fortiùs tueretur: salutaribus Archie­piscopi monitis super hoc nō obtemperās, à tota quàm possederat terra in breui postmodum ab eisdē est eiec­tus. Vnde sibi illicitè sperauerat defensionē inde meritò reportans confusionem. ¹ Habet autem haec insula Mônae 343. villas, & pro tribus Cantredis reputatur.

2 Dicitur autem Cantredus composito vocabulo tam Britannica quàm Hybernica lingua,Cantredus. tanta terrae portio quanta 100. villas continere solet. Adiacent autē insu­lae Britanniae tres lateraliter diuersis ex partibus insulae, quae eiusdē ferè quātitatis esse perhibentur. Ab Austro Vecta, à zephiro Môna, à Circio Mania. Sed duae priores propinquiùs adiacent, modicis distincte maris intersti­tijs. Tertia verò quae Mania dicitur media inter Hyber­nicam Vltoniam & Scoticas Galouidias libramine iacens, remotiùs extenditur. Est autē Môna arida tellus & Sax­osa, deformis aspectu & inamoena, terrae de Pebidion (quae adiacet Meneuiae) exteriori qualitate simillima: verumtamen interiori naturae dote longè dissimilis.

[Page 194] Est etenim haec insula prae cunctis Cambriae fini­bus triticeo germine incomparabiliter foecunda: adeò vt prouerbialiter dici soleat lingua Britannica, Môn mam Cymbry: quod Latinè sonat, Mona mater Cam­briae. Quoniam alijs vndique terris deficientibus, haec sola gleba praepingui vberíque frugum prouentu Cam­briam totam sustentare consueuit. Sed quoniam in hac insula digna memoratu multa reperies, quaedam ex his excerpere, & hîc interserere non superfluum duxi.

Est igitur hic lapis humano soemori ferè confor­mis,Lapis Maen Mordhwyd. cui insita virtus hoc habet, vt spatio quanto­libet asportatus, proxima per se nocte reuertatur, sicut ab accolis pluries est compertum. Vnde & Hugo Co­mes Cestrensis qui tempore regis Henrici primi tam insulam istam quàm terras adiacentes viriliter occupa­uerat, ³ audita huius lapidis virtute, ipsum alij lapidi longe maiori ferreis cathenis fortiter ligatum proban­di causa procul in mari proijci fecit: qui tamen summo diluculo cum multorum admiratione pristino more suo in loco repertus est. Cuius rei occasione publico Co­mitis edicto prohibitum est, ne quis de caetero lapidem à loco mouere praesumat. Contigit aliquando rusticum quendam experiendi gratia ad femur suum lapidem li­gasse: sed putrefacto statim foemore ad locum pristi­num lapis euasit.

4 Est & in eadem insula collis saxosus non magnus & parum altus,Rupis audi­entium. cuius ex vna parte si clamaueris, ex al­tera nequaquam audieris, & vocatur ab incolis per an­tiphrasin Rupis audientium. In boreali quoque maioris Britanniae latere quod ab Humbro flumine, quasi trans Humbrum ab Anglis nomen accepit, est collis haud dissimilis: cuius ex vno latere si cornu altisonum vel tubae clangor experitur, opposito in latere non audie­tur. Est & in hac insula ecclesia Sancti Tefredauci confessoris, [...] S. Tefredauci. in qua Hugo Comes Slopesburiensis, cum semel vnà cum Comite Cesti [...]nsi, hanc insulam vi in­grederetur canes nocte quadam posuisset, insanos [Page 195] omnes manè recepit: Et ipsemet infrà mensem misera­biliter extinctus occubuit: accesserant enim ad insulae portum ab Orchadum insulis piratae in nauibus longis: quorum aduentum vbi Comes àudiuit, statim eis vs (que) in ipsum mare, forti residens equo animosè nimis oc­currit. Et ecce nauium princeps cui nomen Magnus primae nauis in prora cum arcu prostans sagittam di­rexit: Et quanquam Comes à vertice capitis vsque in talum pedis praeter oculos solum, ferro fideliter esset indutus: tamen dextro percussus in lumine, perfora­to cerebro in mare corruit moribundus. Quem cùm sic corruentem victor ab alto despiceret, superbè in vi­ctum & insolenter inuectus, dixisse memoratur lingua Danica, Leit loupe, quod latinè sonat, sine salire. Et ab hac in posterum hora potestas Anglorum in Môna ces­sauit. Nostris quoque temporibus Anglorum rege Henrico secundo in Venedotiam exercitum ducen­te: vbi & in arcto siluestri apud Coleshulle bellicam ale­am expertus est: classe in Mônam transmissa, cùm prae­dictae ecclesiae alijsqúe sanctorum per insulam locis spoliando, praedando, minimè deferrent, diuina sequu­ta vindicta, accolae tandem in aduenas, pauci in multos, inermes in armatos, subitò irruentes multis interemptis, multísque captis & in vincula datis victoria potiti sunt cruentissima. Quemadmodum enim Hybernica testatur topographia, sicut natio Hybernica necnon & Cambrica prae alijs gentibus praecipites in iram & ad vindictam in vita proni re­periuntur: [...] Sanctorum Cambriae. sic & in morte vitali, terrarum earundem sancti prae alijs animi vindicis esse videntur ⁵. Fue­rant autem duo nobiles viri, & eius qui scripsit haec auunculi cum alijs huc à Rege transmissi, Henricus scilicet Regis Henrici primi filius & secundi auuncu­lus ex nobili Nesta Resi filia in australi Cambria De­metiae finibus oriundus, & Robertus Stephani filius Henrici frater non germanus sed vterinus: vir qui­dem qui nostro primus tempore, alijs viam prae­bens, Hybernicam non longè pòst aggressus expug­nationem: [Page 196] cuius quoque praeconia vaticinalis depro­mit historia. Henricus igitur nimia fretus audacia bo­náque destitutus omnino sequela, cum magno suorum dolore inter primos lanceis confossus occubuit: Rober­tus verò de defensione diffidens, vix ad naues grauiter vulneratus euasit.

Est & insula modica collateralis Monae & ferè con­tinua, quam solùm Eremitae labore manuum viuentes deo seruientes inhabitant. De quibus hoc mirandum, quòd cum aliquibus fortè motibus humanis discordes ad inuicem inuenti fuerint, statim mures minutissimi (quibus abundat insula) escas eorum omnes & potio­nes tàm consumunt quàm corrumpunt. Cessante ve­rò discordia, continuò cessat & incommodum. Nec mirandum si dei famuli discordes interdum inuenian­tur: quoniam in Rebeccaevtero, Iacob & Esau bella ges­sere: Paulus & Barnabas contentiosè ab inuicem dis­cessere: Inter discipulos quoque Iesu facta est conten­tio, quis eorum videretur esse maior. Infirmitatis e­nim humanae temptationes sunt hae. Veruntamen & virtus plerumque in infirmitate perficitur, & fidei con­stantia tribulationibus augmentatur. Dicitur autem insula praedicta Cambricè Ynys Lenach. 1. insula ecclesi­astica propter copiam Sanctorum, quorum ibi corpo­ra iacent & hanc insulam foeminae non intrant.

Praetereà vidimus in Môna canem curtum, non na­tura quidem sed casu solo cauda mutilatum. Cuius & progenies plurima tàm à genitore descendens quàm genitura, similem iam naturalem pati defectum osten­sa est. Mirum enimuerò quòd solùm parenti casus ad­ijcit: hoc sibi prolem in posterum tanquam à natura conformare. Militem quoque in Anglia vidimus ex Deuoniae finibus oriundum, cui nomen Earthbaldus de quo contigit vt dum matris in alvo gestaretur, pa­tre partum penitus abnegante & matrem Zelotipiae causa ex sola suspicione fortiter accusante: puero in lucem prodeunte sola litem per se natura diremit. Fis­suram námque quam ictu lanceae militari exercitio per [Page 197] medium sub nare superius labrum genitor olim susce­perat, laudabili naturae miraculo eodem in loco ge­nitura praetendit. Earthbaldi quoque filium vidimus cui nomen Stephanus, eodem indicio patris casuali Iaesione tanquam in naturam iam conuersa. Item in Comite Alberico, Alberici comitis de Veer filio simi­le naturae miraculum vidimus. Cùm enim pater eius­dem matre iam praegnante, filia scilicet Henrici de Es­sexia ob ignominiosum patris euentum iam ad diuorti­um modis omnibus elaborasset, partu prodeunte, quem pater in oculo casuali laesione sustinuit, eadem in parte defectus in filio parentauit. Sed forsitan ex rei visae memoria quae per aspectum contrahitur & re­seruatur, huiusmodi proprietas in prolem descendit. Sicut de regina legitur, quae quoniam Aethiopem in thalamo depictum inspicere consueuerat, ex inopina­to Aethiopem peperit, quam & Quintilianus per pic­turam excusauit. Similiter & de ouibus varijs contigit, quas Labe nepoti suo Iacob de grege concessit, per vir­garum praefixarum variationem multiplicatis. Nec tantùm ex mulieris verumetiam ex imaginaria viri memoria partus interdum informatur. Compertum est enim de quodam, qui cum forte transeundo ho­minem inspiceret se antè & retrò continua passione mouentem, ad vxorem illicò accedens eámque cog­noscens, quoniam motionis illius memoria à mente prae admiratione excidere non potuit: eadem hora puerum ge­muit simili passione percussum.

De Conwy fluuio nauigio trans­curso, & Dinas Emrys cum N. S. Cap. 8.

REuersis à Mona Banchor iterum, o­stensum est nobis Principis Oeni se­pulchrum, qui in presbyterio coram altari cū fratre minore Cadualadro in spelunca duplici iacebant. Quan­quam tamen Oenus ob publicum cū consobrina incaestum à beato marty­re Thoma excommunicatus obierit. Iniuncto itaque loci illius episcopo vt visa opportunitate & occasione captata corpus ab ecclesia quantoties eijceret ¹: per littora maritima, hinc rupibus praeruptis, illinc flucti­bus aequoreis arctati, versus Conwey slumen marinis vndis non impermixtum, iter incunctāter arripuimus. Non procul ab ortu Conwey in capite mōtis Eryri qui ex hac parte in Boream extenditur, stat Dinas Emrys 1. promontorium Ambrosij, vbi Merlinus prophetauit, sedente super ripam Vortigerno. Erant enim Merlini duo iste qui & Ambrosius dictus est, quia binomius fu­erat, & sub rege Vortigerno prophetauit, ab incubo genitus, & apud Caermardhin inuentus: vnde & ab ipso ibidem inuento denominata est Caermerdhin 1. vrbs Merlini: alter verò de Albania oriundus, qui & Celido­nius dictus est, à Celidonia silua in qua prophetauit, & Siluester, quia cùm inter acies bellicas constitutus, monstrum horribile nimis in aëra suspiciendo prospi­ceret, [Page 203] dementire coepit, & ad siluam transfugiendo siluestrem vsque ad obitum vitam perduxit. Hic au­tem Merlinus tempore Arthuri fuit, & longè pleniùs & apertiùs quàm alter prophetasse perhibetur. Quid autem mortuo Oeno vel in extremis agente filij eius­dem prauo dominandi ambitu, fraterna non respicien­tes foedera, nostris diebus inter se gesserint, hîc prae­tereo. Illud autem quod nostris his diebus notabile censui, praetereundum non putaui. Oenus filius Gruf­fini princeps Nordwalliae inter multos quos genuit fili­os, tantùm vnum legitimum suscepit scilicet Ioruer­dum Trwyndwn (quod Cambricè simum sonat) agno­minatum, qui & filium similiter legitimum suscepit Leolinum. Hic in transitu nostro patruis suis Dauid & Rotherico, quos de consobrina sua cui nomen chri­stiana, Oenus susceperat, quamquam puer tunc du­odennis infestare coepit, & licet totam Venedotiam, praeter terram Conani, inter se pro herili protione diuisissent. Licet & praeter hoc, Dauid Anglicano fulci­retur auxilio, puta qui sororem regis Henrici secundi sibi matrimonio copulauerat: ex qua & filium quoque susceperat; tamen intra paucos pòstmodum annos de publico incoestu natos diuitijs pariter & diuitum auxilio fultos, legitimus iste terris omnino carens & thesauris à Venedotia tota diuina opitulante vindicta viriliter eiecit: Nihil eisdem nisi vltroneo motu, bo­norúmque virorum consilio misericorditer & ex pietate relinquens. Argumen­tum adulterinos & incoes­tuosos domino dis­plicere.

Demontanis Eryri, cum N. S. Cap. 9.

MOntana verò quae à Cambris Eryri ab Anglis verò Snowdone id est Niui­um montes dicuntur,Eryri. quae à terra fili­orum Conani paulatim incrementa suscipiunt & propè Degannwy in Bore­am se protendunt: contra Mônam ve­rò turribus aëreis nimis enormiter vsque ad nubes excrescunt, sub silentio non sunt praete­reunda. Tantae siquidem & tam immensae quantitatis esse perhibentur vt antiquo prouerbio dici soleat: Sicut Mônam insulam hominibus in annona, sic Eryri in pas­cuis, coactis in vnum armentis omnibus toti Walliae sufficere posse. Vnde & his pascuis illud Virgilianum ad­aptari potest,

In summis autem montium istorum verticibus duo la­cus reperiuntur, sua non indigni admiratione. Alter enim insulam habet erraticam,Lhyn & Dy­warchen. vi ventorum impellen­tium ad oppositas plerun (que) lacus partes errabundam. Hîc armenta pascentia nonnunquam pastores ad lon­ginquas subitò partes translata mirantur. Fieri nám (que) potuit vt pars aliqua ripae olim auulsa, salicum radici­bus aliorum (que) fruticum naturaliter insertorum vincu­lis astricta & colligata, paulatim postea per alluuionem incrementa susceperit: Et quoniam violenta ventorum rapacitate, quae loco tam arduo ferè continua reperi­tur, ad varias creberrimè ripas impellitur, firmas solo tenus & altas figere radices non permittitur. Alter verò miro & inaudito miraculo pollet: quia cum trium gene­rū piscibus abundet,Pisces mo­noculi. anguillis, trutis & perchijs: omnes in eo pisces monoculi reperiuntur: oculum dextrum ha­bentes & sinistro carentes Si rei tā noue tám (que) stupēdae [Page 210] rationem scrupulosus lector efflagiter, assignare non praesumo. Notandum & quod in Albania quoque duo­bus in locis, vno ad mare orientale & altero ad occi­dentale pisces marini qui Muluelli dicuntur monoculi reperiuntur, dextrum oculum habentes & sinistro ca­rentes. In eisdem montanis de Eryri aquila fabulosa frequentat,Aquila fa­bulosa. quae qualibet quinta feria lapidi cuidam in­sidens fatali, vt interemptorum cadauere famem sati­et, bellum eodem die fertur expectare: lapidémque praedictum cui consueuit insidere, iam propè rostrum purgando pariter & exacuendo perforasse.

De transituper Deganwy & Ruth­lan, sedem quoque Laneluensem, de viuo Sabulo & Coleshulle cum N. S. Cap. 10.

TRansnauigato deinde Conwey fluuio vel potius maris brachio sub Deganwy1, mo­nasterio Cisterciensis ordinis super Con­wey ab occidua fluuij parte à dextra relic­to, vsque Ruthlan nobile similiter castrum primaeui Oeni filij de consobrina Dauid super Cloyd fluuium via duce peruenimus: vbi & ab ipso ad instan­tiam eius magnam eadem nocte decenter exhibiti fui­mus.

3 Est fons non procul à Ruthlan in prouincia de Te­gengel,Fynon leinw. quem non bis tantùm die naturali more mari­no: vicissim & crebrò diebus & noctibus nunc vndis de­ficere, nunc exuberare certum est. Idem refert Trogus Pompeius, quod Garamantum est oppidum in quo fons ebullit, qui vicissim nocte diéque friget & feruet. Multis itaque mane ad Christi obsequium allectis, ad pauper­culam sedis Laneluensis ecclesiam parum inde distan­tem transiuimus,Lhanelwy. vbi & missa ab Archiepiscopo cele­brata [Page 212] iter incontinenti agressi sumus, & per diuitem venam fructuosúmque argenti scrutinium, vbi pecuni­am scrutando itum est in viscera terrae, transeuntes in ce­lula de Basinwerk pernoctauimus⁴. In crastino verò lon­gum viuúmque per loca Sabulum non absque formidi­ne permeantes, Siluestria de Coleshulle. 1. carbonis col­le, à dextra reliquimus: vbi Anglorum rex Henricus fecundus nostris diebus cum primò Walliam hostiliter intrauit, iuuenili impetu & inconsulto calore, arctum illud Siluestre penetrare praesumens, cum detrimen­to suorum & damno non modico ambiguam bello­rum aleam expertus est.H. 2. ter Wal­lia ingressus est armatus. Ter enim praedictus Rex in manu forti Walliam intrauit. Primo Nordwalliam prae­nominato in loco: Secundo Sudwalliam per maritima de Guladmorgan & Gouber viam versus Caermarthin & vs­que Peucadair intrando, & per Elenith & Melenith re­uertendo: Tertio verò Powisiam apud Oswaldestre. His autem expeditionibus cunctis Rex ideo minimè profecit, quoniam probis patriae viris proceribús­que Prouinciae gnaris & peritis, fidem non habuit: solùm in his viros à Marchia remotos, mores gentis & modos prorsus ignorantes, consiliarios habens principales. In qualibet nimirum expeditione sicut artifici credendum in sua facultate: sic horum praeci­puè standum est arbitrio, qui circa similia patriae negotia conuersati diutius & vsitati, mores gentis & modos agnoscunt: Quorumque magnopere re­fert vt gens inimica quacum ex crebris belli diu­tini conflictibus hostilitatem plurimam & odium im­placabile contraxerunt: eorundem opera vel debili­tari possit vel deleri, sicut in vaticinali historia decla­rauimus.

In hac eadem silua de Coleshulle interfecto iuuene quodam Cambrensi per exercitum praedicti regis transeunte,Canis grati­tudo erga dominum, vi­de supra li. 1. cap. 7. pa. 124 leporarius eiusdem inuentus est per oc­to ferè dies absque cibo domini cadauer non deser­uisse, sed illud à canibus, lupis, & auibus prorsus in­demne fideliter & admiranda in bruto dilectione [Page 213] conseruasse. Quis itaque patri filius? Quisue Eury­alo Nisus? Quis Tydeo Polynices? Quis Pyladi Ore­stes, hunc dilectionis affectum exhiberet? Ob hu­ius igitur euentus gratiam leporariíque fauorem, di­utina ferè iam fame confecti, ab Anglorum popu­lo Cambriae gentibus inimicissimo corpus iam foeti­dum debito humanitatis officio est tumulatum.

De fluuio Deua transcurso & Cestria, cum N. S. Cap. 11.

TRansuadato tandem Deua fluuio sub Cestria (quem Cambri Douerdwy di­cunt) feria tertia ante Pascha die videlicet absolutionis, Cestriam ve­nimus. Sicut enim Vaga ab Austro sub castro Strigulensi, sic Deua à Bo­rea sub Cestrensi Walliam ab An­glia [Page 217] secernit & separat. Item vt asserunt accolae aqua ista singulis mensibus vada permutat, vt vtri finium Angliae scilicet an Cambriae, alueo relicto magis incu­buerit: gentem illam eo in anno succumbere & alte­ram praeualere certissimum prognosticum habent. Fluuius iste de lacu quodam cui nomen Penmelesmere originem ducit, & cum salmonibus fluuius abundet, nunquam tamen in lacu pisces huiusmodi reperiuntur. Hoc etiam de eodem fluuio notabile reperies: quòd pluuijs nunquam, frequenter autem & ferè semper ventis exuberat.

Imperatorem quoque Romanum Henricum se iac­tat haec vrbs habere sepultum. Qui quoniam suis die­bus tàm patrem carnalem quàm etiam spiritualem summum pontificem scilicet Paschalem incarceraue­rat, demùm poenitentia ductus & vltroneus exul effe­ctus sanctam in eremo finibus istis vitam (vt fertur) consummauit. Similiter & Haroaldum Regem se ha­bere testantur: qui vltimus de gente Saxonica Rex in Anglia, publico apud Hastinges bello cum Norman­nis congrediens, poenas succumbendo periurij luit, multísque (vt aiunt) confossus vulneribus, oculóque sinistro sagitta perdito, ad partes istas victus euasit, vbi sancta conuersatione cuiusdam vrbis ecclesiae iugis & assiduus contemplator adhaerens, vitàmque tan­quam Anachoriticam ducens, viae cursum (vt credi­tur) foeliciter consummauit. Ex vtriusque (vt fertur) vltimi articuli confessione, veritas antea non comper­ta, demùm prodijt publicata.

Vidimus, quod in oculis nostris nouum, apparuit caseos ceruinos. Comitissa námque & comitis mater ceruas habens domesticas, ex earundem lacte coagu­lato tres caseos modicos expressos & fiscella formatos Archiepiscopo praesentauit.

Eisdem quoque finibus his nostris diebus visa est vacca ceruina, ad vaccam enim ceruus accesserat: vnde & vacca ceruina processit: parte enim anteri­ore tota vsque ad inguina bos erat, coxas subinde [Page 218] cum cauda & tibias & pedes expresè cum pilosita­te & colore ceruinos habens. Sed quia plus peco­ris quàm ferae praeferebat inter armenta resedit. Contigit eisdem in partibus nostris quoque tempo­ribus canem ex simia pregnantem, catulos tandem produxisse parte anteriore tota simiam praeferen­tes, in canem verò versus posteriora descendentes: quos cùm aulae militaris custos rusticus intueretur, prodigiorum nouitate stupescens, & tam deformes bi­formis naturae formas abhorrens, baculo quem manu gestabat, non absque damno proprio, & domini (re comperta indignatione quamplurima) cunctos statim interemit.

Visa est & in vrbe Cestrensi nostris diebus mulier manca manibus carens à natiuitate,Muher mani­bus carens. cui tamen contra defectum istum tale natura remedium dederat, vt pe­des tàm flexibiles tàm delicatè articulatos haberet, quod articulorum proceritate pariter & flexibilitate, non minùs subtiliter quàm aliae mulieres acu suere cō ­sueuerit. Et quicquid filo ac forfice manibus fieri solet, citra defectum omnem, cum intuentium admiratione pedibus ista complet.

De transitu per Album monaste­rium & Oswaldestree, Powisiam quoque, Slopesburiam, cum N. S. Cap. 12.

HIC itaque Paschali festo debita solemni­tate completo,Archiepisco­pus hic fuit extra pro­uinciam su­am in pro­uincia nimi­rum Ebora­censi. multis quoque ad Archi­episcopi monita cruce signatis, versus Al­bum monasterium iter aggressi sumus. Et inde versus Oswaldestree: vbi tanquam in ipsa regionis Powisiensis ora occurrerunt nobis Powisiae principes, Gruffinus Madoci filius & Elissa, & alij cum populo terrae suae¹; vbi nonnullis ad crucem allectis. Ab episcopo námque loci illius Reinerio multitudo fu­erat ante signata². A Gruffino terrae illius principe consobrina sua Anchareta: s. Oeni principis filia quam publico gentis illius vitio, diu pro vxore tenuerat, co­ram Archipraesule palam abiurata³. Apud Oswaldestree, id est, Oswaldi arborem pernoctauimus, à Gulielmo Alani silio iuuene nobili ac liberali ad importunam e­iusdem instantiam Anglicanae sumptuositatis more splendidè nimis & lautè procurati. Acciderat autem his in partibus paulò antè Reinerio episcopo crucem prae­dicante, iuuenem quendam perualidum, cùm à socijs cruce signatis, ad eiusdem signi susceptionem cum in­stantia magna verbis suasorijs inuitaretur, demum re­spondisse: priusquam, inquit, Domini mei mortem hac lancea quam manu gesto vindicauero monitis non ac­quiescam, Oenum significans Madoci filium virum e­gregium ab Oeno de Cevelioc consobrino suo dolosè nuper & scelerosè peremptum.Lancea mi­raculosè cōfracta. Et inter loquen­dum, cum ira vindice deferuens, lanceam forti­ter excuteret, ipsa fortè ex vtraque manus ex­cutientis parte confracta statim in terram decidit, tantùm trunculo quem manu claudebat eiremanente. [Page 222] Quo prognostico perterritus plurimùm & consterna­tus, tanquam certissimo cruci [...] suscipiendae signo, pro­uocatus crucem illicò sponte suscepit.

In hac tertia Walliae portione quae Powisia dicitur,Equi ex His­pania in Cā ­b [...]am delati. sunt equitia peroptima, & equi emissarij laudatissimi, de Hispaniensium equorum generositate, quos olim Comes Slopes buriae Robertus de Belesmo in fines istos adduci curauerat, orginaliter propagati. Vnde & qui hinc exeunt equi, cum nobili formae pictura ipsa pro­trahente natura, tàm membrosa sua maiestate, quàm incomparabili velocitate valdè commemorabiles re­periuntur.

Hic Anglorum Rex Henricus secundus cum expe­ditione quanquam inutili, sumptuosa tamen & nobili nostris temporibus Powisiam intrauit. Vbi demembra­ [...]s solùm obsidibus, quos antea susceperat, subita & in­opinata pluuialium aquarum inundatione, frustrá re­uerti compulsus est⁴. Die nám (que) praecedente Anglica­nae exercitus satrapae Wallensiū ecclesias aliquot cum villis & coemiterijs igne apposito combusserunt. Vnde & Oeni magni filij cum expedita exercitus iuuentute patrem aliósque principes suos super hoc acriter com­mouerunt, dicentes & asserentes se Anglorum ecclesijs de cetero nuilatenus deferre velle. Cúm (que) totus prope­mo [...]ū in hoc coūmuniter assentiret exercitus, solus Oe­nus vt erat vir in gente sua moderantiae magnae & sapi­entiae, sedato tumultu, demum in huiusmodi verba pro­rupit: ‘Mea quidem in hanc sententiam non concordat opinio, gratulari námque potiùs ob hoc & gaudere de­bemus, quia cum Anglis nisi diuino fulciamur auxilio, longè impares simus: ipsi in hoc facto deos quoque (qui & se & nos potenter vindicare praeualent) inimicos cō ­stituêre: Proinde & deuotè domino compromirtamus nos ecclesijs locísque sacris maiorem solito reuerentiā exhibituros & honorem.’ Quo facto praescriptam nocte sequente diuinitus emissam sensit Anglorum exercitus vltionem. Progressi sumus inde versus Slopesburiam à Sabrinae fluuio complexam: vbi & diebus aliquot re­creandi [Page 223] respirandíque gratia perendinauimus. Et tàm ad Archiepiscopi monita quàm ad gratiosos Archidia­coni Meneuensis sermones ad crucis obsequia multos alleximus. Oenum quoque de Ceuelioc quia solus in­ter Walliae principes Archipraesuli cum populo suo non occurrerat, excommunicauimus. Oenus iste prae alijs Cambriae principibus & linguae dicacis extiterat, & in terrae suae moderamine ingenij perspicacis. Hîc autem cum Anglorum rege Henrico II. quoniam primatibus gentis suae viris semper ferè contrarius esse, Regíque fi­deliùs adhaerere videbatur, familiaritatem contraxerat plurimam. Vnde & aliquando cum Rege apud Slopes­buriam in mensa sedens, cum ei de panibus proprijs v­num in honoris (vt assolet) & amoris signum Rex misisset: ipse statim in regio conspectu tanquam elee­mosynarium panem in frusta concidit: & eleemosina­rij more primo remotiùs exposita, deinde singulatim retracta comedit vniuersa. Cuius rei rationem cum rex requisisset: Respondens Oenus sub risus modici simu­latione; Domino (inquit) meo morem in hoc gero: Subtiliter & acutè in regem, qui ecclesiasticos honores vacantes diutius in manu tenere consueuerat, ambitus & auaritiae notam intorquens.

Notandum hîc quoque quod viri tantùm nostris diebus in tribus Walliae partibus,Viri nobiles Cambriae huius visita­tionis tem­pore. iustitia, pruden­tia principalíque modestia regiminis emicuere: Oe­nus Gruffini filius in Venedotia: Meredyth nepos eius­dem, filius Gruffini quem fata festina surripuere in Sud­uallia: Oenus iste de Ceuelioc in Powisia. Duo verò lar­gitatis eximiae praerogatiua enituere, Cadwaladarus filius Gruffini in Venedotia: et Gruffinus de Maelor fili­us Madoci in Powysia: Resus autem Gruffini filius in Sudwallia, libertate & animositate laudem meruit. In Venedotia verò Dauid Oeni filius: & in Sudwalliae finibus de Morgannoc, Hoelus filius Ioruerth de vrbe legionum aequa se inter Cambros & Anglos trutina librantes fi­dem integram & opinionem seruauerunt.

De transitu per Wenloch, Brumfeld, Ca­stellum de Ludlow, & Leonis monasterium, vs (que) Hereford. Cap. 13.

PRofecti sumus inde versus Wenloch, per arctam viam & praeruptam, quam malam plateam vocant. Hîc autem contigit nostris diebus, Iudaeo quodā cum Archidiacono loci eiusdem cui cognomen Peccatum & Decano cui nomen Diabolus versus Slopesburiā [...]ter agente, cum Archidiacono fortè referente audiret, Archidiaconatū suum ab hoc loco qui mala platea di­citur, incipere, & vsque ad malum passum versus Cestri­ [...]m durare: considerans & intelligens quoque tam Ar­chidiaconi cognomen quam & Decani agnomen, lepi­ [...]è satis & facetè subiecit: Mirum, inquit, si ab hac vn­quam patria me mea sors reducat incolumem, cuius [...]uippe Pecatum Archidiaconus, Diabolus Decanus, [Page 226] Archidiaconatus verò mala platea introitus, & malus passus exitus.

Transiuimus autem à Weneloch per Cellulam de Brumfeld: per nobile Castrum de Ludlow2: per Leonis monasterium vsque Herefordiam, Melenyth & Eluel à dextra relictis: à puncto quo per Walliam laboriosum hoc iter arripuimus, tanquam in circino circumeundo, ad punctum denuòiam reuersi.

In huius itaque legtionis longo laudabilíque la­bore,3000. viri funt cruce insigniti, in hac legatio­nc Cambriae. circiter tria virorum millia crucis signaculo sunt insigniti laanceis & sagittis expeditissima martiís (que) ne­gotijs exercitatissima: solam cum hostibus fidei con­grediendi moram cōmuniter accusantia: fructuosè qui­dem Christi obsequijs, ac foeliciter obligata, si salutife­rae crucis expeditio tàm expeditè fuisset tantáque ma­turatione profecta, quanta fuerat tàm diligentia quàm deuotione collecta. Porrò occulto Dei iudicio sed nun­quam iniusto Imperatori Romano viae: regibúsque no­stris discordiae data sunt impedimenta: regi Siculo, qui prae cunctis terrae regibus, terram sacram annonis & a­limētis in tantae desolationis articulo sustentabat, mors inopinata & intempestiua: & mortis sequela Princi­pum nostrorum grauis ob regni iura deceratio: Gra­uissima fidelium populi transmarinis interea partibus same & inedia miserabiliter afflicti, medios inter ho­stes expectatio. Veruntamen vt intellectum fortè prae­beat vexatio: vt aurum igne probetur: & virtus infir­mitate firmetur, haec accidere permittuntur. Aduer sitas quippe (Gregorio testante) quae bonis votis ob ijcitur, probatio virtutis est, non iudicium reprobatio nis. Quis enim nesciat quàm prosperum fuit quò Paulus Italias vergebat, & tàm vehemens naufragiu [...] pertulit? Sed nauis cordis in maris fluctibus integ [...] stetit.

Descriptio Baldwini Cantuar. Archiepiscopi. Cap. 14.

EIus autem cuius legationis insignia, & quasi peregrinationis sanctae prae­ludia succincta breuitate praelibaui­mus; tàm interioris hominis quàm exterioris proprietatem exprimere, praeter rem ne putetur. Erat ita (que) vir fuscus, vultu simplici ac venusto, sta­tura modica, pro corporis captu habitudine bona, ad tenuitatē tamen quàm ad corpulentiā magis accōmo­da. Erat enim vir modestus ac sobrius, vir abstinentiae magnae & cōtinentiae tantae, vt vix vnquā in ipsum quic­qùam sinistrū ausa fuisser fama praesumere, vir sermone parcus, iracūdia serus, cunctis propemodū naturae mo­tibus vel dotibus tēperatus: erat quippe velox ad audi­endū, tardus ad loquendū & tardus ad irā: literarū stu­dijs à puerilibus annis affatim imbutus, & iugū domini ab adolescentia portans, moribus & vita eminēs in po­pulo lucerna suit. Vnde & Archileuitae quem Canonicè adeptus fuerat, cedens honorē & sponte deserens, mū ­díque pompas alta mente despiciens, Cisterciensis or­dinis habitum sancta cum deuotione suscepit. Et quo­niam moribus olim plusquam monachus extiterat, in­fra anni terminū Abbas effectus: & intra paucos post­modum annos in episcopum, deinde in Archiepiscopū est sublimatus, tanquam super pauca fidelis inuentus & ob hoc supra multa constitutus. Caeterùm quoniam (vt ait Tullius) Nihil simplici in genere omni ex parte perfectum natura expoliuit: innatae benignitatis man­suetudinem, quam priuatus exercuerat, in potestate non exuens, tantùm baculo sustentans, & nō virga ca­stigās, tanquā vbera dans matris, & nō verbera patris: remissionis in publico graui cū scandalo notam incur­rit. ‘Adeò nempè lenitatis in ipso tepor ac torpor, pa­storalem [Page 229] storalem penitùs rigorem absumpsit, vt melior mona­chus simplex quàm Abbas, melior episcopus quàm Ar­chiepiscopus fuisse videretur. Vnde & eidem Vrbanus Papa quandóque scripsisse recolitur in hunc modum Vrbanus seruus seruorum Dei Monacho feruentissimo, Abbati calido, Episcopo tepido, Archiepiscopo remisso salutem, &c.’

Inter primos Thomae martyris¹ successor hic secundus audita saluatoris & salutiferae crucis iniu­ria, nostris proh dolor diebus per Saladinum irroga­ta, cruce signatus, in eiusdem obsequijs tàm remotis fi­nibus quàm propinquis, praedicationis officium virili­ter assumpsit. Et postmodùm iter arripiens nauigióque fungens, apud Marsiliam transcurso tādem Pelagi pro­fundo, in portu Tyrensi incolumis applicuit: & inde ad exercitum nostrum obsidentem pariter & obsessum A­conem transiuit: vbi multos ex nostris inueniens, & ferè cunctos principum defectu, in summa desolatione iam positos & desperatione: alios quidem longa ex­pectatione fatigatos: alios fame & inopia grauiter af­flictos: quosdam vero aeris inclementia distemperatos diem foeliciter in terra sacra clausurus extremum, sin­gulos pro posse vinculo charitatis amplectens, sumpti­bus & impensis, verbis & vitae meritis, confirmauit. Cu­ius cum vniuerso fidelium coetu, vias, vitas & actus, di­rigat in veritate, & ad gloriam nominis sui fideí (que) pal­mam quam ipse plantauit, manus eorum ad prae­lium doceat, & digitos eorum ad bellum, ille qui solus via, veritas, est & vita: via sine offendiculo, veritas sine ambiguo, vita sine fine.