Corona Arturij.

BRitannica adfirmat historia Ar­turium infulis regni decimo quin to aetatis suae anno initiatū fuisse à Dubritio vrbis Legionum epis­copo. Ioannes Aureae scriptor historiae videtur octodecim ad­numerare annos Arturio regiam sedem conscendenti. Scalaechronica, cuius libri, vt cō iectura ducor, quidam Graius autor fuit, aiunt Artu­rium coronae insignia Ventae accepisse. Pictorum & Scotto rum duo reguli Lotho, cui Anna soror Aure­lij Ambrosij regis Britannorum nupserat, & Conra­nus cui Ada soror Annae coniunx data fuerat, coepé­runt tam laetis Arturij successibus inuidere: nam v­terque, sed praecipuè Lotho, ad Britanniae imperium aspirabat. Hinc factum postea vt ille, adiuncto sibi Osca, alias Occa homine impurissimo, bellum Artu­rio intulerit. Tandem ad manus peruentū est, victus (que) Pictus peioreis partes tulit, partim Hoeli inuictissimi praesidio, qui tunc ducem ibi agebat. Libellus de imperio Britannorum, & Anglorum in Scottos beneficia­rios adfirmat hanc victoriam Eboraci ab Hoelo par­tam: vt (que) deuictis Scottis antiquas sedes precibus motus Arturius reliquerit sub Augusello suo, quem eis regulum praefecit. Naec sors melior Saxones excepit, interfecto Colgrino duce, Baldrico autem, & Chel­drico fugientibus. Victoriam secuta est concordia. Lotho se Britanno dedidit. Mordredus, & Gallo­ambie [...] [Page 3] uinus filij Lothonis ex Anna, fauorem Arturij miris ambiebant modis, & tandem familiares illi facti sunt. Duxerat interea Arturius Guenheram Cadori Co­riniensis alumnam rarae, formae foeminam. Deinde & Saxones bellis cruentissimis contudit.

Duodecim bella ab Arturio gesta.

NEnnius Britānus bonae, & antiquae fidei scriptor inter alios multos lu­culentissimam eius bellorum menti­onem facit: cuius verba quanuis li­brariorum incuria, & temporis in­iuria aliquantulū luxata sint, tamen, quia ad rem praesentem plurimum faciunt, & venerandam quandam secum adferunt an­tiquitatem, lubet hîc apponere, & suo ordine. Artu­rius pugnauit contra illos, videlicet Saxones, cum re­gulis Britonum: Sed ipse Dux erat. Primum bellum fuit in ostio fluminis Glein, alias Gledy. Secundum, tertium, quartum, & quintū super aliud flumen quod vocatur Dugles, quod est in regione Linueis. Sextū super flumen quod vocatur Bassas. Septimum fuit in sylua Caledonis, id est Carcoit celidon. Octauum in castello Guinion. Nouum bellum gestum est in vrbe Legionis. Decimū in littore quod vocatur Traitheu­rith, alias Rhydrhwyd. Vndecimum in monte, qui dicitur Agned cathregonion. Duodecimum in mon­te Badonis in quo multi corruerūt vno impetu Ar­turij. Hactenus Nennius Ioannes aureae scriptor hi­storiae haec eadem de bellis duodecim aduersus Saxo­nes comprobat. Aluredus etiam Fibroleganus histo­ricus [Page] similia narrat. Atque adeò haec sunt Hērici Ve­nantodunensis verba. 2. historiae suae libro. Arturius belliger illis temporibus Dux militum, & regulorum Britāniae contra Saxones fortissimè pugnabat. Duo­decies dux belli fuit: duodecies victor. Et ibidem. Haec autem bella, & loca bellorum narrat quidam hi­storiographus. Videtur hîc Venantodunensis inci­disse in Nennij historiolam, cuius nomen exemplari, vt videtur, non erat adscriptum. Hinc silentium illud. Neque erat libellus ille id tēporis in manibus frequēs, & nostra hac aetate planè rarissimus. Tantum tria eius exemplaria me vidisse memini. Ioannes Rhesus anti­quitatis amator, atque idem sedulus illustrator habet libellum Gildè titulo inscriptum, qui quantum ego, ex eius oratione colligo, non Gildam, sed Nennium parentem habuit. Elenchus bibliothecae Bellici mona­sterij Gildae historiam inter suos numerabat thesau­ros. Sedulò quaesitus à me liber, at nō inuentus tamē. Fama praedicabat exemplar Brecheniacū translatum fuisse. Haec obiter inserui. Nunc repetenda bella. Scri­ptor non inelegans vite D. Dubritij archiepiscopi vr­bis Legionum talia commemorat. Perempto tandem per venenum Aurelio rege, & regnante paucis annis Vthero eius fratre, Arturius filiu [...] eius, ope Dubritij successit: qui Saxones audacter pluribus praelijs ag­gressus est, nec tamen illos à regno funditus extirpa­re potuit. Subiugauerant enim sibi Saxones totam partem insulae, quae ab Humbro flumine vs (que) ad Cat­tenessinum aequor protenditur. Ea propter conuoca­tis regni primatibus, quid potissimum cōtra pagano­rum Saxonum irruptionem faceret, cōsuluit. Com­muni [Page 4] tandem consilio mittit ad Armoricam, id est minorem Britanniam ad Hoelum regem nuncios, qui ei calamitatem Britanniae notam facerent. Qui cum quindecim millibus armatorum Britanniam ueniens ab Arturio, & D. Dubritio honorificè susceptus ad vrbem Lindocollinum à Saxonibus obsessam profi­ciscētes, commisso bello, sex millia Saxonum vel sub­mersi, vel telis percussi perierunt. Caeteri uerò ad ne­mus Caledonis fugientes à Britannis obsessi ad dedi­tionem coacti sunt: & susceptis obsidibus de tributo annuatim soluendo cum solis nauibus eos patriam re­petere permisit. Elapso paruo déinde tempore, pera­ctae pactionis Saxones puduit, & viribus reparatis foedus suum irritum fecerunt, vrbem (que) Badonis ob­sidione vallant, quae nunc Bathonia dicitur: quo au­dito Arturius congregato exercitu, conspectis hostiū castris, sic alloquitur. Quoniam impijssimi Saxones fidem mihi obseruare dedignantur, ego fidē Deo meo seruans sanguinem ciuium meorum vlcisci conabor. Proditores ergo istos viriliter aggrediamur, quos procul dudio, susfragante Christo, cum votiuo ttium­pho deuincemus: Et irruens in Saxonum cuneos ad­iutus Dubritij precibus multa milia prosternendo vi­ctoriam obtinuit, & paucos, qui stragem aufugerant, ad deditionem coegit. Boccatius in libro de stagnis, & paludibus sic scribit. Murais stagnum est Arturij Britonum regis victoria clarū. Aiunt enim Scottos, Pictos, & Hibernienses ab eodem in stagno obses­sos, in deditionem coactos. Idem libro octauo de vi­ris illustribus illustrem Arturij facit mentionem, re­ligione quadam ductus, ne tantum, talem (que) virum in­grato [Page] praeteriret silentio. Ne (que) hic à nostro aliena in­stituto sunt, quae in chronicis cuiusdam Diuionensis compàrent. Cerdicius cum Arturio cōsligens saepius, si vno mense vinceretur, in alio mense acrior surrexit ad pugnam. Tandem Arturius taedio fatigatus post duodecimum annum aduentus Cerdicij, fidelitate sibi iurata, dedit ei Auoniā meridianā, & Somariam, quā partem vocauit Cerditius Visisaxoniam. Gulielmus à Meildulphi curia scriptor tum elegans, tum erudi­tus, & quod in historia primum fidelissimus, haec de Arturio primo de regibus Britannicis libro infert. Etiam tum profectò pessum issent, Britannos intel­ligit, nisi Ambrosius solus Romanorū superstes, qui post Vortigernum monarcha fuit, regni intumescen­teis barbaros eximia bellicosi Arturij opera pressis­sit. Huc etiam pertinere videntur haec, quae in Gildae Britanni fragmentis ad hunc leguntur modum. Vi­res capessunt Britanni victores prouocantes ad prae­lium, quibus victoria, Domino annuente, ex voto cessit. Ex eo tempore nunc ciues, nunc hostes vincebāt, vt in ista gente experiretur Dominus solito more praesentem Israhelem, vtrū eum diligat, an non, vs (que) ad annum obsessionis Badonici montis, nouissimè (que) fermè de furciferis non minimae stragis, qui & meae natiuitatis est. Haec ille. Ecce adest calumniator, & fe­roculus á me rationem exigit, cur Gildas Arturij, si tum fuit, hîc non meminerit. Ad haec respondeo me inferius de Gilda dicturum. Interea meminerit aduersarius Gildam tempore Badonici belli infantulum fu­isse: quo nomine, & eius res gestae, aut non ab eo, aut leuiter admodum intellectae. Gulielmus à Meildulphi [Page 5] curia paulò superius ita honorificū contulit Arturio testimonium, vt parum abfuerit, quin, si non superio­rem, aequalem cum Ambrosio statuerit. Nennius uerò non malae fidei autor tantum praestitit in gratiā Aurelij Ambrosij, quantum Gildas in Arturij: nem­pe vt illius omisso nomine, huic, & merito decus om­ne Badonici belli integrè attribuat. Sed neque hi soli hoc praestant. Numerus est bonorum autorum, qui idem autoritate quadam iusta cōfirmant: Nisi interim tam iniquus sit censor, vt nihil admittat, quantumuis fidele, quod non spiret Ciceronianum, aut Liuianū, cum ipse potius interim spiret nescio quid Aemilia­num, id quod mihi non displicebit, vbi eum hoc inge­nuè fateri intellexero. Interea recitabo Ioannis, qui auream scripsit historiam, de Arturio testimoniū. Hoc annó decimo Cerdicij regis Visisaxonum surrexit apud Britones Arturius belliger.

Arturij in Gallos expeditio.

BRitannicae historiae liber sextus fu­sè loquitur de rebus ab Arturio in Gallia gestis: quam non ante petijt▪ quàm maturo, vt tum quidem vide­batur, consilio Britanniae immuni­tati prospexerat. Erat ei nepos qui­dam Mordredus nomine, filius Lothonis Pictorum regis, & Annae sororis Aurelij Ambrosij regis Bri­tanniae. Huic, quia ei sanguine, & familiaritate fuerat coniunctissimus, omne regnū suum, vna cum Guen­hera suauissima cōiuge concredidit. Erat enim Mor­dredus [Page] fortitudinis nomine commendatissimus, tum praeterea ingenio acri, & gerendis rebu expedito: quas virtutes, nisi libidine dominandi flagrantissima, sed interim prin [...] [...]iô ob metum tacita, & adulterij nota obscurasset, meritò quidem inter clarissimos vi­ros numerandus esset. Iam Galliam Arturius inuafe­rat, & debellatis regulis virtutis suae specimen vel il­lustre ostenderat. Ecce adfuit tyrannus immanis, tru­culentus, ferox, qui Helenam neptem Hoeli Armo­ricani raptam, & ex Britānia abductam, ad littus Gal­licum vitiauerat, vnde & obijt. Non tulit Arturius tā insignem Helenae factam contumeliam, & statim ty­ranni iugulum petijt, ac mōstrum ingens, horrendū (que) è medio sustulit. Nec multo post ab Hoelo erectus Helenae sacer tumulus in insula qua perijt, & Tumba Helenae loco nomen aptè inditum, quod vel hodie seruat, Chronica Diuionensis scriptoris magna Arturi­um laude in Gallia militantem huiusmodi verbis at­tollunt. Arturius per nouem annos Galliam sibi sub­iugauit, commisso regno, & regina sua Mordredo nepoti suo. Ille verò regnare appetens, sed solum Cer­dicium timens dedit ei vt sibi faueret septem alias pro­uincias Sudofaxoniam, Sudorheiam, Berrochiā, Vi­lugiam, Duriam, Deuoniam, & Coriniam. Cerdicius autem his consentiens fuas prouincias accitis Anglis instaurauit, & coronatus est more gentili apud win­toniam. Mordredus verò super Britones apud Lon­donium. Et ita Cerdicius cum regnasset tribus annis obijt, manente ad huc Arturio in Gallijs. Cui succes­sit Kinrichus, cuius anno septimo Arturius redijt. Hactenus é chronicis. Habent, quae modo citaui, non [Page 6] solum suam antiquitatem, verum etiam fidem, & serie quadam historiae consonant. Vt (que) triumphis Arturij de Gallis aliquanto indulgentius faueam multa prae­terea sunt, quae ego studio planè quodā omitto. Illud tamen tanquam in transcursu attingendum est, con­stare ex inscriptione sigilli Arturij magni, de qua nos suo loco accuratè dicemus, eum aliquando Gallici co­gnomento insignitum fuisse. Ne (que) enim hoc sine lu­culenta vnquam factum causa. Nam de sigilli & anti­quitate, & cognitione vel certissima, adeò planè non dubito, vt certè confidam, adsint modo iudices candi­di, & veterum monumentorum gnari, cōspicuis pro­baturum me rationibus genuinum esse illud, & ab ar­chetypo profectum. Quin haec rectius suo loco. Tan­tum in praesentia adijciam Valerium quēdam trigin­ta regnorum ab Arturio deuictorū meminisse. Nam eo saeculò ingens regulorum turba insulas, vna cum Gallia, & Germania sub ditione tenebant.

Pugiles Arturio familiares.

EXpectaret hîc forsitan aliquis, vt & Arturij contra Romanos victorias, quarum & Britannica meminit hi­storia, tuba magna personarem. Hi­storici in hac parte certant, & ad huc sub iudice lis est. Ego verò temerè nihil pronunciabo: quando quidem manifestissimè constat, obscura, & absurda inrepsisse in Arturij historiam: id quod à curiosis facile depre­henditur. At haec non satis quidem iusta causa est, ut [Page] quis historiam aliâs luculentam, & veram negligat abijciat, proterat. Quanto rectius, abiectis nugis, rese­ctis anilibus fabulis, & auctarijs in speciem verò ma­gnificis, at nihil ad fidem pertinentibus, demptis, quae ex autoritate consonantia sunt legere, discutere, con­seruare. Nam quod longo iam tempore à doctis re­ceptum magno consensu est: non debet momento tē ­porìs quo cun (que) oblatrāte, vna cum fide è medio tolli. Aliter in tanto hactenus non stetisset honore historia. Ergo quia maioris operis est, quàm in praesentia agi­mus, exquisitè curiosè, & ad unguem facta Arturij omnia excutete, omittamus tantisper Romanos, & familiares illius calamo illustremus. Hoelus Armoricae regulus in hoc celebri nobilium choro proximum à primo locum iure quodam suo poscit, de cuius in Britanniā aduentu, & virtute bellica superius in titulo de bellis ab Arturio gestis scripsimus. Huc accedūt Mordredus, & Gallouinus germani fratres Arturio san­guine, & consuetudine coniuncti: quorum ille tandem veluti perfidus, atque idem desertòr nunquam fatis vi­tuperandus, vt de nota adulterij nihil loquar, occisus est bello, Hectore parum vero teste, Abrino, at, vt e­go cum iudicio colligo, rectius Alaunico. Hic autem perpetuò sui similis, fidelissimam operam praestitit cū bellis externis omnibus, tum praecipuè in Dorensi cō ­flictu, sub reditum Arturij ex Gallia in Britanniam, qui illi contra Mordredum supremus fuit. Melchinus vates Britannicus Gallouini celebrat nomen. Idem fa­cit Ioannes Annaeuillanus in suo Architrenio, nō ineleganti opere, his versibus.

Sollicitudo. Vale. Historia quo (que) Arturij fabulosa quidēilla, quae vulgo vernacula lingua scripta circūfertur, adfirmat Gallouinū Dori in sacello quodā sepultū fuisse. Qua parte qualiscunque liber, adeò nō omnino fallit, vt idē Scalaechronicon apertè referat: & castella ni eius ossa penè Gigantea etiam nunc miraculi ostentent loco. Quod (que) olim tempore Lucij Magni sacellū in Durensi castro, praedicantibus Fugatio, & Damia­no Britannis euangelium, Seruatori Christo optimo maximo positum sit, ex eiusdem urbis annalibus uenerandam antiquitatis prae se ferētibus imaginem, liqui­dò apparet. Vt sit recep [...]issimum, iuxta ac verissimū quod supra de Gallouini & caede, & sepultura intuli: non tamen per me stabit, vt Gulielmi à Meildulphi curia iudicium de morte, & sepultura Gallouini, nunquā satis à fortitudine collaudati, aut intercidat, aut emori­atur. Quare operae pretium duco illius verba ex tertio libro de regibus Anglicis hîc apponere, vt hinc pru­dens lector, veluti ad Lydium lapidem verifulgorem genuinum ab adulterino curiosè excuriat. Tūc in pro­uincia walliarum, quae Rossia vocatur inuentum est waluuini sepulchrum, qui fuit haud degener Arturij ex sorore nepos. Regnauit in ea parte Britanniae, quae ad huc waluuithia vocatur miles virtute nominatissi­mus, sed à fratre, & nepote Hengisti, de quibus in primo libro dixi, regno expulsus, prius multo eorum de­trimento [Page] exilium compensans suum: communicans meritò laudi auunculi, quòd ruentis patriae casum plures annos distulerit. Sed Arturij sepulchrum nusquā visitur, vnde antiquitas Naeniarum ad huc eum ventu­rum fabulatur. Caeterum alterius bustum, vt praemisi tempore Gulielmi primi regis. Angliae repertum est super oram maris quatuordecim pedes longum, vbi a quibusdā, vt asseritur, ab hostibus vulneratus, & nau­fragio eiectus: à quibusdam dicitur à ciuibus in publi­co epulo interfectus. Sic Meildunensis de Gallouino. Ego vero si mihi liceret tyroni cum Meildunensi ve­terano ad dandos repellendos (que) ictus exercitatissimo his telis cominus cum eo periculum virium facerem. Non est verisimile homines giganteae altitudinis, vt ex sepulchro quatuordecim pedes longo colligo, fuisse saeculo Gallouiniano. Quare, mea quidem sententia, credibile magis sepulchrum alicuius gigātis indigenae fuisse. Nan (que) taleis Albionem primum incoluisse, & externorū, & nostrorum scriptorum autoritate con­stat. Quorum vnius, Iosephi scilicet Domnoniensis Britanni poetae omnibus numeris elegantissimi fidē secutus, desumptis his paucis versibus ex eius Antio­cheide opere immortali, testimonio breuitatis studio vtar.

Architrenius libro sexto de gigantibus Albionicis haec refert.

Nec me fugit castellum olim fuisse nomine Gallouinū in littore, de quo supra Meildunensis, cuius vel ad huc vestigia comparent. Sed illud non fuit sedes gigantis, vt ne (que) forsan Gallouini Arturiani, sed recentioris alicuius subreguli eiusdem nominis. Quod autem re­fert de sepulchro Arturij eo tempore verissimum est. Nemo homo vnquam curiosius illo excusserat omnes bibliothecae Glessoburgensis thesauros. Hoc tantum hîc defuit ei ad cognitionem, quod Arturij sepulchrū ignorauerit moriens circa primos annos Henrici se­secundi regis Angliae, cum sepulchrum postea inuen­tum sit principio imperij Richardi Leonij. Quin in gratiam de qua nec adhuc apertè excidi redeo cū Gulielmo Meildunensi, per quem, virum suo saeculo in omni genere bonarum literarum planè eruditissimum, & in eruenda antiquitate ingenio, diligentia, cura singularem, fateor, & quidem ingenuè me in cognitione antiquitatis frequenter adiutum fuisse. Candoris planè est agnoscere per quem profeceris. Lubet hîc ad coronidem addere notationem, quam ipse ex lingua Britā ­nica colligo, nominis Gallouini. walle Gallum significat. Guin album, perinde ac si quis hoc vocabulo vi­rum bellum, elegantem, & forma conspicuū designa­ret, nisi quis rectius putet à Saxonica barbarie origi­nem sumpsisse. waulwine Gallus amicus, vt Leof­wine charus amicus. Aldwine vetus amicus. Insta [...] Augusellus de quo pauca superius, qui in tam flagrā ­ti [Page] apud Arturium gratia fuit, vt meritò Scottis regu­lus beneficiarius praefectus sit. Retulit ille par pari. Accitus inter alios multos principes, vt se Arturio comitē in expeditione Gallica praestaret, adeò iniunctā sibi prouinciam non recusauit, vt magno virtutis ex­emplo ibi aedito, maius multo in Rutupino littore do­mum rediens, bello ciuili Mordredo victo, & fugato ipse inter arma cadens, sanguine, & vita exhiberet, vt testis minimè malus est autor Scalaechronicorum, vti ego arbitror, Graius. Et quoniam de euocatione principum Arturio audientium superius verba fecimus, iuuat hîc significare multas, & celebres ab eo fuisse in­dictas. At illa omnium celeberrima, quae in Isca, alîas vrbe Legionum enituit, quo tempore ad arma in Gallos conclamatū est. Quid musis cum Marte? profectò aut parum, aut nihil. Si iusta esset tamen inter eos con­suetudo exorarent Martem vt sua causa magnas, meritò gratias agerent Arturio, qui mystarum chorum e­ruditum in Legionum vrbe, si vera referunt Galfre­dus, Ioannes Burgensis, & Rossus Verouicensis, aut restaurauit, aut instituit. Hoc interim constat ex Anonymi historia Amphibalum, Iulium, & Aarona martyres Christum, atque adeo literas in vrbe Legionum coluisse, à quibus & alios easdem per manus accepisse credibile est. Est in Archiuis etiam Grantae Giruio­rum tabula diplomatis ab Arturio aliquando eroga­ti in gratiam studiosorum. Fidem tamen facti nō dum satis excussi. Iderus olim cultor Arturianae aulae maximus ad pugilum numerum accedit. Hic Arturio san­guine coniunctus virtutis fortia exempla multa exhi­buit: & lateri Principis sui perpetuò adhaesit, ac demū, [Page 9] nescio quo casu, moriens maximum sui desideriū Arturio reliquit, qui & eius solicitè funus Aualoniae cu­rauit. Legi Glessoburgi libellum de antiquitate eius­dem, à monacho quodam illius loci diligentissimè collectū, in quo de officijs Arturij erga hunc mortuū, & munificentia eiusdem ob cognati causam in Eremi­tas monachos ibidem incolenteis, multa explicat. Ap­pendebat nuper tabula columnae Glessoburgensis ec­clesiae, quae Iderum inter patronos, & restauratores Glessoburgensis ecclesiae numerabat. Lancelotus fa­ma notissimus locum inter Pugiles vel clarissimos si­bi dari postulat: cui ego voto facile annuo, hoc in eius dicturus praeconium, quòd insigni quodam candore erga Arturium adfectus sit. Virtus eius abundè eni­tuit eo praelio, quod inter Mordredum proditorem, & Arturium gestum est. Superfuit verò pugnae, & vt semel, atque iterum legi transtulît Guenherae, à mor­te Arturij velatae, corpus ab Ambrosij curia ad Gles­soburgum. Caeterum Giraldus vno, aut altero loco videtur integrè eius sepulturam, vt in Speculo eccle­siastico, & in opere de Institutione Principis, Glesso­burgo attribuere. Quanquam magis mihi arridet, vt primum Ambrosiae tumulum acceperit. Caradocus nobilae virtutis bell [...]ae nomen Gallicana expeditione Arturium secutus est, & domum rediens in ora Ru­tupina bello vt videtur ciuili interfectus est. Annales Durensis portus opus antiquitatem redolens memi­nêre Carodoci. Castellani ibidem vel hodie Caradoci memoriam refricant iactātes penes se esse nescio quas eius exuuias. Nec sic contenti Arturij aulam, & Guenherae cubiculum depraedicant. Iam illustrium bellato­rum [Page] Arturianae turmae numerus se ingerit: sed ego, modo id fiat sine eorum offensa, quia praestantissimos tantum nominandos, & collaudādos suscepi, reliquos, laudatos alioqui, praeterire studij, ac postremum adiungere Cadorum Corinianum illum. Is fuit de nobilis­simo stemmate regum Britāniae, & genti ad Corinum promontorium imperabat. Titulorum sui Principis defensor sanè acerrimus fuit, perpetuam (que) necessitu­dinem cum Britannis continentis habuit. Postremum moriens filium reliquit Constantinum, qui mortuo Arturio Britanniae praeficitur. Is ne Mordredi prodi­toris filij alumni, et nepotes Gallouini aliquando, pa­ternum imitati exemplum, regno aspirarent, gladio iugulandos curauit. Factum verò aut hoc, aut simile narrat Gildas Britannus his verbis. Cuius tam nefan­di piaculi non ignarus est immundae leenae Damoniae tyrannicus catulus Constantinus, qui hoc anno post horribile iuramenti sacramentum, quo se deiunxit, ne­qua (que) dolos ciuibus Deo primum, iureque iurando sā ctorum demū choris, & genitrice comitantibus, facturum, in duarum venerādis matrum sinibus, ecclesiae (que) carnalis sub sancto abbate Amphibalo latera regiorū tenerrima puerorum, vel praecordia crudeliter duum, totidem (que) nutritorum, inter ipsa, vt dixi sacrosancta altaria nefando ense, hasta (que) pro dentibus lacerauit, quorum brachia nequaquam armis, quae nullus penè hominū fortius hoc eis tempore tractabat, sed Deo, altari (que) portenta in die iudicij ad tuae ciuitatis portas Christe veneranda patientiae, ac fidei suae vexilla su­pendent. Hactenus de pugilibus.

Orbicularis Arturij mensa.

NVnc locus est peroportunuus pauca sed electa, splendida, deni (que) magni­fica de orbiculari mensa, & epulis Arturij in medium adferre. Non haec patebat omnibus nobilibus, sed illis tantum,

Hanc vt ferunt pompam frequentiusculè celebrauit praecipuè verò in vrbe Legionum, quem locum insi­gniter coluit. Idem fecit Ventae Simenorum, & Ca­maleti Murotrigum. Vulgus scriptorum indoctum illud arbitratur Ventam alio nomine Camaletū dici. Quin vulgi iudicium non moror. Fama publica Mu­rotrigum radices Camaletici montis incolentium praedicat, attollit, cantitat nomen Arturij incolae aliquan­do castri, quod idem olim, & magnificentissimum, & munitissimum, at (que) in aeditissima specula, vbi mons cō surgit, situm est. Dij boni quantum hîc profundissi­marum fossarum? Quot hîc egestae terrae valla? Quae demum praecipitia? At (que) vt paucis finiā, videtur mihi quidem esse & artis▪ & naturae miraculum.

Atque haec quidem humanarum vicissitudo rerū est. Hanc calamitatem hinc Iscalis vrbs antiqua: hinc Clarus fons frequens emporium moestis inspiciunt ocu­lis, lachrimis (que) indulgent. Incolae interealoci solum a­ratro [Page] vertunt, & annis singulis numismata aurea, ar­gentea, aerea Romanorum imagines tantum non vi­uas exprimentia, quaerentes inueniunt, ex quibus & ego pauca dono ab eis accepi. Franciscus Hastingius Comes Venantodunensis nobilium iuuenum regiae Britannicae ornamentum egregium, & alumnus olim in bonis literis meus Camaleti rudera una cum latifundijs vicinis, vtpote haeres Piperellorum, Boterellorū, & Hungrefordorum possidet. Ioannes Annaeuilla­nus in Architrenio sphaericam pro dignitate sua col­laudat mensam. Idem facit & Volateranus libro ter­tio Geographie his verbis. Domi quo (que) luculentus mensa inter proceres vtebatur rotunda, ne quod his discrimen ex ambitione foret. Ventae Simenorum in castro fama notissimo appendet muro aulae regiae mē sa, quam & rotundam à maistate Arturiana vocant. Quid? qd nec memoria, nec societas Orbicularis chori recētioribus saeculis ex animis nobiliū, excidit. Eadue­ardus Longus, vt fama refert, Orbicularē illā societatē plurimi fecit, fabricata in eos vsus, si credere dignū est, tabula sphaerica, & tripodibus ex auro solido. Sunt qui scribant Mortimarium quendam hos thesauros de­coxisse. Illud interim certissimum ex historia Thomae Vicanij, Rogerum Mortimarium celebrasse cōuiuiū maximum Keneluorti, quo pugiles praestantissimos, tanquam chorum Artutianum ad sphaericum illud in­signe magnanimus euocauit: hinc virtutis signa eque­stris plurima quidē aedita, quae sedula posteritas char­tis commissa auidè leget. Sed nunc tantisper ab armis ad pietatem transeo.

Pietas Arturij.

QVanta, & quam syncera religione adfectus sit erga rem publicam Christianam Artu­rius, autoritate veterum scriptorum liquet. Vsus est Dubritij episcopi vrbis Legionum, viri cum eruditione, tum vitae continentia singularis, familiari­tate, vs (que) adeò vt in bello Badonico eius preces victor vtileis persenserit. Dauid praeterea Meneuensis homo sanctitatis planè infinitae Arturij tum gratiā, tum munificentiam sensijt, vs (que) adeò, vt Meneuenses transla­tam ad se ab vrbe Legionum episcopalem sedem Ar­turio acceptam referant. Horum aequalis Iltutus vir vitae incomparabilis, audita eius singulari illa magnificentia, & in Deum pietate, ausus est, vt eius vitae illu­strator scribit, praesens praesentem nō modo inuisere, verum etiam salutare, atque adeò conuenire Arturiū, qua pia planè audacia tantum abest, vt Principem of­fenderit, vt gratias abundè magnas praemium me her­cle candidum retulerit. Deiparam virginem assiduè coluit, cuius & imaginem, si vera antiqui scriptores, et fama constans referunt, depictam habuit Martio illo clypeo, quo multis in prelijs, & maximè in Badonico vsus est. In eiusmod [...] minutijs non admodum laboro. Illud interim pijs non indignum auribus quòd Samuel scriptor Britannus, & Elbodi episcopi discipulus, qui annis ab hinc pene nongētis floruit, expeditionis, aut peregrinationis potius Arturij sic meminerit. Arturius Hierosolimam petijt, vnde & crucis signum ex ligno secum tulit instar salutiferae, cuius ad huc frag­menta seruantur in wedale uilla Lodoneiae sex milli­bus [Page] passuum â Mailros. Denique Glessoburgenses monachos heremitas illos infinitis excoluit modis, vt partim superius in Idero, & hîc fusius ostendam. Syl­uester Giraldus in Principis institutione sic scribit. Prae cunctis enim ecclesijs regni sui S. Dei genitricis Marie Glesconiensis ecclesiam plus dìlexit, & prae cae­teris longè maiori deuotione promouit. Polydorus pro suo iure, atque adeò autoritate pronunciat nō fu­isse monasterium Aualoniae tempore Arturij: tam ex quisitus censor est antiquitatis & maximè Britannicae. Contendit etiā vel orbem vniuersum hac lege, sed pla­nè iniquissima, constringere, vt quod ab eo de antiquitate, tanquam è tripode dictum amplectantur, foueāt, ac suspiciant. Vt vera dicat, ac scribat ego facilae assur­gam ense leuis nudo, parma (que) inglorius alba, illius & autoritati, & iudicio vt pote veterani. At vt falsa pro­nuntiet, id quod frequentiusculè per omneis historiae suae partes facit, non feram, nō sinam, non patiar, quin veritatem, rumpantur vt ilia Codris omnibus, suo ni­tori, famè, gloriae alacer, & intrepidus, quantum per me steterit, restituam. Nam me huic sententiae in hac partae honestissimae vt fortiter inhaeream gesta ab ipsis Britannorum apostolis Fugatio, & Damiano, & epi­stola Patricij Magni, quae penes [...]e est eadem confir­mans, vt multorum aliorum testimonia breuitatis causa omittā, iubent, aut potius imperant. Henricus Plantagenista Henrici Belloclerici regis Angliae ex Ma­thilde filia nepos praescriptis, & liquidis verbis adfir­mat in donatione quadam se vidisse, atque, ne quid ad fidem desit integram, legisse tabulas cuiusdam munifi­centiae A [...]turij erga monachos herêmitas Aualoniam [Page 12] incolenteis. Quin ipsa Henricianae donationis verba ex archetypo subscribam. Quaecunque etiam à praede cessoribus meis Gulielmo primo, Gulielmo secundo, & Henrico auo meo. Sed ab antiquioribus videlicet Eadgaro patre S. Eadueardi, ab Eadmundo, & patre ipsius Eadueardo, & Ealfredo auo eiusdem. Brinwal­chio. Kenwino, Baldredo, Ina, Cuthredo, & Arturio, & multis alijs regibus Christianis. Sed & à Kenwal­chio rege pagano, quorum priuilegia, & chartas dili­genter feci inquiri, & coram me presentari, & legi. Hactenus diploma. Hi tam certae fidei testes si non satis ad excussisimā veritatis cognitionem faciunt, nihil profectò vnquam faciet. Nam his auditis, & percognitis nō adquiescere, nec sani capitis, sed ne (que) iudicij erit.

Sigillum Arturij.

ET quoniam in sacrosanctae antiqui­tatis penetralia, recessus, ac viscera curiosus indagator descendi, lubet in lucem aliud proferre, videlicet sigil­lum Arturij monumentum faberri­mè insculptum, antiquum, & vene­randum, de quo Caxodunus, sed obiter, & leuiter in praefatione historiae Arturianae, quā vulgus lingua Anglica impressam legit, mentionem facit. Motus qualicunque Caxoduni testimonio Vi­simonasterium me contuli, vt, quae auritus testis audi­ueram, oculatus tandem cernerē, illud animo expen­dens meo. Pluris valet oculatus testis vnus, quàm au­riti decem. Rogatus Mystagogus, vt ostenderet mo­numentum, [Page] statim uidendum, & contingendum exhi­buit. Perplacuit spectaculum antiquitatis, & aliquan­diu sua maiestate non modo mihi attraxit, uerum etiā detinuit oculos. Tanti momenti est cōmodè incidisse in rem studio desideratam magno. Materia quae ipsis­simam sigilli formam impressam accepit, & ad huc fi­deliter retinet, caera coloris rubri est, quae uiolentia a­liqua, uel temporis iniuria longi comminuta, in partes hinc inde diffinditur: ita tamen ut nulla prorsum de­sideretur. Nam fragmenta casu aliquo prius concussa, sic argentea lamina, quae orbicularis figurae, qualis & sigilli facies, est, undique concluduntur, ut eorum pars recidat nulla. Inscribitur enim his titulis in speciē bre­uibus, sed re ipsa splendissimis, amplissimis, magnifi­centissmis. PATRICIVS ARTVRIVS BRITANNIAE, GALLIAE, GERMANIAE, DACIAE IMPERATOR. Atque haec quidē inscriptio sigilli orbem extimū circinat. Anterior eius pars per circulum crystallinum pellucida est, quo remoto, tan­gi se patitur caera iam prae antiquitate durissima. Effi­gies verò Arturij impressa refert nescio quam heroi­cam maiestatē. Purpura enim regaliter indutus Prin­ceps sedet super hemicirculum, qualem videmus plu­uium arcum. Capite coronato fulget. In dextera con­surgit sceptrum ipso liliatum vertice. Sinistra vero o [...] bem cruce insignitum complectitur. Barba quoqu [...] prominet, & illud etiam maiestatis est. Pars altera orbiculari lamina argenti tota obducitur: vnde & incertum cuius forme sit. Appendet catenulae ex argent [...] intortae. Dispereā lector nisi vidisse velis: tanta est t [...] rei antiquitas, tum maiestas. Rogatus tandem à m [...] [Page 13] mystagogus, vt mihi significaret, si quid praeterea di­dicisset de appenso sigillo, nam inter ornamenta, quae plurima auro, & gemmis micantia Eadueardi Simplicis regis Angliae sepulchrum exornabant, & hoc quo­que memorabile fuit. Ille autem ad haec nihil, praeter­quàm quòd à rege aliquo putaret eo repositum loco in perpetuam Arturij terque, quater (que) magni memo­riam. Certè si fas esset cōiecturis vllis collineare verū, tantum non crederem, sigillum à Glessoburgo translatum fuisse, cui monasterio casu per ignem foedissimè deturpato talia munificentissimus praemia contulit, qualia ille pietate sua insigni facilius dare, quàm mo­nachi sperare, potuit. Henricus ipse, vt supra retuli, fe­cit mentionem Arturianae donationis, atque adeò eā vidisse, & legisse se. Vnde & fieri quidem potuit, vt ex esa membrana à blattis, & tineis lōgo temporis cursu, repertum tam illustre antiquitatis monumētum, mo­nasterio primi nominis conseruandum, & â nobilitate perpetuò videndum tradiderit. Vt mea me fallat cō ­iectura dispendium quidem leue, immo planè nullum. Hoc interim blanditur mihi, quòd cum de Arturio a­gitur, & de rebus ab eo gestis, Glessoburgus semper instat, & operam ad certam cognitionem candidissimè pollicetur suam. Vnde quidem & nostri in praesentia laboris fructus omnis, tanquam è fonte profluentis­simo deriuandus. Nec certé, quòd ego sciā, extat quic­quam quod luculentius ipso sigillo comprobet Artu­rium fuisse: id quod, si dijs placet, impudenter perne­gare aliqui non dubitant, opinione, voluntate, teme­ritate denique, potius quā ratione vlla iusta nixi. Sed inferius deligemus locum, quo iustis argumentorum [Page] copijs hanc violentam calumniatorum turbam pro­sternamus. Intereà sigilli inscriptio subtilius excuti­enda. Habet enim sua mysteria, quae, vbi lucem recepe­rint, maiori cum voluptate, tum gratia aures candido­rum lectorum imbuant, & imbutas mirificè delectent: id quod operis precium & quidem amplum est. Patri­cius nomen à maiestate Romana desumptum. Dicti sunt eo nomine Romani nobiles, qui â primis senatoribus oriundi. Id videtur Tacitus his verbis significa­re. Iisdem diebus in numerum patriciorū asciuit Cae­sa [...] vetustissimum quemque ex senatu, aut quibus cla­ri parentes fuerant. Liuius haec refert. Romulus cen­tū creat senatores, qui patres ab honore, patricij quo­que progenie eorum appellati. Liquet igitur Arturiū hanc nominis famam insignem illam à parentibus, & maioribus suis accepisse. Vnde etiam apparet, non dū id temporis Romanae maiestatis gloriam ad Britan­nos translatam in titulis refrixisse. Crediderim Artu­rij etiam nomen originem ab Arturijs Romanis ac­cepisse. Iuuenalis poeta satyra tertia ita scribit.

Quanquam, redacta in prouinciam à Claudio Bri­tannia, familiarissimum erat Bri [...]annis nobilioribus Romanorum nomina sibi partim desumere, & filijs frequentissimé indere, hoc, vt ego planè arbitror, cō ­silio non inepto ductis, quòd hinc & sibi, suis (que) hono­rem, simul & à Romanis gratiam facilè cōpararent. Lucius, cui Britanni cognomen Magni attribuerunt. Constantinus, & ille quoque Magnus. Aurelius Ambrosius, & his Arturius non inferior meam vehemen­ter [Page 14] comprobant sententiam. Idem quo (que) in nobiliū nomenclatura foeminarum factum est. Exemplo sunt Claudia Rufina, teste Martiali poeta, eruditissima, Helena sanctissima, & Vrsula Cynosura illa. Quòd autem inscriptio sigilli serie quadam eum Britanniae, Galliae, Germaniae, Daciae deni (que) imperatorem vo­cet, consuetudine, & diligentia hoc quo (que) factum Romana, vt vna cum triumphis, & tituli deuictarū gen­tium victori accrescerent. Inditio sunt arcus trium­phales Romae, & numismata Caesarum cura simili inscripta. Imperatoris veró nomen antiquitus, vt ex Caesare, Cicerone, & Liuio manifestum est, ad Duces pertinebat legionū: vnde est Arturius imperator di­ctus est vocabulo apto, significanti, & purè putè La­tino. Illud verò quòd inscriptio non Arturius, sed Arturus amissa ilitera habet, sculptoris tantum vel erro­ri, vel incuriae imputo. Propria Romanorum nomina compositione, & natura quadam sua mollius, & con­sociantius defluunt, & terminantur in ius quam us, vt Aemilius, Manilius, Claudius, Còrnelius, Terentius, Vergilius, Horatius, Ouidius. Dixi superius de tri­umphis Arturij ob feliciter gesta contra Saxones, & Gallos bella. Superest vt inscriptione sigilli admoni­tus de Germania, & Dacia aliquid loquar. Sed hîc ex­peditum me ad tam honestum munus historiographorum veterum autoritas non satis ex voto scripturienti mihi materiam subministrat. Causam verò interim susceptam non defendere, religio planè esset. Audebo igitur hoc tam certo, & manifesto inscriptionis testi­monio confirmatus fidē lectori facere, Arturium, fu­sis memorabili aliqua clade Gallis, cum Germanis, [Page] at (que) Daois manus cōseruisse. Nisi quis uictoriam huc pertinere contendat, quòd domestico bello Saxones, & Cimbros gentes Germanicas, & Dacicas aeriter castigauerit. Cimbrorum Chersonesus ea Germaniae pars olim fuit, quae nunc Dania, & Noruegia recen­tioribus uocabulis. Harum gentium reges antiquio­res in suis diplomatibus, ut ego accepi, non se Dano­rum, sed Dacorum gubernatores scribebant. Sunt ta­men inter eruditos, qui adfirment Dacos inhabitasse eam regionem, quae nunc Moldauia, & Valachia di­citur. Volateranus libro 3. Geographìae adfirmat Arturium partem Galliae, Noruuegiae, & Daciae ab Ar­turio deuictam fuisse. Trittemius quo (que) haec scribit. Quod cum reges Daciae, Noruuegiae (que) audissent, ul­trò venientes eius se dominio subdiderunt. Hîc mihi lector admonendus est non solum Saxones, Anglos, & Iutas, aliâs Vitas soles venisse in Britanniam, verū etiam totius littoris Germanici accolas. Alioqui tot bellis, & caedibus impares fuissent. Sigillum iam vna cum inscriptione suis vtcunque depinxi coloribus. Proxima cura erit Arturij reditum è Gallia, & cruen­tos conflictus inter eum, & Mordredum chartis com­mittere.

Arturij ex Gallia reditus.

INtellexer [...]t Arturius cum per lite­ras, tum etiam per nuntios optimae fidei Mordredum nimium familiarē absente ipso apud Guēheram fuisse: tum preterea foedus contra fidei sa­cramentum cum Cerdicio rege, & [Page 15] Saxonibus inijsse, ditione penè omni, quâ Britannia meridiem spectat, illis, damno rei publicae infinito, tra­dita. Accesserat & aliud malum▪ quo non perniciosius vllum. Ruptis ille omnibus amicitiae, sanguinis, ac fi­dei vinculis, desertor pessimus, ac domini, & patriae proditor scelestissimus, purpuram non illis aptam hu­meris induit, ac regiam conscendit sedem tyrannide noua fretus. Non tulit vltra Arturius tam vndecun (que) insignem sibi factam à perfido cōtumeliam, quanquā & ante aliquot annos iustam decreuerat, sed impedi­tus bello Gallico, vindictā, quin totis viribus tam horrendum, ingens, crudele monstrum protereret. Classe igitur comparata à Gessoriaco Morinorum ad Rutupinum littus, teste vnà cum alijs, Mattheo Florilego, secundis velis contendit. Praesenserat aduentum opti­mi Domini seruus longè omnium pessimus, & iusto exercitu conscripto, non sine consilio, & auxilio Pic­torum, Scottorum, & Visisaxonum, redeunti confidē ­tissimus occurrit. Cantianum littus omne armorum personabat strepitu, & iam Duces pro signis stabant, & chorus Pugilum victores orbis alacri impetu tela vibrabant, pars gladios fulminantes exeruêre, pars hastas validis manibus crispabāt. Vox omnibus vna, bella Martia bella. [...]aetissimus hac expedita alacritate, & militum magnis animis Arturius miraculū omnis cum fortitudinis, tum maturae per experientiam pru­dentiae, huiusmodi oratione, oculis à terra ad coelum, & suos leuatis, vultus (que) serenitate cū seueritate, & ma­iestate quadam mixta, vsus est. Vos Pugiles, illustris­fima virtutis martiae lumina, & vos cetera notissimae fortitudinis turba videtis quò nos deduxerit fortuna [Page] & tantarum victoriarum comes, vt quae foris fortis­sima peperimus manu, non modo integra conserue­mus, verum etiam nouo aliquo, & luculento incremē ­to maiora comparemus, id quod vt in praesentia, & fa­cilius fiat talis occasio oportunè me hercle oblata iam est, vt si vellent bonae fortunae omnes in gratiam ami­cè coniurare nostram non equidem possent, vel fusius vel felicius obtulisse. Eamus igitur maximis animis quò fortuna, quò virtus, quò denique victoria vocat. Adest Mordredus confidentissimus, & mihi sanguine coniunctissimus, quem adolescentem in spem magni nominis foui, amaui, atque adeò tam magni feci, ero­gatis praedijs quidē bene multis, nec minus fertilibus, vt in Galliam vindex profecturus, consilio, vt tum videbatur planè sano, vni illi & vxorem meam, & for­tunas, & quod multo maximum patriam conseruan­dam, ac vicaria opera regendam, à Saxonum, Scotto­rum, & Pictorū deni (que) assiduo impetu fortissimè de­fendendam crediderim. Ille interim oblitus profusis­simae liberalitatis erga se meae, & necessitudinis, quae plerunque in rebus humanis maximum planè momē ­tū habet, ac sacramenti militaris, quo mihi est deuin­ctissimus, perfidus, & contemptor magnus, adulter e­tiam, vt fama praedicat, me regem, & gentium cum domitorem, tum dominatorem ad penates redeuntem, aperto, si dijs placet, marte accipit, Pictis cognatis su­is, Scottis eorundem vicinis, denique & Saxonibus in praesidium comparatis. Ne (que) enim haec me solum tangit insigne flagitium, vestra certè omniū interest. Quare vos Pugiles mea vnica cura inuictissimi, & vos commilitones strenuissimi agite praesentissimis [Page 16] viribus cōmunem causam, eluceat (que) nunc virtus, quā ego hactenus in vobis expeditam, validam, admirabi­lem semper esse persensi. Tu Gallouine militiae decus laudatissimum, cuius gloria, multis nominibus, & hoc maximè, orbi commendatissima est, quòd Mordredū hostem communem nostrum, germanum fratrem tuū aequitati, & sacramēto fidei postposueris, cōcede hinc ad dextrum cornu robore militum instructissimum: nā primae certaminis, & gloriae partes hac turma tuae erunt. Augusellus exploratissimae fortitudinis vallum hostibus se ad sinistram alam obijciet. Ipse in medio pugnator assiduus bonis auibus adero, vobis praesi­dium vnicum, hostibus verò terror, flagellum, crux merita. Sed quid verbis opus est, quae virtutē nec cer­tè dant, nec adimunt. Vestra virtus ex consuetudine, exercitatione, patientia, laboris, vigiliarum, & inediae, denique ex fuso sanguine, & spolijs enata est: quibus nominibus & vos mihi, & ego rursus vobis, superis tam iustae causae fauētibus, uictoriam polliceor. Agite, facite immortalia uestrarum uirium pericula, & proditores punctim occidite. Dixerat. Vniuersi imperio Ducis adsonabant, & alacri procursu, collatis signis, fortia uirtutis indicia longè, latè (que) aedebant. Sic tandē partim interfectis, partim etiam fugatis hostibus, ui­ctoria potitus est cruenta Arturius. Cecidêre eo prae­lio ad portum Durensem commisso Gallouinus, & Augusellus belli fulmina, ut refert Graius in Scalae­chronicis, atque alij non contemnendae notae autores. Mordredus inclinationem fortunae accusans, recupe­rata classe, cum reliquijs exercitus Tamarinum inglo­rius portum limitem Coriniae petijt. Gallouini nobile [Page] funus in quodam sacello Durensis castri tumulatū est. Ingemuit Arturius, percognita caede duorum virorū tam eximiè illustrium, & eorum manibus frequenti prece, alto corde dolorem premens, generosus, idem (que) pius parentauit. Déinde verò, iusto exercitu incredi­bili cum celeritate refecto, statuit magnis itineribus hostem improbum persequi, & quasi ex improuiso fugitiuum opprimere. Callidior erat Mordredus, quàm fortior. Hinc illi methodus ad artes non insuetas. Co­gnouit liquidò per exploratores aduentare Arturiū ad bellum instructissimum. Quare militem in terram vtpote fessum, tum salis taedio, tum annonae penuria, descendere iussit, ac reparatis industia, labore, diligen­tia, quanta potuit maxima, armis, per montana Cori­niae, quà spectat littora Sabrinaica non longè dissi­ta, exercitum lentis itineribus ducit, & in loco qui à vulgo scriptorum Camblan appellatur, vbi vasta, ac partim etiam vliginosa planities, & colliculus in spe­culae consurgens vsum, castra metatus est. Hîc meū cogor interponere iudicium de loco in quo depugnatum est, & eius nomine, non quod hinc me in mediū allaturum putem aliquid, tanquam è Iouis cerebro, sed vt bona cum eruditorum gratia, coniecturam meam citra fumum, fastum (que) omnem, veluti in transcursu, paucis explicem. Qua parte ingenuè fateor aegrè sen­tire me cū Hectore Boethio Scotto, qui pro more suo illustrissima quae (que) in Britannia antiquitus facta prae­ter modum, & mensuram omnem in patrios deducit agros, at (que) hîc audacter pronūciat extremis Arturiū depugnasse signis nō proculab Abro aestuario maxi­mo, quod ille Humbrū barbarè, ignota vocabuli no­tatione, [Page 17] appellat. At aliter sentit Britannica historia, & in Cornubia supremo conflixisse bello, adfirmat: ita tamen, vt meminerit Mordredi secundò ab Artu­rio victi, & fugati Ventae Simenorum. Graius hoc idem sentit egregius profectò satelles, & Arturianae assertor gloriae rigidus. Nec aliter literatorū argutus chorus concinit. At nostra non est equidem de loco, sed de loci nomine coniectura. Ego certè penè addu­cor vt credam Alaunum fluuium facile degenerasse vitio indoctorum librariorum in Camblan. Oritur hic fluuius in Corinia paucis passuū millibus supra Athel stouam aliâs Padestow-oppidum piscatorium, non adeò procul à Sabrino aestu positū, per quod, sed sal­sis mixtus aquis, delabitur. Circa fontes eius originis in campestri, & vasta quadam planitie est locus fama celeberrimus, graminis, quàm frumenti aliquanto fe­racior. Fama tot saeculis apud incolas conseruata prae­dicat hoc loco insignem olim pugnādo stragem fuisse factā, sed historiae veritas interim ignota vulgo. Multa quidem vel hac nostra aetate ibidem ab aratoribus, & fossoribus ad ripam eruuntur: qualia sunt numismata antiquorum imperium ostentantia, annuli, fragmenta armorum, & aenea ornamenta inaurata ex frenis, pha­leris (que), & ephippijs equorum. Haec mea est coniectu­ra, tum propter loci situm, tum Alauni fluminis vicini nomen, non admodum, si quis penitius inspiciat, à Camblan dissonum. Arturius instat, & traiecto per vada cognita Tamaro fluuio multis alioqui in locis & rapidissimo, & profundissimo, contempto hoste fugi­tiuo, castra castris opponit. Ecce desperatio, vt fere fit, insolitam victis audaciam retulit: vnde & pars vtra (que) [Page] martem prouocat, ardens, spe praedae, & victoriae, & nihil minus quàm mortem metuens.

Mordredus commissa pugna malorum praecentor omnium gladio confossus perfidiae iustum tulit pre­cium. Exemplo sit ille, & perpetuo fidem violantibus ob imperij cupiditatem. Cecidit vnà cum tyranno in­gens nobilium, & veteranorum militum numerus. Sed neque victoria Arturio incruenta fuit. Nam in il­lo strepitu, & furore aut interfectus, aut ad desperati­onem vulneratus paulò post publico totius Britāniae luctu, sed praecipuè Pugilum moerentium ob tam in­clyti Principis casum elatus est. Atque haec quidem Arturij ter maximi finis erat.

Laus Arturij

ARturius mortuus est, si modò is rectè mortuus dicendus, cuius fa­ma, memoria, laudes toto viuunt, & praenitent orbe. Fuerunt ma­iores nostri cum poetae, tum hi­storiographi adeò erga Arturiū faciles, candidi, grati, vt illius & nomen, & facta celebrauerint, & aeternitate quo (que) donauerint. Theliesinus, Melchinus qui & Meuinus, Ambrosius Maridunēsis, ac Merli­nus Caledonius clarissima Britānicae sidera antiquita­tis hoc praestiterūt. Nennius, & Samuel Britāni histo­riographi non minorem exhibuêre memoriam, colla­tis [Page 18] laudum niueis calculis. De quibus, atque alijs supe­rius oportunè, & suis locis diximus, freti autoritate Galfredi, Aluredi, Henrici Venantodunēsis, Ioannis Chrysistoriographi, Gulielmi á Meildulphi curia, Graij, & Boccatij. At si nunc quem iuuat maius & lu­culentius ad huc aliquid cognoscere, nō recusabo pau­ca ex probatissimis desumpta autoribus luci, diligen­tia qua possū optima, restituere. Iosephus Iscae Dom­noniorum alumnus, & aureum suo saeculo vtriusque eloquentiae flumen, sic Arturium in Antiocheide ab eximia fortitudine tantum non ad sidera ipsa attollit, vt ex his verfibus cum antiquitate Romana de palma contendentibus liquer.

Libellus rerum antiquarum Glessoburgi nuper cō paruit, collectus à quodam eiusdem coenobij mona­cho studiosissimo, qui per occupationem colorē rhe­toricum, tanquàm aliud agens Arturium his verbis celebrat. Praetermitto, & de inclyto Arturio rege Bri­tannorū loqui in coemeterio monachorum inter duas [Page] pyramides cum sua coniuge tumulato, & multis etiam Britonum Principibus. Syluester Giraldus Meneuē ­sis cultor antiquitatis summus hac oratione, in libro cui Principis institutio titulus, eius famam illustrat. Arturij quoque Britonum regis inclyti memoria non est supprimenda, quem monasterij Glesconi­ensis egregij, cuius & ipse patronus suis diebus fuerat praecipuus, & largitor, ac subleuator magnificus, historiae multum extollunt. Ioannes Annaeuillanus poeta suis temporibus planè ingeniosus, nec minus elegans carmina haec cecinit in laudem Arturij, quae vel nunc in eius Architrenio comparent.

Hîc veró si praeterea studerem Arturium â multitu­dine autorum rectissimè de eo & scribentium, & con­sentientium cumulatè exornare: facilius me copia e­loquentiae, quàm materiae vndecūque luculentae ma­gnificētia desereret. Sit satis in praesentia paucis scri­ptorum, sed illustribus suffragijs, vti. Quid obsecro in causa quòd Trittemius in Compendio annalium tam egregiam de Arturio mentionem faciat? Causa quidē satis aperta est. Nam quòd ab alijs bona fide didicit, eâdem gratus posteritati tradidit, id quod planè fecisset nunquam, si de causae veritate dubitasset. Quin prae­sens nunc loquatur ipse. Qui Arturus multa probita­te morum, prudentia, mansuetudine, simul & humanitate pollens, se cunctis amabilem venerandum (que) cun­ctis praestare omni studio curabat: quia cum virtute animi etiam mira liberalitate affluebat in omnes, & [Page 19] maximè in ecclesiasticos, quibus pro Christi amore plura conferebat munuscula, simul & donaria. Saxo­nes, & Pictos de Britannia expulit. Scottos Hiberni­cos, & Orcades suo regno potenter subiecit. Volater­nus libro tertio Geographiae assurgit famae Arturij, & eius facta fortia accuratè celebrat. Porrò & Iaco­bus Philippus Bergomas nono Chronicorum libro Arturij virtutem praeconijs vel iustissimis attollit. Sed nec minora vlla Nauclerus eidem in sua contulit historia. Haec planè fecissent nunquā viri cum doctis­simi, tum in antiquitate exercitatissimi, nisi prius sibi persuasissent Arturium aliquando fuisse omnibus virtutum ornamentis abundè insignem. Sed quae multo­rum est iniquitas, & animus contemptor, quae statim ignorantia toti, & crassa quidem, obducti non liquidò perspiciunt, stupidè negligunt, contemnūt, ac prorsus reijciunt. Valeāt eiusmodi antiquae censores historiae, & sua perfruantur stultitia, ne dicam insania. Quid si nunc Hectoris Boethij scriptoris nostae aetatis testi­monium conspicuum de Arturij gloria immortali in medium protulero? Certè nihil hoc calculo eius dignitati decedet, accedet verò plurimū, hoc nomine, quòd Scottus instinctu nescio quo naturae Britannū odio, vt est in prouerbio, Vatiniano prosequatur. Vnde ab aduersario, inimico, vel hoste laudari palmarij loco est Haec itaque sunt eius verba. Fuit rex Arturius rerum egregiè gestarum gloria, & amplitudine non minus quâm Britanniae reges, qui ante eum vixêre insignis: vnde opes, & vires Britannis, eo regnante, plurimum creuêre. Hactenus Boethius. Quam hîc vellem dari mihi occasionem à Polydoro Italo iustam, vt Arturio [Page] Britanno cristas erigerem eius quo (que) suffragio memorabili aliquo. Agit ille causam Arturij, sed patronus interim tam languens, tepidus, & remissus, vt mihi nō risum modò, verum etiam stomachum, dum salsus, & Italo perfusus aceto nescio an rideat, an stomachetur. Torquet enim se miserè in historiae cōcinnatione, quā, vt interim aliquam faciat, cogitur velit, nolit in gratiā redire cum Galfredo Monaemuthensi, quem ante, vt sibi videbatur, verbis multis ex felle potius, quàm splene natis magnificè, & pro imperio castigauerat. Quē quia interpretem tantum semel, atque iterum defende­rim in causa planè iustissima periculū & quidē magni meo etiam capìti, cum sim vltra montanus, imminet. Cauebo igitur, & rei veritate confisus vna, eam pro vallo, & fossa mecū vel perpetuò circumferam. Vt si­leat Polydorus. Non statim necesse est, vt orbis sileat vniuersus. Quanquam & Italia Arturium in precio olim habuit, atque adeò iam habet: quando libri de eius cum fortitudine, tum victorijs, impressi, vt ego didici, Italicè legantur, Hispanicè etiam, & Gallicè. Vnde & collectio Anglica, autore Thoma Mailerio, prodijt. Dixerit aduersarius in illos mendacia irrepsisse multa Pernoui. Quare hoc aliud nihil quàm edoctū docere. Vt fabulas contemno, ita historiae veritatē amplector, & suauior. Nec hanc patiar, nisi cum vita, à me unquā distrahi amicam. Ingratos refugio, & ad rupes, & saxa testes nominis, & maiestatis Arturianae confugio. Hac quoque parte venientem me Syluester Giraldus Meneuensis his verbis ex Itinerario desumptis acce­pit. Motibus excelsis praeterquàm à borea haec vndi (que) terra, Brechaniam intelligit concluditus. A zephyro [Page 20] montana de Canter Vehan: ab austro montes habet meridionaleis, quorū principalis Cair Arture Britan­nicè dicitur, id est castrū Arturij propter gemina pro­montorij cacumina in castri modum se praeferentia. Et quoniam in alto cathedra, & in arduo loco sita est, sūmo, & maximo Britonū regi Arturio vulgari nū ­cupatione est assignata. Haec ille. A montibus Brechanicis ad Balduinum nunc mihi commigrandum, vrbē olim celebrem, quae quadringētis ab hinc annis & am­plius â Rogero Montis Gomerici alumno, & Salo­piae comite Mons Gomericus dicta est. Hîc inter col­lapsa moeniorum rudera locus est fama cognitus, quē ciuium reliquiae Portā Arturianā appellant. Fuit pro­fectò semper, atque adeò nunc est, gens Cambrorum generoso quodam impetu erga Principum suotū lau­des, quo titulo vel hodiè elucet nomen vnà cum laude non vulgari Arturij cognomento Magni, qui & Bri­tannicè Arture vaur dicitur. Maur Britānicè magnū significat. At linguae Cambricae idiotismus in Maure coniugato vertit. M. in V. quemadmodum & in alijs vocabulis propter euphoniam B. subinde in V. ver­titur.

Aualoniae antiquitas.

SEries orationis hîc me admonet, vt de Arturij sepultura verba faciam, cuius vt satis iam memini, ita lucido, ordini in primis conuenire iudico, vt loci prius antiquitatē, quo funus perlatum est, exquisita cura posteri­tati consecrem. Aual Britannicè ma­lum, [Page] vel ut communiori vocabulo interpreter pomū, significat, Aualon verò pomarium: vnde & à Merli­no Caledonio his versibus interprete Galfredo Arturio Monaemuthensi insula pomorum dicta est.

Melchinus Britannus Aualoniae, & sacri ibidem coemeterij meminit. Syluester Giraldus in libro de Institutione Principis sic loquitur. Quae nunc autē Glesconia dicitur antiquitus insula Aualonia dicebatur. Est enim quasi insula tota paludibus obsita, vnde di­cta est Britannicè Aualon, id est insula pomifera▪ Po­mis enim quae Aual Britannica lingua dicuntur locus abundat. Patricius Hiberorum apostolus in quadam Epistola mentionem huius loci facit, sed alio nomine, cuius & verba subijciam. Hiberniam ad viam verita­tis conuerti, & cum eos in fide solidassem catholica, tandem in Britanniam sum reuersus, ac, vt credo, duce Deo, qui vita est, & via incidi in insulam Iniswitrine, in qua inueni locum sanctum, & vetustum à Deo ele­ctum, & sanctificatum Mariae: ibi (que) quosdam fratres rudimentis catholicae fidei imbutos, qui successerunt discipulis sanctorum Fugatij, & Damiani. Hactenus Patricius, qui & ibidem nomina recenset duodecim religio sorum, quorum & duo nobiles, quibus omnibus ipse praefuit, vt ex his verbis liquet. Sic me licet inuitū sibi praetulerunt. Et rursus in eadem epistola, osten­derunt [Page 21] mihi fratres scripta sanctorum Fugatij, & Damiani, in quibus continebatur quòd duodecim disci­puli sanctorum Philippi, & Iacobi ipsam vetustam ecclesiā construxerant, & quòd tres reges pagani ipsis duodecim, totidem terrae possessiones dederant. Po­stremò, vt Fugatius, & Damianus sacellum in Tur­rito monte non procul ab Aualonia D. Michaeli po­suerint. Satis est in praesentia vel leuiter degustasse Patricij venerandi epistolam. Gulielmus Meildunen­sis in libro de antiquitate Glessoburgensis monasterij ad Henricum Blesensem alias Soliacensem episcopū Ventae Simenorum, & libro de regibus primo non dissimilia scribit. Vnde & coniectura iusta Gulielmū sua transtulisse ex Patricij epistola. Syluester Giral­dus in libro de Principis institutione etymon nomi­nis non infeliciter aperit. Dicta quoque quondam Britannicè Iniswitrin fuerat: ex quo vocabulo superueni­entes postea Saxones locum illum Glessenbury voca­bant. Gles enim eorum lingua vitrum sonat & bury castrum, vel ciuitas appellatur. Haec ille. Mihi quidem mendum esse videtur librariorum, quòd hîc scribant byri pro burg, aut berg. Byri saxonicè curia: Vnde Aldermanbyri id est seniorum curia, Litlebyri parua curia. Canonbyri, vulgo Canbyri canonicorum cu­ria. Burg aliâs borow montem denotat, & egestae ter­rae tumulos. Berg deni (que) castrum Latiné dicitur. Vn­de sentio rectius legendū Berg, aut Burg, vt castro, quo Giraldus vocabulo vtitur, aut oppido subseruiat. Quanquàm, vt ingenuè fatear, nomen variè apud an­tiquos scriptum reperio, ut Glessenbyri, Glestonbyri, & Glessenburg. Sunt qui & pronuntient Glas pro [Page] Gles: quanquā Gles purius, & antiquius, ut ex Gles­sariarum insularum nomine liquidò apparet.

Funus Arturij.

NEc possum, nec uolo pronunciare num Arturius totus in bello Alau­nico, quod uulgò Camblan, conciderit, an Aualoniae inter curationem vulnerū. Britannici scriptores om­nes contendunt vno ore eum Aua­loniae ex dolore eorundem perijsse. De loco autem sepulturae conueniunt vniuersi. Vnū hoc ausim adfirmare tam solicitos fuisse Britannos de nece Domini sui, vt eam modis omnibus studuerint claram reddere, & nomen Ducis suì Saxonibus vel perpetuò tremendum relinquere: vsque adeò, vt plau­sibili, & nouo quodam commento sparserint rumores de eo cum redituro, tum iterum regnaturo. De Artu­rij vulnerati aduentu in Aualoniam scripsêre aliquot Britanni. At nullus vel fusius, vel lucidius, quàm Merlinus Caledonius à Theliesino vate, vt quidam volūt, edoctus, cuius & hîc versus ex prophetico libello, in­terprete Galfrido Arturio, delectos adfigam.

Syluester Giraldus in Speculo ecclesiastico scribit Morganen illustrem foeminam curauisse funus Arturij. Et rursus in libro de institutione Principis haec re­fert. Vnde & Morganis nobilis matrona, & partium illarum dominatrix, & patrona, nec non & Arturio sanguine propinqua post bellum de Kemelen, Artu­rium ad sanandum eius vulnera in insulam, quae nunc Glasconia dicitur, deportauit. Britannicae interpres historiae libro sexto talia de morte Arturij scribit. Ar­turius letaliter vulneratus in pugna ad Camblan con­tulit se Aualoniam, relicto imperio Constantino Ca­dorij ducis Coriniae filio. Ioannes Burgensis abba in suis Annalibus haec fidis commisit chartis. Occuluit se rex Arturius moriturus, ne casui tanto insultarēt ini­mici, amici (que) confusi molestarentur. Hactenus ille. Nunc de sacrosancto coemeterio Aualoniae, in quo Arturius sepultus est, dicendū. Melchinus in primis huius meminit, & Arturij ibidem sepulti. Gulielmus à Meildulphi curia cum alibi, tum praecipuè in libro de antiquitate Glessoburgensi sacrum hoc coemeteriū religiosè celebrat. Idem facit & Giraldus Meneuensis in speculo ecclesiastico, & libro de institutione Prin­cipis. Non erant eo saeculo in Britannia tam frequen­tia, quam nunc sunt coemeteria. Saxones nobiles gens Christi ignara in hortis amoenis si domi forte aegroti moriebantur, siforis, & bello occisi in egestis per cam­pos [Page] terrae tumulis, quos burgos appellabant, iuxta ca­stra sepulti sunt: vulgus autem promiscuum etiam in pratis, & apertis campis. Erat tunc temporis sacrum coemeterium iuxta ueterem ecclesiam in precio maxi­mo, quo titulo & à tota nobilitate occidentalium Bri­tanniae regiuncularum in sepulchri sortem cooptatū. Idem postea à Saxonibus Seruatorem agnoscentibus factitatū est: vt Durouerni Cantiorum, Eboraci Bri­gantum, Lindisfarnae, atque adeò alibi. De loco sepul­turae iam satis constat. Superest, vt & ritum, & sepul­chri formam demonstrem. Adfuit, sed secretò, nobiliū chorus Domini tam iniquo fato sublati funus perlu­gens. Curauit vna funus Morganis foemina pietatis planè incomparabilis, & iusta sepulchro, lachrimarū flumine irriguo, omnia anxiè persoluebat. Mos eius saeculi fuit alnorum ingenteis truncos, quarum, partes Aualoniae vicinae feracissimae erant, incauare, & in vsus sepulchrorū dedolare. Habet enim alnus nescio quid commune cum vliginoso solo, quale coemeteriū est: vsque adeò, vt eius materia in terra huiusmodi al­tius posita, tantum non aeterna censeatur. Corpus Ar­turij deplorati, fossa bene alta facta, robore alneo excauato conditum est. Et quoniam fama, factis, ditione magnificentissimus vixit: symbolum aeternae memo­riae Christianorum in hoc sedulò tum cōsuetudinem, tum candorem imitati, crucem uidelicet perpetuae vi­tae Mnemosynen sepulchro mortui intulerunt. Erat ex lamina plumbea confecta, longa plus minus pedem vnum, quam & ego curiosissimis contemplatus sum oculis, & solicitis contrectaui articulis, motus & anti­quitate rei, & dignitate. Literis Romanis maiusculis [Page 23] illis, sed parū dexterè insculptis haec verba cōtinet. HIC IACET SEPVLTVS INCLYTVS REX ARTVRIVS IN INSVLA AVALONIA. Sed hîc forsitan curiosus aliquis exquiret, quo consilio in­scriptio laminae plumbeae cōmendata sit. Mos eius aetatis erat receptissimus, & durauit vs (que) ad recentiora sae­cula, vt sepulchris nobilium laminas plumbeas inscri­ptas includerent. Quarum non paucas vidi passim per vniuersam Britanniam. Plumbum sua natura facilè recipit sculpturam, & acceptam cum longissimè, tum fi­delissimè, teste experientia, conseruat. Montes Mine­rarij plumbi admodum fertiles, vix quin (que) passuum millibus ab Aualonia distant. Non puduit Romanos rerum Dominos trophaeum ex oblonga plumbi tabula in ipsis penè eorundem montium radicibus ad fon­tes Ochidis fluuioli fabulosi ditionis episcopi Fontani Claudio Caesari sic inscriptum erigere. TI. CLAVD. CAESAR. AVG. P. M. TR. P. VIIII. IMP. XVI. DE BRITAN. Hoc trophaeum annis ab hinc paucis ara­tro erutum, & ad aedes Thomae Houerti Icenorum Ducis Londinum translatum.

Pyramides sancti coemeterij.

IN sepulchreto, quod Aualoniae sa­crosanctum est, stant duae pyrami­des ātiquissimae structure, imagines, & literas prae se ferentes, sed venti, procellae, tempus edax rerum, postremò inuidiosa vetustas ita operū exi­mias olim figuras, & inscriptiones deuenustauerunt, [Page] vt vix vllo labore deprehendi vel à lynceo possint. Has frequens scriptorum pagina cōmemorat, & prae­cipuè Gulielmi Meildunensis antiquarij cura magni, quem & Siluester Giraldus, amator & ipse rerum ve­terum subsequitur. Vter (que) equidem doctè: Ille quòd labore exquisito imagines, & titulos ante quadringentos annos tantū non obliteratos, luci in pulcherrimo, iuxta ac elegantissimo libello de antiquitate Glessoburgensi restituerit: Hic quod iustis fretus argumentis, & veterum relatione sepulchrum Arturij, vel inter pyramides, aut loco ab eis non longè dissito, aliquando positum fuisse, probet. Plura de Giraldo in sepulchro Arturij inuento dicemus. Interea descriptionem py­ramidum ab ipsis Gulielmi penicillis graphicè de­pictam, velut in luculenta tabula, spectatorum oculis subijciam. Illud quòd clam planè omnibus est libenter praedicarem, si veritatem exculpere possem: quid illae pyramides sibi velint, quae aliquantis pedibus ab ecclesia vetusta positae coemeterium monachorū praetexūt. Procerior sanè, & propinquior ecclesiae habet quin­que tabulatus, & altitudinem viginti sex pedum. Haec prae nimia vetustate, & si ruinam minetur, habet tamē antiquitatis non nulla spectacula, quae planè possunt legi, licet non possint plenè intelligi. In superiori enim tabulatu est imago pontificali schemate facta. In secū ­do imago regiam praetendens pompā, & literae. Her. Sexi. et Bliswerh. In tertio nihilominus nomina. wem creste. Bantōp. winewegn. In quarto Hate. wulfrede, & Eanflede. In quinto, qui & inferior est imago, & haec scriptura. Logwor. weslielas, & Bregdene. Swelwes Hwingendes berne. Altera verò pyramis habet [Page 24] octodecim pedes, & quatuor tabulatus, in quibus haec leguntur. Hedde episcopus, & Bregorred, & Beor­walde. Quid haec significent non temerè definio, sed ex suspicione colligo eorum interius in cauatis lapidi­bus cōtineri ossa, quorum exterius leguntur nomina. Certè Logwor is pro certo asseritur esse, de cuius nomine quondam Logweresbeorh dicebatur, qui nunc Mons acutus dicitur. Beorwalde nihilominus abbas post Hemgiselum. Haec Meildunensis, cui docti illu­stratas pyramides omninò acceptas ferre debent. Nūc Guenhera se offert marito Arturio comitem.

Qualis Guenhera.

GVenheram ex progenie regulorum Coriniae ortam facilè crediderim, cū alijs argumentis innixus, tum hoc praecipuè, quòd Britannica referat historia eam in palatio Cadori Coriniani educatam fuisse, atque hinc ab Arturio in coniugem acceptā. Con­iectura est, nec ea omnino incerta, nomen id Britan­nicè sonare, quod bella dona Italicè & Gallicè belle dame, Indubiè à fama nomen inditum, vt Guenllean id est alba Leonora, vel à coniectura Helena: ita vt al bae vocabulum pulchram, bellam, venustam exprimat. At vt de eius venustate satis constat, ita de pudicitia dubitatum est. Parcerem ipse quidem pro meo cando­re heroinarum laeso honori, & fame: historiae tamen veritas aurem vellit mihi, iubet (que), & tantum non imperat, vt referam quid veteres de ea senserint. Tanto re­luctari [Page] imperio mihi quidem religio, & magna. Bri­tannica historia adfirmat eam non modo rem cū Mordredo Picto habuisse, verum etiam coniugio illi fuisse adiunctam. O scelera: ô mores: ô corrupta tempora. Vitae scriptor Gildaicae, autor quidem antiquus, sed in meo exemplari anonymus, haec de Guenhera adultera praedicat. Arturius obsessit paludes vicinas Glesco­niae in odium Meluae reguli, qui eo Guenheram rap­tam, & perductam vitiauerat. Est hoc testimoniū de regina quanuis raptam dicat, parum honorificum. Rapiuntur subindè eiusmodi formae sua sponte. Vtcun (que) fuerit, hoc certissimum non longo superfuisse illam tē pore â nece coniugis, & adulteri. At an morbo corporis aliquo, an animi iusto, quod ego facilius credo, moerore obierit, non apertè constat. Scriptores referunt poenitudine ductam eam velum sacrum Ambrosiae in duisse, ibidem (que) mortuam, ac sepultam, donec huma­nissimi Lanceloti Pugilis inuictissimi cum cura, tum pietas reliquias postea Aualoniam transtulisset. Scru­pulus hîc contra adulterij suspicionem suboritur. An commisisset tam insignis Arturij amator, atque idem cultor, vt adulterā in sacratissimo coemeterio propter illius sepulchrum terrae committeret? Historia Glessoburgensis coenobij accuratè collecta perdocet Guen­heram in sacro coemeterio fuisse sepultam ad coniugis tumulum, & eius reliquias eodem tempore inuentas, quo & mariti. Confirmat hoc Syluester Giraldus Meneuēsis in Institutiōe Principis his verbis de Arturio loquens. Habuerat enim vxores duas, quarum vltima scilicet cum ipso sepulta fuerat, & ossa ipsius cum ossi­bus viri simul inuenta, sic distincta tamen, vt duae par­tes [Page 25] sepulchri versus caput, scilicet ossibus viri conti­nendis, deputatae fuissent: tertia verò ad pedes ossa seor sum muliebria contineret. Vbi & trica comae mulie­bris flaua cum integritate pristina, & colore reperta fuit, quam vt monachus quidam auidè manu arripuit, & subleuauit, tota statim in puluerem decidit. Idem Giraldus similia refert in Speculo ecclesiastico. Potuit ille quidem cum autoritate aliqua de hac re loqui, quā ­do quidem tum temporis in flagranti Richardi Leonij regis Angliae gratia confirmatus, venit ipso tempore inuenti sepulchri Glessoburgum, & oculatus testis, duce Henrico de Soliaco Henrici regis ex Adela ne­pote, & Richardi regis consanguineo, tunc Praeside Glessoburgensi, postea episcopo Ventae Simenorum, omnia, quae ad Arturium attinebant perdidicit. Atta­men si hîc mihi liceret liberè quae sentio dicere, adfir­marem profectò longè certioris esse fidei ea, quae de Arturij quam Guenherae, sepultura traduntur. Nec tamen interim facio vim autoritati veterum scripto­rum, vt & meam aliquando non deteriori tracter po­steritas modo. Legūtur Glessoburgi in tumulo Lydij marmoris fabrè exculpto, & Arturio, iuxta ac Guen­herae posito, hij duo versiculi suum redolentes saeculū

Sunt qui dicant Henricum Suinesium abbatem Glessoburgensem fuisse autorem versiculorum: nisi quis putet Henricum Blesensem aliàs Soliacensem in Sui­nesij degenerasse nomen, cuius tempore inuentae & Arturij, & Guenherae teliquiae. Quid autem sibi ve­lint Giraldus, & Henricus nomine vxoris secundae [Page] non satis hercle intelligo, quando non alterius hacte­nus, quod meminerim quàm Guenherae nomen, aut memoriam audiuerim. Sed sit fides penes autores. Ex secundi versiculi hemistichio: virtutum prole secunda, meliorem fuisse Guenheram, quam foecundiorem ap­paret, Neque hîc me latet Boethium scribere, acriter aliquando depugnatum fuisse inter Arturiū, & Mor­dredum ad Humbrum fluuiū, & Guenheram à Pictis in castris ibidem captam, ac postea mortuam, ac sepul­tam Horestiae vico Angusiae. Relinquo Hectorē Veremundi, & Turgoti obscurorum scriptorum fidei. Et fieri potuit vt illic alteri Guenherae tumulus, non regine poneretur.

Inuentum Arturij sepulchrum.

INualescente Saxonum, â caede Arturij potentia, & mox Pictis, ac Scot­tis strenuissimè profligatis, ac vltra vallū Seuerianum abactis, coeperunt Saxones deuictorum Britannorum reliquias non adeò timere, & multo minus magnifacere, contemnere apertè potius. Qua­re illorum gloria florere coepit, Britannorum verò de florescere: Ita tamen vt nec Saxones amusi quicquam penè de rebus inter tpsos, & Britannos eo tempore gestis scriptum posteritati reliquerint, nam quae post Christum cognitū, de primis Saxonū victorijs scripta sunt, ex historia per ora vulgi, & accepta, et chartis tradita sunt, aut Britanni tot bellis attriti, operam scribendi iustam vllum historiae impēderint. Tantum extant [Page 26] fragmenta quaedam Gildae monachi Bannochorensis Britannos potius vellicantis, exagitantis, lancinantis, quàm vllo virtutum calculo adprobantis, vsque adeò vt conductus ad male dicendum thetor videatur. Hoc pacto res Britannica obscura per calamitatem bellorū relicta est. Bardi soli musicis numeris, & illustri nobi­lium memoriae conseruandae studebant. Canebant illi ad lyram heroum facta inclyta. Profuit hoc studium mirificè cognitioni, tanquā per manus posteritati tra­ditae. Vnde equidem factū est vt Arturij quo (que) maxi­mi nomen, fama, gloria vtcun (que) conseruarentur. O fa­ctum bene.

Deuicerat Anglorum gentem, superis id permit­tentibus, Gulielmus Nortomannus, & iam imperium Angliae peruenerat ad Henricum eius appellationis secundum nepotem ex Matildae filia Henrici Belloclerici, filium verò Galfredi Plantageniste Andegauen­sis. Hic fines imperij prorogare modis omnibus stu­dens ad Hiberniae quo (que) regnum animum adiecerat. Richardus Claranus Comes Striguliēsis propter Vagam fluuiū, vir & natalibus, fortunis, ac virtute splen­didissimus petierat, ante à Deronutio Lageniae regulo rogatus, Hiberniam: qua expeditione tam fortiter se gessit, vt, proturbatis, fusis, ac victis regulo obaudien­tibus, famam, & gloriam immortalem, ac, si hoc quic­quam [Page] ad rem pertinet, opes etiam sibi comparauerit, accepta in vxorem Eua Deronicij filia, & ex asse hae­rede. Senserat Henricus rex Richardi Striguliensis successus, & siue eius inuidebat gloriae, seu, quod veri similius est, praedam tam opimi regni ambiebat, inter dixit, proposito interim non contemnendo praemio, Richardū Hiberniae imperio. Prudens ille, percogni­to Principis cōsilio, iuri suo cedere. Interea Henricus comparata exercitus parte non minima in Cambriam peruenit reliquam conscripturus, & inde recta â Meneuia in Hiberniam, cuius spe potiundae totus confla­grabat, nauigare. Haec dum agit, à Cambriae regulis pro dignitate acceptus, in conuiuijs Bardos ad lyram concinenteis non sine voluptate, interprete vsus, au­dit. Erat quidem vnus inter reliquos cognitione an­tiquitatis doctissimus. Is laudes, & inclyta Arturij fa­cta, Henricum victorem futurum cum eo multis no­minibus conferens, ita cecinit, vt aures regis mirificè & demulceret, & delectaret: Quo etiam tempore rex hoc praecipuè à Bardo didicit sepultum fuisse Artu­rium Aualoniae in sacro coemeterio. Vnde munificentissimè dimisso Bardo tanti monumenti indice, egit cū Henrico Blesensi alias Soliacensi nepote suo, qui tū, aut paulo post ex abbate Bermun [...]ianae insulae Prae­fectus Glessoburgensis designatus est, vt diligentia ex quisitissima sepulchrum in septo sacri coemeterij per­quireret. Tentatum est aliquoties: & tandem magna difficultate inuentum, vltimis, vt quidam volunt annis Henrici secundi regis Angliae, vt autem alij, quibus ego facilè assentio, principio imperij Richardi primi eius filij. De hac reliquiarum cum indagatione, tum inuentione [Page 27] scripsere inter caeteros multos duo praecipuè, quorum vnus erat monachus Glessoburgensis, sed nomine mihi ignotus: alter verò Syluester Giraldus. Accessisset porrò & Gulielmus Meildunensis testis ter­tius vtrisque conferendus, nisi mors eum de medio ante inuentionem sepulchri senem abstulisset. Horum in primis testimonio vtar, & in praesentia monachi a­nonymi verba huc adducam. Conditus fuit rex Artu­rius sicut per regem Henricum secundum abbas Henricus didicerat, cuius consanguineus, & dudum fami­liaris extiterat. Rex autem hoc ex gestis Britonum, & eorum cantoribus historicis frequenter audiuerat Arturium fepultum fuisse iuxta vetustam ecclesiam in sacro coemeterio inter duas pyramides quondam nobiliter sculptas, ac in eius memoriam, vt dicitur, erectas. Fuit autē rex Arturius sepultus valdè profundè pro­pter metum Saxonum, quos ipse frequenter expugnauerat, & quos ab insula Britannica prorsus eiecerat, & quos Mordredus eius nepos pessimus, contra ip­sum primo reuocauerat, ne in mortuum etiam vindi­cis animi vitio desaeuirent, qui totam iam insulam post mortem ipsius iterum occupare contenderāt. Propter eundem etiam metum, in lapide quodam lato, tanquā ad sepulchrum, à fodientibus inuento quasi pedum septem sub terra: cum tamen sepulchrum Arturij nouem pedum inferius inuentum fuerit. Reperta est etiam crux plumbea non superiori, sed potius inferiori par­ti lapidis inserta literas has inscriptas habens. HIC IACET SEPVLTVS INCLYTVS REX ARTVRIVS IN INSVLA AVALONIA. Crucem autē extractam à lapide, dicto abbate Henrico ostendente, [Page] prospeximus, & has literas legimus: Sicut autem crux inferius lapidi inserta fuit: sic crucis literata pars, vt occultior esset, versus lapidem versa erat. Mira quidem industria, & hominum tempestatis illius exquisita prudentia, qui corpus tanti viri, Domini (que) sui, praecipuè loci illius patroni ratione turbationis instantis, totis nisibus tunc occultare volebant Et tamen, vt aliquo imposterum tempore, tribulatione cessante, per litera­rum saltem cruci insertarum, & quandoque repertarū indicia propalari posset, procurarūt. Sicut autem prae­dictus rex totum abbati praedixerat: sic Arturij cor­pus inuentum fuit, non in sepulchro marmoreo, vt re­gem decebat tam eximium, non in saxeo, aut Parijs la­pidibus exciso, sed potius in ligneo ad hoc cauato, & sexdecim pedibus in terra profundo, propter festinā magis quàm festiuam tanti principis humationem, tē ­pore turbationis id exigente.

Anno Domini. 1189. Quadam die locum cortinis circundans fodere praecepit. De hinc profunditate ni­mia á fossoribus exquisita, iam penè desperati sarco­phagum ligneum mirae magnitudinis inuenerunt vn­dique clausum. Quo leuato, ac aperto, regia inuene­runt ossa, quantitatis incredibilis, ita vt os tibiae à terra vsque ad medium crus in magno viro attingeret. Inuenerunt & crucem plumbeam altera parte sic inscriptā. HIC IACET SEPVLTVS INCLYTVS REX ARTVRIVS IN INSVLA AVALONIA. De hinc tumbam reginae Arturio consepultae aperientes, tricam mulieris flauam, & formosam miro (que) artificio consertam inueniunt, quae tacta ab illis in nihilum est comminuta. Abbas igitur, & conuentus suscipientes [Page 28] eorum exuuias cum gaudio in maiorem transtulerunt ecclesiam in mausoleo nobiliter exculpto intrinsecus bipertito collocantes: regium videlicet corpus per se ad caput tumbae: reginam ad pedes scilicet in orientali parte: vbi vs (que) in hodiernum diem magnificè requies­cunt. Hoc autem epitaphium tumbae inscribitur.

Hucusque diligentissimè, simul & fidelissime ex Glessoburgensi codice in praesentē haec cōuertimus vsum. Sed quoniam videtur mihi epitaphiū nescio quid stri­dulum petsonare, & vitium saeculi parum eloquentis secum trahere, ac postremò breuius, & humilius esse, quàm vt tanto conueniat Imperatori, nos aliud sacro­sanctae doctorum memoriae, & posteritati in eius lau­dem dedicauimus.

Nunc oportunè prodit Syluester Giraldus ille ocu­latus inuentaram reliquiarum Arturij testis, & calcu­lum his verbis suum commodè apponit. Huius autem corpus, quod quasi phantasticum in fine, & tanquam per spiritus ad longin qua translatum, neque morti ob noxium fabulae confinxerant, his nostris diebus apud Glasconiam inter pyramides duas in coemeterio sacro quōdam erectas, profundius in terra quercu concaua reconditum, & signatum miris indieijs, & quasi mira­culosis est inuentum, & in ecclesiam cū honore trans­latum, marmoreo (que) decenter tumulo commendatum. Vnde & crux plumbea lapide superposito, non supe­rius, vt assolet, sed inferiori potius ex parte infixa, quā nos quoque vidimus, namque tractauimus, literas has insculptas, & non eminenteis & extanteis, sed magis interius ad lapidem versas continebat. HIC IACET SEPVLTVS INCLYTVS REX ARTVRIVS IN INSVLA AVALONIA. Sequuntur & haec ibidem. Cum autem & aliqua indicia corporis ibi in­ueniendi ex scripturis suis, aliqua ex pyramidibus im­pressis, quanquàm nimia vt plurimum antiquitate de­letis: maximè tamē & euidentissimè rex Angliae Henricus secundus, sicut ab historico cantore Britone au­diuerat antiquo, totum monachis indicauit: scilicet quod profundè in terra per sexdecim pedes ad minus inuenirent, & non lapideo in tumulo, sed in quercu cauata. Ideo (que) tam profundè situm corpus, & quasi ab­sconditum fuerat, ne à Saxonibus post necem illius in sulam occupantibus, quos viuens tantopere debellauerat, & ferè deleuerat, posset vllatenus inueniri. Et ob [Page 29] hoc literae veritatis indices cruci impressae interius ad lapidem versae fuerunt, vt & tunc temporis, quod cō ­tinebāt, occultarēt, & quando (que) pro locis, & tempori­bus id propalarent. Pretereà; & haec quoque ibidem scribit. Sciendū etiam quod ossa reperta corporis Ar­turij tam grandia fuerunt, vt & illud poetae completū in his uideri posset ‘Grandia (que) effossis mirabitur ossa sepulchris.’ Os enim tibiae ipsius appositum tibiae longissimi virl, quem & nobis abbas ostendit, & iuxta pedem terrae illius adfixum largè t [...]ibus digitis trans genu ipsius se porrexit. Os etiam capitis tanquam ad prodigium, vel ostentum capax erat, & grossum, adeò, vt inter ciliū, & oculos palmalem amplitudinem largè contineret. Apparebant in hoc decē, aut plura vulnera, quae cūcta praeter vnum, maius caeteris, quod hiatum grandem fecerat, quod (que) solum letale videretur, in solidam concreuerant cicatricem. Nunc si quem iuuabit vel ipsa eadē, quae modo recitaui ex Giraldo, vel his non admodum dissimilia repetere, legat eius librum Speculum vide­licet ecclesiasticum, vbi duo huius materiae capita elu­cent. Interim hîc habeo quod me tenet dubium. Nam Giraldus adfirmat sepulchrū quercinum fuisse, quod vt falsum esse non statim pronūcio: ita insinuabo ea, quae mihi contrarium vehementer suadeant. Primum alnorum ingentiū numerus ibidem soli propicia qua­dam natura excrescentium. Tum praetereà Aualonia­nos tam ignaros rerum naturalium non fuisse puto, vt quercum crederent diuturniorem futuram in subhu­mida terra, quàm alnum aquaticam, & loci incolam. Qui de arboribus scripsère humidiuscula loca alnis, [Page] & vlmis producendis lubenter attribuunt. Superest & scrupulus alter, qui, si ego quicquam rectè iudico, excussus semel error potius, quam scrupulus planè vi­debitur. Confirmat Giraldus inuentum fuisse Artu­rij sepulchrum inter duas pyramides in sacro Aualo­niae coemeterio, in qua opinione, vt pote testimonio antiquorum scriptorum confirmatus, et ego quoque sum. At tantum abest vt credam quicquam in illis ex­culptum, quod sepulchrū Arturij, id quod agit Giral­dus, indicet, exprimat, illustret, vt mihi nihil fiat minus verisimile. Si quicquā fuisset, quis illud quaeso rectius, aut plenius Gulielmo Meildunēsi, cui vni elucubratas eorundē tū imagines, tū inscriptiones debet posteritas omnis, explicuisset? At ille ibi ne Gry quidē de Artu­rio aliâs ab eo accuratè collaudato. Est equidē cōiectura probabilis Giraldū penitus ignorasse quid inscriptionum pyramides continuerint, cum dicat literas prae antiquitate deletas. Quin Giraldum virum alioqui sa­nè doctum, & magnum vetustae cognitionis helluo­nem, omitto, alia, nec inutili prouocatus cura: nempe vt inuentum Arturij sepulchrum non modò duorū, quos supra nominaui, suffragio, verum numero scri­ptorum iusto confirmem, stabiliem, denique tanquam ratum persuadeā. Quo (que) id cōmodius fiat, puto con­uenire causae, vt singula illustrium virorum, serie qua­dam expedita, & lucida, testimonia altius repetam. Qua parte Claudius homo Gallus, vt lector intelligat fidem inuenti sepulchri vel ad exteros integram per­uenisse, abundè magnus testis erit.

Anno D. 1217. Corpus incyti regis Britanniae Arturij quod sexcentis, & amplius annis delituerat inuē ­tum [Page 30] est in ecclesia D. Mariae Glessenburiae. Hîc in annorum computatione aut autoris, aut, vt candidius in­terpretor, librarij incuria irrepsit mendum. Nam obijt Henricus secundus rex Angliae circa annum à Chri­sto nato millesimum centesimum nonagesimum, & in uentum est sepulchrum primis annis imperij Richar­di eius filij. Chronica Persorana haec referunt. Anno D. 1191. Sepulchrum inclyti regis Arturij apud Glasconiam, cruce plumbea super pectus nomen eius in­scriptū declarante, repertū est. Ioannes Fiberius, qui & vulgo Beuer dictus, haec breuissimè, & in transcursu scribit. Anno D. 1191. Inuenta sunt ossa Arturij Glesconiae. Matthaeus Parisius monachus Fani Al­bani ad ruinas Verolamij vrbis antiquissimae Catieu­chlanorum, sepulchri sic meminit. Inuenta sunt apud Glasconiam ossa famosissimi regis Arturij in quodā vetustissimo recondita sarcophago circa quod duae antiquissimae pyramides stabant erectae, in quibus literae exaratae erant, sed ob nimiam barbariem, & deformi­tate, legi non potuerunt. Inuenta autem sunt hac occasione. Dum enim ibi effoderent vt quendam mona­chum sepelirent, qui huuc locum sepulturae vehementi in vita desiderio praeoptauerat, quoddam reperiunt sarcophagum, cui crux plumbea superposita fuerat in qua exaratum erat. HIC IACET INCLYTVS BRITONVM REX ARTVRIVS IN INSVLA AVALONIA SEPVLTVS. Locus autem ille paludibus vndi (que) inclusus, olim insula Aualonis, id est po­morum insula est vocatus. Vt meritò autoritati Mat­thaei plurimum faueo, sic dolet aliquot voculas redundanteis eius accessisse orationi in inscriptione. Illud [Page] certè quod de monacho refert audiui ante planê nun­quam, nec vs (que) adeò mihi fidem facit. Ranulphus Hi­gedenus Castrensis meminit etiam Arturiani sepul­chri. Alios data opera omitto ne numerum testium in re tam liquidò cognita, & recepta adfectasse videar.

Translatio reliquiarum Arturij.

MEmini me in epistola dedicatoria de exuuijs Arturij ter translatis locutū. Quarum quae prima fuit, quia non satis perspicuè per maius templum, quo scribunt principiò traductas fu­isse, apparet, aliquid apertius, & lucidius lectori significabo. Didici à Glessoburgensibus monachis obseruatoribus antiquitatis sui coenobij planè studiosissimis reliquias in ma­gnam basilicam, quod opus in immensum beneficio Henrici Plantagenistae excreuit, fuisse à sacro coeme­terio translatas: at non eo tunc loco, quo nunc sunt positas. Porticus ad meridiem est, & sacellum, quo itur in gazophylacium. Hîc adfirmabant ossa aliquādiu quieuisse. Deinde iterum translata fuisse in presbyterij si­nus medios: qua temporis intercapidine, nouum, sub­lime, magnificū sepulchrum ex marmore nigro, quale Lydium esse videmus, insolita quidem arte, & ingenio tum excisum, tum compactum est, de quo vnà cum translatione iā scribere superuacaneū sanè esset, quan­do capite praecedenti de Inuento Arturij tumulo, ea comparent suo ordine omnia. Ad tertiā igitur nostra se cōuentat oratio, quae tempore Eadueardi Longi regis [Page 31] Angliae non modò maximi laudatoris, verum etiā admiratoris, penè (que) cultoris Arturianae famae, facta est, relictis in sepulchro magnificentissimo, in quo prius conquiescebant, exuuijs omnibus praeter Regis, & Reginae cranea, quae iussit foris seruari, gratum pro­fectò nobilitati eo confluenti antiquitatis spectaculū. Vt (que) nunc tam nobile Eadueardi nunquam satis laudati facinus aeternitate gaudeat, referā singula huc pertinentia ex archiuis Glessoburgensis monasterij fide­lissimè desumpta, quorum & autor fuit idem mona­chus Glessoburgensis, cui cura ardētissima inerat Ar­turium iustis celebrare praeconijs, & res ab eo gestas fide integra posteritati commendare. Non defuit scri­ptori ordo lucidus, aut ingeniū. Sed aetas illa nec Grae­cam, nec Romanam familiarem habebant eloquentiā. Qualiacun (que) ea sunt, vt ipse scripsit, ita ego ordine recitabo, illud interim oportunè expendens, non quàm elegantia, sed quàm digna, & quàm vera referat.

Anno D. 1276. Eadueardus rex Henrici tertij filius venit cum regina sua Glesconiam. Die verò Martis proxima sequēte fuit rex, & tota curia acceptus sūptibus monasterij. Quo die in crepusculo fecit aperiri se­pulchrū inclyti regis Arturij, vbi in duabus cistis imaginibus, & armis eorum depictis, ossa dicti regis mirae grossitudinis separata inuenit. Imago quidem reginae coronata, Imaginis regiae corona suit prostrata cū ab­scisione sinistrae auriculae, & vestigijs plagae, vnde moriebatur. Inuenta est scriptura super his singulis manifesta. In crastino videlicet die Mercurij Rex ossa regis. Regina ossa reginae in singulis palleijs preciosis reuoluta in suis cistis recludentes, & sigilla sua appo­nentes [Page] praeceperunt idem sepulchrum ante maius al­tare celeriter collocari, retentis exterius capitibus vt [...]i­us (que)@ propter populi deuotionē, apposita interius scri­ptura eiusmodi: Haec sunt ossa nobilissimi regis Arturij, quae anno dominicae incarnationis. 1278. decimo tertio Calend. Maij, per Dominum Eadueardum re­gem Angliae illustrem hîc fuerunt sic collocata, prae­sentibus Leonora serenissima eiusdem Regis consorte, & filia domini Ferrandi regis Hispaniae, magistro Gulielmo de Midleton tunc Norwicensi electo, ma­gistro Thoma de Becke archidiacono Dorsetensi, & praedicti regis thesaurario. Domino Henrico de Las­cey Comite Lincolniae. Domino Amadio Comite Sabaudiae, & multis magnatibus Angliae. Hactenus monachus Glessoburgensis, cuius diligentia, memoria tā praeclari facti immortalis facta est. I nunc Gulielme Parue, vnà cum Succenturione tuo, & fortiter per­nega Arturium aliquando aut vixisse, aut vicisse. Me certè opinionis, immo erroris tui, nec participem, nec fautorem, sed neque riualem habebis vnquam. Flagi­tium me hercle non modò flagris, sed grauissimo quo­que supplicio dignum, vt quis gloriae patriae suae de­roget, Principibus de re publica rectissimè meritis su­am inuideat famam, virtuti denique, & factis vndecū ­que illustribus non assurgat. Spero equidem lectores candidissimi futurum, vt vos adiutores, cognita causae tum aequitate, tum veritate facileis habeam, & gratiam pro officio erga rem publicam meo, quae vestra est be­neuolentia, humanitas, candor, magnam libenter relaturos. Hoc ego interim fretus omine omnem planè mouebo lapidem, vt noua comparata fortitudine, ea (que) [Page 32] confirmatissima in harenam descendam debellaturus calumniatorum turbam laudibus Arturij importunè, molestè, inuidè obstrepētium. Sic etenim operi veluti colophonem addere omnino apud me constitui.

Conuulsio calumniarum temere adfirmantium Arturium non fuisse.

HIstorici certant, & ad huc sub iu­dice lis est, quo tempore Artu­rius floruerit. Atque hoc certa­men ita excreuit, & inualuit, vt scrupuli de vniuersa historiae fi­de, quae eius res gestas praedicat, lectorum fibris nunc haereant. Quin haec tam imbecillis est ca­lumnia, vt accurata non egeat responsione vlla. Vale­rius eum floruisse dicit tempore Zenonis imperato­ris. Hector verò Boethius Iustiniani tempore, barbaris Italiam ocupantibus. Deni (que) alij, alia scribunt, De tempore non admodum laboro, fuerit modò. Quan­quam vel hinc tempus facilè colligitur videlicet ab imperio Aureliani Ambrosij, cuius et Paulus Diaconus mentionem facit. Dixerit forsitan aduersariorum ali­quis. Qui factum est, vt Arturij non meminerit Pau­lus? Respondeo aliud egisse Paulum, quàm vt Britannos à Romanis tantum non derelictos anxiè celebra­ret. Nihil interim detrahit dignitati Arturij, aut historiae, quòd ab eo non nominetur: cū interim bona pars nobilium orbis totius silentio praematur ab eodem. Illud magnum planê videtur habere momentū, quod [Page] Gildas scriptor Britannus nihil prorsus de Arturio scribat. Sunt qui citent Gildae testimonium in eius tū gratiam, tum laudem. Sed ille quidem ficticius est Gil­das, & blattis, & tineis ad Isidis vadum in bibliotheca Maridunensi praedae expositus. Gildas à Polidoro aeditus, fragmentum in dubiè Gildae veteris, sed mancum, luxatum, & mutilum, vsque adeò, vt, si iam vitae resti­tueretur, vix foe [...]um agnosceret parens. Scripsisse eū libros constat titulo Cambreidos, inuentos octuagin­ta, & amplius ab hinc annis in Hibernicis insulis, & in Italiam traductos. Vt sit historia Gildae integra: qui potuit de Arturio quicquam rectè tanquam oculatus testis pronunciare, cum ipsemet dicat se natum fuisse anno Badonici belli, quod Arturij victoria, & quidē clarissima, teste Nennio, fuit. Hostis colligit. Gildas nullam prorsus Arturij mentionē facit: ergo non fuit. Arguta planè collectio, qualis & haec. Gildas nō me­minit Aruiragi, Lucij, aut Cōstantini Magni, proinde non fuerunt. O nouum dialectices acumen. Et tamen hoc tam infirmo corroboratus, vt sibi quidē videtur, argumento, palmarium facilè se adeptum arbitratur. Hoccine est Italicum acumen? Profectò iam aegre vl­terius non patiar dici Vltramontanus. Et planè. ‘Coelum non animum mutant, qui trans mare currūt.’ Scio interim quid Cambrici scriptores de Gildae silentio, quantum ad Arturium pertineat, sentiant: videli­cet Hoelum Gildae consanguineum ab Arturio occi­sum causam neglecti eius nominis fuisse. Sed nolo hu­ic inniti praesidio: bellum potius cū eo gesturus, quòd hac labe suos Britānos ingratus, ac idem parum pru­dens, ne dicam impius, asperserit. Britanni nec in bello [Page 33] fortes, nec in pace fideles. Nisi profectò viderer adfe­ctui, aut stomacho indulgere, ipse in Britannomasti­gem ferrum, & quidem acutum animosè stringerem. Sed impetum temperabo meum, aliunde propugna­tores in medium fortissimos adducturus, ne adfectus vim fecisse meus alicui videatur. Syluester Giraldus in topographia Cambriae promìttit responsurum se huic Gildae calumniae in Britannica topographia, quē librum eum olim scripsisse non dubito, sed nostris tē ­poribus nullo, quod ego sciam, loco extat. Quid inte­rim scribat secundo libro de Cambriae descriptione in medium proferam. Sed quandò Iulius Caesar, qui tantus erat, quantus & orbis, sub Cassiuallano duce, Territa quaesitis ostendit terga Britannis.

Nunquid non fortes fuere? Quid etiam quando Bellinus, & Brennus Romanum imperium suis ad­didère victorijs? Quid Helenae nostrae filij Impera­toris tempore Constantini? Quid Aurelij Ambro­sij regno, quem & laudibus Paulus Diaconus effert? Et Arturij nostri famosi tempore quanti fuere?

Iosephus Iscae Domnoniorum alumnus in Antio­cheide sic canit.

Quàm haec non respondeant Gildae titulis prudens lector abundè videt, & sentit laudes Arturij prius in medium adductas, huic loco tam bene conuenire, vt necesse penè habeam eas repetere, nullo, vt spero, meo vitio, vestra, si verè iudico lectores, voluptate pluri­ma. Habent enim versus praecedentes suum genium victurum quidem illum. Tum praetereà concinnitate quadam apta, elegantia pura, maiestate iusta, ita tersis adblandiuntur auribus, vt decies repetiti nisi me vehementer fallit meus adfectus, perplacebunt. Ponticus Virunnius homo Italus, philobritannus tamen, Polydoro Italo meritò iratus haec intonat. O admirabile tūc genus Britonum, qui eum, Caesarem intelligit, bis in fugam expulerunt, qui totum orbem submiserat occi­dentis: cui quasi totus mundus postea nequiuit resi­stere, illi etiam fugati resistunt, parati mortem pro pa­tria, & libertate subire. Hinc ad laudem eorum canit Lucanus de Caesare.

Hic si multitudine testimoniorum potius, quàm so­lida rei veritate niterer, possem & Ioannis Annae uil­lani versiculos ex Architrenio libello argutè canoro de fortitudine Britannorum desumere. Sic enim im­portunè in Britannorum iustas laudes obstrepentiū os praestructo occluderem uallo. Sed videor mihi plu­ris, quam conuenit, oblocutores istos facere. Dispere­ant, & inuidia rumpantur sua: quando Britannicus honor per huiusmodi tenebriones nec stat, nec cadit. At interim, ne non satis promissi memor videar, rursus repeto harenam, vim argumentorū ab aduersarijs cō ­paratam infirmaturus. Scriptores, inquiunt, Romani non fecerunt mentionem Arturij, quare verisimile est eum non fuisse. Si nihil sit verum, nisi quòd ex Romana constet autoritate, male consultum esset historiae vniuersi orbis. Infinita vis rerum memorabilium, & nobilitatis pendet potius ab incolis oculatis domi testibus, quàm ex incerta exterorū relatione. Romani au­tem vniuersum penè orbem seruum reddiderunt, & scriptores apud eos nati, & educati sua facta vel admirabilia eloquentiae innixi studio fecerunt. Caeterorum verò facta vel ita obscurabant, vel eleuabant, vt nulla penè facerent. Agebatur enim vt elegantissimè, non autē verissimè causam dicerēt. Talia pingebāt in chartis, qualia sperare potius à prudentissimis Ducibus, quàm facta videre liceat. Nec mirū planè est quòd de Arturio nihil memoriae prodiderint. Gotthi eo tē pore Italiam inuaserant, & barbaries pro eloquentia inuecta, vsque adeò, vt literis honor rarus, praemia ra­rissima decernerentur. Et res non per scriptores, sed [Page] per bellatores agebatur. Quarè si quid certi de Artu­rio, illud potius à Britannicis scriptoribus qualibus­cun (que), quam ab infantia, & ignorantia Romanorū eo tempore nō modo à scribendi functione declinantiū, verum etiam de sua, relictis alijs rebus omnibus, cala­mitate multis quotidie modis irruente cogitantium. Sub infert alius vaniora esse in historia Arturij, quàm vt à maturo, & sapiente facilè admittantur. Si de illa sentit, quae à vulgo Italicè, Hispanicè, Gallicè, & An­glicè legitur non admodum contendo. Quanquam meminerit aequus lector idem factitatum, & in historia circumforanea Caroli, Rolandi, Gotthofridi, Guido­nis, & Bellouesi, vt alios omittam multos. Nec inde tamen eorum nomina, aut verae fides historiae, sublata. Non est nouum fabulosa veris miscere, studio certè hoc quodam factum, vt scriptores plebem simplicem admiratione quadam detinerent, auditis rerum mira­culis. Sic Hercules, sic Alexander, sic Arturius, sic Carolus laudati. At alia longè ratio est Arturianae, quā ego complector, historiae. Nam quae non constant ra­tione temporum, quae non sunt probabilia, quae non subsidiaria autorum fide cohaerent, quae non longo sae­culorum vsu, & doctorum suffragio sunt recepta, & comprobata, non temerè admitto. Fuit multis ab hinc annis magna contentio Graio autori, vt opinor, Scalae chronicorum cum hac calumniatorum turba. Illi ob­iectus Beda qui silentio magno Arturium praeterijt. Cui ille sic argutè, seuerè, prudenter respondet. Forsi­tan repudiauit homo sanctulus Principem ex adulte­rio natum. Fieri etiam potuit, vt auditis aliquot Bardorum de eo vaticinijs, animum ab vniuersa deflexerit [Page 35] historia. Sed illa nec fidem addunt, nec adimunt. Illud verissimū Bedam virū alioqui bonū, & doctū gloriā Britannici nominis non solum leuem facere, sed & conēnere quoque. Nam inter illos, & Saxones de imperio Britāniae agebatur. Romanus pōtifex Anglo­saxones in imperio pessimè parto cōseruare studebat. Britanni hoc nomine male eius capiti precari. Ille Sax ones odio quodam rursus in eos armare. Quas igitur laudes potuerūt Britanni à Saxonicis sperare scripto­ribus? Frigidas planè, aut nullas. Adde huc, quod & Beda rerum ante tempora Gildae Britannicarū igna­rus vt plurimum erat: adeò vt nec coronarij operis trophaeum spectabile ad Ambrosiam vel de fama no­uerit. Credibile est calamitatem bellicam, quae ecclesi­as vna cum bibliothaecis exhauserat infinitis clara ve­tustatis monumenta abrasisse. Vnde scripturienti de antiquitate Britannica occultissima plera (que) omnia. Sunt qui putent multa in Armoricam translata, quan­quam & ab illa paucissima hac aetate speranda, praeter­quàm quod in exemplaribus vetustissimis de vitis sanctorum è Britannia eò cōmigrantium pauca extent, sed quae lucem obscuris adferant. Gulielmus Paruus Brillendunensis in prologo historiae suae sic fulminat. Galfredus hic dictus est, cognomen habens Arturij, qui diuinationum illarum naenias ex Britannica lingua transtulit, quibus, vt non frustra creditur, ex proprio figmento multa adiecit. Haec ille per stomachum, & cō temptum. At ego illi frustra creditur, occinam vel per petuò, nisi id rationibus potius, quàm nudis probet verbis. Satis super (que) scio multas fabulas, & vanitates per vniuersam sparsas esse Britannicam historiam. [Page] Sunt ibi tamen, si quis penitius inspiciat, talia, qualia magno desiderarentur antiquae cognitionis incōmo­do, & quae à Gulielmo lecta, potius quàm intellecta, nullum prae se tulerunt cōmodum, Rursus apponam & aliud eiusdem honorificū scilicet, non modò de hi­storiae interprete, verū etiam de Arturio ipso testimo­nium. Liquet à mendacibus esse conficta, quaecunque de Arturio, & Merlino ad pascendum minus prudentium curiositatem homo ille scribendo vulgauit. Vt sexcenties obganniat: fuit quidem Merlinus vir in re­rum naturalium cognitione, & praecipuè in Mathesi@ vel ad miraculum vsque eruditus: quo nomine Prin­cipibus eius aetatis meritò gratissimus erat, longè (que) a­lius, quàm vt se putaret subijciendum iudicio alicuius cucullati, & desidis monachi. Sed Arturiū, & Merli­num, illum fortiorem, hunc eruditiorem, quàm vt ple­bis vel dicacitatem, vel importunitatem curent, omit­tam. Illud, quod monachus monacho etiam mortuo inuidet mihi iniquissimum videtur. Poterat Guliel­mus Paruus maiorem à viuis, quàm mortuis sperasse victoriam. Hoc interim in lucro esse deputabat ferire non repercussurum. At si quicquam manes de huma­nis rebus sciunt, persenserit adeò se non reportasse vi­ctoriam à Galfredo praeter aequum, & honestum exa­gito, vt eius de vulnere sibi perpetuum vulnus con­traxerit, & sanguinem. Nec est quod Vrbinatem me­dicum adfuturum speret, cum & ipse interim langui­dus periti cura vehementer indigeat. Superest & aliud uulnus, quo Gulielmus putauit se Galfridum uel iu­gulasse. Sic enim insurgit. Nec unum quidem archie­piscopū unquā habuêre Britones. Hoccine apud Bri­gantes [Page 36] didicisti? Asserius Meneuensis, olim Alfredi Magni regis Angliae praeceptor aliud me docuit his uerbis in libro Annalium suorum. Qui sepe depreda­batur, Hemeidum regulum intelligit, illud monasteri­um, & paroeciam S. Degwi id est Dauidis, aliquando expulsione antistitum, qui in eo praeessent, sicut & nobis archiepiscopum propinquū meum, & me aliquan­do expulit sub ipsis. Giraldus refert, & fide optima, Dubricium Iscanum archiepiscopum fuisse. Est enim Isca Demetarum vrbs nobilissima, & antiquissima propter ripas fluminis eiusdem nominis sita, quae & Legionum ciuitas à Romanis dicebatur. Translata idem Meneuiam dignitas, vbi sanctissimus, at (que) idem doctissimus Dauid archiepiscopi enituit dignitate. Sampson clarissimae vir memoriae archiepiscopus Meneuensis. Ictericiam pestem fugiens, Armoricam petijt: vnde origo Dolensis archiepiscopatus. A tem­pore autem Sampsonis, vsque ad Nortomannorum de Cambria victorias, episcopi Transabrini omnes tanquam à suffragijs consecrati sunt à Meneuensi primate suo, qui mordicus ius omne suum, cessante pal­lio, retinuit. Apparet etiam ex Dialogo Syluestri Gi­raldi Canonicos Meneuenses tempore Dauidis epis­copi, qui Bernhar [...]o successit egisse cum Richardo Magno Cantiorum archiepiscopo, coram Hugutio­ne Cardinale, de Metropolitano suae ecclesie iure, de quo & ipse Giraldus postea electus in episcopū Me­neuensem Romae solicitè tractabat. At (que), vt antiqui­ora repetam, Ptolemaeus Lucensis, qui vitas Roma­norum pontificū scripsit, in Eleutherio narrat vt tres Britanniae Protoflamines conuersi sint in totidem ar­chiepiscopos [Page] Londinum Trenouantum, & Eboracū Brigantum hac indubiè splendebant dignitate. Vbi igitur sedes tertia? vbi? nisi in Cambria. Qua parte, vt ego sileam, testis & quidem luculentus est Trittemius in Compendio annalium. An non pudeat Gulielmū Paruum praeceptorem tam vana Polydoro discipulo longè eo eruditiori inculcasse? Ecce autem aliud ex a­lio malum. Acceptus error vsque adeò multos iam in fecit, vt vix vllo helleboro, etiam si Anticyrā peterēt, malum medicabile. Et tamen interim coguntur, nescio qua violenta autoritate, de praeceptore bene sentire. Duras esse has partes ego praedico. Praeceptoribus profectò meis omnia felicia opto. At cum de veritate, & fide causae agitur adfectus erga illos planè nullus, non certè si mox scirem eos capiundos esse mihi vel hostes omneis.